LIBER QVARTVS De Iustitia & Iure.

PROOEMIVM.

PROOEMIVM.

DE altera iustitiæ specie quæ èex regione ad distributiuādistributiuam ponitur, nempè de iustitia cōmutatiuacommutatiua sermonẽsermonem nobis ineuntibus operæpretium priùs est de duobus eius pręambulis, videlicet primùm de rerum
Partitio libri.
dominio, mox de earũearum restitutione hoc quarto libro disserere. Enimuerò dominiũdominium huiusmodi rerũrerum, eorumq́;eorumque diuisio, basis fundamentumq́;fundamentumque est omnium contractum conuentorumq́;conuentorumque & pactorum, quæ per commutatiuācommutatiuam iustitiam celebrāturcelebrantur. Ac perinde cuncta quæ huic virtuti aduersantur vitia, violationes quædam sunt & corruptelæ dominiorum, rerumq́;rerumque possessionũpossessionum. Quæ subinde iniuriarum genera contractaq́;contractaque debita restitutionis beneficio repensari debent. Quinque ergò conuenit de rerum dominio disputare quæstiones. PrimāPrimam de re ipsa, deq́;deque eius subiecto. SecundāSecundam de eius obiecto: nempè quotuplex sit & quarum rerum. Tertiam de dominiorũdominiorum diuisione ac legitima translatione. Quibus subinde de singularibus quorundam dominijs quarta adhibebitur disputatio. Ac demum quinta de dominiorũdominiorum translationibus. Sit ergò primus quæstionis titulus.

QVAESTIO PRIMA, De dominio in genere.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm dominium idem sit quod ius & facultas rerum.
QVAESTIO pręsens in duos articulos secari se postulat: quorum alter definitionem dominij, alter verò subiectum nobis constituat. Quæritur ergò an dominiũdominium idem sit quod ius facultasq́;facultasque rerum. Et ar
Primum argumentum.
guitur à parte affirmatiua. Ius idẽidem est quod facultas disponendi de rebus, libereq́ue illis vtendi: idem autem prorsus videtur esse dominium. ¶ Secundò, mendicantes mona
Argumen. 2.
chi quoniam ius habent vtendi cibis, vestimentis, atque alijs vtensilibus vsque ad rerum ipsarum consumptionem, dicuntur esse earundem rerum domini, vt Ioan. 22. in
Ioan. 22.
Extrauagant. ad conditorem, concludere sibi videtur: nulla ergò restat ratio discriminis inter ius & dominium. ¶ In contrarium autem est quòd dominus & seruus sunt correlatiua: Institut. autem de iure personarũpersonarum, distinguuntur homines in liberos & seruos: ergò illic denotatur quòd qui liberis præest, licèt habeat ius illis imperandi, non tamen habet eorum dominium.
DVO proposita argumenta duo nobis membra designant. Est autem illicò in quæstionis introitu adnotandum, hanc vocem, dominium, non esse tam vsufrequen
Dominium dominatus dominatio.
tem apud oratores & priscos Latinos, quàm dominatus, ac dominatio: quæ quidem duæ voces in malum crebriùs apud illos, quàm in bonum vsurpantur. Significant enim quandāquandam tyrannidis effigiem: videlicet quando quis in rem suam abutitur sibi subditis. Vnde Cicero Tuscul. quæst. lib. 5. de Diony
Cicero.
sio: Dum, inquit, duo & viginti natus annos, dominatum occupauisset. &c̃etc. Et libr. 2. de Oratore: Brutus populum Romanum dominatu regio liberauit. Nam illa quorũquorum homines domini sunt, facultates dicuntur Latinè, ac substantiæ, & possessiones. Sed iuriscōsultiiurisconsulti sunt qui hac voce vtuntur, ad significandũsignificandum id quod pariter vocātvocant proprietatẽproprietatem rerum: quæ ab earum possessione distinguitur, atq;atque ab vsu & vsufructu. Neq;Neque verò vox hæc secũdùmsecundum hunc significatum, ceu barbara aut inusitata habenda est. Versatur nanq;nanque inter illustres Latinos: vt apud Varron. de re rusti
Varro.
ca, lib. 2. In mercando & in emptionibus & traditionibus dominium mutant. Et habetur in sacris literis, vt Thobiæ. 8. Fecit hanc scripturam vt pars dimidia quæ supererat Thobiæ dominio deueniret. Et. 1. Macchab. 11. Rex Ptolemæus obtinuit dominiũdominium ciuitatum. In iure autem vsurpatissimum verbum | est. Extant quippe in Digesto Nouo, libr. 3. distincti tituli, de acqui. rerum dominio. & de acquirend. vel amit. possessione. ¶ At ve
Quid sit dominium. Gerson.
rò circa vocis descriptionem plus operę insumunt iuniores quàm opùs esset: vt puta Gerson de Potestat. Eccle. considera. 13. & tractatu De vita spirituali, lect. 3. cui plurimũplurimum astipulatur Conrad. tract. 1. de contract. & aliorũaliorum
Conradus.
nonnulli in. 4. dist. 15. Primùm enim omniũomnium aiũtaiunt isti, ius bifariàm accipi. Primò pro lege: quo significatu dicimus, Ius Ciuile, & Canonicum. Secundò pro legitima potestate, qua quis fungitur in personam aliquam vel rem. Deinde aiunt dominium idem esse prorsus
quod ius secundo modo acceptum. Quapropter dominium, inquiunt, est potestas seu facultas propinqua assumendi res alias in suāsuam facultatem vel vsum licitum secundùm iura rationabiliter instituta. Sic isti de dominio loquũturloquuntur: an verò propriè, id perpendamus. Primò pro eodem vsurpari iuris nomẽnomen ac dominij, re vera voces ipsæ ægrè ferũtferunt. Ius nanq;nanque (vt suprà visum est) idẽidem est (vti ait lib. 5. Isid.) quod iustum. Est enim obiectum iustitię: puta æquitas quam iustitia inter homines constituit: dominium autem facultas est domini (vti nomen sonat) in seruos vel in res quibus suo arbitratu, ob suumq́;suumque cōmodumcommodum vtitur. Fit ergò vt ius non conuertatur cum dominio, sed sit illi superius & latiùs patẽspatens. Habet enim vxor ius quoddam in maritum: iuxta illud Pauli. 1. ad Corint. 7. vir sui corporis po
Paulus.
testatem non habet, sed mulier. Et filius in parentes: qui curam suorum habere tenentur: ac serui in dominos, à quibus pasci sustentariq́;sustentarique debẽtdebent. Et eâdem ratione subditus ius habet in prælatum à quo est instituendus & gubernandus: & tamen nullus istorum quantumuis nomen extendas, dominus est, appellatíve potest sui superioris. ¶ Sed ait Conr.
Obiectio.
Saltem negari non debet quin propriè ius quodcunq;quodcunque superioris in inferiorem, dominium sit censendum: ita vt dominium vltra ius præcisè addat superioris rationẽrationem. At pro
Dilutio.
fectò neq;neque hoc ego istis facilè concedāconcedam. Enimuerò pater ius habet in filios: dominium autem, si propriè fandum est, non item. Est inquam æquum & iustum atq;atque adeò ius vt pater filijs imperet ob suum ipsorum bonum, quos propter ipsos diligit, instituit, & educat. Dominium autem non quodcunq;quodcunque ius
Definitio propria dominii.
& potestatem significat, sed certè illam quæ est in rẽrem qua vti pro libito nostro possumus in nostram propriam vtilitatem, quamq́;quamque ob nosipsos diligimus. Id quod palàm nomen ipsum auribus exhibet. Domini siquidem correlatiuum est seruus: qui quicquid est, totum est domini, veluti pecus. Nisi quod seruus occîdi non potest: quia solus Deus est vitę dominus. Vnde Aristo. 1. Polit. cap. 3. distinguit
Aristot.
inter imperium ciuile seu regium, & despoticum, quod est dominicum: dicens animam habere in corpus dominicum principatum: mentem verò in appetitum, non nisi ciuile & regium: quod non est dominium. Et. 5. Ethi. cap. 6. distinguit inter ius herile & paternũpaternum: pater nanq;nanque possidet filium ante legitimam ætatem, non tanquàm dominus seruum, sed tanꝗ̈tanquam partem suî: & ideo ius illud non est dominicum: herus autem possidet seruum tanquàm instrumentum quo vtitur. ¶ Arguit verò contrà Richardus. Si quis aut filium pa
Obiicit Richardus.
tri, aut marito vxorem raperet, diceretur fur: furtum autem non committitur nisi inuito domino: ergò & pater filij dominus est, & maritus vxoris. Ad hoc tamẽtamen lib. sequenti, quæstione de furto respondebitur, raptum filiorum, aut vxoris non esse propriè furtum: sed captiuitatem, vel aliam iniuriæ speciem: sed seruum surripere, propriè est furtũfurtum. Prætereà satis est ad rationem furti, quòd fiat vel inuito domino, vel eo inuito ad quem res pertinet, etiāetiam si non sit dominus, sed alio iure possidens. Quapropter Institut. de iure persona
Solutio.
rum, distinguuntur statim homines in liberos & seruos: quoniam ius in liberos non propriè dicitur dominium, sed in seruos. Princeps enim licèt dominus sit vrbium ac possessionum, ciuium tamen non est dicendus nisi Rex, aut Dux. &c̃etc. Imò verò cùm dominatu agit in subditos, vtendo scilicet illis ad suāsuam propriāpropriam vtilitatem, tyrannus fit. Quare neq;neque iudex neq;neque prælatus, etsi ius habeat in subditos, dicitur propriè eorum dominus. Et hoc notauit Christus Matth. 20. Principes gentium dominantur eorum. &c̃etc. non ità inter vos. Etenim (vt in summa iam dicamus) do
Dominium.
minium solùm est ius, quo quis vtitur ad suũsuum proprium commodum: ius autem non hoc solùm significat, sed amplectitur ius etiam quo superior ac præfectus in subditorũsubditorum rem & bonum ipsis vtitur. Quocircà ius tanquātanquam superius genus ponendum est in definitione dominij: tantum abest vt conuersim dicantur. ¶ De viro autẽautem respectu vxoris mo
Dubitatio.
uere quempiam fortè posset illud Genes. 3. Sub viri potestate eris, & ipse dominabitur tui. Haud tamen hoc ad dominium ciuile re
Soluitur.
|ferendum est. Imò Arist. loco citato illud ius viri in vxorem innominatum esse ait. Sed dicitur dominari, primùm quantum ad vsum coniugalem: quia cùm natura integra sine vlla fuisset turpitudine laborisq́;laborisque molestia: post peccatum, quia in dolore paritura mulier erat, dicta est esse sub viri potestate. Prætereà quia innocentia superstite nullus esset ignorantiæ locus, vtpote quæ peccatum subsequuta est: ideo quantum ad regimen dominari dicitur vir vxori, quam docere debet: sicut infrà dicturi sumus, elegantiores rudibus dominari: non quidem legali dominio, in bonum proprium dominorum: sed vrbano, in rem ipsorum, disciplinæ egentium. ¶ Hinc sequitur neq;neque istorum definitionem quam dominio asscribunt, legitimam esse, neq;neque exactè cōstructamcontructam. Et quia (vt. 1. de Anima tex. 85. author est Arist.) recto ipsum & obliquũobliquum cognoscimus, rectam pro captu nostro statuamus definitionem, per quam de altera iudicemus. Dominium ergo, si secundùm artẽartem
describas, est propria cuiusq́;cuisque facultas & ius in rem quamlibet, quam in suum ipsius commodum vsurpare potest quocunq;quocunque vsu lege permisso. Positum est ergo loco generis, facultas, potiùs quàm, potestas: non vtiq;vtique ratione illa Ioan. Gerson cap. 3. De vita spiritua
Facultas vnde deriuetur
li, videlicet quia facultas dicitur à fas, quare potestas latronis vtendi aliena re, non est facultas: Etenim facultas non à fas, sed à facile deriuatur: vt sit quasi facilitas. Sunt etenim contraria, facultas & difficultas. Ob idq́;idque potestas genus est plura comprehendẽscomprehendens, quàm facultas. Potest quippe tyrannus abuti ciuium bonis, non tamen habet facultatem, id est, facilitatem: quia id sine licentia & facultate domini aut iusta intercedente causa, non potest. Quare minimè opùs est addere, propinqua: nam facultas hoc ipsum sonat. Potestas siquidem remota vtendi aliena re, non est facultas. Addiderim autem, propria, vt dominium distinguatur à mera possessione, vsu, & vsufructu. Etenim qui tantũtantum habet vsum, aut vsumfructum, non habet propriam facultatem, sed dependentem à vero domino, vel à iudice id permittente. Itaq́;Itaque quod non soli barbari, verùm & latinissimi iuris prudentes more iam proprietatem dicunt, id magis latinè dicitur propria facultas. Neq;Neque opùs est addere cum Gersone, assumendi res alias. Nam & homo per propriam voluntatem, quæ motrix est omnium potentiarum, vtitur etiam suis proprijs membris: in quæ (vt paulò antè ex Arist. citatum est) habet anima dominicum imperium. Adiectum tamen est definitioni, quod dominium sit facultas ad propriũproprium vtentis cōmodumcommodum, quò differat ab alijs iuris speciebus, quibus superior inferiores ob suũsuum ipsorum bonũbonum gubernat. At dictum est deinde vniuersaliter in quemcunq;quemcunque vsum, vt distinguatur dominium ab vsu & vsufructu. Est enim dominium facultas non solùm vtendi fruendiq́;fruendique re, verùm & ipsam distrahendi, donandi, vendendi, negligendi. &c̃etc. Verùm tamen adhibitus est modus, vt vsus ille sit lege permissus ad dissoluendam obiectionẽobiectionem, qua quis tentaret infirmare definitionem. Enim
Obiectio cum sua dilutione.
uerò pupillus ante ætatem legitimam dominio rerum suarum pollet: quarum tamen potiundi liberam facultatem non habet, cùm talia bona neq;neque donare valeat, neq;neque vendere: quoniam lege humana prohibetur ea dilapidare. Nam cùm dominiũdominium fundetur in libertate, licèt ante vsum rationis verè sit dominus, quia verè liber, & non seruus: vsus tamẽtamen dominij ei ob bonum suũsuum interdicitur, quoadusq;quoadusque rationis lux illi affulgeat. Vnde vt ait Paul. quādiuquamdiu hæres paruulus est nihil differt à seruo: non quidem quantum ad dominiũdominium, sed quantum ad vsum: & ideo est sub tutoribus. Et simile fit argumentũargumentum de illo cuius bona vinculo primogeniturę obligata sunt: qui cum sit verè eorũeorum dñsdominus, illa tamẽtamen non potest ratione aliqua alienare, eò quod ciuili sit lege prohibitus. Nam quod verè sit dñsdominus, inde patet quod aliâs illa bona carerẽtcarerent dñodomino. Prætereà cum rex, cuiuspiācuiuspiam postulatiōipostulationi annuẽsannuens, bona eiꝰeius vinculo primogenituræ alligat quæ priùs erāterant libera, nullũnullum ei adimit dominiũdominium: neq;neque postmodũpostmodum quando possessori facultatẽfacultatem cōceditconcedit alienādialienandi, nouānouam illi cōfertconfert proprietatẽproprietatem aut dominiũdominium: ergò semper est dñsdominus, prohibitus tamẽtamen sicut pupillus. ¶ Ab sit autẽautem de illis hîc nænijs meminisse vtrùm dominiũdominium sit res ipsa quæ possidet̃possidetur, an dñsdominus, an potiùs relatio. Hoc verũtamẽverumtamen admonere non p̃teribopreteribo, vt philosophi caueātcaueant barbaras illas TerministarũTerministarum loquutiones. Ecquis em̃enim audireferat, dominiũdominium equi, esse, vel equũequum, vel equitẽequitem? Est em̃enim dominiũdominium illa rerũrerum habitudo inter possidentẽpossidentem & possessũpossessum: puta facultas possidẽtispossidentis in rẽrem possessāpossessam. Obidq́;Obidque definit̃definitur per suũsuum actũactum: qui quidẽquidem modus definiẽdisdefiniendis potẽtijspotentijs peculiaris est. Etenim vt visus est potẽtiapotentia sentiẽdisentiendi colores, & auditꝰauditus potẽtiapotentia sentiẽdisentiendi sonos: sic dominiũdominium est facultas vtẽdivtendi rerem, fruẽdiq́;fruendique. &c̃etc. ¶ Ad
hæc adnotandũadnotandum est diuersam rẽrem esse titulũtitulum dominij ab ipso dñiodominio: id qquod negligẽtiùsnegligentius quidāquidam | ParisiensiũParisiensum considerant: arbitrantes cum suo CācellarioCancellario eandẽeandem facultatẽfacultatem quę est dominiũdominium, esse & titulũtitulum. Enimuerò titulus, basis dominij est: seu radix ex qua pullulat. Est autẽautem do
Quid sit titulus.
miniorum titulus, vel natura, vel lex, vel contractus, vel electio, &c. Exempli gratia: Titulus dominij naturalis quod homo habet in terræ nascentia, est naturalis vita, quæ sine illis conseruari nequit, ratione cuius Deus & natura homini dedit vnâ cum appetitu seruandi se ius etiam vtendi necessario alimento: veluti titulus iuris (non dicādicam dominij) qquod parentes habent in suas proles est naturalis genitura. Titulus autem quo quisq;quisque propria possidet est ius gentium, quo facta est rerũrerum diuisio. Titulus verò episcopi est electio. Et titulus quo quis possidet domum est, vel natiua hæreditas, vel emptio, vel præscriptio, &c. ¶ Ex hac constituta definitione domi
nij colligitur differẽtiadifferentia inter ipsum, & vsum, atq;atque vsumfructum. Dominium enim est facultas in substātiamsubstantiam rei: vsusfructus verò non nisi in eius qualitates & accidentia. In substātiamsubstantiam inquam rei quia si est vsu cōsumptibilisconsumptibilis, veluti cibus & vestitus, potest eam dominus cōsumereconsumere: sin minùs, potest illam donare & vendere, vt domum & seruum: quin verò & occidere, vt pecudem. At verò vsusfru
Vsusfructus
ctus est ius alienis vtendi ac fruendi rebus, salua eorum substantia: vt habetur. ff. de vsufruct. & Insti. eod. tit. Nam qui habet vsumfructum agri vel hortorum potest non solũsolum fructus edere, verùm etiam & vendere: quin verò & agrum alteri locare. Nudus autem v
Vsus nudus.
sus est ius rebus alienis vtendi salua earum substantia, non tamen fruendi. Quocircà vt habetur Institut. de vsu & habi. minus iuris est in vsu, ꝗ̈quam in vsufructu. Fruitur enim ille re, qui in fructus habet plenam potestatẽpotestatem: quos scilicet non solùm edere, verùm quomodocunq;quomodocunque alienare potest: vtitur autem, cui tantũtantum illis vesci licet: vel sua alere armenta: haud tamen illos aliter distrahere: vt qui habet nudum vsum agri potest illuc intrare, comedere poma, & fœno iumenta sua & pecudes pascere: vendere tamen fructus aut locare non item. Quapropter in vtrâque definitione dictum est alienis rebus, quoniam verus dominus non dicitur vsuarius aut vsufructuarius: sed ille qui præcisum habet vsum vel vsumfructum. TāetsiTametsi emphyteuta dicatur habe
Emphyteuta
re dominium vtile: ad differentiam dominij directi, quod simpliciter est dominium. Hęc autem non sunt nostræ modò speculationis. ¶ Attamen quoniam mendicantiũmendicantium religio
Quæstio grauis.
nem profitemur, institutio nos admonet nostra circa hanc constitutam definitionẽdefinitionem quadantenùs disputare, an in rebus vsu cōsumptibilisconsumptibilis possit vsus à dominio distingui. Res enim vsu non consumptibiles sunt, quarum vsus non est cōsumptioconsumptio: veluti prædium, domus & huiusmodi. Res autem vsu consumptibiles sunt illæ quarum vsus non est nisi distractio rei vel consumptio: veluti est pecunia cuius vsus est illam in alienum dominiũdominium transferre: & panis, cuius vsus est ipsum comedere. De his enim quæ vnico actu consumuntur (vt grauius sit dubium) sermo nobis est in proposito: nam in veste, licèt vsu atteratur, tamen quia non vnico actu contrita perit, posset vtcunq;vtcunque discerni vsus à dominio. Mouemus autem potissimè dubiũdubium propter institutum eorum qui sub sancta Regula diui Francisci degunt, & eorum qui ex nostris in eodem instituto perseuêrant. Aiunt enim Minores omne abdicasse dominium: adeò vt neq;neque pecuniæ, neq;neque panis, neq;neque eduliorum quibus vescuntur dominio fungantur vt possint dici (si suo vti licet verbo) proprietarij. Neq;Neque verò tantùm inter Theologos lis hæc controuersa est & contestata, verùm & à Summis Pontificibus variæ sunt de hoc pronuntiatæ sententiæ. Extat enim Constitutio Nicolai. iij. in cap. exijt qui se
Nicolaus. 3.
minat. de verbor. significa. lib. 6. vbi declarando dicta Gregorij aliorumq́;aliorumque PontificũPontificum luculenter affirmat, permultisq́;permultisque adiectis verbis confirmat, Fratres Minores nullum hare dominium, neq;neque in cōmunecommune, neq;neque in particulari vtensilium, aut victualium: sed meros esse vsuarios. Dominium autem pecuniæ semper apud erogantes remanere, cibariorum verò & vtensilium apud Summum PōtificemPontificem. Eadem ferè extat sententia Clemen
Clemens. 5.
tis. v. Clement. Exiui de paradiso. eod. titul. Contrariam verò sententiāsententiam his obiecit Ioan
Ioannes. 22.
nes. xxij. in Extrauagantibus, Ad cōditorẽconditorem. &, Cùm inter nōnullosnonnullos. &, quia quorũdamquorundam. de verbo. significa. vbi indubius asserit, in rebus vsu consumptibilibus vsum minimè distingui à dominio: neq;neque vllo pacto posse ab illo separari. Res certè est difficilis. Et pri
mùm, vt ab ipsa natura rerũrerum initium contrà arguendi sumamus, apparet quòd cum vsus huiusmodi rerum sit earum consumptio, nemo possit re vti nisi tanquàm verus dominus. Verum enim dominium, si eius definitionem suprà constitutam respicias, in hoc | consistit quod in omnem vsum res possit assumi: postquàm autem consumitur, nullus fit eius reliquus vsus. Vnde sanctus Tho. 2. 2. q.
S. Thomas.
78. ar. 1. pro cōstāticonstanti habet, in vino, & in pecunia, & in rebus huiusmodi neutiquàm computari seorsum posse vsum præter rẽrem ipsam: sed cuicunq;cuicunque conceditur vsus, eidem concedi rem, atq;atque adeò eius dominium. Et tamen si vsus huius generis rerum à dominio secerneretur, fieret inde apertè consequens, posse locari vsum distincto pretio ab illo quo res æstimatur, vt quis mihi daret pro esu tantũtantum, & insuper pro capone quantum valet. ¶ Se
Secundum argumentũargumentum .
cundo loco iuris autoritate arguitur: nam ff. de vsufru. earum rerum quæ vsu consu. l. 2. cautio fit, pecuniæ vsumfructum non posse legari absq;absque ipsa pecunia, neq;neque aliarum rerum, puta vini & olei, quæ vsu consumunt̃consumuntur: quia nemo potest his vti nisi consumendo: ob idq́;idque quantum ex illo titulo syncerè colligitur, vsusfructus harũharum rerũrerum ad genus quoddam mutuationis spectat. Ille enim cui vsusfructus pecuniæ vel frumenti legatur, tenetur cautionem dare quòd totam rem restituet legitimo hæredi. Et. ff. de vsufr. & quẽadmodquemadmod. quis vtatur. l. omnium. §. constituitur. prohibetur vsumfructum perpetuum esse, nè inutilia sint dominia: nam frustra esset rei dominium, qua nunquàm liceret vti. Ex his ergo sumitur argumentum: Si panis & vini mendicantium vsus est apud illos: & talis vsus vt nunquàm rem teneantur restituere: compertissimum fit & dominiũdominium esse penes eosdem. Respondent autem hac distinctione vsus. Aiunt inquam, vt habetur in dicto cap. exijt. duplicem esse rerum vsum: alterũalterum videlicet iuris: atq;atque alterum facti. Vsus iuris est concessio legis: & hic in hisce rebus non separatur à dominio: hoc tamen aiunt carere mendicantes. Vsus autem facti est actio ipsa comedendi & bibendi: atq;atque hic tantùm illis concessus est. Sic ait Nicolaus Pontifex eodem cap. exijt. At verò distinctio hæc non est intellectu tam facilis, quàm dictu. Nam vsus iuris non alius intelligitur quàm quod ius ex voluntate domini permittit: Legauit mihi quisquam vsumfructum pecunię, inde fit vsum esse mihi legitimum. Si ergo legitimus, est ergo iure concessus. Pari modo si erogas mendicanti panem, cur vsus ille mendicantiũmendicantium non erit iuridicus? Accedit huc qquod eodem loco ait Papa, perinde illis concedere vsum, ac si essent verè domini: quin verò IoānesIoannes.
Ioannes. 22.
22. palàm ingenueq́;ingenueque fatetur nullum se habere dominium rerũrerum mendicantium: & si quod habet, libẽtissimèlibentissimè renuntiare. ¶ Hisce tamen minimè obstantibus, si quæstio non tantùm de nomine est, statuitur cōclusioconclusio in
Secunda cōclusioconclusio.
gratiam Mendicantium, quæ sit huius artiliarticuli secunda. Vsus rerum comestibilium & vtensilium distinguitur quodam pacto à dominio: ita vt mendicantes absq;absque vlla (vt aiũtaiunt) proprietate illis vtantur. Probatur. Ad verũverum
Probatur cōclusioconclusio.
dominium non sufficit vt cui liceat rem cōsumereconsumere: sed requirit̃requiritur prætereà vt possit ipsam (quod in definitione positum est) in omnẽomnem vsum absumere: puta alienare, vendicare in iudicio, legare, negligere, &c. Minoritę autẽautem non possunt neque conuentu iuncti talibus modis rebꝰrebus suis vti. Quin verò qui pecunias illis largiuntur, possunt pro libito amouere quoties libuerit tanquàm veri domini. Aliorum verò vtensilium, atque alimẽtorumalimentorum Pa
Similitudo quāquam apposita
pa se dominum pronuntiat. Itâque quemadmodùm dum quis amicos conuiuio excipit non facit eos dominos esculentorum & poculentorũpoculentorum, quibus mensa extruitur: quia neq;neque illis facit facultatem illa surripiendi vt in proprias domos importent: sed tantùm vt sedentes vescantur illis: eodem pene modo Papa inuitat quotidie fratres quibus tantùm facit facultatem edendi ac bibendi, vestiendi, &c. Quare etsi eis illa de medio tolleret, nullam eis faceret iniuriam: neq;neque esset habendus tanquàm fur & latro, sed tanquātanquam dominus qui sua repetit. Facit in fauorem huius conclusionis illud Act. 2. vbi habetur, Omnes credentes habuisse omnia communia. quod de illis intelligendum est qui Hierosolymis agebant: omnia ergo vsq;vsque ad alimenta erant illis communia, & gerebant se veluti conuiuæ ad mensam conuiuatoris.
¶ Prætereà egomet mihi hac ratione idem
Secunda ratio cōclusionisconclusionis.
adstruxerim. Fatentur nanq;nanque impugnatores huiusmodi pauꝑtatispaupertatis, posse monachos habere proprium in communi, licèt nemo illud habeat in particulari. Vtamur ergo confessione sua: Possum ego particularis monachus vesci cōmunibuscommunibus quanuis non sim particularis eorum dominus: potest ergo pari modo totus conuentus & totus ordo eisdẽeisdem vti, tametsi omni careat dominio. Neq;Neque multùm mouere debet verbum Ioannis. 22. dicentis se abdicasse tale dominium. PrimũPrimum quia id non fecit legitimè, &, si fas est dicere, nec iustè: sed certè in odium forsan OcchāOccham & aliorum sui ordinis qui fuerunt ei infestissimi. Deinde quia suam renuntiationẽrenuntiationem suc|cessores eius in eâdem sede nondum probârunt: sed exemplo suorum antecessorũantecessorum idem retinent dominium. ¶ Eandem conclusionem corroborat Lex, Deutero. 23. qua ingredientibus vineāvineam proximi permittebatur vuarumuvarum vsus absq;absque dominio. Ait enim, Ingressus vineam proximi tui comede vuas quantum tibi placuerit, foràs nè efferas tecũtecum. Non ergo faciebat vuarum dominum, vt posset vendere aut pro alia re cambire: sed tamen vt tanquàm conuiua pasceretur. Item Insti. de vsu & habita. ei qui fundi nudum habet vsum, nihil vlteriùs cōcediturconceditur quàm vt holeribus, pomis, floribus, &c. ad vsum quotidianum vtatur: videtur ergo vsum illic distingui à dominio. Ad idem pertinet quòd qui extrema laborat necessitate potest alieno pane sibi succurrere, non tamen vt illum vẽdatvendat: quare profectò non videtur illic transferri dominiũdominium, sed alieno legitimè vti. Tametsi vbi quispiāquispiam laboraret inopia panis, posset rem aliam capere quam cum pane permutaret. Et sumitur coniectura quòd non
transferatur dominium in extrema necessitate, ex eo quòd aliâs ille qui sub illum articulum misero non succurreret, maneret restitutioni obnoxius: nam si tenebatur transferre dominium in alterum, perinde habuit ac si retineret rẽrem alienāalienam. ¶ Hæc profectò rem faciunt multùm probabilem, ex quibus modo aliquo clarescit id quod ait Nicolaus Papa: scilicet quod Minores habent vsum facti, &
Vsus facti: vsus iuris.
non iuris: puta vsum in actu, & non in habitu. Vsus enim iuris seu in habitu est quando talis vsus non potest à domino impediri: qualiter non est apud MendicātesMendicantes: sed tantũtantum dum actu vescũturvescuntur. Secùs autẽautem res habet in pecunia: nam cùm talis vsus sit illāillam alienare, assumit̃assumitur in omnẽomnem vsum: atq;atque adeò nemo ea legitimè vtitur nisi verus dñsdominus. ¶ Et per hæc respōdet̃respondetur
Ad primam rationem.
ad rationes in cōtrariumcontrarium. Ad primum enim dicendum, quod etsi post cōsumptionemconsumptionem harũharum rerum nullus alius restet vsus, non tamẽtamen continuò sequitur vt assumatur in omnẽomnem vsum: quod ratio dominij desiderat. ¶ Sed arguis
Obiectio.
instantiùs. Si mẽdicātesmendicantes non possunt illas alienare, illud est quia sunt lege prohibiti, sicut pupilli & primogeniti: non ergo obstat quominùs sint veri domini sicuti illi. Negatur
Dilutio.
antecedens: quoniam nulla ciuili lege prohibent̃prohibentur illa vendere vel donare, &c. Sed quia verus dominus eiusmodi facultatem eis non
permittit. Ad iura autem superiùs allegata, & ad autoritatem diui Thomæ, negantis in in hisce rebus posse seorsum computari vsum ac dominium, respondetur, solùm illis iuribus constitui quòd non possit seorsum pretium sumi pro vsu aliud à pretio rei.
Haud tamen negant quo minùs dominus possit vsum restringere vt alter illo duntaxat modo vtatur, & non omnibus modis qui requiruntur ad verum dominium.
ARgumenta in capite quæstionis obie
cta satis liquidò soluta sunt. Primi enim secunda præmissa, falsa est: nempe dominiũdominium & ius æquipollêre: imò ratio dominij plus ponit quàm ratio iuris: & inde, ius, generalior vox est. Et pariter responsum est ad aliud: nempe non sufficere ius illud Mendicantium in cibos & vtensilia, vt sint eorũeorum domini. ¶ SecũdiSecundi autẽautem vtraq;vtraque præmissa vera
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
est, vt secunda conclusio ostendit: scilicet mẽdicantesmendicantes alimenta vestimentaq́;vestimentaque consumere, quorũquorum tamen non sunt dñidomini: non tamen inde fit consequens definitionem nostram non esse legitimam. Imò per eandem docetur non esse illarum rerum dominos: quippe cùm nequeant illa abalienare.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm tantùm Deo, intellectualibusq́ue ac rationabilibus creaturis cōpetantcompetant rerum dominia.
PRæfixa ergo dominij definitione subsequitur articulo secũdosecundo eius subiectum explorare: videlicet inquirere quibus propriè competat rerum dominium: an scilicet solis post Deum angelis atq;atque hominibus. Arguit̃Arguitur enim quod brutis animalibꝰanimalibus suo or
dine cōgruatcongruat dñiumdominium, vtputa herbarũherbarum: quę, vt legit̃legitur Genes. 1. cōcessæconcessæ illis sunt in pabulum. Quin videtur Dux apum dominiũdominium in suum gregẽgregem obtinere: & inter grues illa quæ aciem ducit apparet cæterarũcæterarum esse regina. Et inter feras ferocissimus Leo dominari videtur reliquis bestijs: & accipiter dominatum pariter gerere in miseras aues. ¶ Secundò ad
Secundum argumentũargumentum .
idem arguitur de inanimis cœlis qui huic sublunari mundo dominantur: vtpote cui calorem, virtutemq́ue influunt quibus fouetur ac vegetatur. Vnde Aristotel. 1. Me
Aristo.
teôr. Necesse est mundum hunc inferiorem subiectũsubiectum esse lationibus superioribus, vt eius inde virtus gubernetur. Vnde Gene. 1. creatꝰcreatus legitur esse sol vt præsit diei, lunaq́;lunaque vt pręsit | nocti. ¶ In contrarium tamen est quod eodem loco Gene. 1. solis hominibus adiudicatur orbis dominiũdominium. Faciamus, inquit, hominem ad imaginem & similitudinem nostrānostram: & præsit piscibus, &c.
DE hac quæstione Neoterici, GersônẽGersônem du
Ioan. Gers.
cem sequuti, multa comminiscũturcomminiscuntur rationi parùm consona. Ille nanq;nanque, grauis alioqui autor, cōplurescomplures dominiorum species locis suprà citatis multiplicauit. Inter quas & multa tribuit dominia brutis, multaq́ue subinde insensilibus rebus: vt argumẽtisargumentis suprà formatis explicatum est. Hæc autẽautem (bona venia dixerim) an tam ratione & iudicio inuenta sint, quàm pro libito asserta, examinare oportet. Etenim rerum naturam consulentibus illicò fiet compertum rationem do
Prima cōclusioconclusio.
minij non tam latè patêre. ¶ Sit ergo hæc prima conclusio. Solis illis qui intellectu & libero arbitrio vigent, conuenit dominandi ratio: illisq́;illisque adeò solis habere rerum dominium. Nempe cum primis Deo, mox intellectuali naturæ angelicæ, deinde rationali homini. Deus inquam, cuius (vt ait Psalm.)
terra est, & plenitudo eius, iure creationis dominium gerit ac principatũprincipatum rerum omniũomnium, quas ipse condidit: vt habet Sapientis illa cōfessioconfessio: Dominus vniuersorũvniuersorum tu es. Fuit quidem ab æterno, potestate Dominus: ab orbe tamen condito, vsu & actu. Nam anteà nullæ erant res quæ illi parêrent. Est enim nefas eousq;eousque abuti nomine (quod quosdam non depudet) vt dominiũdominium inter diuinas Personas nominetur: quippe cùm nihil in Deo sit eodẽeodem ipso inferius, sed quicquid illic est, infinitum existit. Neq;Neque verò filius vllo pacto subijcitur patri: vtpote cui summè æqualis est: Ob idq;idque tota Trinitas par habet dominium, idemq́;idemque absolutum creaturarum: non solùm quantum ad vsum, verùm & quantũquantum ad earum naturas: vtputa cui non modò pro suo arbitratu cunctis vti liceat, verùm & earum naturas creare, annihilare, ac præter naturę leges alterare: vt ignem nè calefaciat impedire: aquam absq;absque igne calefacere: & tanquàm dominus vitæ & mortis, non solùm reliqua animalia, verùm & hominem vita priuare. Angeli autem dominium habent sua
rum tantùm naturalium actionum: mundi verò huius non perinde atq;atque homines. QuādoquidẽQuandoquidem propter ipsos, qui nullo egent corpore, nequâquam creatus est: sed propter solos homines quibus angeli sunt administratorij spiritus. Tametsi ipsorum Hierarchiæ per suos Principatus ac Dominationes sint distributæ: alijq́ue adeò alijs imperent. Hoc autem perparùm ad rem nostram attinet. Descendamus ergo ad genus nostrum, cui
Conclusio ostẽditurostenditur.
soli competere demonstremus sublunariũsublunarium domimium. Primò: Dominus, nisi ineptissimè voce abutamur, ille solus est in cuius facultate est situm, re sic, aut aliter in suum cōmodumcommodum vti: hoc autem nisi per intellectum ac voluntatem nemini congruit: solus ergo homo in terris dominij ratione fulget. ¶ At quò res clariùs eluceat arguitur secũdòsecundò: Dominium exterarum rerum nemini nisi hac ratione conuenit, quòd sit ipse suarũsuarum actionum dominus: dominiũdominium enim quod quisq;quisque habet in suos actus causa est & radix eius quod habet in alias res: est autem solus homo suarum actionum dominus (vt. 1. 2. q. 1. autor est sanctus Thom.) per intellectum &
D. Thomas.
voluntatem: eâdem ergo ratione ius illi soli conuenit vt dominus sit aliarum rerum. Minorem huius argumenti præter S. Tho. vel vsus ipse loquendi hominum demonstrat. Dum enim quis mente capitur, dicitur non esse sui ipsius dominus, sed sui impotẽsimpotens. Maior autem in ratione naturali posita est. Etenim qui suî non est dñsdominus, esse nequit aliorũaliorum, ¶ Sed & testimonio suprà citato scripturæ sacræ, quæ interpres naturæ est, eadem con
Tertia ratio cōclusionisconclusionis.
clusio tertiò comprobatur. Dixit enim DeꝰDeus Genes. 1. Faciamus hominem ad imaginẽimaginem & similitudinem nostrānostram: & præsit piscibus maris, & volatilibus cœli, & bestijs, &c. Hoc est, in hoc eum faciamus ad nostram imaginẽimaginem, vt reliquæ creaturarum vniuersitati, quæ nostra caret imagine, dominus cōstituaturconstituatur: fieri autem hominem ad imaginem & similitudinem Dei, est fieri intellectu & voluntate liberum: hæc enim est facies Dei. In reliquis nanq;nanque creaturis vestigium eius tantùm relictum est, sicuti humani pedis relinquitur in puluere, per quod eiusdẽeiusdem hominis facies agnosci nequit. Igitur quia duæ istæ potẽtiæpotentiæ, intellectus & voluntas, communicatæ sunt homini, per hoc conditus est ad imaginem Dei: indeq́;indeque adeò ius sortitus est dominandi in cæteras animantes, rationis expertes.
Haud equidem ignoro quosdam distinguere inter dominium regale & naturale: dicentes ad priorem speciem libertatem requiri: non autem ad secundam. verùm tamen hoc gratis dictum est: quia natura ipsa nemo est dominus rerum, nisi qui dominus est actio|num suarum, & ideo neq;neque rerum. ¶ Quartò
Quarta ratio cōclusionisconclusionis.
arguitur. Dominium quempiam rei gerere (vt suprà ostendimus) est ipsa vti: brutæ autem animantes vti neutiquàm possunt: ergo neq;neque vllum habere dominium. Minor est S. Thom. 1. 2. q. 16. vbi docuit brutis non cōpeterecompetere
S. Thomas. Augustinus.
vsum, secundùm illud August. lib. 83. q. Vti aliquod non potest animal, nisi rationis particeps. Et ratio est, quòd vti est rem in finem ordinare, quandoquidem volũtasvoluntas est finis: vsus autem mediorum ad finem: & pecudes nihil agunt propter finẽfinem, quippe quẽquem non cognoscunt: sed aguntur potiùs naturę instinctu. ¶ Et simili insuper ratione id cōfirmaturconfirmatur. Domini enim est imperare: hoc autem idem est quod rem in alium finem ordinare: quod ideo à brutis alienissimum est, vt idem sanctus Thom. q. statim. 17. common
S. Thomas.
strauit. ¶ Quintò ad eandem conclusionẽconclusionem arguitur. Quicunq;Quicunque dominiũdominium habet cuiuslibet rei, iniuria afficitur dum illi aufertur. Bruta autẽautem animalia neq;neque iustitiæ capaces sunt, neq;neque iniuriæ, neque quam non cognoscunt fœlicitatis. 10. Ethico. cap. 8. Cuius ratio est,
Aristot.
quòd cùm non sint libera, non sunt sui iuris: sed quicꝗdquicquid sunt, hominis sunt, propter quẽquem Orbis conditus est. Et ideo qui iumento & armento vel pabulum sustulerit, vel vitam, nullam ei irrogauit iniuriam, sed domino: & qui equo regis loco cedit, nullum ei honorẽhonorem defert, sed regi: nullum ergo pecudes habent dominium neq;neque ius in herbas, sed tātùmtantum appetitum naturalem: atq;atque etiam potestatem. Quòd si brutis nullum potest dominiũdominium cōpeterecompetere, liquidò fit multò minùs cœlis ac rebꝰrebus inanimis conuenire posse. Est ergo homo hac ratione medius inter Deum & bruta.
Nam irrationale animal nullum habet dominium. Deus verò supremum: nempe & quantum ad vsus, & quantum ad naturas rerum: sed homo quantum ad vsus: attamen quantum ad naturam, minimè: vtpote quas mutare non potest, nisi applicando actiua passiuis.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum .
detur perimendo totũtotum antecedẽsantecedens. Haud enim bruta vllum habent herbarum dominium, quod eâdem ipsa Gene. autoritate cōtracontra citata comprobatur. Haud enim leguntur ibi herbæ pecoribus & iumentis concessæ, sed solis hominibꝰhominibus. Ecce enim, inquit, dedi vobis herbam afferentem semẽsemen super terram, &c. vt sint vobis in escam & cunctis animantibus terræ. Ius ergo herbarum non est concessum brutis, sed nobis pro illis quæ nobis seruiũtseruiunt. Neq;Neque in apibus est nisi metaphoricus rex: quia neque examen in finem ordinat, sed ĩstinctuinstinctu naturæ vna pręit, reliquusq́;reliquusque exercitus sequitur. Multoq́;Multoque minùs aut feræ bestiæ aut rapaces aues domināturdominantur cæteris, licèt illis velut alimento vtantur. ¶ Mox ad secundum pariter respondetur, cœlos longè minùs propriè dominium habere eo significatu quo nomen in præsentiarum vsurpamus: sed dicuntur prædominari: quia eorũeorum influxu hæc inferiora alescunt, fouentur, alterantur, ac summutantur. Sicuti & in singulis elementis illa qualitas dicitur prædominari, quæ alteri præeminet.

QVAESTIO SECVNda, de rebus quarum homo est dominus.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm rerum omnium quæ sunt in mundo, sit homo iure aliquo dominus,
POstquàm constitutum nobis est homini solũsolum in creaturis corporalibꝰcorporalibus dominium rerum congruere, consequens est vt disputemus quotuplici quarumq́;quarumque rerum dominio fruatur. Et habebit quæstio duos articulos. Prior erit generalis: posterior verò de duobus dominijs peculiaris. ¶ At arguitur à parte negatiua, quòd non omniũomnium prorsus quæ condita sunt in terrarũterrarum orbe sit homo dominus. Etenim aut illi naturali iure conueniret, aut diuino, aut humano. Non naturali: quia vniuersale dominium cōcessumconcessum est ei à Deo in eius creatione. Neq;Neque prorsus diuino: quoniāquoniam tunc iure charitatis esset homo dominus cuiuscũq;cuiuscumque rei indigeret: eadẽq́;eademque charitate amissa, eodem decideret iure: nam Deum solis amicis suis condecet bona sua elargiri. Consequens autem est falsum & cōtracontra humanum morem, etiam ChristianorũChristianorum, in quibus multi iusti rerũrerum egestate premuntur, omnium dominio orbati: multiq́;multique contrà iniqui & praui bonis huius mundi, se| p. 286cũdùmsecundum leges, quæ à diuina regula non exorbitant, potiũturpotiuntur. Quòd autem iure merè humano non sit homo dominus, patet: quoniāquoniam antequāantequam leges essent humanæ, Deus nostro generi indulserat rerum dominium, quod fundamentum est humani iuris quo earum dominia diuisa sunt. ¶ Secundò arguitur. Homo non est dominus elementorum neq;neque cœlorum: quia illa non sunt nominata Genes. 1. vbi homo constitutus est rerum dominus. ¶ In contrarium est quòd omnia facta sunt propter hominem: vt. 1. Politi. autor est Aristo. Et Dauid Psalm̃Psalm. 8. Omnia subiecisti sub pedibus eius.
IN hac quæstione illi recentiores Magistri, quorũquorum superiori quæstione meminimus, quàm plurima confarcinant dominiorum genera. Ioannes enim Gerson sex connumerauit: alij verò vsq;vsque ad nouem. Sed Conrado tractat. 1. q. 6. vigintitria collibuit recensere. Aiunt enim aliud esse dominium beatificũbeatificum, quo beati potiuntur gloriæ: & aliud gratificum, quod habẽthabent iusti in res omnes creatas, vt illis iure charitatis vti possint: iuxta illud ad Roma. 8. Diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum. Et aliud est naturale: & aliud euangelicum, &c. Isti autem (vt salua eorum existimatione dixerim) duplici sinistra causa hæc dominiorum genera gratis multiplicant. Primò, quia perseuêrant credentes, idem esse dominium, quod ius: mox, quòd dominia ex parte materialium obiectorum dissecant: quæ quidem sectio, quia arte caret, in infinitum posset abire. Discerni quippe debent duntaxat secundùm titulos ex quibus oriuntur. ¶ Sit ergo prima
rei huius conclusio. DominiũDominium quadruplex tantùm est: scilicet naturale, diuinum, & humanum: quod diuiditur in duo, scilicet in illud quod de iure gentium oritur: & alterum quod acquiritur iure ciuili. Conclusio hæc firmior per se apparet, quàm vt pluribus cōfirmariconfirmari indigeat. Dominia enim iure aliquo introducta sunt: ius autem (vt superioribus libris ambobus visum est) non est nisi naturale, & gentium, & ciuile: quibus & diuinũdiuinum additur positiuum: hoc est, quod non conuenit homini ex debito suæ naturæ, sed est ei diuinitùs ad naturam superadditum. Hoc enim dicitur diuinum positiuum contra naturale distinctum: cuius etiam Deus autor est. Igitur quòd non sint plura quàm hæc dominiorũdominiorum genera, inde patet quòd nullo præter hæc potest iure quispiam vllum obtinere dominium. Nulla ergo ratio permittit distinguere dominium originale, & beatificũbeatificum, &c. Nam ius quo Adam defunctus est in lignum vitæ, quod isti vocant originale, diuinum erat positiuum, hoc est supra naturam cōcessumconcessum. Tametsi statui illi naturale quodammodò existebat: nẽpenempe quo possent homines non mori. Multò autem debiliori occasione noua species fingitur dominij Gratifici: operum enim gratiæ non habemus dominium: quia non per nos, sed Dei fauore supernaturali ea exequimur. Et idem est de iure beatorum. Nam primùm, licèt ius habeāthabeant gloria perfruendi: illud tamen non propriè est dominium, sed ius merum concessum à Deo, qui dominus est gloriæ. Aliâs cùm gloria in Dei visione consistat, eâdem facilitate diceretur beatus, dominus esse Dei. SecũdòSecundò & ius illud, quando permitteretur dominiũdominium dici, diuinum est positiuũposituum. Ius enim huiusmodi diuinum in rebus præcipuè est supernaturalibus: vt hoc nunc dictum: & ius euāgelicumeuangelicum, quo ministri ecclesiæ habent absoluendi à peccatis, conferendiq́;conferendique alia sacramenta, docendiq́;docendique fidem. Quod re vera ineptè dicitur dominium, sed est ius ministrorũministrorum Dei. Quis enim mortaliũmortalium dicatur sacramentis dominari? Extenditur etiam ius diuinum positiuũposituum ad res naturales. Quale est ius decimarum, quod ijdem habent sacerdotes: scilicet metendi (vt ait Paulus) temporalia pro spiritualiũspiritualium seminatione. Quanuis & hoc ius fundamento innitatur naturali, quod dignus est operarius mercede sua. Ideo nanq;nanque exemplũexemplum à triturātetriturante boue Apostolus attulit. Ius item ac dominiũdominium quod Dauid habuit ad regnũregnum, diuinum etiam fuit positiuũpositiuum: quippe cùm à Deo fuerit electus, non sicut cæteri Reges à republica. Et dominiũdominium quo populus Israël in terram promissam potitus est. Quin verò & in angelos sunt qui cogitẽtcogitent nos dominio fungi, propter assertũassertum Pauli ad Heb. 1. NōneNonne omnes sunt administratorij spiritus, in ministeriũministerium missi propter eos qui hæreditatem capient salutis? At verò abusus esset vocis, homines angelorum dominos appellare, quod vni homini Christo propriũproprium est: sed funguntur hac parte ministerio Dei. sicuti neq;neque inferorum dæmones tam domini sunt animarũanimarum quas cruciant, ꝗ̈quam diuinæ iustitiæ executores per supplicia quæ ipsi quoq;quoque perferũtperferunt. ¶ SecũdaSecunda
Secunda conclusio.
conclusio. Homo dominiũdominium habet naturale, non solùm in omnes terræ fructus, | verùm etiam quodam pacto in elemẽtaelementa cœlestesq́ue orbes, qui velut tectum sunt sui domicilij. Deterrenorum dominio patet Genesis. 1. Faciamus hominem vt præsit, &c. Et rursus: Crescite, & multiplicamini, & replete terram, & subijcite eam: & dominamini piscibus maris, &c. Illud enim dominium non censetur positiuum diuinum, sed naturale. Hæc enim iura & dominiorum genera non differunt ratione autoris: nam hac de causa omnia dominia dicerentur diuina: cum omnis potestas à domino Deo sit: sed differunt per hoc quòd naturale, est naturæ debitum: alterum verò, super naturam adhibitum: & dominium rerum congruit homini priori modo. Nam quatenùs homo, corporeus est, debentur illi ea quæ ad vitam eius sunt necessaria. Hac enim ratione collegit Aristoteles, omnia corporea esse facta propter hominem. Itâque quemadmodùm licèt Deus per miraculum creauerit homines, nihilo minùs membra & potentiæ naturales naturæ suæ debita sunt: sic illa collatio dominij rerum fuit explicatio quædam naturalis iuris, veluti debiti humanæ naturæ, supposita eius existentia, quāquam ei per creationẽcreationem gratis contulerat. Et pari ratione dominium habet quodam modo in cœlos, qui sunt veluti tecta suarum ædiũædium: atque in elementa, inque solis calorem, & lucem qua vtitur: & in alias influentias: atque in pluuiam & niuem quæ illi naturali iure seruiunt ad vitam seruandam, atque ad alimenta terrena ope paranda. Dictum est autem cum moderamine, dominium nos habere in cœlos, & elementa: quia non possumus, aut illa consumere vt terræ nascentia, aut eis vti vt animalibus. ¶ Tertia con
Tertia conclusio.
clusio. Iure etiam humano, quod superiori libro in ius gentium & ciuile partitum est, multis abundat homo dominijs. Iure enim gẽtiumgentium (vt paulò pòst dicemus) propria dominia diuisa sunt: vt meum & tuum audiretur in orbe. Iure autem ciuili, hoc est cuiusq;cuiusque ciuitatis seu regni proprio, multa quoque mortales possident: vt iure præscriptionis, iure hæreditario, iure primogenituræ, &c. Hæc autem omnia clara sunt & patentia.
¶ Illud autẽautem quod Gerson, & latiùs Richar
Gersonis opinio impugnatur.
dus tractat. 1. q. 2. de dominio gratifico disserunt, animaduersione opùs habet. Bifariàm enim & per vtrunque extremum peccare de hac re contingit. Isti quippe nominati autores aiunt, eos qui in amicitiam Dei per eius gratiam recipiuntur, dominio fungi in res, quæ alio ab ipsis titulo non possidentur: vtputa in res oẽsomnes cuiuscunq;cuiuscunque possessoris, quia iure charitatis possint omnibus vti. ¶ Con
Quarta conclusio.
tra hos autem statuitur quarta conclusio.
Qui est in gratia Dei nihilo plus habet aut dominij aut iuris vtendi re aliena, quàm qui est in peccato: vterque enim in extrema necessitate vti potest rebus sibi necessarijs, cuiuscunque sint possidentis: neuter tamen citra illam. Cuius porrò contrariũcontrarium, & falsum est, & assertu periculosum. Enimuerò titu
lus quo mortales dominio rerũrerum donati sunt, non est charitas, vt Vuicleff: & lib. 10. Armachanus, falsò arbitrati sunt: sed ius (vt diximus) naturale aut humanum. Deus nanq;nanque solem suum oriri facit super malos & bonos, & pluit super iustos & iniustos: & ideo quantunuis quisque charitate polleat, nullum tamen ius nouum in res has caducas & lubricas acquirit: sed in regnum cœlorũcœlorum: de cuius tantùm hæreditate ait Paulus, Si filij, & hæredes per Christum. Neq;Neque mos & vsus reipublicæ Christianæ admittit vt charitatis titulo quis valeat aliena rapere: imò verò per hoc ab eâdem charitatis virtute decideret. Quin etiam Christus hæc omnia contemnere nobis iussit. Neq;Neque Paulus ipsis sanctis euangelij cōcionatoribusconcionatoribus alio titulo cōceditconcedit posse temporalia metere, quàm velut laboris mercedem, quia spiritualia seminātseminant. ¶ Illud autem quod pro se illi adducunt, Diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum: nullo colore eis patrocinatur: quoniam Paulus nihil aliud voluit quàm quòd diligentes Deum, nullis superantur turbulentis incursionibus huius mundi, sed cunctis vtuntur ceu virtutum suarum adminiculis. Et quòd adijciunt, amicis omnia esse communia: hoc tantùm cōuincitconuincit quòd amicis Dei communia sunt eius sempiterna bona. Nam hæc tẽporaliatemporalia non sunt digna quæ velut præmium ipse charis suis impartiatur. Tametsi iustos (vt ait Psaltes) in necessarijs non derelinquat. Hoc autem per eleemosynas prouidet, aut alia via legitima. NAm si charitatis titulo ius cuipiam faceret vsurpandi res alienas, paci tunc & tranquillitati reipublicæ offendiculum poneret. Horum enim temporalium tituli debent esse in foro exteriori patentes: vt quisque palàm sciat quid à se iure, quidq́ue iniuria petatur. Charitas autem in pectore delitescit. ParũParum profectò hæc abest opinio ab illa | LutheranorũLutheranorum, quam. c. 4. super epistolam ad Roma. impugnauimus: sanè qui ex illo verbo Pauli de iusto Abraham & semine eius, vt hæres esset mũdimundi, illum ex primũtprimum sensum quod liceat iustis quocunq;quocunque mundi cibo, & vestitu, ornatuq́;ornatuque ac delitijs frui. Sed de hac falsitate nihil ad præsentem locum. ¶ Ex eâdem radîce, nempe charitatem esse rerũrerum possessarum titulũtitulum, Vuicleffistæ in quos (vt dicebamus) Armachanus lib. 10. cap. 4. impegit, illũillum exprimũtexprimunt sensum, quod nemo extra charitatem vllũvllum retinet vel spiritualium ius, vel temporalium dominiũdominium. Est autem hæc fatua hæresis, sæpe ac sæpiùs condẽnatacondemnata. Nam licèt iniquus per modum meriti non sit dignus pane quo vescitur, neq;neque qua viuit vita (vt Augustinus & reliqui Sancti aiunt) perstat tamen in eo naturæ ius, vt sole fruatur, quem Deus oriri facit etiam super malos. Celebrat enim scriptura sacra multos reges, etiam dum erant in peccato, non solùm, GentiũGentium, vt Nabuchodonosor, & alios tam Chaldæorum quàm PersarũPersarum: verùm & Hebræorum, vt Saûlem, Salomônem, quin & ipsum Dauîdem. Missum prætereà facimus quanta incertitudinis nebula obtenebratam sanctam ecclesiam susq́;susque deq́;deque vesania hæc confunderet. Nam huiusmodi oppugnatio non est præsentis loci. Haud tamen eadem nota Gersoni & Richardo inurenda est, qua denotantur hæretici: quoniam secũdùmsecundum illos, licèt ille qui gratia Dei decidit, ius charitatis amittat fruendi alienis rebꝰrebus: retinet tamẽtamen naturæ ius, quo suas proprias possidet, atq;atque alia iura, siue ecclesiastica, siue ciuilia.
ARgumenta igitur non alia noua indigẽtindigent
Ad primum argumentũargumentum .
respōsioneresponsione. Iam enim negata est illa cōsequentiaconsequentia primi argumenti: videlicet, Dominium rerum fuit homini à Deo donatũdonatum: ergo non est ei naturale: quoniam fuit, non tanquàm naturæ adhibitũadhibitum, sed tanquàm naturæ debitum. ¶ Et ad secundũsecundum etiam respon
Ad secundũsecundum.
detur, quòd licèt substantiæ cœlorum non sit homo dominus, vt possit eos alterare: est tamen dominus, quia eis vtitur tanquàm domicilio, & ad alia naturalia cōmodacommoda. Et multò meliùs est elementorum dominus: vt aëris ad respirationem, & maris ad nauigationem, & terrę ad culturam, & ignis pariter ad meteôras impressiones.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm homo homini dominus esse poßit.
COnsequitur in hoc secundo articulo de hac singulariter dominij specie dicere: an videlicet esse possit homo alterius hominis dominus. ¶ Et arguitur contra affirmatiuam partem. Nullum ius potest naturali derogare: naturali autem omnes homines nascũturnascuntur liberi: id legis ipsis latoribus planè confitentibus, Institu. de iure perso. &. ff. de sta. homi. l. libertas. quòd seruitus sit qua quis dominio alieno cōtracontra naturam subijcitur. Et Gregorio idem asserente, vbi ait contra naturam esse homines hominibus dominari: rationeq́ue idem mōstrātemonstrante: nam homo eo cæteris animantibus præstat, quòd ratione viget & libertatis arbitrio: ergo nullo iure in genus nostrum obtrudi seruitus potuit. Fecit enim Deus hominem rectum, vt habetur Ecclesiast. 15. & posuit eum in manu consilij sui. Atque hac de causa homo, cùm primũprimum creatus fuit, cæteris ore Dei prælatus est creaturis: non autẽautem homini. ¶ Secundò id præcipuè confirmatur in Christianis. Haud enim decet vt quos Christus in filios Dei adoptans libertate donauit, serui esse permittantur: nam vt ipse Dominus intulit Matth. 17. Liberi sunt filij. ¶ Contrarium decernunt iura titulis citatis de statu homin. & in Institu. & prætereà Arist. Poli. 1. quibus locis multiplex seruitutis species distinguitur & approbatur.
AD hanc quęstionem quatuor cōclusionibusconclusionibus respondetur. Prima est. Homo tam
iure naturæ ꝗ̈quam iure gentium potest esse alterius hominis dominus. Duplicem enim seruitutẽseruitutem scitè Aristo. dignouit. 1. Poli. Alteram quidem naturalem, alteram verò legalẽlegalem. Naturalis est qua homines elegantioris ingenij reliquis hebetibꝰhebetibus ac rudibꝰrudibus dominant̃dominantur. Enimuerò vt in eodem homine anima corpori: ita & in toto humano genere, homo homini (vt ait Comicus) longè pręstat. Quocircà sagax ipsa natura alios homines ingenio ad imperādumimperandum dotauit, alios verò corporeis neruis ac membris irroborauit ad seruiendum. Et quod ista dominatio naturalis, recta sit, probatur: nam hominis natura est vt secundùm rationem viuat, atque adeò eidem obtem|peret: ergo sicut perfectio appetitus sensitiui in homine est rationi parêre: ita & inter homines perfectio agrestium scientiarumq́ue rudium est, sapientium gubernatui subdi. ¶ Altera est seruitus legalis. Et hæc est du
Seruitus legalis duplex
plex, vt Institu. de iure person. refertur. Alij enim sunt serui qui liberè cùm ætatem viginti annorum excesserint, vendunt sese, causa participandi pretium. Cuius quidem seruitutis vsus fuit in lege veteri. Legitur enim Exod. 21. Si emeris Hebræum, sex annis seruiet tibi: in septimo autem egredietur liber. Et Leuitic. 25. Si paupertate compulsus vendiderit se tibi frater tuus, non opprimes eum seruitute famulorum. & infrà, Seruus & ancilla qui in circuitu vestro sunt, hoc est ex Gentilibus, hos habebitis famulos & hæreditario iure transmittetis ad posteros, ac possidebitis in æternum. Fratres autem vestros, filios Israël, non opprimatis per potentiam. Interiectum ergo erat discrimen quòd serui ex Gentibus esse poterant perpetui: Hebræi verò minimè: sed temporarij. ¶ De hac ergo seruitute ponitur secũdasecunda
Secunda conclusio.
conclusio. Talis seruitus est licita. Nam etsi homines facti sunt à Deo liberi: tamen tam innatum est animantibus cunctis desideriũdesiderium ac ius seruandi vitāvitam, vt possint se eius gratia miseri in seruitutem adigere. Nam licèt
Non bene pro toto libertas vendit̃venditur auro: vendi tamen pro vita fas est, quæ omni est pretiosior auro. Imò & parentes egestate cōpulsicompulsi, liberos suos antiquo iure vęnundare permittebantur: vt eodem loco Leuit. 25. memoriæ proditum est. Et cap. de patribus qui filios suos distraxerunt. l. 2. & Inst. de patria potest. in glossa: licèt iam inter Christianos huiusmodi leges non sint in vsu. ¶ Aiunt tamen apud Aethiopes eundem adhuc vigere morem: quô ad eorũeorum mercatum Lusitani adnauigant. Quòd si liberè vęneunt, non est cur mercatura illa crimine vllo denotet̃denotetur. VerũVerum tamen si, quæ iam percrebuit, vera est fama, diuersa est ferenda sententia. Sunt enim qui affirmant fraude & dolo calamitosam gentẽgentem seduci: inescariq́;inescarique nescio quibus iocalibus, & astu pellici versus portũportum, & nonnunꝗ̈nonnunquam cōpellicompelli: & sic neq;neque prudẽtesprudentes, neq;neque quid de illis fiat opinantes, huc ad nos transmitti & vęnũdarivęnundari. Quæ si vera est historia, neq;neque qui illos capiunt, neq;neque qui à captoribus coëmunt, neq;neque illi qui possidẽtpossident tutas habere vnꝗ̈vnquam cōscientiasconscientias possunt, quousq;quousque illos manumittātmanumittant: etiam si pretium recuperare nequeant. Nam si qui rem alienam possidet, etiam si mercatu vel alio iusto titulo eam acquisierit, cùm primũprimum alienam esse resciuerit, tenetur cum pretij etiam dispendio domino reddere: quātoquanto magis liberum natum hominem, per iniuriam manu captum, astringitur in suam restituere libertatem? Quòd si quis id sibi prætexere cogitauerit, quod præclarè cum illis agitur dum pro seruitute beneficium eis Christianismi repẽdimusrependimus, iniurium se nouerit esse in fidẽfidem, quæ summa est libertate docẽdadocenda ac persuadẽdapersuadenda: tātũtantum abest vt eorũeorum excusationẽexcusationem DeꝰDeus admittat. ¶ Tertia seruitutis species est etiāetiam legalis. Vnde (vt lege citata &. ff. de stat. ho. l. libertas. docemur) seruitutis nomen deriuatum est. Videlicet quòd Imperatores bello captos vendere, neq;neque occîdere solent, sed seruare. Et isti dicuntur mancipia: quia victores, quos gladio transfigere possent, manu capiunt, vt seruent. ¶ Ac de ista seruitute subditur tertia cōclusioconclusio. Non modò est li
Tertia conclusio.
cita, verũverum de misericordia profecta. Si enim quis gratia sustinendæ vitæ libertate se priuare potest, satius quisq;quisque ducere debet seruituti ꝗ̈quam morti tradi. ¶ Est autẽautem latũlatum inter has seruitutis species interuallũinteruallum. Nam genus illud dñijdominij seruitutisq́;seruitutisque naturalis non plenāplenam attingit rem, quāquam nomẽnomen sonat, secundũsecundum ea quæ præcedẽtipræcedenti quæstione explanata sunt. SeruꝰSeruus enim secundæ ac tertiæ speciei, quia liber non est, quicquid est, domini est: neq;neque dñsdominus eo vtitur in bonum ipsius serui: sed ad suam propriāpropriam vtilitatẽvtilitatem, sicuti iumento. Vnde Institutio. Per quas perso. nobis acqui. §. itẽitem vobis. & de acquirẽdoacquirendo rerũrerum dominio. l. etiam inuitis. quicquid seruus acquirit, adiudicat̃adiudicantur dñodomino. QuāuisQuamuis & inter duas istas seruorũseruorum species nōnihilnonnihil mihi videar discriminis inspicere. Illi e
Quando liceat seruis fugere.
nim qui se inopia pressi seruituti mancipârunt, quia liberèse pretio vendidêre, fugere iure nequeunt: sicuti neq;neque furari quem vendidissent equũequum: seruos autẽautem bello captos non auderem in has cogere angustias. Est quidẽquidem glossa super. c. ius gentiũgentium. d. 1. quæ ait seruos in genere non posse aufugere: quam sententiam elicit ex cap. si quis seruus. 17. q. 4. sed tamen illud caput solùm prohibet nè quis seruum vt recedat solicitet: quod de emptitijs intelligi potest. Neq;Neque (vt reor) discrepātiadiscrepantia est inter Christianos atq;atque infideles: quoniāquoniam ius gentiũgentium gentibꝰgentibus cunctis æq̃leæquale est. QuāuisQuamuis Christianis etiāetiam à Christianis captiuis congruẽtioricongruentiori ratione fugere liceat: nisi pollicitꝰpollicitus quis non fugere, suāsuam impignorauerit fidẽfidem: quāquam | porrò seruare constringitur. Pariformiter mihi videor verè ac legitimè inter has seruorum species distinguere quantum ad ea
in quibus tenentur dominis seruire. Christiani nanque à Christianis bello capti, non tenentur vt mancipia seruire: neque eorum bona, nisi quæ tunc in bello in prædam deuenerint, sunt dominorum. Imò neq;neque mancipia quæ ab infidelibus Christiani iure belli arripiunt, sic arbitror quicquid sunt dñorũdominorum esse, vt quicquid vel dono susceperint, vel hęreditario iure, vel licito ludo fuerint lucrati, teneantur in conscientia dominis exhibere: quoniam cùm non sua spōtesponte in illam conditionem inciderint, non est eorum miseria tātatanta afflictione coërcẽdacoërcenda: quandoquidẽquandoquidem, vt est in Regulis iuris, Fauores ampliandi sunt: pœnę verò restringẽdærestringendæ. De illis autẽautem qui seipsos vẽdiderintvendiderint, aliquantulò est ratio apparẽtiorapparentior, quod quicquid sint, dñidomini sint, iuxta præscriptũpræscriptum legũlegum, quas nuperrimè citauimꝰcitauimus. TāetsiTametsi de horũhorum omniũomnium iudicio, iuris prudẽtibꝰprudentibus deferendũdeferendum est. ¶ VerũtamẽVerumtamen de prima specie seruitutis lōgèlongè aliter speculandũspeculandum est. Etenim qui natura est dñsdominus, nequit natura seruis veluti rebus possessis in suum ipsius cōmodũcommodum vti: sed tanquātanquam liberis suiq́;suique iuris hominibus in rem ac bonũbonum ipsorũipsorum: eos scilicet docẽdodocendo moribusq́;moribusque instituẽdoinstituendo. Quapropter neq;neque illi tenent̃tenentur, veluti mācipiamancipia eis seruire: sed ęquitate quadāquadam & honestate naturali, nisi vbi essent mercede conducti. ¶ Et per hæc satisfieri illis debet, qui sciscitantur vtrũvtrum iure naturalis dñijdominij possimus Christiani infideles armis infestare, qui pro suorũsuorum morũmorum ruditate, naturales videntur esse serui. NullũNullum enim inde ius cōtracontra eos acquirimus vi illos subiugandi. Eò quod seruitus illa libertatem non tollit, veluti illorũillorum conditio, qui vel se vendiderunt, vel bello capti sunt. Et cùm fundamentum dominij sit libertas, nullum amittunt suarum rerum ius. Aristoteles enim non solùm constituebat illam seruitutem inter vnam nationem & aliam: verùm inter personas eiusdem vrbis, & eiusdem domus. Sunt enim in eâdem Christianorum vrbe natura serui, qui tamẽtamen non subinde possunt suis expoliari: etsi parêre natura dominis renuant. In eo autem quod idem ait Aristoteles eodem. 1. Politicor. cap. 3. scilicet quòd sicut bestias venari, ita contra eos homines qui ad parendum nati sunt possumus bellum moliri: eatenùs audiendus est, quòd illos qui ferarum more palantes oberrant, nulla seruantes gentium fœdera, sed aliena petentes quocunque grassantur, possumus vi abigere & subigere, & in ordinem cogere. Sed de hoc latiùs in libello nostro De ratione promulgandi Euangelium: vbi de dominio & iure quo catholici Reges in Nouum Orbem oceanicum funguntur, amplior patebit dicendi locus.
AD argumentũargumentum ergo in contrariũcontrarium respon
Ad argumentum.
detur per seruitutem non contrairi aut propriè derogari naturali iuri. Haud enim ius naturæ prohibet seruitutem, tanquātanquam peccatum: aliâs nunquàm esset licita. Sed (vt. 4. senten. dist. 36. author est sanctus Tho.) bifariābifariam aliquid est à natura intentum: Vno mo
IntentionũIntentionum distinctio.
do secundùm intentionem primam, quemadmodùm generationem intendit, corruptibilis naturæ conseruatricem: Altero modo quantum ad secundam intentionem: quo pacto corruptionem intendit vt generet.
Vnde Arist. 2. cœli, tex. 37. seniũsenium ait esse præter naturam. Simili ergo ratione aiunt iura, seruitutem esse contra naturam: nempe contra primam naturæ intentionem, qua cupit omnes homines secundùm rationem studiosos esse. Attamen illa deficiente intentione, ex culpa subsequuta est pœna, quæ est conformis naturæ corruptæ. Atque inter pœnarum genera vnum est legalis seruitus. Nam ex peccato originali subsequuta est egestas & bellorum turba, quæ homines in seruitutem adigunt. ¶ Quare neq;neque Christianis eiusmodi seruitus repugnat. Christus enim liberos à lege nos tantùm peccati & mortis fecit, vt ad Roma. 8. ait Paul. Nulli tamen nos iuri gentiũgentium exemit. Imò ad TitũTitum. 3. admonet seruos obedire dominis: & Petrus addit, etiam dyscolis: scilicet infidelibus, qui extra ecclesiam vagantur. &. 1. ad Corint. 7. monet vt qui seruus vocatus est, seruus maneat. Verum est tamen quòd propter decentiam Christianæ libertatis consuetudo iam pridẽpridem obtinuit nè Christiani bello capti more mancipiorum seruiant: vt Barto. adnotauit. l. hostes. de capt. & postl. reuer. Seruitus autem naturalis non incidisset in statum innocentiæ, vti modò existit: quia nulli essent rudes & ignari. TāetsiTametsi infantes & pueri non oĩaomnia scirẽtscirent qui adulti. Neq;Neque fuissent oẽsomnes eodẽeodem ingenij acumine nati. Fuit ergo seruitꝰseruitus per idẽidem peccatũpeccatum ĩgressaingressa, per qquod (vti ait Paul.) introiuit mors. Quòd aũtautem Amb. ait (vt refert̃refert. d. 35. can. sexto die.) per ebrietatem obrepsisse ser|uitutem in orbem, fateor me non intelligere: nisi seruũseruum appellet ebrium, qui rationis vsura orbatus, fit sicut iumẽtumiumentum. ¶ Videri autem cuipiam possunt iura suprà citata secũsecum pugnare. Asserunt quippe ex vna parte seruitutem iure gentium esse constitutam: ex altera verò Imperatorum esse sanctionem. Haud tamen vllam habent contrapugnantiam. Existit enim seruitus de iure gentium, vt expressè habet Canon Gregorij, cùm Redemptor. 12. q. 2. vbi ait, homines quos ab initio natura liberos protulit, ius gentiũgentium iugo substituit seruitutis. Dicitur enim ius gentium, proptereà quòd ratio naturalis omnes gentes illud ius docuit. Dicitur verò & imperatoria constitutio, eò quòd Imperatores tum ratum illud habuêre, tum more & vsu confirmârunt.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm homo sit vitæ suæ ac famæ dominus.
REstat in hoc tertio articulo de dñiodominio proprię vitæ ac famæ tātillũtantillum sermonis adijcere. VtrũVtrum scilicet homo suæ propriæ vitæ ac subinde honoris & famæ dñiodominio fungat̃fungatur. Arguitur enim de vita quod sit suę ꝗsq;quisque dñsdominus, ex illo Ecclesiasti. 15. Deus ab initio constituit hominẽhominem, & reliquit eum in manu sui cōsilijconsilij. Relinquere nāq;namque in manu cōsilijconsilij sui nil aliud esse apparet ꝗ̈quam facere eum dñmdominum suî, atq;atque adeò suæ propriæ vitæ. ¶ SecũdòSecundò. Propter qquod vnũquodq;vnumquodque tale (vt est in Poste. Analyticis) & illud magis: est autem homo dñsdominus reliquorũreliquorum bonorũbonorum propter vitāvitam: ergo excellentiꝰexcellentius est dñsdominus vitæ. ¶ De fama autẽautem arguitur tertiò à parte negatiua, quod non sit homo suæ proprię dñsdominus, ex illo SapiẽtisSapientis præcepto, Eccles. 41. CurāCuram habe de bono noĩenomine. vbi custodes institui videmur famę: non dñidomini, vt pecuniæ. Cui & illud accinit Prouerb. c. 22. Melius est bonũbonum nomẽꝗ̈nomenquam diuitiæ multæ. ¶ Quartò arguitur autoritate Augustini de bono viduitatis, ca. 20. quod refertur. 11. q. 3. c. Non sunt audiẽdiaudiendi. vbi in reprehensionem eorum qui propriāpropriam negligunt famam, subdit, Quia nobis necessaria est vita nostra, alijs verò fama nostra. QuibꝰQuibus verbis insinuare videtur dominium famæ nostræ non esse penes nos, sed penes rem publicam. Item. 1. de Ciuita. Dei, cap. 20. ait, illo præcepto, Non falsum dices testimonium: prohiberi quẽq;quemque aduersum se falsè testari, sicuti aduersus proximum. Quemadmodùm alio præcepto, Non occides: vnà & proximi homicidium & proprium prohibetur. Ex hoc ergo arguitur. Pariter hæc duo præcepta prohibent tam testimonium aduersus propriam famam, quàm propriũproprium homicidium: & ex hoc secundo colligitur hominem non esse dominum vitę: ergo ex altero pariter elicitur neminem esse dominum suę propriæ famæ. ¶ Contra partem autem affirmatiuam prioris membri extat illud Sapien. 16. Tu es Domine, qui vitæ & mortis habes potestatẽpotestatem: & deducis ad portas mortis, & reducis. vbi solus Deus insinuatur vitæ dominus. De fama autem in contrarium facit, quòd ipsa & honor connumerantur in bonis proprijs acquisitis, quibus ad fœlicitatẽfœlicitatem vtimur: ergo sicut quisque vti potest facultatibus suis & possessionibus, sic vt in alienando nemini faciat iniuriam: ita vti potest honore & fama: atque adeò simili modo talium bonorum homo est dominus.
ET si duo hæc quæsita cōtrarijscontrarijs respōsionibusresponsionibus dissoluāturdissoluantur, coniugauimus tamẽtamen ambo sub vna disputatione, vt cōtrarięcontrarię ipsorum rationes èex regione oppositæ apertiùs res ambas elucidarent. Ad quæstionem ergo respondetur quatuor conclusionibus.
Prima est. Homo non est suæ vitæ domi
Prima cōclusioconclusio.
nus. Probatur primò tam autoritate Sapientiæ modò citata, quàm ex illo Deuteron. 22. Ego occîdam, & ego viuere faciam. Quibus locis probatur dominium vitæ nostræ DeũDeum sibi reseruasse. Dein de ab effectu probatur ratione quæ à definitione dominij suprà exposita colligitur. Dominus rei cuiusque ille est qui citra iniuriam quæ cuipiam irrogetur, potest illa, vt libuerit, vti, etiam vsque ad eius dispendium & consumptionem: homo autem occidere se non potest, lege iustitiæ id vetante: ergo nemo est suæ vitæ dominus. Meminerim legis iustitiæ, nè quis obijciat legem etiam prohibere, nè quis bona sua exteriora absque vllo fructu dilapidet, quorum nihilo minùs est dominus. Enimuerò licèt lex charitatis, qua se quisque & sua diligere tenetur, id prohibeat: non tamen lex vlla iustitiæ: & ideo citra iniuriam potest talia bona effundere tanquàm verus dominus. Prætereà pupillus alienare vetatur bona quorum est dominus: non tamen lege iustitiæ, vt qua prohibetur aliena furari: sed vt propria custodiat. Secùs autem de | vita: lege enim iustitiæ prohibetur homo se occidere, sicut & alios: quia non est magis dñsdominus suæ ꝗ̈quam alienæ vitæ. Sed ais, hoc est principiũprincipium petere. Vnde enim monstratur, præceptum nè se homo interficiat, esse præceptum iustitiæ prohibentis rem alienam auferre: dicere enim quis potest esse tantùm iussionem charitatis similem alteri qua prohibemur bona nostra per prodigalitatem decoquere. ¶ Arguitur ergo secundò nè petitio principij cẽseaturcenseatur. Si homini dominium concessum est propriæ vitæ, hoc esset vt aliquando posset illam dispendere & à se alienare, sicut potest iustis de causis alia bona: nam frustra est potentia & facultas quæ nunquàm exire potest in actum: homo autem nullam ob causam, quouis colore censeatur iusta, potest se vita priuare: ergo signum est non esse dominum. ¶ Tertiò arguitur à priori & à legitima causa. Si aliquo iure homo esset vitæ dominus, id esset naturale, aut diuinum, aut humanum: naturale autem non: quoniam primum naturalium appetituum, atque adeò temporalium summum est, quo vnaquæque res appetit se conseruari in esse: iuxta illud dæmonis, sed tamẽtamen verũverum apud Iob, Pellem pro pelle, & cuncta quæ habet, dabit homo pro anima sua. Quare nulli rei natura tribuit, seu q̃litatesqualitates seu instrumenta quæ in suam essent interniciem: sed illa quibus conseruaretur: vt igni calorem, & aquæ frigiditatem: & cunctis animantibus suas debitas qualitates: ergo ius naturæ neutiquàm permisit homini se interimere, atq;atque adeò nec ei tribuit vitæ dominium. Cùm autem ius naturæ effectus munusq́ue Dei sit, fit vt nec iure diuino positiuo concessa sit talis facultas. De iure autem humano clarum est. Eò vel maximè quòd nec diuinum nec humanum de re hac vsquàm legitur verbum. Nam Genesis. 1. vbi factus est homo omnium dominus, etiam animaliũanimalium, quæ ideo in suos vsus mactare potest: non si mul tradita ei est suæ vitæ potestas. Ecce cōclusionisconclusionis origo. Cùm vita sit fundamentũfundamentum bonorũbonorum omniũomnium tẽporaliumtemporalium, quāquam quidẽquidem vitam homo non per se acꝗritacquirit, sed Dei beneficio parentũq́;parentumque opera recipit: non decuit illi cōcediconcedi eius dominiũdominium, sed vt Deus eius autor id retineret: vt ne fas hoĩhomini esset, iniussu ipsius de vita, in quam ipse per se non ingredit̃ingreditur, exire. Id quod & lumine naturali notũnotum fuit. Sic enim ait LyricꝰLyricus, Nemini iniussu Regis de vita exeundũexeundum. Sed de hoc iterũiterum lib. sequenti, sub titulo De homicidio. CōstitutusConstitutus ergo iure naturali ac diuino homo est suæ vitæ custos: porrò quāquam sustentare tenet̃tenetur, non autẽautem dñsdominus. ¶ Quòd si cōtràcontra obijcias, hominẽhominem posse etiāetiam priuata autoritate vitāvitam pro amicis exponere, imò etiāetiam ad defendendũdeferendum sua propria bona: posseq́;posseque mẽbrũmembrum salutis gratia abscindere, cùm tamen mẽbramembra sint pars vitæ: quę omnia attestari vident̃videntur dñiumdominium penes hominẽhominem esse suæ propriæ vitæ. RespōdeturRespondetur, nequâquānequâquam id cōsequiconsequi: nam mẽbramembra abscindere non licet nisi in custodiam vitæ: & vitam exponere pro amico vel bonis tẽporalibustemporalibus non ad hoc reducit̃reducitur quod est hominẽhominem se occidere: id quippe illic non intẽditurintenditur: sed ad hoc quod est mortẽmortem perpeti, nè homo deserat virtutũvirtutum officia: quod tam diuinũdiuinum ꝗ̈quam naturale ius approbat. ¶ Secunda cōclusioconclusio. Non
solũsolum homo priuatim, verùm nec respublica nec princeps absolutũabsolutum habet dominiũdominium vitæ subditorũsubditorum, sed solus DeꝰDeus. Hoc patet, quoniāquoniam princes non ptestpotest innocẽtesinnocentes vlla ratione interficere: sed solũsolum nocentes: aut qui tales fuerint legitimo testimonio probati ad vindicanda crimina: id quod non arguit principem esse dñmdominum vitæ: sed iudicẽiudicem malefactorũmalefactorum. Potest prętereà in bello ciues obijcere periculo mortis ad defensionem reipublicę: sed nec hoc indiciũindicium est dñijdominij vitę: sed huius prorsus quod sit reipublicæ custos. Igit̃Igitur quoties audieris qui se vel alterũalterum necauerit ĩiuriāiniuriam facere reipublicę, qquod Aristo. ait lib. 5. Ethi. c. 11. neutiꝗ̈neutiquam id eô referas
quod dñiumdominium vitę sit penes rempublicārempublicam: sed eô quod ei custodia ac tutela vitæ ciuiũciuium cōmissacommissa est: ipsaq́;ipsaque sola potest hoĩeshomines vita multare. ¶ Tertia cōclusioconclusio. DeꝰDeus est absolutus vitę dñsdominus, nẽpenempe quod non solũsolum tāꝗ̈tanquam iudex puniẽdopuniendo, vel tāꝗ̈tanquam custos defendẽdodefendendo: sed absolutè tanꝗ̈tanquam humanę vitæ autor potest hoĩeshomines morti tradere, sicut vnusquilibet iumentũiumentum suũsuum. Sua tamen inenarrabilis misericordia est, quod nunquānunquam hac absoluta dñidomini potestate vsus est, nec in vitam nostram, nec in reliqua bona. Etenim si Hebręos iussit vt expoliarẽtexpoliarent Aegyptios, iusto id iudicio fecit: quoniāquoniam Aegyptij mercedẽmercedem eis debebant pro seruitio luti ac lateris. Et si Oseæ præcepit vt ex meretrice filios tolleret, quod tanꝗ̈tanquam dñsdominus corporũcorporum poterat: credibile tamẽtamen est Prophetam illam priùs duxisse in vxorem, vt eam iure etiāetiam humano cognosceret. Et si Abrahæ tanquàm dominus vitæ præceperit vt filium in sacrificiũsacrificium immolaret: id tamen pòst non ꝑmisitpermisit. Et si Exo. 32. pręcepit per Moysen vt vnusꝗsq;vnusquisque occideret fratrẽfratrem suũsuum: id iussit tāquātanquam vindex cōflaticonflati vituli. Vide ergo ꝗ̈quam contra na| p. 293turānaturam sit immanitas illa (si vera fama est) Turcæ, & quorũdamquorundam barbarorum principum: qui in ea sunt cæcitate, vt se dominos existimẽtexistiment
Fera cæcitas
vitæ subditorũsubditorum: ita vt possint illos absq;absque vlla vel culpa vel causa, veluti pecora, trucidare. ¶ De fama autẽautem, quia id copiosiꝰcopiosius in nostra relectione tegẽditegendi & detegẽdidetegendi secretũsecretum, tractauimus, vnica hîc cōclusioneconclusione, quæ sit ordine q̃rtaquarta, satis est respōdererespondere, cōtrariacontraria illi quæ
Quarta conclusio.
asserta est de vita. Homo dñiumdominium obtinet honoris sui & famę: nẽpenempe vt possit illis veluti pecunijs vti, licet pretio sint maiori æstimādaæstimanda. Scio equidẽequidem multos, etiam ex nostris, vt Caieta. diuersam. 2. 2. q. 73. & in sua SũmaSumma, sequi sententiam: semper mihi tamen hæc gratiùs arrisit. Ad intelligentiam autem huius conclusionis adducenda est in iudicium contraria sententia, vt opposita iuxta se posita magis elucescant. Triplex est nostrorum bonorũbonorum genus: Primum est vita, postremum tẽporaliatemporalia bona, mediũmedium honor & fama. Et quidẽquidem de extremis nulla est disceptatio, quin omniũomnium est confessio, neminẽneminem esse vitæ suæ dominũdominum, vt possit se vllam ob causam citra iniuriāiniuriam necare: sed esse iniustitiæ scelus. Et per contrarium extremum fatentur esse quẽcunq;quemcunque bonorum exteriorũexteriorum dominũdominum: sanè quæ potest citra cuiuspiācuiuspiam iniuriam alienare ac dispendere. Opinio ergo nostræ cōtrariacontraria, collocat honorẽhonorem
Opinio Cai.
& famāfamam in ordine vitæ: nos autem in ordine bonorum exteriorũexteriorum. ¶ Et ratio nostra
Opinio autoris.
prima est superiori contraria. Homo verè ac legitimè est suorũsuorum bonorum omnium dominus, vt citra cuiuspiam æ, quæ propriè sit cōtracontra iustitiāiustitiam, possit illa dispendere ac negligere, illisq́ue vti: honor & fama sunt propria hominis bona, ei iure naturali cōcessaconcessa, atq;atque ab ipso acquisita & aucta: neq;neque vlla iustitiæ lege, si est priuata persona, prohibet̃prohibetur illa dispẽderedispendere: ergo nemini iniuriāiniuriam facit, si illa reijciat: atq;atque adeò est verè eorum dñsdominus. Dixerim nulla iustitiæ lege, quo verbo res tota detegitur. Prohibemur enim charitatis lege, qua nos & nostra diligere tenemur, prodigos esse honoris & famæ (sicuti & externarũexternarum facultatũfacultatem) nè absq;absque causa ea negligamus, vt patet locis suprà citatis, CurāCuram habe de bono nomine, &c. nulla est tamen lex iustitiæ quæ nos vetet eadẽeadem expẽdereexpendere tanꝗ̈tanquam aliena. Atq;Atque hoc est qquod probare intẽdimusintendimus. Enimuerò de vita extat (vt nuperrimè dicebamus) Deu. 23. Ego occîdāoccîdam, & ego viuere faciāfaciam. & Sapi. 16. Tu es DñeDomine, qui vitæ & mortis habes potestatẽpotestatem. Ex quibus colligit̃colligitur minimè nos esse vitæ dñosdominos. Atq;Atque his accedit naturalis ratio. Vita nāq;namque fundamentũfundamentum est omniũomnium bonorũbonorum tẽporaliumtemporalium, quāquam homo ipse non acquirit: sed diuino beneficio, parẽtumq́;parentumque opera recipit. De honore autẽautem & fama nullibi tale legitur. Imò ratio naturalis cōtrariũcontrarium docere videtur. Honorem enim & famāfamam, vt proximè dicebamus, nosipsi post receptāreceptam vitāvitam acquirimus & cōparamuscomparamus. Adde quòd honor, vt. 1. &. 10. Ethic. ait Arist. præmiũpræmium virtutis est: virtus autẽautem naturalis saltem proprium opus est nostrum, per cōcursumconcursum generalẽgeneralem Dei: sicuti & virtus supranaturalis, quodāmodòquodammodò etiāetiam nostra per eius singulare auxilium. Item honor & fama, vt ibîdem ait Arist. pars sunt fœlicitatis: fœlicitas autem proprium nostrum bonũbonum est: sumus ergo eorum domini, vt si velimus illa prodigere, nemini faciamus iniuriāiniuriam. Nisi quis persona esset publica. Loquimur enim secundũsecundum rei naturam omnibꝰomnibus circunstantijs nudam. ¶ Et cōfirmaturconfirmatur hæc nostra sentẽtiasententia autoritate diui Tho. 2. 2. q. 64. art. 5. vbi ait quòd occidens seipsum non solùm facit contra charitatem, sed contra iustitiāiustitiam respectu reipublicæ, cuius est vita hominis. De fama autẽautem nihil simile subinfert. Quin verò in solutione ad tertium contrarium de ipsa sentire videt̃videtur. Ait quippe licitè posse hominem de seipso disponere quantum ad ea quæ pertinent ad hanc vitam, quæ hominis libero arbitrio regitur: sed transitus de hac vita ad aliam fœliciorem non subiacet libero arbitrio hominis, sed potestati diuinæ: & ideo nemini mortem oppetere licet. Videtur ergo vniuersa hominis bona subiecisse eius dominio præter vitam. ¶ Secundò cōclusioconclusio hæc lucidiùs probatur ex his proximis verbis sancti Thomæ: Si non essemus aliter domini famæ & honoris quàm vitæ, sequeretur quòd nullo fine neque propter ipsam vitam spiritualem ad euitandum peccata & consequendum vitam æternam possemus honorem famamq́ue postponere & abijcere: quod planè absurdum est. CōsequentiaConsequentia patet, quoniam (vt loco modò citato autor est diuus Thomas, & lib. 1. de Ciuit. Dei. cap. 20. Augustin.) nec causa fruendi æterna fœlicitate liberum est homini mortem sibi consciscere: atq;atque adeò neq;neque qui cognosceret vitāvitam tẽporalemtemporalem esse sibi pestiferam ad salutem animæ, manifestamq́;manifestamque inferni causam, posset se illa priuare. Longè tamen secùs de honore & fama. Ecquis enim ambigat quin si persona priuata rescisceret famam sibi & hono|rem impedimento esse ad vitam æternam, posset talia bona subterfugere, & oblata negligere? Quin verò etiam si esset persona in dignitate constituta posset magistratu excedere, honoresq́;honoresque ac famāfamam posthabere: ergo est homo dominus honoris & famæ, aliter ꝗ̈quam vitæ. Iam idem diuo Ambrosio teste cōfirmaturconfirmatur:
PactũPactum Amb. dubium.
si eius vera est historia, vbi legitur fœminas in cubiculum inclusisse vt per illam infamiāinfamiam eriperet se nè in antistitem eligeretur. Et Augustin. multa suorũsuorum peccatorũpeccatorum detegit: & Anselm. amissam virginitatem lamentabiliter deplorat. qquod illis profectò nefas esset, nisi propriæ essent famæ domini. ¶ Tertiò idẽidem patet: quia vitam nemo potest, vbi inuaderetur, sibi adimi permittere, saltem vbi illāillam seruare posset sine alterius detrimento: puta fugiendo vel alia simili via: famam verò quiuis
potest, modò sit persona priuata, cùm sibi aufertur relinquere ac deserere: etiam vbi illam possit tueri. Sententia est sancti Thom. 2. 2. q. 73. artic. 4. ad primum, vbi ait quòd in cuiusque arbitrio est detrimentum suæ famæ pati, nisi hoc vergat in periculum aliorum. Nequiuerat profectò apertiùs affirmare hominẽhominem esse dominũdominum suæ famæ. ¶ Quartò arguitur. Et si fama & honor præstantiora sint bona quàm pecunia, tamen ingens acceruus pecuniæ pluris æstimatur humano vsu quàm tenuis honor & fama: quare potest repensatio honoris & famæ fieri per pecuniam: ergo si homo est pecuniæ dominus, est etiam & famæ. ¶ Quintò id confirmatur Redemptoris autoritate, qui nos splendorem omnium bonorum temporalium, honorum scilicet & gloriæ humanæ, despectui habere admonuit: nempe vt honores, & primas sedes, & sæcularem fastum fugeremus: tantum abest vt nos illa obligaret seruare, perinde atque vitam. ¶ Hunc articulum in hac materia dominij adhibere operæpretium duximus, qui esset plurium aliorum locorum huius nostri operis fundamentum. Hinc enim quæstione. 6. elicienda est responsio illius quæsiti, an liberum sit homini restitutionem remittere suæ famæ, quod contra aduersam sententiam concedemus. Item libr. sequenti in materia de detractione, per hoc examinabimꝰexaminabimus quale quantumq́ue committat crimen qui seipsum infamat: & vtrùm id aliquando liceat. Enimuerò vt perfunctoriè in præsentiarum hæc prælibemus, cùm persona priuata per sui criminis detectionem se infamat, nullatenùs contra iustitiam peccat, neque vlli iniuriam irrogat: quare genere suo non est nisi veniale contra sui ipsius charitatem: licèt grauius quàm pecuniam prodigere: quia fama pretiosius bonum est. Potest tamen fieri mortale si de sua se iactando turpitudine id faciat. Vnde Dauid, Quid gloriaris in malitia? &c. Et Esaię. 3. obiurgantur qui peccata sua sicut Sodoma prædicant. Item si sit persona publica, qui famam suam & bonam existimationem in bonum subditorum obligatam habet, contra iustitiam mortaliter peccaret. Attamen qui non in vanum, sed bona causa tale occultum crimen suum propalaret: vt si latro quò acerbitatem tormentorum euaderet, certè nihil delicti committeret, quin fortè probè id ageret. Imò verò si mentiendo se tunc infamaret, quanuis culpa mendacij admitteret, non tamen esset perniciosum, atque adeò neque genere suo mortale. Secludimus tamen semper personas publicas: prætereà absurdissima nefandaq́;nefandaque flagitia quæ aures exhorrescunt: nam de illis se hominẽhominem infamare, vix posset à lethali scelere excusari.
AD primam igitur Ecclesiast. authorita
Ad primum argumentũargumentum.
tem respōdeturrespondetur sensum esse, quòd Deus fecerit hominem dominum suarum actionum: hoc est enim relinqui in manu sui cōsilijconsilij: non tamen inde sequitur esse dominum vitæ. ¶ Ad secũdumsecundum negatur illud axiôma
Ad secundũsecundum
Philosophi, Propter quod vnumquodq;vnumquodque tale, &c. aptè ad rem præsentem accommodari. Esse enim nos rerum dñosdominos propter sustẽdandamsustendandam vitam, solũsolum arguit nos esse custodes vitæ, non autẽautem dñosdominos. Sumus etenim domini actionũactionum propter amicitiam Dei cōparandācomparandam: tamen non sumus eiusdem gratiæ diuinæ & amicitiæ Dñidomini. ¶ Authoritas autem Ecclesi. tertio loco allata de fama id prorsus cōuincitconuincit quod tenemur præcepto charitatis nostrî curam habere, honoris, & famæ: non tamẽtamen quod cōtrariumcontrarium delictum in persona priuata sit iniuria contra iustitiam, sicut si quis se occiderit: quo vtiq;vtique scelere & in Deum iniurius esset, penes quem dñiumdominium est vitæ: ac subinde in rem publicam, quæ eiusdem est custos. Adde quod modus procurandi bonum nomẽnomen,
ille est penitùs vt curam habeas colendi virtutes, quas, veluti vmbra sequit̃sequitur honor & fama. Et ideo in bonũbonum virtutis possumus illa, si opùs est, dispendere, tanquàm veri illorũillorum dñidomini. ¶ Authoritas autẽautem prior argumẽtiargumenti nihil | nos oppugnat: nam si ex illo secũdosecundo mẽbromembro quòd fama nostra est alijs necessaria, inferre contẽderescontenderes dominium eius non penes nos, sed penes rempublicam esse: pariter ex priori quo ait vitam nostram esse nobis necessariānecessariam, inferres dominium vitæ nostræ penes nos esse, quod Augustinus non concederet. Hoc ergo præcisè nos admonet vt non simus negligentes propriæ famæ, qua possumus reipublicæ seruire, vt sine legitima causa illam despiciamus. Et maximè quando sine scandalo non possumus illam prodigere.
Loquebatur enim mulieribus quibusdam quæ cùm egregio sanctitatis loco haberentur in populo, moliebantur humilitatis prętextu sinistram de se suspicionem generare vt viliùs æstimarentur: per quod scanda
lum dabant. ¶ Posterior verò eius autoritas. 1. de Ciuitat. Dei, quæ paulò vrgentior est, hoc solùm cōuincitconuincit, quòd illo præcepto, Non falsum dices, prohibemur testimoniũtestimonium aduersus nosipsos dicere: quia hoc est cōtracontra charitatem, vt subiuncta eius verba docent: non tamen inde consequitur vt sit perinde peccatum iniustitiæ ac si te occideres, aut falsum testimoniũtestimonium proximi proferres, detegerésve secretum crimen. Quocircà ex illa pręcisa forma præcepti, Non occides, non colligitur proprium homicidium esse contra iustitiam, sed esse peccatum. Aliæ nāq;namque nos rationes erudiunt, quas suprà in struximus, non esse nos dominos vitæ: ex quibus concludimus esse contra iustitiam.

QVAESTIO TERtia, de rerum diuisione.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm humano iure rerum dominia fuerint olim diuisa.
POST constitutũconstitutum tam subiectum quàm obiectum dominiorum, ordo postulat vt tertio loco de eorum diuisione disseramus. Atq;Atque à parte negatiua more nobis consueto arguitur vt suprà de seruitute. Iuri naturali nullum humanum contrauenire potest: quòd autem bona huius mundi in cōmunecommune possideantur, constitutio est naturalis iuris: vt patet Gen. 1. vbi homini in commune concessa est rerũrerum possessio. Idẽq́;Idemque affirmat Isidôrus, lib. 5. quod refertur dis. 1. c. ius naturale. Neq;Neque verò tunctantùm integra natura, verùm & posteà iam corrupta, simile legimus Gen. 9. Noë dictum & filijs eius: Crescite, & multiplicamini, & ingredimini super terram, & implete eam. Vbi Deus nihil videtur voluisse fore diuisum. ¶ Secundò id apertiùs confirmatur sententia ClemẽtisClementis in epistola. 4. quæ refertur. 12. q. 1. can. dilectissimis. vbi legitur, Communis vsus omnium quæ sunt in hoc mundo omnibus esse hominibus debuit: sed per iniquitatem alius hoc dixit esse suum, & alius istud: & sic inter mortales facta est diuisio: iniquitas autem contraria est iuris æquitati. ¶ Tertio loco accedit & charitatis ratio. Nam si omnia in commune possiderentur, multò esset firmior inter mortales amoris nexus.
Nam cùm vbi est thesaurus tuus, ibi sit & cor tuum, si nihil haberent diuisum, nihil restaret cur animis diuiderẽturdiuiderentur. Vnde in primordijs Hierosolymorum ecclesiæ, quò feruentiùs omniũomnium amor coälesceret (quod in Acta Apostolorum relatum est) in communi viuebant: atq;atque hoc exemplo monachorum vitæ institutæ sunt. Quare August. in Regula, Sit vobis anima vna & cor vnum in Deo, & non dicatis aliquid proprium: sed sint vobis omnia communia. Innuens cordium vnitatem non aliter vegetari posse quàm ablegatis, meum, ac tuum. Id quod nec Christianum illum Poëtam latuit, qui ait,
Si duo de nostris tollas pronomina rebꝰrebus,
Prælia cessarent, pax sine lite foret.
Atq;Atque hac de causa illud axiôma celelebratissimum semper fuit, Amicorum omnia sunt communia. Qua vtiq;vtique ratione sancti patres illo idiomate semper loquuntur, vt omnia sint communia: vt August. super Ioan. tract. 6. & habetur dist. 8. can. quo iure. Et Ambr. 47. dist. sicut hi: Nemo dicat propriũproprium, quod commune est. Chrysosto. super Lucam. c. 6. ADeo percepimus omnia: quod autem dicimus, meum & tuum, mendacij sunt verba. Neutiquàm ergo licuit diuisionẽdiuisionem rerum facere. ¶ Contraria est sentẽtiasententia Christi RedẽptorisRedemptoris nostri, Matthæ. 22. Reddite quæ sunt Cæsaris, Cæsari: & quæ sunt Dei, Deo.
DE hac quæstione etiāetiam inter philosophos depugnatum olim fuit. Enimuerò Pla|to (cui Aristot. hanc rempublicam in fronte 1. Polit. asscribit) omnia contendebat debe
re esse communia: non modò possessiones, verùm & vxores & natos. Quanuis Socrates apud alios feratur talis reipublicę primus autor, quem Plato in Timæo inducit loquẽtemloquentem: idemq́ue ipse Aristoteles statim cap. 4. insinuat. Meminit quoque idem Plato de huiusmodi republica. 5. dialogo de republica. Hanc autẽautem nimiānimiam rerum communitatem ea ratione conabantur persuadere, quam modò nos formabamus. Nempe vt omniũomnium corda in vnum maximè coadunarent ac cōpingerẽtcompingerent. Isti autẽautem eò non erant digni qui audirentur, quod naturam nostram in ea prorsus innocentiæ synceritate cōtemplabanturcontemplabantur, in qua à Deo per misericordiam creata fuit: ne scientes à parẽteparente nostro per iniustitiāiniustitiam fuisse inde depulsam. ¶ Responsum ergo huius quæstionis quinq;quinque conclusionibus constat. Prima est. Vt statui innocẽtiæinnocentiæ cōcorsconcors erat re
Prima conclusio.
rum possessio in cōmunicommuni, præterꝗ̈præterquam vxorum, quāquam possessionis figurāfiguram ius naturæ docebat: sic & conditioni naturæ corruptæ vsq;vsque adeò congruens est dominiorum diuisio, vt citra miraculum neutiquàm posset aliter genus humanũhumanum lōgolongo sæculo durare. Prior pars per se ipsa liquet. Tunc enim temporis, terra, vel inculta, sua sponte fructus tulisset: vel illa indiguisset perparua cultura, quam refugisset nemo: vt sic illud intelligamus Gen. 2. Tulit Deus hominem, & posuit eum in Paradiso voluptatis, vt operaretur & custodiret illũillum. Et prætereà neminem rerum tunc auiditas exercuisset. Nam post peccatũpeccatum dictũdictum est, In labore vultus tui vescêris pane tuo. IllũIllum quippe ętatis florẽflorem olfaciebat illic Ethnicus ille,
Ipsa quoq;quoque ĩmunisimmunis, rastroq́;rastroque ĩtactaintacta, nec vllis
Saucia vomeribꝰvomeribus, per se dabat omnia tellꝰtellus:
Contentiq́;Contentique cibis, nullo cogente, creatis.
Quapropter nullum extitisset periculũpericulum aut quòd fructus terræ deficerent, aut quòd vlla inter fœlices illos oriretur discordia. ¶ Posterior autem pars ex duabus contrarijs radicibus probatur. Illam enim seu Socraticam seu Platonicam vxorum natorumq́ue communitatem non opùs est multis hîc concuti, vt eius appareat absurditas. Primùm enim eadem charitas quæ per illam curabatur fulciri, per eandem labefactatur. Aiebant enim illi Philosophi quòd tunc omnes viri vocarent quamcunque mulierem, mea vxor: & pueros omnes, mei filij: & iuuenes seniorem quemlibet, meus pater. Id autem optimè Aristoteles redarguit. Si enim intelligerent nomen, omnes, collectiuè, verum esset: complexim nanque omnes senes essent patres illorum filiorum. Attamen perparùm id ad charitatem referret. Esset enim tunc tenuis exilisq́ue ille amor in tota republica, sicuti mellis tātillumtantillum in multa aqua, quam dulcorare nequiret.
Imò inde citiùs languesceret amor, quòd nemo cognosceret suum proprium, seu filium, seu patrem. Si autem intelligerent diuisiuè de singulis: nempe quòd singuli essent singulorum filij, id certè plurimùm ad amorem conduceret: sed tamen est impossibile: quia vnus nequit esse nisi vnius matris filius: & fortè nisi vnius patris. Quin etiam inde fieret neglectus filiorum: quòd rarò quis cognosceret suum proprium.
Ad hæc sæpe de lineamentis vultus deprehenditur proles, cuius sit patris: ob idq́;idque tunc non posset non esse propẽsiorpropensio animus illius hominis in suos liberos ꝗ̈quam in alienos. Itâq;Itaque natura ipsa illi cōfusæconfusæ cōmunitaticommunitati reclamabat. Præterꝗ̈Præterquam quod post collapsam naturānaturam fieri non posset minùs quin inter hoĩeshomines iurgia oborirent̃oborirentur: ac subinde inter incertos patres & natos, tum impiæ fierent cędes, tum nefandi inirentur amores & coitus. In summa, adeò est naturale vxorum natorumq́ue distinctio, vt etiam natura integra, vbi nullus patebat locus prauis istis affectibus, non fuisset intrusa absurda illa vxorum permistio, sed quisque haberet suam. Nam erunt, inquit, duo in carne vna. Expediebat nāquenamque etiam tunc, vt quisq;quisque nosset qua esset necessitudine & sanguinis glutino cum alijs coniunctus. Et quāuisquamuis lex prisca, gratia propagandi peculiarem Dei populum in hoc dispensauerit: nunquàm tamẽtamen vt vna vxor duobus nuberet viris: sanè vt caueretur prolium incerta turba. ¶ Hac ergo delira communitate prætermissa, reuertimur ad demonstrandum quàm sit congruens naturæ corruptæ, possessionum diuisio. Idq́ue ex duabus corruptis radicibus: nempe ex humana negligentia, & ex cupiditate. Etenim dum terra ex vna parte ob hominis rebellionem ei ipsi rebellāsrebellans, spinas & tribulos ferre cœpit, sudoreq́;sudoreque humani vultꝰvultus indigere, vt hoĩemhominem ipsũipsum aleret: atq;atque homo ex altera post esum ligni vetiti tam multis fuit cupiditatibus oppletus: ea fuit rerũrerum possessio necessaria qua rei vtriq;vtrique cōmodissimècommodissime seruiret. s. & terrę colẽdęcolendę, nè fructus deficerẽtdeficerent: & reprimẽdęreprimendę humanę auari|tię quæ vix satiari potest: talis autẽautem possessio esse non potuit in communi: ergò necessaria fuit diuisio. Probatur hæc postrema subsumpta. Nam (vti ait loco citato Arist.) trifariàm
intelligere possumus hanc in communi possessionem: nempè quòd vel fundiessent proprij, fructus verò cōmunescommunes: vel contrà, vt agri essent communes, pòst verò fructus diuisi: aut quòd & agri & fructus essent cōmunescommunes. Si primũprimum largiris, tunc ansam porrigis discordijs: quia tunc labores essent impares: nam qui plus haberet soli, plus laboraret, fructus tamen pariter cunctis pro cuiusq;cuiusque necessitate obuenirent: & tamen nemo æquanimiter ferret, non tanto plus fructuum percipere, quātoquanto plus hausisset laboris. Si autem agros vellent esse communes, inde occasionem homines nanciscerentur ignauiæ & socordiæ: nam ineffabile est quàm sit ardens amor ad propria, quamq́;quamque deses & languens ad cōmuniacommunia: sicuti dum multi sunt serui, eò peiùs seruitur, quòd quisq́;quisque alios expectat vt faciat quæ ipse erat facturus. Hunc quippè in modum tali reipublicæ vsu veniret. Qua vtiq;vtique ratione malignè prouenirent fructus. Idemq́;Idemque sequeretur incommodum si & fructus & fundi essent communes. Ac subinde alter quod præ humana rerum siti tunc pro se quisq́;quisque contenderet, quantum posset fructuũhumana arripere. Per quam viam necesse erat pacem & tranquillitatem ciuium, &, quam illi philosophi fouebant, amicitiam perturbari. ¶ Secunda ratio sumitur ex debito ordine in republica, qui aliter nequiret cum decoro seruari. Necessarij quippè sunt diuersi ordines, diuersæq́;diuersæque classes hominum, vt Socrates ipse agnouit. Tres enim ordines constituebat: scilicet
agricolarum, quibus cōnumerandiconnumerandi sunt opifices: & custodũcustodum, nempè militum ac nobiliũnobilium, tutamini reipublicæ adscriptorum. Et tertiò legum prudentum, qui ius dicātdicant, & de rebus dubijs respondeant. Hinc ergò arguitur. Si omnia essent communia, vnusquisq;vnusquisque recusaret agricolarum onus, anhelaretq́;anhelaretque vt esset miles. At imminẽtiimminenti bello, nisi propria essent stata præmia, omnes se periculo subducerent: quotquot deniq;denique possent ad gubernacula inhiarent. Mox cùm isti supremæ classis pluribus indigerẽtindigerent, succederet vt alijs maiora onera, alijs verò maiores honores decernerentur. Quod, nisi essent dominia diuisa, non posset non vehementer rempublicam inquietare. ¶ Tertiò eadem patet conclusio. Quemadmodùm concessa vxorum communitate tollitur temperantiæ virtus, qua quis abstinet ab alieno toro: sic concessa possessionum cōmunitatecommunitate tollitur & virtus liberalitatis: quod non infimũinfirmum est rei publicæ lumen. Qui enim proprium non habet, liberalis esse non potest: & qui omnia possidet, alienæ liberalitatis non eget. Et sic periret virtus suscipiendi hospites, & peregrinos, succurrendiq́;succurendique miseris: ac subinde animorũanimorum gratitudo pro susceptis beneficijs. Est ergò assertio diuisionis rerum eo gradu certa, vt eius negatio hæretica sit: vt ait August. in lib. de hære. Vbi. 40. loco
Apostolicorum hæresin refert, qui illo se nomine iactabātiactabant, eò quòd in suam communionem non reciperent vtentes coniugibus, & res proprias possidentes. Etin Concilio ConstañConstan. de hoc etiāetiam damnatus est Ioannes Hus: qui clericos posse negabat proprium quippiam possidere. ¶ Quòd si arguas, per rerũrerum diuisionem non satis itum fuisse obuiāobuiam huiusmodi malis ac reipublicæ incommodis: nam & sunt modo propter hominum ignauiam incultæ terræ: & homines ambitione, ac rerũrerum siti inferentes se in aliena iura: & id genus reliqua mala. Respondetur non esse necessariũnecessarium ad ęquitatem legis vt perfectè finem assequatur suum: satis quippe est illa pro sua facultate stabilire quæ ad illum finem accōmodanturaccomodantur: nam effrænis hominum libertas nullis potest habenis in totum cōpesciconpesci. ¶ Secun
Secunda cōclusioconclusio.
da conclusio. Etsi cōueniatconueniat res quantum ad proprietatem & dominium diuisim possideri, vt suum quisq́;quisque iustitiæ lege cognoscat, ab alienoq́;alienoque manus abstineat: tamen quantum ad vsus, debent per misericordiæ & liberalitatis benignitatem esse communes: vt qui abundat, det egenti: & qui eget, gratias illi referat. Hac enim ratione mortalium amicitia faciliùs coalescit quàm si omnia communi dominio possiderẽturpossiderentur. Hinc nanq;nanque elicitum illud axiôma est, Amicorum omnia sunt cōmuniacommunia. ¶ Tertia conclusio. Prima rerũrerum ex
Tertia conclusio.
ternarum diuisio facta fuit iure gentium: licèt posteà iure ciuili plures accesserint. Iam enim. 1. lib. q. 5. ius humanum in hæc duo sectum est. Patet hac ratione conclusio. Porrò
dominium ab orbe condito (vt suprà diximus) cœpit. Tunc enim primùm Deus habere cœpit quibus dominaretur, ac perinde tunc tam angeli quàm homines suapte natura & iure cœperunt esse domini suarũsuarum actio
num, vt illa libertate creatori seruirent. Quo fit vt aliqua dominiorum diuisio iure naturali facta fuerit: nempè hæc actionũactionum, & quòd | homo habet proprij honoris & famæ. Haud enim iure gentium, sed naturali factum est cuiq;cuique proprium. Possessionum autem (vt prima conclusio docuit) non fuit facta distributio ante peccatum, sed pòst statim: nam inde (vt diximus) enata est ratio diuisionis. Quocircà confestim legimus inter duos fratres diuisa esse peculia: obtulit quippe Cain de fructibus terræ, & Abel de optimis sui gregis. Quòd si sua non essent cuiq;cuique propria, nullānullam mereretur, vel Abel laudem, vel Cain vituperationem. ¶ Dicitur autem diuisio facta iure, non naturali, sed gentium: proptereà quòd ius naturale nulla indiget ratiocinatione, sed scriptum est in cordibus: vt coniunctio maris & fœminæ: ius verò gentiũgentium est illud quod
Quid ius gẽtiumgentium.
collatis principijs ratio cuiusq́;cuiusque infert. Et ideo dicitur gentium, id est hominũhominum: quibus proprium est ratiocinari. Enimuerò ex principijs naturæ corruptæ docta fuit statim familia Adæ ac deinceps in vniuersum gentes, vt suum quisq́;quisque possideret. ¶ Quòd si quæras quis primùm huiuscemodi diuisionem fecit: sunt qui respondeant, Adam primum fuisse diuisorem: verùm tamen alij cōtràcontra arguunt, ipsum non habuisse regiam potestatem, authoritatémve rei publicæ coërciuam: sed tantùm fuisse patremfamiliâs, qui non potuit filijs distribuere nisi proprium peculium. At
tamen argumentum hoc non est ita multùm vehemens: tum quòd forsan (licèt nullibi legatur) authoritatem habuit principis, ipso forsan iure quòd fuit primus solusq́;solusque parens humani generis. Nam verisimile non est vt aliquo esset tempore mundus absq;absque humano principe, qui posset malefacta vlcisci: tum etiam quòd iure etiam paterno potuit suas facultates, quibus amplissimis affluebat, distribuere filijs. Imò neq;neque esset absurdum dicere, fuisse dominum totius orbis: quandoquidem mundus propter hominem factus est, & tum ipse fuit solus. Neq;Neque erat mundus tam frequens hominibus, quin posset illos per suos ministros regere. At verò quantum ad diuisionem de iure gentium, non est nobis necesse hisce angustijs coërceri. Illa enim quę tali iure statuuntur, neq;neque indigent principe, neq;neque vllo rei publicæ conuentu. Hac nanque ratione ius gentium differt à ciuili, quòd scilicet ratio ipsa singulos seorsum homines illud docet. Quare ex condicto poterant fratrum singuli, ac deinceps nepotes ac pronepotes singulos fundos & agros occupare, & peculium augere: ipsa docente ratione, vt res dominorum nesciæ, primo occupanti cederent, ab eisdemq́;eisdemque alij abstinerent: vt habetur Inst. de iure pers. §. feræ. Quod enim, inquit, antè nullius fuit, id naturali ratione occupanti conceditur. Et in hoc quòd dicit, naturali ratione, intelligit ius gentium, id ex principijs naturalibus colligentium. Sic enim legitur, Cain vrbẽvrbem ædificasse: & Genes. 10. dispersam esse propaginem Noë ad diuersas regiones & insulas orbis. Sic statim cap. 11. disgregatam progeniem Nemrod, & eorum multitudinem, qui cum eo conspirauerant vt turrim extruerent. Sic & statim Genes. 13. legitur diuisio pacto facta inter AbrahāAbraham & Loth: Ecce vniuersa terra coram te est: recede à me obsecro: si ad sinistram iëris, ego dexteram tenebo: si tu dextram elegeris, ego ad sinistrāsinistram pergam. Ex quo fit non solùm diuisionem in genere, verùm & quòd istæ nationes hanc regionem possideant, & aliæ aliam, esse de iure gentium. Contra quam CaietañCaietan. 2. 2. q. 66. arti. 2. opinatus est. Etenim quia S. Tho. dicit in solutione ad primũprimum, quòd diuisio rerum pertinet ad ius positiuum. Et tamen quęstio ne. 57. dixerat esse de iure gentiũgentium: existimāsexistimans Caie. diuersa esse dicta, intulit quòd diuisio in genere est de iure gentium: appropriatio tamen in particulari, de iure positiuo, hoc est ciuili. Attamen S. Tho. ius positiuum extendit ad omne ius humanum, vt includat ius gentium. ¶ Secundum autem conclusionis membrum, nempè iure postmodùm ciuili, hoc est singularium ciuitatum & regnorũregnorum, multa esse adiudicata particularia dominia, clarissimũclarissimum est. Inde nanq;nanque temporum lapsu respublicę imperium suum & regnorum dominia in reges transtulerunt, vt habetur. l. Quod principi placuit. ff. de const. princip. Atq;Atque inde per legem Agrariam communes agri diuisi: & iure diuino positiuo (vt suprà diximus) promissa est, donataq́;donataque Chananæorum regio Israëlitis ac Saûli Dauîdiq́;Dauidique regnũregnum. Et pòst Leuitis decimæ: & nũcnunc Ecclesiasticis. ¶ Quarta cōclusioconclusio. Complura manserunt cōmuniacommunia
Quarta conclusio.
iure naturæ, quorũquorum dominia ius gentium dispertiri nequiuit: Puta locus, vt ait illic Arist. nempè ciuitas, itinera. &c̃etc. Et (vt refertur eodem, Insti.) elementa: videlicet aër, aqua, littora, & portus, pisces, feræ, aues, &c̃etc. Iure enim naturali, & permissione iuris gentium, piscatio & venatio cōmunescommunes sunt: licèt iura posteà ciuilia, forsan non tam æquitate ꝗ̈quam licentia & cōsuetudineconsuetudine, plus nimio interdi
Quinta conclusio.
ctæ sint. ¶ Quinta conclusio eademq́;eademque faci|lis est. Translatio dominiorum omni iure fieri potest. Primùm enim suppositis per rerũrerum diuisionem peculiaribus dominijs & possessionibus, iure naturali libertatis, quo liber est homo, suorum dominiũdominium in alium transfert: Tum spontanea donatione, tum etiam quacunq;quacunque alia libera commutatione: scilicet vendendo, cābiendocambiendo. &c̃etc. vt lib. proximè præcedenti adnotauimus: & in subsequentibus fusiùs expandetur. Prætereà & hæreditariāhæreditariam successionem filiorum in bona paterna iure gentium arbitror fuisse cōstitutamconstitutam. De hoc enim ratio naturalis statim vniuersitatẽvniuersitatem gentium erudiuit: scilicet vt in filijs & substantia quodammodò patris permaneret, & nomẽnomen, et bonorũbonorum ius. Deinde ius ciuile particulariũparticularium regionũregionum adhibuit iura primogenituræ, præscriptionis, & alia, quibus dominia transferuntur. Prętereà contra domini voluntatem transferuntur dominia in vindictam & vltionem criminũcriminum. Priuantur enim homines suis bonis, ob hæresis impietatem, ob crimen læsæ maiestatis, & ob alia id genus multa. Item causa rescindendarũrescindendarum litium, vt in præscriptione.
AD primum argumentũargumentum varij existunt respondẽdirespondendi
Ad primum argumentũargumentum .
modi. Sunt enim qui axiôma illud, Iure naturali omnia sunt cōmuniacommunia, non vniuersaliter, sed strictim intelligant: scilicet aut in necessitate extrema, aut inter amicos. Huic autem sensui neq;neque res ipsa neq;neque IuriscōsultiIurisconsulti applaudunt. Intelligunt enim illud de illa generali cōmunitatecommunitate, quæ posteà iure gentiũgentium diuisa fuit: vt patet loco citato apud IsidôrũIsidorum, & dist. 8. cap. differt. apud GratianũGratianum. Sco
Scotus.
tus autem. 4. dist. 15. q. 2. scitè illud vniuersaliter recipiẽsrecipiens, ait post naturam corruptācorruptam idem ius naturę derogatum esse. At verò, salua Doctoris autoritate, minùs hoc rationi cōgruẽscongruens apparet. Primùm, quia naturale ius immobile est: vt patet per Isidô. dist. 6. can. Non est
Isidorus.
peccatum. §. Isitaq́;Isitaque. Inde enim colligit præcepta Decalogi esse immutabilia, quod sunt de iure naturæ. ¶ Item aut fuit præceptũpræceptum iuris naturæ quod res in cōmunicommuni possiderentur: aut nullum fuit tale. Si prius dederis membrũmembrum, tunc vel illud præceptum vniuersale fuit pro quocunq;quocunque statu: & hoc nemo sanæ mentis fatebitur: nam error esset sic dictare, vt in natura collapsa perseueraret idem possessionis modus: aut fuit particulare pro illo statu innocentiæ: & illius nulla est facta derogatio: nam quòd diuisio fiat in nostro statu, illi æquitati non derogat, vt perdurante innocentia cōmuniscommunis possessio perduraret. Responsio ergo legitima extat apud S. Thom. q. 66. ar. 2. licèt emunctiùs per distinctionem respōdebiturrespondebitur. Est enim in rebus considerare & dominium, & vsum. Et quantum ad dominium, ius naturæ nunquam præcepto inhibuit rerum diuisionem, quod per contrariam legem fuerit derogatum: sed eo sensu negatiuo dicitur cōmuniscommunis possessio de iure naturæ, quod nunꝗ̈nunquam lex naturalis eandẽeandem præcepit diuisionẽdiuisionem, sed permisit hoc vel illo modo possideri, quo pacto diuersis hominum statibus cōmodiuscommodius esset & expeditius. Quare ius naturale non est mutatum, sed res. Sententia est Augustini lib. 1. conf. quam optimo exemplo clarificat. Est, inquit, medicinalis regula, vinum esse hominibus cōgruumcongruum: hæc autem minimè derogatur dum infirmo potus vini interdicitur: sed mutatio fit in homine, cui perpetua illa regula non congruit. At verò quantum ad vsum, potest quodammodò affirmari ius naturæ præcipere omnia esse communia in necessitate. ¶ Ad secundum argumentum, quod
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
ex dictis Clement. in can. Dilectissimis, factũfactum est, mirabilis est expositio glossæ Ioannis Teuthonici. Ait textus vsum omnium rerũrerum omnibus esse debuisse communem, sed per iniquitatem alius dixit hoc esse suum, alius istud. Ait verò gloss. per iniquitatẽiniquitatem, id est per consuetudinem iuris gentium, ęquitati naturali contrariam. Profectò si ius gentium iniquitas esset, neutiquāneutiquam iuris appellatione censeretur. Planus ergò sensus est, per iniquitatem, id esse, quod per originale peccatũpeccatum: quo dissoluta libertas contineri non poterat, nisi facta rerum diuisione. ¶ Ad tertium nega
Ad tertium argumentũargumentum .
tur quod corrupta natura, firmior fuisset amoris nexus inter mortales rebus in communi possessis: vt conclusionum serie satis liquet. Exiguus enim monachorum numerus, monasteriorum claustris circunseptus, potest quidem pacificè in communi viuere: vastæ tamen mortalium respublicæ, quarum ciues ad res sęculares tam anhelant auidè, non itẽitem. Dictum autem Poëtæ, quòd duo pronomina, meum ac tuum, litium præliorumq́;præliorumque semina existunt & fomenta, ingenuè fatemur: multò tamen oborirentur plura si omnia in communi possiderentur. Sancti verò loquuntur de rerum vsu quando proximi pauperes indigent: tunc enim iam dictum est, vsum debere esse communem, quatenùs ad liberandam miserorum inopiam satis fuerit.

QVAESTIO QVARTA, De peculiari quorundāquorundam dñiodominio.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm hominum quispiam totius sit orbis dominus.
POST disputationem de dominio in genere, sequitur vt peculiariter de singulariũsingularium quorundam dominijs disseramus. Primùm enim de Christo Seruatore nostro arguere pro parte affirmatiua possemus. Extat enim Ioannis authoritas Apocalyp. 9. Qui vidit in vestimento & in fœmore sedentis super equum album: hoc est super eius innocentissimam, eandemq́;eandemque candidissimam humanitatem, cuius virtute veluti fœmoris, filios progenuit cœlestis regni hæredes: scriptum, Rex regum, ac Dominus dominantium. Mox & de Pontifice Maximo idem sentiendum apparet: vtpote quẽquem idem Redemptor vicariũvicarium in terris sibi substituit, qui sua fungeretur potestate. ¶ Attamen quia in præsentia de Imperatore peculiariter disputatio instituitur, arguitur primò quòd nullus sit legitimus rex. Deus (vt ex Ecclesiastico citatũcitatum est) reliquit hominẽhominem in manu cōsilijconsilij sui, hoc est liberum: quem vtiq;vtique ab initio constituit rerum dominum, nemini autem subiectum: ergò nemo esse legitimè potest aliorum princeps. Mox arguunt, qui hoc sequuntur commentum: Neq;Neque ante diluuium, neq;neque pòst aliquo tempore vllius fit memoria principis vsq;vsque ad Nemrod, qui per tyrannidẽtyrannidem & vim, potestatem regnandi obtrusit in orbem: nulla ergò regnandi est via legitima. Quare eos qui Reges Roma exegerũtexegerunt, & qui Iulium Cæsarem enecârunt, laudibus Romani Annales efferunt. ¶ Accedit, aiunt, deinde quòd præter Saûlem & Dauîdem, quos Deus creauit reges, atq;atque Dauîdis successores, nemo legitur diuino iussu ascitus in regnũregnum: intrusi ergò sunt omnes contra ius. Adiungunt deniq;denique in suum patrocinium illud Christi, Matth. 17. Reges terræ à quibus accipiunt tributum vel censum? nam respondente Petro, ab alienis, intulit Dominus: Ergò liberi sunt filij. ¶ In contrariũcontrarium autem est ad Ro. 13. Paulus: Omnis potestas à Domino Deo est.
IN hac quæstione de tribus esset nominatis personis disputandum: nempè de Christo RedẽptoreRedemptore nostro, deq́;deque eius vicario Pontifice Maximo, ac demum de Imperatore. Enimuerò de Christo, qui rem superficie te
nus cogitant, inficias ire non audent, quin fuerit in quantũquantum homo in temporalibus orbis dominus. Neque tamen alia ratione mouentur, quàm quòd erat Deus. Sic habet IoānesIoannes Faber egregius autor super lege, CũctosCunctos populos. C. de sum. Tri. Et BurgẽBurgen. additione 3. super cap. 1. Matthæi. Ex quo principio doctores plurimi canonici iuris idem Summo Pontifici tribuunt temporalium dominium ac plenissimam potestatem: addentes insuper eundem Imperatorem ab illo imperialẽimperialem suscipere, ac subinde reges omnem regalem. Attamen de Christo hîc non disputabimus, neq;neque de eius vicario: eò quòd in commentarijs nostris super Matthęum suis (vt reor) numeris easdem quæstiones pro exiguitate nostra absoluimus. Nempè de Christo super cap. 1. & de Summo PōtificePontifice super. 20. In præsentiarum autem non de spiritualibus illis quæstionibus, quæ Euangelij commentarijs aptiùs accommodantur, sed de sæcularibus disserendum instituimus. ¶ Quòd si iudiciũiudicium nostrum, quod illic abundantiùs ac locupletiùs patefecimus, summatim audire libet: Persuadere ibi cōtendebamuscontendebamus vtriusq́;vtriusque quæstionis, scilicet tam de Christo, quàm de Papa, negatiuam partem. Primùm inquam sup
posuimus fidei confessionem: porrò quòd Christus in quantum Deus, dominus sit, non modò terræ & plenitudinis eius, tam in spiritualibus quàm temporalibus: verùm & cœlorum cœlestiumq́;cœlestiumque spirituum: eo iure quo cuncta ex nihilo condidit, & in nihilum redigere potest. Deinde quantum ad eius huma
nitatem pariter secundùm eandem fidem catholicam agnouimus, eundem quatenùs hominem iure redemptionis vnicum fuisse regem regni cœlorum: quippe cui incumbebat cuncta, quæ ad sempiternam hæreditatem attinent, dispensare, administrare, ac disponere: nempè ecclesiam fundare, sacramenta instituere, magistratus ecclesiasticos creare, leges condere: ac demum omnes iudicare, & cuiq;cuique pro meritis pręmia æterna ac supplicia decernere. Subindeq́;Subindeque reges vniuersos, vt suis legibus parêrent, cogere: eorumq́;eorumque leges, qua parte suis aduersarentur, abrogare: vniuersa deniq;denique temporalia, quoties ad suum spiritualiũSpiritualium finem opùs esset, in suum vsum assu|mere. Cæterùm quantum ad sæcularem potestatem contrarium arbitrati sumus: videlicet quatenus hominem, non fuisse regem: non quòd non potuit: erat quippe Deus: sed quia neq;neque eum decuit, neq;neque subinde voluit. Enimuerò cùm non venerit in mundum (vt confessio habet catholica) nisi tanquàm Redemptor propter nos homines, & propter nostrānostram salutem, nullam huius mundi potestatem assumpsit, nisi quę illi negotio deseruiret: nihil enim honoris illi qui Deus erat, futilia hæc & lubrica regna accumulabant: sed omnia contempsit vili pensaq́;pensaque abiecit. ¶ Regnum autem quod illi tribuunt hæreditarium, per Dauîdis prosapiam descendens, illud quidẽquidem particulare erat super tribus Israël, idq́;idque iam prorsus in Ioacim filio Iechoniæ, seu in eius patruo Sedechia cessauerat, iuxta vaticiniũvaticinium Hierem. 22. Deinceps nanq;nanque non in regibus, sed in sacerdotibus, & in Macchabæis perstitit sceptrum Iuda vsq;vsque ad Christum: atq;atque hac ratione (vt illic meminimus) impleta est prophetia Iacob, Non auferetur sceptrum de Iuda, & dux. &c̃etc. (dux inquit non rex) donec veniat qui mittendus est. Constat prætereà nullam talem potestatem vsu exercuisse, vt cōtrarijcontrarij fatentur: in vanum ergò eam assumpsisset. Et ideo in Psal. 2. Ego, inquit constitutus sum rex ab eo super Syon montem sanctum eius: id est super ecclesiam: prædicans præceptum eius. & Matth. 28. Data est mihi omnis potestas, in cœlo & in terra. Euntes ergò docete omnes gentes. &c̃etc. Regnum ergò eius fuit prædicare & docere fidem. Vnde ad Pilatum, sic non negauit se regem, vt tamen fateretur, non esse regem veluti reges mundi. Regnum enim, inquit, meum non est de hoc mundo. Docens (vt Isaias cap. 9. prædixerat) regnum suum in sempiternum duraturum: & (vt est in Psal.) regnum omnium sæculorum: nullum ergò habuit caducum ac temporale. Erat nihilo minùs (vt ait IoānesIoannes) Rex regum, & Dominus dominantium: quia spiritualis eius scopus fini temporali omniũomnium regũregum præeminet, & ideo cunctis poterat ad illum finem vti. ¶ Quòd si ipse tale regnum non assumpsit, citra controuersiam certissimũcertissimum est neq;neque illud reliquisse vicario suo Pontifici Maximo, sed illāillam prorsus potestatem, qua ipse functus est, illi commisit. Nempè vt quoties ad illum finem necessarium esset, regibus cunctis imperaret, leges eorum corrigeret, vniuersa deniq;denique temporalia vsurparet. Sunt nihilo seciùs spiritualis, sæcularisq́;sæcularisque po
testates vsq;vsque adeò distinctæ, vt sæcularis non deriuetur ab spũalispirituali, sed illa præcisa ratiōeratione ab illa dependeat: quòd si ab illa per rebellionẽrebellionem exorbitauerit, possit coërceri nè diuinas & ecclesiasticas pręuaricetur leges: quod quàm proximè declarabitur. Et hæc est plana sententia ipsius Summi Pontificis eodem cap. Solitæ. vbi ait se esse Solem, qui spiritualium diei præest: Imperatorem verò, Lunam, quæ præest sæcularium nocti. Quare in spiritualibus asserit se illic superiorem: præcellere autem Imperatorem fatetur in temporalibus. Et idẽidem fermè habetur. 96. dist. can. Duo sunt. Horum omnium fundamenta, cui placuerit, vbi prædictos commentarios nostros in Matthæum citauimus, fusè firmiterq́;firmiterque corroborata potest inspicerere. ¶ His ergò non tam in præsentiarũpræsentiarum prætermissis quàm alibi pro virili nostra constabilitis, duobus articulis quæstio hæc absoluetur. Prior est vtrũvtrum ciuilis, tam Imperialis scilicet quàm Regia potestas diuinitùs sit instituta: posteriori autẽautem explorabimus, vtrùm Imperator vniuersale dominium habeat totius orbis. Et quidem
Articulus. 1.
quantũquantum ad primũprimum, duæ sunt inter se per extrema diuersæ sibi opiniones, de quibus non est cur hîc latè disputemus. Sunt inquāinquam qui Imperatori non solùm iurisdictionem orbis tribuunt, verùm & dominium ac proprietatem bonorum omnium, eumq́;eumque adeò appellantes proprietarium dominum. Quin verò HostieñHostien. in titulo de præscripti. §. quæ autem. omnes principes facit hoc modo proprietarios. Et afferunt pro se verbum. l. Bene à Zenône. C. de quadri. præs. Omnia sunt principis. Et aliud in Authen. vt de cætero. &c̃etc. colla. 5. vbi habetur quòd Imperium potest aliquando aliquid accipere venerabilium domuum dum voluerit. Est tamen inopinabilis opinio. Quare, vt bene adnotauit Ioannes Fab. super eâdem. l. Codicis, communis opinio est in contrarium. Et hæc sit prima hîc nostra conclusio. Neq;Neque Imperator neq;neque prin
Prima conclusio.
cipum vllus est hoc pacto proprietarius. Turca enim est qui, vt fertur, illa dominatur tyrannide, vt cunctas subditorum substantias, tanquàm suas proprias sic possideat, vt pro libito, vniuersa sibi, vt putat, possit vsurpare. Iure autem naturæ, etsi transtulit respublica in principem potestatem suam, & imperiũimperium, ac iurisdictionem: non tamen proprias facultates: quibus ideo princeps vti nequit, nisi quando eidem reipublicæ tuendæ & administrandæ necesse fuerint. Quòd autem lex | ait, omnia esse principis: de his quæ fisco aut publico ærario obueniũtobueniunt, intelligitur. ¶ Aliorum prætereà Christianorum opinio est per aliud extremũextremum, Quòd principes omnes per tyrannidem respublicas obtinent: Illis scilicet rationibus argutantes, quas à parte negatiua quæst. obiecimus. ¶ Hic autem, non opinio, sed manifestarius error est, totiusq́;totiusque reipublicæ peruersio. Quin verò contraria veritas vt meridies lucida est, quam secundāsecundam hîc ideo conclusionem statuimus. Nempè regiāregiam
Imperatoriamq́;Imperatoriamque potestatem, cæterorumq́;cæterorumque principum authoritatem non hominum esse inuentum, sed Dei sanctissimam ordinationem: aliam tamẽtamen à potestate spirituali. Hanc enim per se ipse Christus immediatè instituit, cui ceu caput vicarium suum præfecit, eidemq́;eidemque subinde vicario potestatem suāsuam contulit, perpetuò in ecclesia duraturam. Itaq́;Itaque potestas illa neq;neque facta est à re publica, neq;neque per rempublicam deriuata, sed à solo per se Christo. PotestatẽPotestatem autem ciuilem Deus per
legem naturalem, quæ suæ sempiternæ participatio est, ordinauit. Hoc autem sic patet. Deus per naturam dedit rebus singulis facultatem se conseruandi, suisq́;suisuqe resistendi contrarijs: non modò quantum ad incolumitatẽincolumitatem temporalis salutis, verùm & per eius gratiam quātumquantum ad prosperitatem spiritualis. Hanc autem homines facultatem cùm exequi cōmodècommode dispersi nequirẽtnequirent, adiecit eis instinctũinstinctum gregatim viuendi, vt adunati alij alijs sufficerent: congregata verò respublica neutiquàm se poterat gubernare, hostesq́;hostesque propulsare, malefactorumq́;malefactorumque audaciam cohibere, nisi magistratus deligeret, quibus suam tribueret facultatem: nam aliâs tota congregatio sine ordine & capite, neq;neque vnum corpus repręsentaret, neq;neque ea prouidere posset quę expedirent: ergò eâdem ratione doctę diuinitusq́;diuinitusque instructæ respublicæ, aliæ annales Consules, aliæ alias publicarum administrationum formas sibi instituerunt. Atq;Atque eodem iure quælibet potuit ac debuit, vbi expedire cognosset, totam suam potestatem & imperium in vnum regem (qui secundùm Arist. optimus genere suo est principatus) transferre: vt lege sæpè citata, Quod principi placuit, sancitur: penes quem summa esset rerum. Ecce quemadmodùm publica ciuilis potestas, ordinatio Dei est. Non quòd respublica non creauerit principes, sed quod id fecerit diuinitùs erudita. Vnde illud Sapient. 14. Tua Pater prouidentia ab initio cuncta gubernat: per leges naturales intelligendum est, tam per illas quas rebus irrationalibus ingenuit, vt mari & ventis, ꝗ̈quam per illas quas indidit hoĩbushominibus. Et ideò Paul. ad Rom. 13. authoritatem principum non in rem publicam tantùm, sed in Deum ipsum refert. Omnis, inquit, anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Non est enim potestas nisi à Deo: quæ autem sunt, à Deo ordinata sunt: itaq́;itaque qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit. Et ad Titum. 3. Admone illos, principibus & potestatibus subditos esse, dicto obediẽtesobedientes. Neq;Neque verò potestates tantùm Christianorum principũprincipum: verùm & quę sunt penes infideles, à Domino Deo sunt: quia fides naturam non destruxit, sed perfecit. Et per illas potestates gubernare possunt plebes in his quæ sunt naturalis iuris. Sic em̃enim DañDAn. 2. legitur, Deum cœli regnum & imperiũimperium tradidisse Nabuchodonosor. Sic & Christus ait ad Pilatum, Non haberes potestatem aduersum me vllam, nisi tibi datũdatum esset de super. Vnde etsi in primordijs Ecclesiæ omnes fermè principes, infidelitate tenerentur, præcipit nihilo minùs Petrus Christianis. 1. Pe. 2. vt subiecti essent omni humanæ creaturæ propter Dominum: siue regi, inquit, quasi præcellenti. &c̃etc. Et infrà: serui subditi estote in omni timore dominis: non solùm bonis & modestis, sed etiam dyscolis. Atq;Atque hinc fit, vt lib. 1. q. 6. dicebamus, principem potestate fungi ferendarum legum quibus rempublicam coërceat. Fitq́;Fitque prætereà vt non solùm singulis reipublicæ mẽbrismembris superior sit, verùm & totius collectim corporis caput: totiq́ue adeò sic eminens, vt totam etiam simul punire valeat. Quare neq;neque per rempublicam Rex
potest regni iure expoliari, nisi fuerit in tyrannidem corruptus. ¶ Per hæc demum id quod suprà diximus clarescit: videlicet potestatem ciuilem non sic dependêre ab spirituali, vt ab illa instituatur, suamq́;suamque accipiat facultatem: ab illáve possit, vel amoueri rex vel cogi, vel corrigi, nisi quando à diuinis legibus fineq́;fineque spirituali rebellaret. Nam etsi ambæ à Deo procedant, non tamen altera per alterāalteram, sed modis varijs: prior scilicet à Deo immediatè: posterior verò mediante lege naturæ per ciuilem rempublicārempublicam. Atq;Atque hoc pacto intelligendum est verbum Authent. de instru. caut. & fid. coll. 6. Imperium Deus de cœlo cōstituitconstituit. Atq;Atque aliud AuthẽtAuthent. quomodò oportet episcopos. &c̃etc. vbi legitur, sacerdotium & imperium dona esse Dei à superna collata clementia. Hæc ergò non animaduerterunt | qui aiunt rempublicam ciuilem ab spirituali, scilicet à Summo Pontifice facultatem suāsuam mendicare. Quorum est Bart. super Extrauagan. Ad reprimendum.
ARgumenta ergò in contrariũcontrarium nullo sunt pondere: nam etsi homines naturaliter liberi creati fuerint: eiusdem tamen naturæ instinctu, ceu ciuilia animalia, quò se pro naturali appetitu conseruent, Reges ac Principes sibi præficiunt, quibus obtemperantes, tutiùs fœliciusq́;fœliciusque viuant. Et quāuisquamuis in Biblijs
ante Diluuium nullus legatur princeps: est tamen vero proximum illos Patriarchas illic recẽsitosrecensitos, monarchas extitisse, vt lib. 15. de Ciuitate Dei, ait de Cain August. qui ciuitatem condidit: vel gentes illas Aristocratiam, aliámve gubernationem habuisse. Quod autem de Nemrod subijcitur, fatemur & à tyrannis inuasas respublicas. Nam etsi potestas principum, ordinatio Dei sit: vsurpatio tamen earum, quando violato iure fit, non est à Deo præcipiente, sed tamen id in punitionem subditorum permittẽtepermittente. De quibus per Oseam cap. 4. ait Deus: Regnauerunt, & non ex me: principes extiterunt, & non cognoui. Et Iob. 34. Qui regnare facit hominem hypocritam propter peccata populi. Et Prouerb. 28. Propter peccata terræ, multi principes eius. Quemadmodùm & potestatis vsus, quando legitimè fit, inspiramen Dei est. De hoc enim vsu peculiariter illud intelligitur Prouerb. 8. Per me Reges regnant, & legum conditores iusta decernunt: nam de alijs (quod lib. 1. citauimus) lamẽtaturlamentatur Isaias cap. 10. vbi ait, Væ qui cōduntcondunt leges iniquas: quæ re vera Deo non authore, sed permissore instituuntur. ¶ Ad aliud de Saûle & Dauîde conceditur, quòd etsi illos tantùm diuino iure positiuo Deus instituerit, ordinauit tamẽtamen iure naturæ vt alij à republica eligerentur. Quod autem de Christo afferunt, qui asseruit filios esse liberos, neutiquàm sic audiri potest, vt Christianos omnes principum potestate liberauerit: quandoquidem eius Apostoli nos admonitos curauerint vt eisdẽeisdem obsequeremur: sed id peculiariter sacerdotibus competit: quod ad præsens nihil attinet negotium.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm Imperator sit dominus orbis.
POstquàm fundamenta reipublicæ ciuilis perfunctoriè iecimus, sequitur vt hoc articulo secundo ad id quod de Imperatore proposuimus descendamus: an scilicet sit dominus totius orbis. Et arguitur à parte affirmatiua. In primis (vt extrà de maio. & obed. c. solitæ. habetur) SũmusSummus Pontifex & Imperator duo sunt in orbe luminaria magna. Summus autẽautem Pontifex vnus est totius orbis in spiritualibus: quia decuit vniuersæ corporis Ecclesiæ vnum esse caput: ergò eâdem fuit ratione congruens vt in tempor alibus esset vnum caput: quod nequit aliud fingi quàm Imperator. ¶ Accedit huc tam ius canonicum quàm ciuile. Est enim tex. Hiero. 7. q. 1. can. In apibus. vbi ait, quòd sicut in apibus vnus est princeps, & inter grues dux vna: sic Imperator vnus. Et cap. de bonis quæ lib. &c̃etc. l. cum multa. Imperialis fortuna omnes supereminet alias. Et ad. l. Rhodiam de iactu. l. deprecatio. ait Antoninus, Ego mundi dominus. Et Extrauagan. Ad reprimendum. quomodò in læsæ maiest. &c̃etc. ait Henricus Cæsar: In tranquillitate Romani Imperij totius orbis regularitatẽregularitatem requiescere. ¶ In contrarium autem facit lex, Cunctos populos. C. de sum. Tri. & fide catho. vbi Iustinianus ait, Cunctos populos quos clementiæ nostræ regit Imperium. quibus verbis limites Imperio suo circunscribit.
DE hac quæstione bipertiti sunt vtriusq́;vtriusque iuris doctores. Nam HostiẽHostien. & IoāIoan. Andreas, & (vt fertur) Itali opinionem sustinent quod sit vniuersalis orbis dominus. Et peculiariter Bal. super lege citata, cunctos populos. Et Bart. l. Hostes. ff. de capt. & postli. reuers. Vbi addit, forsan qui negauerit, hæresin incurrere: eò quòd Lucæ. 2. legitur edictum à Cæsare Augusto exisse vt describeretur vniuersus orbis. Et in frōtefronte trac. super Extrauagan. Ad reprimendũreprimendum. idem repetit veluti de fide. At verò Faber super eandẽeandem. l. Codicis & Vltramontani, contrariācontrariam tuentur sententiam. Verùm tamen quia de re hac sola legũlegum citatione controuersant̃controuersantur, quę amphibolis loquũturloquuntur verbis, opùs est, rationibus earũearum mentẽmentem eruere. ¶ Est ergò huiꝰhuius articuli cōclusioconclusio. Licèt imperatoria
Sententia authoris.
maiestas donũdonum institutioq́;institutioque Dei sit: tamen quod totiꝰtotius orbis imperio fulgeat, nulla fit ratiōeratione credibile. Prius mẽbrũmembrum satis suprà cōfirmatũconfirmatum est: posterius ergò cōmōstrarecommostrare restat. Et nè verbi significatio ancipites nos teneat, orbẽorbem appella|mus totũtotum terrarũterrarum aquarũq́;aquarumque globũglobum & ambitũambitum: nam orbem Romani appellabant illam terræ portionem sibi cognitam, quam suo Imperio subiugauerant: de quo alia est quęstio: sed in sensu quem verba faciunt probatur cōclusioconclusio. Et loquimur (vt suprà diximus) de dominio iurisdictionis: nam de rerum proprietate iam id priore conclusione superioris articuli negatum est. Igitur quanuis neganti hanc imperij infinitatem, opinionem suam probare non incumbat: sed qui asseruerit, prouinciam subeat tale ius demonstrandi: nihilo minùs pro asserta conclusione arguitur. Si Imperator esset vniuersi dominus: aut id sibi iure diuino cōpeteretcompeteret, aut naturali, aut humano, gentiũgentium videlicet aut ciuili: nullo autem istorum: ergò. Primùm quo de iure diuino positiuo vt à naturali distinguitur arguamus. Saûli quidem, Dauîdiq́;Dauidique, & eius prosapiæ sacra referunt oracula concessa fuisse regna: quippe quos Deus ipse ore suo instituit: prætereà nemini. Ius autem naturæ nudè consideratum nullum mortalium cæteris dominio prætulit. Omnes enim nascuntur liberi, vt iam monstratum est. ¶ Confirmatur autẽautem hæc veritas. Si vagi homines dispersiq́;dispersique viuerent, nullus esset cæterorum dominus: dum ergò in vrbes & opida sese receperũtreceperunt, nullus iure naturæ erat reliquis superior legali dominio, quo reliquos posset legibus cogere: sed tantũtantum naturali, quo ingenio præstantes rudibus domināturdominantur: qui (vt dictũdictum est) vi non vigent coërciua: ergò si aliquis est dominus orbis, is creatus est authoritate & concessu reipublicæ: quo pacto dictum est diuinitùs esse ordinatam potestatem ciuilem. Quòd autem hoc modo non fuerit creatus, probatur. ¶ Ad hoc quòd aliqua respublica Regem sibi vel Imperatorem instituat, in quem suam trāsferattransferat potestatem, requiritur publicus eius cōuentusconuentus vt saltem maior pars in talem consentiat electionẽelectionem. Vniuersus autem terrarum ambitus nunquàm talem fecit conuentum, nec verò pars decima, si mentis oculis Antipodas, cunctasq́;cunctasque nationes in gyrum lustraueris: ergò nunquānunquam vnus extitit dominus orbis. Neq;Neque Romanorum Cæsarum nomen & fama vsq;vsque ad Antipodas & Insulares à nobis repertos vnquam penetrauit. ¶ Secundò arguitur: dato, vniuersas mundi nationes vel in vnum locum conuenire possent, vel per literas conueniri vt vnum eligerent Monarcham: id tamen minimè iure naturæ expediebat. Arist. nanq;nanque Polit. 7. cap. 4.
Aristot.
docuit rempublicam non esse meliorem eò
quòd maior: sed tantātantam debere sub vno principe agere, quantam ipse per se vel per suos posset commodè administrare. Veluti nauis neq;neque iusto minor nauigationi apta est, nec si duorum esset stadiorum posset cōmodècommode gubernari. Et August. lib. 4. de Ciuita. Dei, cap. 15. Iniquitas, inquit, ampliora fecit regna. Et perdomitis gentibus dilatare regnum, malis videtur fœlicitas, bonis necessitas: nempè quod hostium iniquitas cogit vt bello supprimantur, nostroq́;nostroque adhibeantur Imperio. Hæc fermè ille. Est enim Rex anima regni: vnde sicut autore. 2. de Anima, eodem Philosopho, non potest quæuis anima quantumcunque animare viuificareq́ue corpus: sed quorumcunq;quorumcunque natura constantium præfinita est methodus & mensura: quia neq;neque formica ad hominis proceritatem augeri potest, neq;neque homo ad illam quæ est elephantis: sic neq;neque princeps calore suo totam potest rempublicam nationibus ac regionibus vastissimè dispersam fouere, vt valeat, quæ quâq;quaque prouincia fiunt, nosse, emendare, corrigereq́;corrigereque ac disponere: vnus nanq;nanque non potest vndecunq;vndecunque orbis nuntios breui tempore suscipere: neque quocunq;quocunque gentiũgentium prætores suos ministrosq́;ministrosque alios dimittere, & quæ vbiq;vbique fiunt castigare: imò neq;neque eius metus ad tam vasta locorum spatia potest pertingere. Igitur cùm potestas sit propter vsum, si vsus amplissimę huius potestatis non est possibilis, fit vt vana fuerit talis institutio: Deus autem & natura nihil faciunt frustra. ¶ Sed sit qui contra hoc insurgat. Christus prouidẽtissimèprouidentissime instituit vniuersalem vicarium mundo, vt in primo argumento dicebamus: cur ergò non potuit per vnum idem mundus in temporalibus gubernari, sicuti in spiritualibus? RespōdeturRespondetur mul
tò esse rationẽrationem disparem. Nam Christus fuit vniuersalis Redemptor, ac subinde Rex vnicus Regni cœlorum toto orbe diffusi: qui sua infinita virtute cuncta disponit. Et ideo potest per vnum vicarium totum regere orbem. Eò vel maximè quòd sub illo vicario instituit ordinarios Patriarchas, Archiepiscopos, aliosq́;aliosque Antistites, ac sacerdotes qui afflatu Spiritus sancti spiritualia administrarent: de quibus rebus non est necesse tam crebrò in vnũvnum vniuersale Concilium omnes coïre, sed satis est eius sanctiones quocunq;quocunque dimitti. Reges autem quia à suis regnis potestatem recipiunt, non est cur ab vno omnes dependeātdependeant in toto orbe. ¶ Tertiò arguitur. Si vnus | est orbis vniuersalis in temporalibus monarcha, vel hoc introductum fuit iure naturę ante Christianismum, vel iure Euangelico: non primum, quia ante natum Christum viguerunt tres illæ monarchiæ, scilicet, Chaldæorum, Persarum, & Græcorum: quibus, sęculo propemodũpropemodum Christi successit quarta Romanorum: has quippe in illa statua inspexerat Daniel, vt legitur cap. 2. suæ prophetię. Nulla autem illarum fuit totius orbis domina, sed nationum quæ certis erant limitibus circunseptę. Christus autem in Euangelio de ciuilibus monarchis nihil disposuit, aut mutauit: quare neq;neque Papæ hoc commisit, nisi ratione prædicta in quantum spiritualium finis id exigeret. ¶ Quartum ego mihi sumo validũvalidum argumen. ex cap. Per venerabilem. qui filij sunt legit. Vbi Innocentius Tertius fatetur,
Regem, superiorẽsuperiorem in temporalibus minimè recognoscere: quod licèt gloss. id de facto intelligat, non autem de iure, profectò non probat: quia caput quod citat, In apibus, id non concludit: vt confestim patebit. Et quanuis interpretes verbum peculiariter intelligant de Rege Franciæ, textus tamen hunc non patitur limitem: nam absolutè de rege loquitur quatenus rex est. Haud quidem negauerim Im
peratorem Christianis regibus esse superiorem. Est enim fidei protector ac propugnator, per Pontificem ad hoc coronatus: & ideo in causis fidei, scilicet tam ad inimicos crucis arcendos & abigendos, quàm ad restinguenda schismata, potest Christianos Reges conuocare. Quòd autem in ordinarijs causis ad illum fiat prouocatio, non est in vsu nisi in ciuitatibus, nationibusq́;nationibusque ac prouincijs imperialibus. ¶ Existit autem argumentum quod cæteris vrgentius censetur contra hanc (quam arbitror) veritatem: idq́;idque sumitur ex August. libro. 5. de Ciuitate Dei, cap. 12. &. 15. Vnde multi existimant elici de
iure diuino Imperatorem esse mundi dominum. Ait enim quòd cùm diu fuissent regna Orientis illustria, voluit Deus & Occidentale fieri, quod tempore esset posterius: sed Imperij latitudine & magnitudine illustrius: idq́ue Romanis contulit, qui pro suo modo boni erant. Deus ergò illis dedit Imperium (vt etiam Opuscu. de regimin. princip. libro 3. ait Sanct. Thom.) ob suas scilicet morales virtutes: quanquàm illis non promeruissent fœlicitatem æternam. Potissimùm propter
RomanorũRomanorum dotes.
amorem patriæ, zelumq́ue iustitiæ, ac ciuilem beneuolentiam. Accedit autem, veluti huius sententiæ robur, quòd neque Syluest. Christianissimo Constantino, neque Theodosio Ambrosius scrupulum iniecerit vllum, vt Imperium abdicassent. ¶ Ad hoc autem non vno respondetur modo. In primis sæpe adnotaui quàm fuerit August. hoc loco sinistrè vulgò intellectus: haud enim asserere cogitauit quòd Deus quasi præmium suarum virtutum Imperium Romanis adiudicauerit. Ex professo nanque ambobus capitulis citatis monstrare contendit, quicquid illi faciebant, intuitu mundanæ gloriæ, suiq́ue nominis ampliandi gessisse: quare aut neminem aut vnum aut alterum censet fuisse verè studiosum: pro eo quòd appetitus ille peccatum erat, saltem veniale. Quapropter licèt Catonis, inquit, virtus propinquior esset veræ virtuti quàm virtus Cæsaris: neutra tamen fuit propriè virtus: ob peccatum autem Deus nullum repensat præmium. Sed ait Deum illud iusto iudicio permisisse, eo modo quo ait Christus eos qui iustitiam suam faciunt coram hominibus, recepisse mercedem suam: nempè ab hominibus ipso permittente ac res naturali cursu disponente. Vnde post verba citata in calce cap. 12. ait: Quia pro vno isto vitio, id est amore laudis, pecuniæ cupiditatem & alia multa vitia comprimebant, concessit illis Deus illud Imperium: si ergò pro vitio, non aliter intelligitur concessisse quàm permittendo. Deniq́ue ad idem propositum cap. 15. sic concludit. Non est quòd de summi & veri Dei iustitia conquerantur: quia perceperunt mercedem suam. Ad Euangelium nimirum alludens: de his qui ob vanam gloriam operantur. Haud ergò eos Deus fecit dominos, vt Saûlem aut Dauîdem reges: sed vel iure belli, vel per suam tyrannidem id permittente. ¶ Prætereà quanuis prauè super hoc intelligeretur Augustinus ac si vellet Deum tanquàm legitimarum virtutum mercedem contulisse Romanis Imperium, non de alio loquebatur Imperio quàm de illo quod anteà fuerat Orientale, in Chaldæis scilicet, & Persis, & Græcis: illud autem nunquàm fuit vniuersale totius orbis, sed regionum quarundam. Et ideo subdit Romanorum Imperium fuisse extensius: non tamen totius globi. Scio Bart. tracta. illo citato suprà, extrà, Ad reprimendum. contrariam tenere sententiam, scilicet, regem Nabuchodonosor, regem fuisse vniuersalem orbis: citans illud Danie. 2. Tu | rex regum es. Deus cœli regnum, & fortitudinem, & Imperium, & gloriam dedit tibi. Illud autem hoc tantùm significat quòd erat regum tunc cognitorum maximus, vti ait Nicolaus. Haud tamen quòd dominium & Imperium in totum haberet mundũmundum. ¶ Profectò si fundamentum Imperij Christiani firmius non esset ꝗ̈quam quod Orientales subindeq́;subindeque Romani vsurpârunt in orbe, exilius esset & infirmius, quàm vt tutas reddere posset Imperatorum conscientias. Ambigere nanq;nanque ne
mo potest quin ius potissimum habuerint in armis: atq;atque adeò potentatu potiùs ꝗ̈quam iure perterritas gẽtesgentes suppeditauerunt. Nam etsi aliquæ nationes legantur ob fœdera rupta, bello ab ipsis lacessitæ: fuerant tamen fœdera illa extorta, quæ frangere nefas non erat. Quid enim iuris habebant in remotissimas gentes? &, vt alias mittamus, in terram Israël? quam Deus illis promiserat & concesserat, & quibus lege prohibuerat (vt legitur Deut. 17.) nè regem facerent alienigenāalienigenam. Neq;Neque verò Christi verbum, Quod est Cæsaris, date
Cæsari: in contrarium vllo aculeo pugnat: illic enim non approbauit Cæsaris dominatũdominatum: sed eximere se volens ab illo iudicio, ius tantùm naturæ retulit: Si quid Cæsari debetis, soluite: sed in primis Deo, quod illi debitum est. Sed hoc est quod multi non animaduertunt: nempè qnòdquod cùm ob peccata forsan illarum nationum permisisset eas Deus sub iugum Romanorum venire, inferant iure ipsos illas subegisse: cùm re vera nulla sit cōsequentiæconsequntiæ vis. Tradidit enim Deus sæpè IsraëliticũIsraëliticum populũpopulum in manꝰmanus PhilistinorũPhilistinorum & ChaldæorũChaldæorum: & tamen error esset apertissimus affirmare ius factum fuisse illis debellandi illum populum, & in captiuitatem redigendi. Ad hæc
Iulius Cæsar priuata authoritate rempublicam peruasit, ac subinde per iniuriāiniuriam eius obtinuit dominatũdominatum, de quo supplicium capitis pertulit. ¶ Ius ergò legitimũlegitimum Christiani Im
Ius Christiani Imperti.
perij, hoc est quod vel in AugustũAugustum, vt fertur, vel in Christianos pòst successores, vt in Constantinum respublica consensit: cuius cōcessuconcessu legitimus est Christianorum Imperator. Hic ergò priùs à Gręcis eligebatur: posteà verò anno Domini septingentesimo sexto pōtificiapontificia autoritate translata est electio ad Ger
manos: vt ad perpetuam memoriam scriptũscriptum est, cap. venerabilem. de elect. Igitur vt rem summatim concludamus, iure optimo est vnus ChristianorũChristianorum Imperator, fœlicissimus & inuictissimus. Quod tamen totius sit orbis dominus, neq;neque ratio neq;neque ius patrocinatur: nam pars quæ consensit perexigua erat respectu totius orbis. Quare iure reclamante naturæ non potuit illa antipodibus reliquisq́;reliquisque regionibus Imperatorem præficere. Papa verò, quia vt arti. proxi. dicebamus, authoritate Christi non est rex in temporalibus, nisi quatenus ad finem spiritualem sunt necessaria, nusquàm legitur tale Imperium ampliasse.
AD argumenta in contrarium, vt doctori
Ad argumẽtaargumenta.
bus respondere incipiamus, re vera Bal. (si quæ dicta sunt respexeris) nequicquàm conatus est cōtrariamcontrariam sententiam in iure naturæ fundare: neq;neque verò mirum hoc est, cùm ad iuris prudentes non attineat ius naturæ perpendere. Sed multò (vt cum bona venia dixerim) absurdiùs Bar. ad ius Euangelicum supra suam facultatem gressum fecit: vbi hæresin censuit, negare, propter verbum Lucæ, Imperatorem esse dominum orbis. Euangelista nanque hanc tantùm historiam nudè retulit quòd exierit edictum à Cęsare Augusto vt describeretur vniuersus orbis: nullatenùs tamen affirmat edictum illud legitimo iure prodijsse. Perinde est ac si inferas: Regius Psaltes affirmauit, Dixit insipiẽsinsipiens in corde suo, non est Deus: ergò affirmauit, non esse Deum. Quin imò si mysterium mediteris, apertiùs videtur Euangelista edictum illud condemnasse. Apparet nanq;nanque spumosam illam Augusti insolentiam in hoc retulisse, vt admoneret, non ipsum (vt se iactabat) sed illum qui nascebatur, esse orbis Dominum: quippe quem, & legibus vniuersum obligauit, & in iudicium est demum cōuocaturusconuocaturus. Prætereà neque illic nomine vniuersi orbis intelligitur totus globus. Haud enim tam fuisset Augustus mentis inops, vt iuberet describi Antipodes atque alias, tot miliaribus à se distantes, sibiq́;sibique inauditas nationes: sed vocabant vniuersum orbem vniuersam ditionem suāsuam quæ latissimè patebat. Quo idiomate & nos Insulas & continentem vastissimis spatijs iacentẽiacentem, Nouum orbem, Nouumq́;Nouumque mundũmundum appellamus. Sic enim frequẽtifrequenti erat Latinis in vsu appellitare orbem, orbis portionẽportionem: Vt Lucanus in. 3. IgnotũIgnotum vobis, Arabes, venistis in orbẽorbem. Peiùs autẽautem in supradicta Extraua. idẽidem Bar. Ad reprimẽdũreprimendum, impingit in PaulũPaulum. Ait enim Apostolus Ro. 13. nihil aliud ꝗ̈quam, OĩsOmnis aĩaanima potestatibus sublimioribꝰsublimioribus subdita sit. Refert verò ipse eos qui Romano Imperio | non obtemperant, diuina præcepta demoliri: vtpote quibus iubetur, Omnis anima Romanorum principi sit subiecta. Paulus enim non loquebatur de Romano principe, sed in genere de omnibus potestatibus, vt suis singuli præfectis obtemperarent: adiectio ergò illa, præuaricatio fuit sacræ scripturæ. ¶ Ad illud autem in fronte quæstionis citatũcitatum, cap. solitæ. iam satis responsum est. Vbi explicuimus quomodò potestas spiritualis, ac ciuilis, duo sunt luminaria: Sol tamen totius orbis immediatè à Christo oriens diuino iure positiuo. Luna verò ab eodem Deo mediātemediante iure naturæ per rempublicam dimânans: quæ tamen non potuit vnum eligere totius orbis, sed Christianismi. Illud autẽautem Hieronymi, can. in apibus. hoc tantùm docet quod sit vnus Imperator vnius reipublicæ. Haud tamen affirmat vniuersum orbem sub vno Imperatore degere in tẽporalibustemporalibus: sed quòd in toto Christianismo est vnus, ad quem etiam Imperia Turcarum & Sarracenorum regna, quę Christiani iuris fuerint, attinẽtattinent. Quia neq;neque inter apes vnicus est dux omniũomnium quæ sunt in orbe: sed cuiuslibet aluearis vnus. Quòd autem ex. l. cùm multa. citatur Imperialem fortunam cęteris antecellere, id fatemur ingenuè: quia est omnium præstantissima: haud tamen inde fit cunctis totius orbis vnicum dominari. Est enim regalis dignitas excellentior Ducatibus, ac Marchionatibus omnibus: non tamẽtamen Rex vnicus cunctis pręest ducibus orbis, sed illis qui in regno suo vitam viuunt. Verbum autẽautem Antonini in. l. deprecatio. negari non potest arrogantiam redolere: quis enim citra talem notam dicere potuit, Ego mundi dominus? vni nanq;nanque Deo est illud propriũproprium. Et ideo illius assertio nullam facit fidem. Modestiùs nanq;nanque longè ait in contrariũcontrarium citatus Iustinianus: Cunctos populos quos clementiæ nostræ regit Imperium: qui quicquid glossematum cōminiscanturcomminiscantur interpretes, syncerus tamen sensus est quod voluerit suũsuum Imperium non solùm de iure, sed de facto limitibus circunscribere. Et. l. In noĩenomine Domini. C. de offi. pręf. præt. Afri. terminos quoq;quoque nominat regionũregionum suarũsuarum. Et Inst. qui. mo. ius patr. potes. solu. §. si ab hostibus. ponitur limen imperij, vnde deriuatur nomen postliminium. &. l. Mercatores. C. de commer. distinguit inter suos & regis Persarum subiectos. Et Clem. Pastoralis. de sententia & re iud. videtur Papa præscribere terminos Imperij. Illi ergò qui respondent quosdāquosdam aut præscriptione aut priuilegio esse exemptos, deberent priùs fundare vniuersale eius dominium in totũtotum orbem, vt inde inferrent quotquot modò extra Imperium agũtagunt, particulari iure esse exemptos. Super alia verò lege citata in Extraua. Ad reprimendum. multa Bart. comminiscitur: Imperatorem affirmans esse vniuersalem Orbis dominum: atq;atque hoc per Pontificis summi institutionem: quod profectò neq;neque vnꝗ̈vnquam vllus Cæsarum admisit neq;neque docet ratio: nam, vt suprà dictum est, per electionem ciuilis reipublicæ descendit ciuilis potestas. Sed eodẽeodem modo intelligendus est hic totus orbis, quo suprà dictum est: scilicet amplitudo portionis illius mundi tunc notæ, quę Romano Imperio parebat. Vel fortè vult dicere Cæsar quod per regularitatem Imperij Romani non solùm eius subditi in tranquillitate erāterant: verùm & extranei reges metu eius deterriti cōquiescebantconquiscebant. Haud enim oculatè inspexit Barto. quemadmodùm ciuilis potestas per ius naturæ, perq́;perque ideo reipublicæ constitutionem à Deo descenderit, atq;atque adeò neq;neque ante aduentum Christi vnum fuisse totius orbis monarcham: neque verò eundem Seruatorem nostrum ius gentium hac parte demutasse. Deposcere hîc series videbatur, vt de singulari dominio quod Catholici Reges erga infideles illos occidentales à quinquaginta hinc annos inuentos habent, quæstio adhiberetur: fuisset tamẽtamen nimis longa: quāquam ideo in libello de Ratione promulgandi EuangeliũEuangelium, quem paratum habemus, disputandādisputandam reposuimus.

QVAESTIO QVINTA, De translatione dominiorum.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm sua quisquisque voluntate, naturali iure valeat rei suæ dominium in alterum transferre.
QVAESTIO hæc demum postrema de dominiorum translatione, ad materiam iam restitutionis proximè appropinquat. Obligatio nanq;nanque restituendi ex ratione & modo quo translatum fuerit domi|nium dependet. Quęritur ergò primò vtrùm sua quisq;quisque voluntate naturali iure rei suæ dominium valeat in alterum transferre. Et arguitur à parte negatiua primò. Si pro sua
Primum argumentum.
quisq;quisque voluntate transmittere posset dominium, sequeretur actu quoq;quoque solo mentis interno id posse: quia mentalis conceptus vera loquutio est, cuius voces secundùm Aristo. 1. Periher. sunt signa: qua vtiq;vtique ratione votum Deo mente factum validum est: si ergò voce quisq;quisque donare potest, fit vt & mente possit: consequens tamen videtur falsum: nam matrimonialis consensus per quem vterq;vterque coniugum alteri se tradit, nisi voce extrà aut nutibus explicetur, minimè solidus est. ¶ Se
Argumen. 2.
cundò. Si id vnicuilibet ius naturale indulgeret, vt suæ esset arbiter voluntatis in rerum suarum dominijs transferendis, sequeretur eiusmodi voluntatem neutiquàm ciuili lege posse cohiberi: nam humanæ leges, vt lib. 1. &. 3. monstratum est, nullum obtinent contra ius naturæ vigorem: consequens autem creberrimus vnicuiusq;vnicuiusque bene institutę reipublicæ ostendit esse falsum. Prohibentur nāq;namque minores ætate vigintiquinq;vigintiquinque annorum sua alienare bona: vt patet. ff. eodem titulo. l. 1. Item legibus quorundam regnorum particularibꝰparticularibus sic sunt maioratuũmaioratuum iura instituta, vt eorum possessores nequeant vinculata bona dispendere. Item neq;neque ecclesiæ bona alienare pro libito potest aut Pręlatus, aut CapitulũCapitulum, nisi certis de causis, certisq́;certisque præscriptis modis, vt patet ex decreto Leonis. 12. q. 2. can. sine exceptione. & toto titulo de reb. Eccle. non alien. ¶ Tertiò: Si vnusquilibet posset
Argumen. 3.
suo arbitrio rem suam alienare, sequeretur eundem perinde posse pretij mercedisq́;mercedisque dominium pro re turpi in alterum traducere. Consequens tamen est falsum. Nam qui corrumpendo iudici aut assasino vt hominem occîdat, aut per vsuram, aut per Symonias quicquam confert: etiam si vltrò id faciat, dominium non transfert: vt iura sanctè decernunt: ergò ius naturæ non est vt quisq;quisque possit liberè sua donare. Neq;Neque verò desunt qui idem de meretrice sentiant quæ merito sui corporis nullius potest mercedis dominiũdominium recipere. ¶ Quartò arguitur: Iura nonnul
Argumen. 4
la particularia in Hispania atq;atque in alijs quibuspiam regnis animum cohibent parentũparentum ac præcipuè sacerdotum nè spurijs suis filijs quicquam suorum bonorum impertiantur: & tamen si ius naturale libertati cuiuscunque concederet suam distrahere substantiāsubstantiam, leges illæ nulla se æquitate protegerent: ergò libera alienatio non est iuris naturæ.
¶ In contrarium est iuris authoritas, Instit. de rerum diui. §. Per traditionem. &. ff. de acqui. rer. dom. l. qua ratione. §. literæ. qua habetur, nihil esse tam conueniens naturali æquitati, quàm voluntatem domini volentis rem suam in alium transferre, ratam haberi.
QVæstio, vt dicebamus, perquàm necessaria est cognitu ad materiam, non modò restitutionis, verùm totius iustitiæ commutatiuæ. Ad cuius igitur intellectum primùm omnium nosse operæpretium est, duobus tantùm modis posse transferri dominium: nempè aut domini voluntate, aut le
ge. Dico duobus tantùm: nam loquor, non de acquisitione quacunq;quacunque dominiorum, sed peculiariter de trāslationetranslatione. Dominium nanque non solùm per translationem ab vno in alterum transit, sed iure quoq;quoque gentium per diuisionem atque per inuentionem, vt titulis modò citatis. ff. & Institu. patet. Enimuerò res quæ primo occupanti cōcedunturconceduntur, non acquiruntur per translationẽtranslationem. Quapropter nullam hîc mentionẽmentionem facturi sumus de rebus inuentis, in cuius veniant dominium: sed vsq;vsque ad quintũquintum librum, sub titulo de furto, id nobis est differendum. Translatio ergò
dominij est transmissio rei ab eo qui priùs legitimè possidebat in alterũalterum: qui perinde incipit esse dominus. Hæc ergò non fit nisi aut volũtatevoluntate legitimi domini, aut lege in ipsum potestatem habentis. ¶ Secundò notandum quod lex non solùm diuina, verùm & humana duplicem vim habet in translationem dominiorum. Potest enim translationẽtranslationem impedire tam cohibendo domini voluntatẽvoluntatem, nè det, quàm adimendo alteri facultatem, nè recipiat. Et secundò potest translationem facere inuito domino, tam in pœnāpœnam criminis, quàm in subsidium tuendæ reipublicæ. De his itaq́;itaque tribus membris dicendum est quæstione præsenti: videlicet de voluntaria translatione, deq́;deque legali impedimento, ac de trāslationetranslatione itidẽitidem legali. ¶ His ergò præhabitis, duabus cōclusionibusconclusionibus ad quæstionem respondetur. Prior.
Prima conclusio.
Vnusquisque mortalium ius habet naturale donandi & quomodocunq;quomodocunque alienandi res quarum verè ac legitimè dominus est. Conclusio hæc ex superioribus elicitur. Diximus nanque fundamentum dominij rerum naturale ac diuinum esse humanam rationem | ac libertatem. Enimuerò quia Deus hominem ad suî imaginem condidit, hoc est rationalem ac liberum, per quam rationem & voluntatem dominium habet suarum actionum: inde factus est rerum dominus: secundùm illud Genes. 1. Faciamus hominem ad imaginem & similitudinem nostram, vt præsit piscibus maris. &c̃etc. Qua vtiq;vtique de causa soli homini demonstrauimus inter sublunares creaturas competere vt sit rei alicuius dominus. Si ergò per voluntatem constituitur dominus, per eandem potest dominium ab se quodcunque abdicare. ¶ Secundò id probatur. Res vniuersæ propter hominem cōditæconditæ sunt, atq;atque adeò illis quas ipse possidet ad libitum potest vti. Quin verò, vt in definitione dominij suprà posita videre est, nihil aliud est dominium rei quàm facultas & ius eâdem vti, quocunque vsu lege permisso: puta donandi, vendendi, consumendi, & quomodocunque alienandi. Res est clarissima. Quin verò non modò res quisque suas, verùm & seipsum potest vendere, vt suprà assertum est. Nam etsi nemo sit vsq;vsque adeò suî dominus, vt vita se valeat iure priuare: est tamen eius custos, vt quò vitam seruet, seipsum vendere queat. ¶ Posterior
Secunda cōclusioconclusio.
conclusio. Eodem naturali iure nihil obstante, lex potest tum voluntatem domini cohibere, tum etiam ipso inuito suorum dominio priuare. Conclusio hæc nihilo obscuriùs quàm superior ex naturæ principijs colligitur. Est enim homo naturaliter animal ciuile: coalescere autem in vnum mortalium vita non potest, nisi à publica authoritate in pace contineantur: quæ quidem authoritas tum custos est rei publicæ, tum & iustitię iudex. Ad legitimam verò custodiam primùm
necessarium est, vt ciuibus prospiciat, nè antequàm eorum libertas pleno iudicio rationis ducatur, sua bona dilapident. Quam ob rem prohibentur pupilli de bonis suis disponere: sic vt eorum alienatio irrita sit & nulla. Secundò & necessarium est, sumptus eidem reipublicæ necessarios à ciuibus colligere. Nam iure naturæ, partes sunt propter totũtotum. Ac demum tanquàm iudex custosq́;custosque iusti ad eum spectat maleficia vlcisci. Quare sicuti vita, ita & bonis potest quemlibet ciuiũciuium expoliare. Vide ergò duas conclusiones quæ primo aspectu secum pugnare videntur, quàm sint eodem naturali iure parente progenitæ. Est inquam ius naturale, vt quisq́;quisque sua voluntate possit de suis bonis disponere. Sed tamẽtamen quando voluntas possit ratione duce non errare. Quocircà ead. l. 1. de minoribus. Prætor, inquit, naturalem æquitatem secutus. &c̃etc. cauit, nè pueri quorum consilium infirmum est, multorumq́ue insidijs expositum, suam dispensarent substantiam. Quare etsi. l. 1. de pact. idem Vlpian. æquitatem quoq;quoque naturalem appellasset, vt pactorum fides seruaretur: subdens, Quid enim tam congruum fidei humanæ quàm ea seruare quæ inter homines placuerunt: non est tamen veritus & æquitatem quoq;quoque appellare naturalẽnaturalem: vt qui in tenera ætate de rebus suis paciscuntur, fidei suæ stare non obligentur.
AT verò quanuis conclusio vtraq;vtraque liquidò constet: argumenta tamen in contrariũcontrarium ambiguitate non carent. Et quidem primò
Dubium.
dubium est quo fortè quispiam moueatur, vtrùm per actum interiorem possit transferri dominium: hoc autem lib. 8. sub titulo De voto, vbi Di. Thomas ait promissionem non fieri inter homines nisi per actus exteriores, emunctiùs examinabitur. Interim autẽautem per
Ad primum argumentũargumentum .
hæc dicta ad argumentum respondetur. Primùm translatio est duplex: Alia scilicet quæ per transactionem fit & contractum, nempè quo, vt ait Iurisconsultus. l. Labeo. 2. ff. de verb. sig. vltrò citroq́;citroque nascitur obligatio. Et de hac nemini dubiũdubium quin absq;absque extera significatione fieri non possit: quandoquidem illic non est simplex datio, sed hypothetica: mutua scilicet, do vt des: vt patet in emptione & venditione, & similibus. Ac præcipuè in contractu matrimoniali, cuius ideo consensus nullus est nisi extrinsecùs explicetur. Alia verò est simplex translatio, qualis est donatio quæ nullam ab altera parte obligationem expostulat. Et de hac est dubium. Etenim si ego firmato cōsensuconsensu mente do aut polliceor rem aliquam, postquàm illa est vera assertio videtur hominem ligare. Quare nullum est quorundam argumentum (inter quos est Almayn in. 4. distinct. 15. quæst. 2.) qui ex hoc quòd coniugalis consensus expressionem externam requirit, inferunt nullum posse dominium per mentalem donationem in alterum traduci. ¶ Sed arguis: Dare, correlatiuum huius est, quod est accipere: ergò vsquequò alter accipiat, nulla fit trāslatiotranslatio. Respondetur, argumentationem hāchanc verissimè concludere: hoc tamen est de quo controuertimur, vtrùm qui mente apud se dixit, Do tali inopi puellæ hanc dotalẽdotalem elee|mosynam, aut tali hospitali tantam pecuniāpecuniam: teneatur posteà illis quibus interest mentem patefacere suam: quam si acceptauerint, obligetur implere. Nam si votum fieret Deo, non est dubium quin teneret: vnde aliquanta cum probabilitate infertur vt teneatur etiam patefacere hominibus, qui illis pollicitus est. Teneatur inquam lege naturæ in conscientia. De iure nanq;nanque ciuili palàm est neminem cogi posse per actum interiorem quoadusq;quoadusque foris explicitus sit. Tametsi perquàm probabile quoq;quoque sit vt talis mẽtalismentalis donatio anteà quàm alteri innotescat, possit mutari fortè pro libito. Id quod loco citato, li. 8. pluribus rationibus vtrinq;vtrinque disputabimus. ¶ Ad secũdumsecundum
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
secunda cōclusioneconclusione responsum est: vbi reddita est naturalis ratio cur expedierit nè in ætate pupillari committeretur puero suorũsuorum dispensatio. Sed neq;neque de primogenituris
De primogenituris.
ratio deest naturalis, cur fuerint illo vinculo colligatæ nè dispendi possent. Nam etsi ex vna parte argumentum sit haud infirmum iuri naturæ repugnare, proptereà quod omnes liberi eorundem parentũparentum æqua sorte nascuntur, ac perinde æquo iure nutriri debent atq;atque educari: propter quam rationem multæ respublicæ iura primogenituræ non sic augẽtaugent, vt in totam substantiam paternam primogeniti succedant: tamen ex alia parte id non solùm in decôrem reipublicæ, verùm & in eius emolumentum & firmamentum cedit. Haud ergò arbitrentur magnates ipsorum
causa maioratus esse institutos: scilicet vt eorum prosapiæ perpetuò durarẽtdurarent, sed in bonũbonum reipublicæ. Expedit nanq;nanque vt eius commune corpus ossa habeat & neruos quibus fulciatur. Ob idq́;idque decretum est vt tanquàm reipublicæ robora aliquæ persisterent illustres domus, tùm vt à consilijs essent, tùm etiam vt tempore belli eius essent sustentacula. Et quoniam, vt ait Lyricus,
Et genus & virtus, nisi cum re, vilior alga est:
Horatius. 2. Serm. Saty. 5
visum meritò est regibus domorum perpetuitati sic consulere, vt domus in primogenitum descenderet: reliquæ verò proles suis essent alimentis contentæ. Similis nanque est agricolarum prudentia qui arbori & viti minores ramunculos circunquâq;circunquaque amputant, vt præcipuũpræcipuum germen in truncum excrescat. Fit ergò vt tam primogeniti, quàm illi qui legitimam non sunt ætatem ingressi, sic iure & meritò cohibeantur bona sua abalienare, vt alienatio irrita nullaq́;nullaque sit: vtpote per quāquam nullum transfertur dominium. ¶ De Eccle
siasticis autem bonis aliæ sunt non inferiores rationes: nam cùm Ecclesiasticum seruitium, non minùs necessarium quàm religiosum, sine bonis quæ hominum pietas huic muneri mancipauit perdurare nequeat: & ex vna parte Capitulum & Prælatus non tantam illorum curam gerant, quàm si essent propria: sed ex altera sæcularis auiditas quocunque se inferat, consultissimum fuit arctissimè cauere, nè eiusmodi facultates Ecclesiasticæ, nisi iustissimis causis, consultissimisq́ue formis alienarentur. ¶ Ad
Ad tertium argumentũargumentum .
tertium paulò differentiùs respondetur: Princeps enim sicuti quia reipublicæ custos est cogere potest ciues vt vbi opùs fuerit contribuant: sic quia iustitiæ iudex, potest & propter crimina tum dominos bonis suis priuare, tùm alios, nè recipiant, inhabiles efficere. Atque hac ratione & qui vel corrumpendo iudici vel assasino pecuniam offert, eâdem mulctatur: & quibus offertur, inhabiles meritissimò fiunt, nè eius dominium acquirant. De qua re quæstione septima explicatior habebitur sermo. Et idẽidem censendum de Symoniacis, nisi quòd ratio restituendi paulò est differentior, vt in calce sexti libri disputabitur. De lucro autem meretricio, quæstione eâdem. 7. idq́;idque diuersa ratione dicendum nobis restat. ¶ Quar
Ad quartũquartum argumentũargumentum .
tum autem argumentum præcipuam mihi ambiguitatem offert, saltem de filijs sacerdotum. Sunt enim spuriorum atque eorum
Spuriorum quatuor genera.
qui non ex legitimo matrimonio nascuntur quatuor genera: quæ notantur capitul. Nisi cùm pridem. de renuntiatione. sunt inquam manzeres, qui ex ignoto scorto, puta ex vaga meretrice quæ omnibus exposita est, nascuntur. Spurij autem qui ex peculiari concubina sustolluntur. Et isti dicuntur naturales: quanuis si Etymologiam græcam sequamur, spurius idem est quod sine certo patre natus: atque adeò meliùs conueniret illis qui vago concubitu generantur. Nothus verò, vt Quintilian. libro. 3. inquit, est ille qui ex vxore non legitima natus est, nempè ex adulterio. Nam quia Latinum nomen non habemus, peregrino vtimur. Græci nanque quicquid illegitimum est, id est legem non seruat, nothum appellant: vt febrem notham dicunt illam quæ legitimam periodum & terminum non seruat. In præsentiarum autem manzeres & spurij eodem gradu æstimantur, quantum ad successionem hæreditatis. Enimuerò eiusmodi | spurij non succedunt in hęreditatẽhęreditatem neq;neque patris neq;neque matris, si filios habeāthabeant legitimos. Nam testator non videtur alienas successiones proprijs anteponere. l. cùm acutissimi. ff. de fidecōmisfidecommis. vnde. l. 9. Tauri originẽoriginem duxit: quę spurios ab hæreditate repellit. Potest tamẽtamen illos mater ex quinta parte assis hęredes instituere. Si autem mater legitima careat prole, succedunt illi ab intestato: non tamen patri, quia non est certus. Si verò sint ex damnato cōcubituconcubitu nati ex parte matris, puta ex incestu, aut stupro, & potissimùm ex adulterio, non succedũtsuccedunt neq;neque ex testamento neq;neque ab intestato. Non tamen prohibetur quin tam mater ꝗ̈quam pater possit illis quintam etiāetiam partem legare. Hæc autem extra vllam sunt cōtrouersiācontrouersiam. ¶ Quod autẽautem in litẽlitem huc vocamus est, vtrùm pater vel mater extra testamentũtestamentum possit illis aliquid in conscientia relinquere cōtracontra legis prohibitionem: vel amici fidei cōmitterecommittere qui illis posteà tradat. Et de vtroq;vtroque respondendũrespondendum est, scilicet an sit peccatũpeccatum mortale, tam patri ꝗ̈quam amico, ꝗ̈quam etiam filio recipienti. Et vtrùm eiusmodi bona sint restituẽdarestituenda, & cui. In eiusmodi ergò casibus discernendũdiscernendum est naturale ius à ciuili. Si enim ad merum ius naturale
spectemus, dubium non est, quin pater possit sua bona notho filio, sicuti cuicunq;cuicunque donare citra culpāculpam: & alter etiam potest illa absq;absque culpa possidere: nisi forsan alios haberet liberos quos illa causa in pauperiem adigeret: quod ad præsens negotiũnegotium nihil attinet. Sed dubiũdubium est vtrùm lex ciuilis sic fecerit inhabiles eiusmodi nothos ad fruendũfruendum paternis bonis, vt nullatenùs possint dominium acquirere: vel vtrùm solùm per modũmodum pœnæ eiusmodi bonis illos priuet. Permultùm enim refert: nam si inhabiles fiunt quemadmodùm pupilli ad dandum, & simoniacus ad suscipiendũsuscipiendum: nulla spectata sententia tenentur illa restituere. Si verò lex tantùm est pœnalis, tunc, vt lib. 1. latissimè disputauimus, ante latam in iudicio sententiāsententiam potest ea filius cum bona cōscientiaconscientia possidere. ¶ Et nè lōgiùslongius disputationẽdisputationem protrahamus, arbitror sub distinctione respondendum de filijs nothis sæculariũsæcularium, & de filijs clericorum aut religiosorum. Enimuerò de iure cōmunicommuni nihil expressum reperitur quo prohibeantur parentes extra testamentũtestamentum aliquid illis, aut viuentes donare, aut moriẽtesmorientes relinquere. Sed leges particulares regni sunt quæ rem in dubium reuocant. In legibus autem regni nihil arctiùs contra filios nothos sæcularium decretum inuenitur ꝗ̈quam quod lege 3. definitur, titu. 15. par. 4. Nempè quod non pos
sunt hæreditario iure succedere in bona paterna. Et. l. 1. fori, titulo de hæredi. successi. itẽitem prohibentur nè possint in hæreditatẽhæreditatem succedere: quod & lege. 9. Taur. citata cōfirmaturconfirmatur. De istis ergò asseruerim quod si pater aliquid fidei amici cōmittitcommittit quod det suo filio ex adulterio suscepto, amicus ille tenetur ius naturale seruare, hoc est dare filio: & filius potest recipere perinde ac si esset extraneus. Itaq́;Itaque oĩaomnia sua bona potest illi pater dare, si filios non habet legitimos: si autẽautem legitimos habet, non potest illos exhæredare, nisi vsque ad quintam. Neq;Neque arbitror vllũvllum interuenire peccatũpeccatum. Cùm autẽautem fiscus petierit, standũstandum est iuri exteriori. ConclusionẽConclusionem hanc mihi eò persuadeo quod lex illa, cùm sit in odium filiorũfiliorum, non est vlteriùs dilatanda ꝗ̈quam sonat: non autẽautem prohibet nisi esse hæredes: ergò pater extra testamentũtestamentum bona sua donāsdonans non facit cōtracontra rigorẽrigorem legis: neq;neque verò in eius fraudẽfraudem: quia lex pœnalis tantũtantum ad id obligat quod sonat. ¶ DubiũDubium autẽautem intri
catius restat de filijs clericorũclericorum, hoc est sacris initiatorũinitiatorum, & de filijs religiosorũreligiosorum. De his nāq;namque licèt non in iure communi, tamen in iure particulari regni verba habentur multò significantiora atq;atque strictiora. Extat enim lex. 22. li. 1. titu. 3. &. l. 2. titu. 3. lib. 5. regaliũregalium ordinamenti. in hanc formam: Quò nulla offeratur occasio vt vlla mulier clericorũclericorum cōcubinatuiconcubinatui addicatur, si clericorum filij in eorum bona hæreditario iure succederent, constituimus & præcipimus vt eiusmodi clericorum filij (& l. 9. Tauri extenditur perinde ad filios religiosorũreligiosorum) neq;neque habeant, neq;neque hæreditent neq;neque hæreditare possint bona suorum parentum, neq;neque aliorum cōsanguineorumconsanguineorum. Et sequitur, Neque suscipiant. hoc enim Hispanè sonat vox, Ni ayan: neq;neque potiri possint quocunq;quocunque legato, aut donatione, aut alia collatiōecollatione quæ illis fuerit facta. Quæ quidẽquidem verba non solùm eos excludũtexcludunt nè hæredes esse possint, verùm etiam videntur eos facere inhabiles & incapaces ad vllo pacto possidenda paterna bona: nisi peculiari regis concessione. Et quod tam strictāstrictam legem rex possit facere, non est ambigendũambigendum: nam vt lib. 1. decisum est, leges humanæ obligant in foro cōscientiæconscientiæ quando sunt iustæ: eiusmodi verò odium in clericorum sobolem, æquum est. Quare profectò mihi est probabile, eandem legem non modò esse pœnalem, verùm impeditiuāimpeditiuam translationis dominij, sicut si vel pupillus donaret, vel Simoniacus vel assassinus susciperet. Nihilo mi|nùs pater tenetur eum alere quādiuquamdiu viuit & educare: quia ius illud naturæ no est reuocabile. Potestq́;Potestque adeò ei viuens donare vnde vitāvitam sustentet. ¶ Ad casus ergò cōsuetissimosconsuetissimos vt respōdeamusrespondeamus, nempè cùm sacerdos vel clericus in sacris bona sua amici fidei concredit vt det suo filio, primùm quantum ad culpāculpam fortassè mortaliter peccat contra legem illo rigore obligantem. Secundò pro captu meo censuërim, illum fideicommissarium nullatenùs teneri eadem bona filio clerici adiudicare: etiam si pollicitus fuerit id facere. Nam fidem contra ius ciuile impignoratam, lex naturæ seruare non cogit. ¶ Quæritur ergo quantum ad restitutionem quid de illis bonis agendum sit? Respondetur, si meum iudicium vllius est momenti, quod si clericus amico det, non sub conditione vt reddat filio, sed absolutè: neq;neque alter sub illa cōditioneconditione recipiat loco filij, sed tanquàm sua: etiam si clericus fiduciam certam conceperit quòd amicus esset traditurus filio, & aliâs non illi relinqueret, nihilo minùs ille amicus potest tutò in conscientia bona illa possidere tanquàm sua. Et ratio nostra est quòd etsi lex filium inhabilem fecerit ad suspiciendum illa quæ nondum possidebat: priuare tamẽtamen clericum suis bonis non potuit nisi in pœnam, quæ ante iudicis condemnationem, vt libro. 1. dictum est, non obligat: & ideo donatio facta amico tenet quoadusq;quoadusque per condemnationem priuetur. Imò nec per fiscum cōdemnaricondemnari ille potest nisi probetur pręsumptio quòd recepit vt redderet filio clerici. Quòd si tunc amicus tanquàm propria bona vult donare eidem filio clerici, etiam tenebit donatio. Si verò clericus dedit amico non absolutè, sed sub conditione vt daret filio: neq;neque ille suscepit nisi sub illa conditione: tunc neq;neque donatio facta amico tenuit: quare ipse retinere non potest, neq;neque verò ipse potest dare filio clerici. Arbitror ergo de illis bonis antequàm condemnatio fiat, in cōscientiaconscientia censendum esse ac si ab intestato relinquerentur: nam fiscus non habet ius quoadusq;quoadusque fiat condemnatio. Et ideo si clericus hæredem ab intestato legitimum reliquit, sua sunt: sin minùs, eroganda essent in pios vsus: si modò ille fideicommissarius tutus esset, nunquàm id in notitiam fiscalis peruenturum: nam si id metueret, cōsultiusconsultius esset fisco patefacere. Hæc tam multis expresserim, quia creberrima de hoc consilia petuntur.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm per ludum dominium transferatur.
CIRCA hoc membrum ciuilis potestatis, qua dominiorum translationem irritare potest, disputandum sequitur de his quæ ludo acquiruntur. Videtur nanq;nanque nullum earum rerum acquiri dominium: sed nulla expectata sententia restitutioni esse obnoxias. Est enim ludus, potissimùm alearum: ac perinde quicunq;quicunque id genus fortunæ subiectus, vtroq́;vtroque iure prohibitus clericis, videlicet iure canonico, vt patet, De vita & honest. cleric. cap. clerici. 2. & distinct. 35. can. episcopus. vbi & laicus iubetur aut à ludis desistere, aut communione priuari. & in Authentica de sanctissimis episcopis. §. interdicimus. Ac perinde laicis iure ciuili: vt videre est. l. alearum vsus. C. de religio. &. l. solent. ff. de aleatoribus. Et prætereà particularibus regni legibus. Hęc autẽautem prohibitio eiusdẽeiusdem arguitur esse generis quo pupilli vetantur sua alienare bona: & quo, vt proximo articulo dicebamus, clericorum filij adeundis hæreditatibus redduntur inhabiles. Nam pariter in odiũodium ludi illę sancîtę sunt leges. ¶ Secundò id cōfirmaturconfirmatur. In ludo tot coëunt vitiorum genera vt meritò sit dominiorum per ipsum translatio interdicenda. Quoniam vt habetur eâdem. l. alearum. licèt res esset antiqua, prodit tamen pro tempore in lachrymas: nam quidam ludere nescientes, proprias substātiassubstantias perdiderunt: consequenter autem ex hac inordinatione blasphemare conantur. Et præter illa quæ illic cōmemoranturcommemorantur, ille qui ludit, tam suorum profusus est ac prodigus, ꝗ̈quam alienorum auidissimè cupidus: generat enim ludus insatiabilem lucrandi sitim: quod adeò ad auaritiam attinet, vt in furtum vergere videatur. Vnde Aristot. 4. Ethicorum, cap. 1. aleatores cum latronibus cōponitcomponit, deq́;deque auaritia infamat & illiberalitate: quippe qui ab amicis eripiunt quod potiùs illis deberent elargiri. ¶ Deniq;Denique tertiò arguitur ex verbis legis citatæ, Alearum. C. de religi. vbi habetur quòd si contrà factum fuerit, id est, si quis ludo fuerit quidpiam lucratus, nulla sequatur condemnatio qua scilicet cogatur qui perdidit soluere: quòd si soluerit, solutum reddatur. ¶ In contrarium autem est | quòd iure naturæ quisq;quisque potest per ludum sua bona alteri tradere: quare non est ciuilis cohibitio latiùs extendenda quàm ratio persuadet, & legum verba sonant, & iudiciorũiudiciorum vsus habet. Hæc autem non aliud videntur contendere, quàm quòd qui perdidit, repetitionem habeat in iudicio, vt illicò monstrabitur. Ob idq́;idque dum ille non repetit, lucrator legitimè possidet, atq;atque adeò verũverum habet dñiũdominium.
AD quæstionem hanc, de qua plus fortè
Prima conclusio.
Docto. iusto reperias cōtrouersoscontrouersos, quatuor cōclusionibꝰconclusionibus respondet̃respondetur. Prima: Ludus, si in genere nomen accipias, rem de se licitālicitam iure naturæ sonat: quin & virtus esse potest, vt sanctus Tho. 2. 2. q. 168. autor est. Enimuerò etsi homo ad laborẽlaborem natus in sudore vultus vesci debeat pane suo: haud tamen, cùm corruptibilis sit, in labore durare potest nisi animi nonnunquàm recreatio laborem interpolet, sudoremq́;sudoremque abstergat: licet ergo animi leuandi gratia nonnunquàm ludere: dũmodòdummodo moderamen non absit. Quo fit vt sicuti alias animi recreationes moderato pretio licet pro cuiusq;cuiusque statu procurare, vt venationem, & similia: sic nonnunquàm liceat, quin verò & virtus etiam esse possit in pecuniam ludere. Hoc patet: quia sicut in cibos honestos quibus corpus refocillat̃refocillatur licet sumptus erogare: sic cum & lusibus quoq;quoque & animus vegetetur & corpus, non est cur & in illis non liceat aliquid expendere, quod maiori necessitati non subtrahas. Vnde Aristo. 2. Ethic. cap. 6. vt in cæteris virtutibus, sic & in ioco mediocritatem constituit, quam eutrapelîam vocat: nos autem iucunditatem dice repossumus: quare & deficere quoque censet nonnunquàm homines à lusibus: quos ideo agrestes appellant. Et Cicero libr. 1. de offi. ait, ludo & ioco vti quidem licêre, sed sicut somno & quiete: quæ ob seipsa non sunt necessaria, sed vt recreati vegetiores ad labo
Secunda conclusio.
rem resurgamus. ¶ Secunda conclusio. Ludus vt ex multis accidentibꝰaccidentibus honestatur, sic & ex plurimis vitiatur. Prior pars probatur. Primùm, vt ea mittamus quæ in solennitatibus ecclesiasticis, vt in festo sacratissimi Corporis Christi, instar Dauîdis corācoram Arca Domini saltantis, quod. 1. Regum. 6. legitur, permittuntur, leges etiam ipsæ id contestantur. Lex enim citata, Solent. qua ludus in pecuniāpecuniam prohibetur, permittit hastiludium, luctamina, atq;atque alia pugnæ simulachra, bellorũq́;bellorumque meditationes: quòd virtutis, inquit, hoc est fortitudinis exercẽdæexercendæ causa fiunt: quæ quidem exercitia. l. alearum. nominibus Gręcis iterum referuntur. Quare & pila ludere nulla respublica prohibuit. Quin verò ad neruorum consolidationem membrorumq́ue agilitatem comparandam nobilibus decori est. Hæc autem ad rem modò nihil attinẽtattinent.
Quæ ludum dehonestant.
¶ Accidentia verò quæ ludos illicitos constituunt, quamplurima sunt. Primum est periculum: qua ratione prope titulum de homicid. adhibiti iure Canonico & alij sunt quibus torneamenta & sagittariorum ars sub anathematis interminatione vetantur. SecũdòSecundo præcipuè ludus dehonestat̃dehonestatur ex gestibus aut verbis turpitudinem præ se ferentibus: quales potissimùm gẽtibusgentibus in vsu erāterant. Qua vtique ratione in sacris literis malè audiunt ludi. Vnde Tobi. 3. Nunquàm cum ludendibus miscui me. & Hieremi. 15. Non sedi cum ludentibus in cōsiliumconsilium. Quare passim apud sanctos conuitia legas quibus ludos vituperant. Adeò vt Chrysostom. hom. 6. super Matth. in hæc verba proruperit, Non Deus dat ludere, sed diabolus: sedit enim, inquit, populus manducare & bibere, & surrexerunt ludere. Tertiò accidit vt ludus sit peccatum propter scandalum personæ: qua ratione clericis ob eorum honestatem interdicti sunt ludi alearum: debent nanque esse luctui potiùs dediti quàm effusis gaudijs. Hęc autẽautem atq;atque his similes circũstantiascircunstancias, puta loci, vt si in ecclesia fiant: aut temporis, veluti ad rem præsentem parùm attinẽtiaattinentia, missa hinc faciamus. ¶ At id quod modò in controuersiam ascîmus, non est nisi vt de ludo acquisitis examinemus, quídnam iuris in se habeant. Aliud ergo accidens quod ludos facit esse reprobos, est, quod & homines facit & sua propria prodigere & alienis inhiare. Vnde multa alia suboriuntur mala: atq;atque id potissimùm vbi nihil artis aut exercitamenti inest, sed multum desidię, & secundùm humanum iudicium fortunæ plurimũplurimum. ¶ De hoc ergo ludi genere sit ad nostrum propo
Tertia conclusio.
situm tertia cōclusioconclusio. Alea ludere reliquisq́;reliquisque lusibus lege prohibitis quæ à populo recepta est, neq;neque per consuetudinem abrogata, est peccatum. Probatur conclusio. Nam lex iusta nihil, vt libr. 1. diximus, prohibere potest, nisi quod ita decêre iudicatur: quod ergo lex prohibet, illicitum facit, atq;atque adeò culpam ad quam absq;absque dubio lex ciuilis obligare potest. Huiusmodi autem ludi prohibiti sunt, quia perniciosi reipublicæ iudica|ti: ergo peccatum est huiusmodi leges violare. Neq;Neque obstat quòd pœnæ sint transgressoribus positæ: quin verò, vt illic abundè, vt reor, commonstrauimus, pœna si id nominis mereatur, poni non potest nisi pro culpa. Et quāuisquamuis iure cōmunicommuni cartharũcartharum ludus non sit interdictus: prohibet̃prohibetur tamẽtamen iure regni, vt patet eo. ti. de collusoribꝰcollusoribus. ¶ An verò genere suo sit peccatum mortale, non facilè decreuerim. Hoc enim ex natura & grauitate operis, vt eodẽeodem lib. dicebamus, perpẽdendũperpendendum est. Et quidem eiusmodi ludi, si cũctiscunctis suis prauis qualitatibus eos denudes, cùm non sint genere suo aut contra charitatem aut contra iustitiam, non apparẽtapparent mortali charactêre denotandi. Quin verò vel ad conuiuia ludere, vt habetur. l. quod in conuiuio. de alea. vel in paruam pecuniam, virtus esse potest. Vix tamẽtamen dum ampla pecunia exponitur, absq;absque prauitate exerceri possunt: puta absq;absque litibus, periurijs, atq;atque blasphemijs. PræterquāPræterquam quòd illa vna est omniũomnium paratissima via ad dilapidanda bona, demoliendasq́;demoliendasque illustres domos. Vnde Lyricus,
QuẽQuem dānosadamnosa VenꝰVenus, quẽquem præceps alea nudat.
Quam ob rem vsq;vsque adeò receptores aleatorum inuidiam in republica odiumq́;odiumque cōtraxêrecontraxere, vt olim qui eos, aut verbo, aut verbere, aut alio damno dato læsissent, impunè id facere permitterentur: vt habetur. l. prætor. de aleator. Sacerdotibus autem vix citra mortale vti licet ludis vetitis: ac præsertim religiosis, & Antistitibus: quoniāquoniam ludus illis non qua ratione sæcularibus, sed quia contra eorum est honestatem, prohibitus est. ¶ Vt autẽautem simul ambæ mutuò se dilucident, subiungitur quarta conclusio. Illa quæ ludo ac
Quarta conclusio.
quisita sunt, in dominium lucrantis transeunt: quapropter antequàm qui perdit repetat, non sunt restitutionis vinculo alligata. Ad conclusionis euidentiam ius priùs naturale consulendum est: vt inde fiat ad ciuile descensus. Enimuerò quòd iure naturali
vnusquisq;vnusquisque possit per viam ludi bona sua in alterius dominium traijcere, nemini potest in dubium cadere. Nam vt suprà diximus, nulla est dominiorum translatio, naturę germanior, quàm quæ libera domini voluntate fit. ¶ Sed secundò id explicatiùs probatur. Si eiusmodi dominij traductio iure naturali esset inhibita, id maximè vel ex forma, vel ex obiecto, vel ex affectu, vel aliũdèaliunde. Primùm ex forma non vitiatur iure naturę: nam præterquāpræterquam quòd posset vterque ludentium gratis donare, illa non est simplex donatio: sed quædam pactio, Do vt des. Nempe meāmeam pecuniāpecuniam periculo expono, vt tu vicissim exponas tuātuam. Et tanti æstimat̃æstimatur periculũpericulum vnius, quanti alterius. Neq;Neque verò condẽnandacondemnanda est: quia res ancipiti fortunæ committitur, hoc est euentui, cuius causa nescitur nisi à Deo: hoc enim modo nihil absurdi sonat inter Christianos fortunæ nomen. Enimuerò multa sunt alia humana negotia licita, quę dubiæ illi varietati committũturcommittuntur. Primùm diuisoriæ sortes, videlicet cùm qui
Diuisoriæ sortes licitæ.
de re qualibet diuidunda cōuenireconuenire non possunt, rem sorti committunt: quod sanctus Thomas ex sententia Augustini. 2. 2. q. 95. licitum censet. Mox & depositiones, videlicet dum de aliqua re decertantes sequestrũsequestrum faciunt, quòd illi obueniat à quo steterit veritas. Atq;Atque aliud sortium genus dum pecunia multorum congesta iocalia coëmuntur, quæ inter eos sors prolata distribuit. Et (de quo lib. 6. dicturi sumus) contractus assecu
rationis maritimarum mercium vno Doctorum consensu tanquàm licitus habetur: in quo tamen plurimùm dominatur humano loquendi more fortuna. Neq;Neque obstat quòd in ludo ille qui perdit nihil recipit emolumẽtiemolumenti pro sua pecunia. Nam, vt diximus, illud sua sponte dedit pro spe si sibi alea caderet. ¶ Quod autem rem quibusdam magis facit dubiam, est auaritia: puta immanis cupiditas rei alienæ. Sed neq;neque ista peccati per se est causa mortalis: tantum abest vt oneri restitutionis lucrantem subijciat. Auaritia nāq;namque,
Auaritia duplex.
vt diuus Thomas. 2. 2. q. 118. doctè admonuit, duplex est. Altera quæ opponitur iustitiæ: videlicet quando quis contra ius appetit alienum. Et hæc genere suo mortale est. Altera verò, quæ opponitur liberalitati, Latineq́;Latineque dicitur illiberalitas: scilicet ardens illius cupiditas, qui tamen nihil contra ius vult recipere: & hæc non est genere suo peccatum mortale, nisi eousque animum occuparet vt opera charitatis necessaria impediret. Ad propositum ergo quòd collusor lucrari exoptet, nullum est peccatum, non solùm eò quod pugnanti victoria dulcis est, verùm & amore lucri. Neq;Neque si ardentissimè id cupiat, dum
tamen iustitiæ iura non violet, peccatũpeccatum mortale est: vtpote dum cum illo non ludat, qui sui iuris non est, ad alienandũalienandum bona sua: neq;neque vim inferat, nec fraudem nectat: vt S. Tho. 2. 2. q. 32. art. 7. autor est. Quocircà non aliter necesse est moderari cupidinẽcupidinem quàm secun|dùm iustitiæ limina, vt non sit genere suo lethale crimen. Quanuis eximia sitis bonorũbonorum temporalium de se sit peccatum veniale.
Neque verò ludentium prodigalitas genere suo est peccatũpeccatum mortale, nisi ea prodigantur quæ vel alẽdæalendæ familiæ necessaria sunt: vel ad implendum præcepta Dei. ¶ Igitur secun
dùm merum ius naturæ, neq;neque peccatum est mortale ludere, neq;neque vlla inde nascitur restituendi obligatio. Quocircà sæculares, si qui sunt imperialibus legibus exempti, ludendo non peccant. Nam, vt ibîdẽibidem sanctus Thomas de hac ipsa reloquens, ius ciuile non omnes obligat: neq;neque illi apud quos eiusmodi leges per contrariam consuetudinem abrogatæ sunt. Quo fit vt si aliquod interueniat peccatum aut restituendi vinculum, hoc à iure ciuili pendeat, vel communi, vel particulari. De quibus igitur videndum est quomodò prohibeant ludum. Etenim si traductionem dominij vetant, clarum est eum qui lucratur perinde ac vsurarium nulla expectata sententia, restitutionis lege teneri. Si autem lucrans non nisi per modum pœnæ lucro priuetur, aut ad alterius repetitionem: tũctunc ad nullam anteà restitutionem tenetur: quia verè acquirit dominium. Et quidem quod prohibitio illum faciat priorem sensum, hoc vnicum inuenio verbum iuris quodammodò insinuare in citata. l. alearum. quod inter arguendum retulimus: videlicet si contrà factum fuerit, nulla sequatur condemnatio, scilicet perdentis vt soluat: sed solutum reddatur. Si ergo reddendum est, videtur dominiũdominium non transferri. ¶ Hoc tamen verbo nihil obstante, certò credo non esse tantũtantum rigorem legis. Primùm quia hoc quod dicit, solutum reddatur, statim Imperator exponit, subdens: & actionibus competentibus repetatur ab ijs qui dederunt: debet ergo reddi si petatur: aliâs qui perdidit, verum dominiũdominium transtulit. Et ratio id profectò egregiè persuadet. Nam cùm illic nulla interueniat vis aut fraus, sed libera pactio, non est cur cohibendi essent animi colludẽtiumcolludentium nè possent in se mutuò transferre dominiũdominium. Satis enim est quod dẽturdentur perdẽtiperdenti induciæ ad repetẽdũrepetendum. ItẽItem si lucrans teneretur ad restitutionem, vel teneretur domino qui perdidit, vel pauperibus. Paludanus in. 4. dist. 15. q. 3. astruit quod de
bet restituere pauperibus anteꝗ̈antequam sit à iudice condemnatus. Nam iure, inquit, naturali tenetur pauperibus: & solo iure ciuili repetenti. Quare si priùs dedit pauperibus, potest posteà in iudicium vocatus excipere coram iudice, se iam ius naturæ seruasse. Quòd autem iure naturæ teneatur indiguis, probat ipse: quia colludentes dant operam rei illicitæ: & ideo qui perdidit amisit dominium, & alter non acquisiuit. VerũtamenVerumtamen opinio hęc nullius est prorsus probabilitatis: Imò iure naturæ nemo prohibetur illa via omninò alienare sua bona. Quare lucrans nulli teneretur restituere. Et si teneretur, id deberet facere vero domino: nam mendici iure natu
ræ non succedunt, nisi vbi non habetur copia domini. Cùm ergo ipse sua sponte dederit, nulla restat restitutionis obligatio, nisi idem ipse iure ciuili repetat. ¶ Hęc demũdemum omnia liquidò confirmantur, tum lege particulari regni, tum etiam vsu. Extant enim leges titu. 10. regalium ordina. qui est de collu
soribus: nempe prima de militibus dum sub vexillis agunt: quod quicunq;quicunque ab illis quicquāquicquam tunc lucratus fuerit, teneatur eisdem protinùs restituere: vbi certè insinuatur impediri translationẽtranslationem dominij: qquod non videtur ab æquitate longè distare, in fauorem militis agentis in bello. De alijs autem generaliter sequitur secunda lex Ioannis secũdisecundi, verbis à priori differens sub hac forma: Præcipimus vt quicunq;quicunque aliquid ludo perdiderit, possit illud ab eodem repetere qui fuerit lucratus: dum tamen id faciat intra terminum octo dierũdierum: quòd si illo termino non petierit, possit quicunq;quicunque alius id petere: atq;atque alio deficiẽtedeficiente, iudex ipse & prætor officio suo id repetat. Et hæc est lex quæ vsu habetur. Ex quo fit vt si non repetatur, optimè, qui lucratus est, possidere potest, neq;neque restituere tenetur. ¶ Restat hîc tamen ambiguitatis nonnihil
ex verbis sancti Thomæ loco iam bis citato 2. 2. q. 32. ar. 7. Ait quippe quòd circa illa quę per aleas acquiruntur, aliquid est illicitum iure diuino & naturali: scilicet quod aliquis lucretur ab his qui rem suam alienare non possunt: vt sunt minores & furiosi: & quòd aliquis trahat aliquem ex cupiditate lucrandi ad ludum: & quod fraudulenter ab eo lucretur. Et in his, inquit, casibus tenetur lucrator ad restitutionem. ¶ Adnotandum hîc tamen primũprimum de minoribus & pupillis: quia id Scholaribus sæpe vsu euenit, quod illi quos patres in studio vel in curia sustentant, credibile est posse paruam aliquādoaliquando quātitatemquantitatem respectu sui status ludere: vt qui centum ducatos quotānisquotannis exponit, si quatuor aut quinque ludo dispendat, vero similimum est pa|trem suum habere ratum: nam probè sciunt vix iuuenes posse sine illis dispendijs viuere. ¶ An verò ScholasticꝰScholasticus, hoc est scholarũscholarum magister, qui est non solùm cōstitutionumconstitutionum, sed legũlegum omniũomnium custos, possit rẽrem hāchanc arctiùs constringere: prohibet ꝗppequippe, verbi gratia, nè cui vltra duos argẽteosargenteos ludo ꝑdereperdere liceat, vtrùm obliget. Ad hoc non simplex, sed multiplex est responsio. PrimũPrimum enim penes huiusmodi magistratum nulla est potestas cōdendicondendi leges: hoc enim ad solam pertinet Vniuersitatem: sed hoc tantũtantum iuris habet, vt leges, tam Vniuersitatis quàm alias custodiri ab ScholaribꝰScholaribus faciat. Quo fit vt non possit ipse nouam legem facere de ludo: nempe prohibere nè Scholaris qui sui iuris est, vltrà quāquam ipse præscribit, dominiũdominium ludẽdoludendo transferat. Imò si iure communi, & regni id licet, non ob obstante eius lege fiet translatio: etiam si bona sua cũctacuncta ludat. Habebit autẽautem repetitionẽrepetitionem. At verò potest per suāsuam legem nouas pœnas legibꝰlegibus tam Vniuersitatis quàm alijs adhibere: vt cautiùs seruetur (puta excōmunicationesexcommunicationes atq;atque alias pecuniarias). Quare si ꝗsquis vltra eius præscriptũpræscriptum ludat, ad solam tenebitur pœnam si condemnetur: quāuisquamuis & nonnullam contrahet inobedientiæ culpam. Et quidem mortalẽmortalem, si pœna adhibeatur excōmunicationisexcommunicationis: sed tamen qui lucratur quantāuisquantamuis maiorem quantitatem, ad nullam tenetur restitutionem, nisi fiat repetitio: aut nisi ille qui ꝑditperdit fuerit filiusfamiliâs. ¶ Aliud dubiũdubium est, vtrũvtrum si filiusfamiliâs aliꝗdaliquid ab alio lucret̃lucretur plusquàm ipse ꝑdereperdere poterat, teneatur ipso facto ad restitutionem? Apparet enim non teneri: nam scienti & volenti non fit iniuria: quare cùm ille qui cum illo ludebat probèsciret se non posse quippiam à filiofamiliâs legitimo iure lucrari, & nihilo minùs ludere voluit, visus est sua sponte donationem illius facere quod ipse perderet. Et ita forsan res potest sustineri. Nihilo minùs probabilius est quòd nisi revera alter extra cōditionemconditionem ludi donationem fecerit, filiusfamiliâs non acquirit dominiũdominium illius quod lucratur. Debet enim colludentium vtriusq;vtriusque conditio par esse: quare nulla est æquitas vt filiusfamiliâs plus possit in conscientia lucrari, ꝗ̈quam perdere. ¶ De illo autem qui alium ad ludũludum trahit, an restituere teneatur, licèt id D. Thomas affirmet, meritò ambigitur. Vnde Adrian. qui in. 4. in materia de restitution.
cap. quia in superioribus, hactenus nobiscũnobiscum consentit: videlicet quòd lucrans non teneatur ad restitutionem: in hoc tamen deserit diuũdiuum Thomam. Quoniam qui aliũalium trahit, nihil facit contra iustitiam. Respondetur au
Exponit̃Exponitur sentẽtiasententia D. Tho.
tem sanctũsanctum Thomam non id censere de quocunque tractionis genere. Nam proptereà quòd quis alium inuitet, & quadātenùsquadamtenus ad ludum moueat, nullo se grauat restituendi onere, dum modò alter sua sponte veniat: vtpote qui aliâs paratus erat, vel facili negotio adductus est. Sed tractionis nomine intelligit quando quis alterum inuitum trahit: scilicet aut vim ei infert aut fraude eum inescat. Tunc enim clarũclarum est ad restitutionẽrestitutionem teneri: quia ab inuito lucratur. Neq;Neque solus censendus ille est inuitus trahi qui simpliciter vi illata ludit: sed ille etiam qui improbis precibus & verbis eousq;eousque instigatur, vt nisi luderet pudore suffunderetur, & haberetur tanquàm inurbanus & ignobilis. Est verbi gratia ingenuus quispiam vel optima existimatione habitus, & homo qui aliquo splendore vitæ viuit, quem alter cum verborum improbitate pudore suffundit nisi ludat: qui tamen constitutissimum habebat non ludere: profectò tenetur tunc tractor ille ad restitutionem. Nam ludus debet esse prorsus liber, vt qui perdit, transferre dominiũdominium videat̃videatur. ¶ Aliud verò verbum quod illic subdit sanctus Thom. scilicet quod qui legibus ciuilibus sunt astricti, tenentur restituere, contrarium videtur nostræ quartæ conclusioni. AttamẽAttamen vel intelligit quando lex ciuilis exprimeret non transferri dominium. Aut intelligit quod restituat̃restituatur si repetatur. Aliâs profectò durissimum verbum esset. ¶ Vnum autem non
est hîc in calce silendum, videlicet vtrùm qui non in præsentem pecuniam, sed in absentẽabsentem & creditācreditam impignorata fide ludit, teneatur soluere. Apparet enim pars affirmatiua vera iure naturę: postquàm pollicitus est: neq;neque verò lege ciuili prohibitus dare. Respondet̃Respondetur nihilo minùs quod dum non nisi simpliciter pollicitus est, non est censendus renuntiare iuri suo, quod habet beneficio ciuilis legis, repetendi. Et ideo sicut si soluisset nihilo minùs potuisset repetere: ita qui pollicitus est potest in conscientia iudicio se defendere vt non soluat. Neq;Neque facit contra ius naturæ, licèt inter nobiles daretur ei opprobrio. Si autẽautem expressè pollicitus est se non vsurum beneficio legis repetendi, credo potuit sua sponte ab suo abscedere iure: ad minus, si iurauit, tenetur stare iuramento: nisi tanta esset bonorum iactura, vt posset dispensationem pe|tere. ¶ Sit autem postremum verbum: Est verbi gratia qui amplam pecuniam ludo perdidit, veretur tamen publico iudicio id repetere: vtrùm posset latente via id
DubiũDubium notādumnotandum.
ab altero suffurari aut recōpẽsationemrecompensationem sibi facere aliorum debitorum quæ aliâs illi forsan debet? Et quidem loco citato Adrianus id licêre censet: nam postquàm ille potest publico iudicio petere, potest, inquit, & alia via recuperare. Nescio tamen, salua autoritate viri, an adeò sit certum vt ipse arbitratur. Nam postquàm vera fit translatio dominij, non potest alia via recuperare ꝗ̈quam vtendo beneficio legis: in primis infra terminum lege præscriptum: puta infra octo dies in Hispania. Nam quòd lege alearum iubet̃iubetur vt horũhorum præscriptio ante q̃dragesimũquadragesimum annum non fiat, nullibi est iam in vsu. Deinde forsan debet repetere in iudicio. Aliâs alter in conscientia non teneretur: quia leges nihil aliud decernunt, nisi quòd detur illis iudicialis actio. Quanuis de hoc non sum vsque adeò certus. Et forsan si perditor infra terminum iuris priuatim petat, tenetur lucrator reddere: tametsi in alteram partem libentiùs propendêrem.
AD primum igitur argumentum: nem
Ad primum argumentũargumentum .
pe ad iura, iam satis responsum est: quomodò id prohibeant. Neque clerici, si lucrẽturlucrentur, neq;neque alij qui lucrantur ab illis, aliter teneri videntur ad restitutionem, quàm fit inter sæculares. Nam etsi propter scandalum ac propter suam honestatem grauiùs peccent: tamen obligatio restitutionis non est alia quàm inter sæculares. Quæ enim sa
cerdotes ludendo perdunt, facultatem habent perdendi: etiam Episcopi, vt libro. 9. patebit. Sunt enim suorum bonorum domini. De religiosis autem diuersa est ratio.
Negatur ergo leges prohibentes ludere perinde prohibere translationem dominij atque pupillis & symoniacis. ¶ Ad secun
Ad secundũsecundum.
dum autem respondetur, quòd etsi illa vitia quę ludis permiscentur mortalia esse possint, nulla tamen inde oboritur restituendi obligatio, nisi modo exposito. Enimuerò licèt prodigalitas nonnullum peccatum sit, prodigus nihilo minùs dominium transfert. Et ad verbum Aristotelis coniungentis aleatores cum latronibus, respondetur, non id fecisse quasi eadem sit vtriusque ratio: sed quia aleatores, illiberales sunt, & contra ius amicitiæ delinquentes. Debet enim homo cum amicis ludere: quibus potiùs debet elargiri sua, quàm eorum bona ab illis corradere. ¶ Ad tertium denique
Ad tertium.
etiam responsum est, vbi exposuimus verbum illud iuris: solutum reddat: scilicet si repetatur.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm per contractum qui nullus est iure ciuili, transferatur dominium.
CIRCA idem membrum ciuilis potestatis quo volũtasvoluntas domini cohibetur transferre dominium, examinare pertinet, vtrùm contractus qui est nullus iure ciuili, sit etiam in conscientia nullus: ita vt verè dominij translationem impediat. Et arguitur à parte negatiua. Vbi finis ciuilis legis cessat, lex ipsa vim suam amittit, atque adeò standum est tunc naturali iuri: finis autem legum, contractuum solennitatem iubentium est, vt fraudibus & dolis eatur obuiàm: ergo vbi constat nullam interuenisse fraudem, contractus tenebit in conscientia. ¶ Secundò ad declarationem prioris præmissæ arguitur. Lex diuina cessante fine non obligat: ergo tanto minùs humana, quanto inferior est. Probatur antecedens in præcepto correptionis fraternæ: quòd, vbi nulla est spes correctionis quæ correptionis finis est, non obligat. Ait quippe Augustinus de pœnit. distinct. 7. canon. si quis. 2. si scirem non tibi prodesse, non te terrerem, non te admonerẽadmonerem. Pari ergo modo, vt exempli gratia dicamus, vbi ciuilis solennitas testamento defuit, constat tamen testatoris voluntas, standum est iuri, non ciuili, sed naturali, vt eadem impleatur voluntas. ¶ Tertiò arguitur. Si illo rigore seruandum esset ciuile ius, vsu sæpe veniret, vt nullatenùs morti proximus suam posset explere voluntatem: vt puta si legitimi testes haberi non possent. Quod tamen concessu videtur absurdum. ¶ In contrarium tamen est quòd leges ciuiles, vt libro. 1. dictum est, obligant in foro conscientiæ: per quas tamen absolutè stabiliuntur contractuum solennitates, sub illo verborum rigore, vt aliâs contractus pro infecto habeatur: vt de testamento patet. l. hac consultissima. C. de testamen.
QVæstio præsens non est magnoperè inter Doctores agitata: sed InnocẽtiꝰInnocentius in. c. quia pleriq;plerique. de immun. ecclesia. vnũvnum ait
SẽtẽtiaSententia Inno.
obiter verbũverbum, scilicet quod qui per contractum, cui deficit solennitas iuris, aliquid possidet, tenetur ad restitutionem. Vbi docet contractum minùs solennem esse nullũnullum in consciẽtiaconscientia. Subdit autem exemplum de contractu qui per voluntatem pupilli sine assensu tutoris factus est. Panormi. verò super eodem
capitulo, Antonio de Butrio adhærens, contrariam est sententiam amplexus: videlicet quòd vbi fraus abest & dolus, standũstandum est naturali iuri, vt contractus teneat, non obstante ciuili lege. Atq;Atque in hanc sententiāsententiam subscripsit Syluest. in verbo, Alienatio. §. 12. & verbo, testamentũtestamentum. 1. §. 5. Et posteà Adria. quotlib. 6. ar. 1. propter rationes quas modò in frōtefronte quæstionis recitauimus. Et quidem Antonius de Butr. sic asserit consuluisse vt legata illegitimi testamenti nihilo minùs seruentur. In quorum consequentiam addit in suo tractatu Minoritano, quòd legatum minoritæ factum, licèt iure humano inhabilis ille sit ad recipiẽdumrecipiendum, est nihilo minùs persoluendum in cōscientiaconscientia. Hæc ergo est opinio communis. ¶ Sunt tamẽtamen profectò argumẽtaargumenta in contrarium adeò multa, eademq́;eademque non infirma, vt contrariam sententiam maiori cum probabilitate confirment. Audiui ergo iampridem in his nostris scholis contrariam sententiam, ceu multò probabiliorem defensari: nempe contractum nullum iure ciuili, esse etiam in conscientia nullũnullum. Haud tamen ego tam absolutè opinionẽopinionem hanc asserere audeo, vbi casus huiusmodi mihi occurrunt. Sed mediam sententiam vtrinq;vtrinque temperatam pro captu meo amplector. Ad cu
DocumentũDocumentum authoris.
ius explicationem notandum est, rempublicam & PrincipẽPrincipem sæcularem bifariàm posse dominiorum translationem impedire. Vno quidem modo absolutè: cuius exempla in pupillo ante legitimam ætatem & in maioratus possessore produximus: per quos idcircò procul dubio dominium non transmittitur. Altero verò modo non simpliciter & absolutè, sed modum contractus ad obuiandum fraudibus præscribendo: sicut respublica ciuilis iubet testamentorũtestamentorum solennitates: & ecclesiastica, formas cōtractuumcontractuum quibus ecclesiæ bona alienantur. Et de istis ad quęstionem hac conclusione respondetur.
¶ Contractus cui deest essentialis solennitas
Sententia authoris.
iuris, licèt in conscientia non sit ipso facto simpliciter nullus, veluti ille qui fieret à pupillo illegitimæ ætatis: eatenùs tamẽtamen est nullus, vt bona conscientia possit quisque legis beneficio in tali casu vti. Exponitur conclusio. Vbi frater meus liberis orbus per testamentum minùs solenne, puta cui ea solennitas iuris deest, cuius defectu in iudicio meritò pronuntiabitur tanquàm nullum (nam cui minor solennitas defuerit, pro legitimo est habendum:) vbi inquam frater meus, cuius ego ab intestato hæres sum, per tale testamentum extraneum nuncupauit hęredem: ego tuta conscientia possum hæreditatem adire, & defendere me nullitate testamenti, quanuis sciam absq;absque fraude id fratrem meũmeum aliter disposuisse. Ac proinde dum mihi in foro exteriori adiudicabitur, possum optima fide hæreditatem possidere. Eodem modo si pater meus per huiusmodi testamentum legata fecit (pia modò missa faciamus) ego non teneor in conscientia legata implere. Cur autem fuerim conclusionem sic moderatus quod non penitùs translatio dominij in his euentibus ipso facto irritatur & annullatur, dicam in calce probationum conclusionis. Neq;Neque verò cōclusionemconclusionem sic audeo asserere vt contrariam omninò existimauerim improbabilem: quoniam vbi assertionem nostram apud alios non inuenio, paulò soleo esse cunctantior ad asserendum. Nihilo minùs argumenta subijciam quæ mihi profectò multò probabiliorem hanc faciũtfaciunt opinionem, quàm est contraria. Et si ego inter theologos vllius essem autoritatis, profectò iudicium iuris naturalis, ac potissimùm conscientiæ, non alijs quàm Theologis est deferendũdeferendum. Supponamus ergo ciuiliũciuilium legũlegum tenorẽtenorem. In testamento, verbi gratia, nũcupatiuonuncupatiuo, puta vbi sine tabellionis subscriptiōesubscriptione ver
bo nuncupantur hæres & testes, requiruntur septem testes: vt habetur Instit. de testa. §. fina. Et pariter in testamento subscripto, sed tamen occluso & obsignato: vt habetur l. citata, Hac consultissima. C. de testament. &. l. peculiari regni. 3. Tauri. Tametsi in testamento apertè scripto sufficiātsufficiant tres testes cum tabellione, & quinq;quinque sine illo. Quanuis antiquo iure quandoq;quandoque requirantur plures, quandoq;quandoque pauciores: vt in testamento Imperatoris, & in testamento militis, & in testamento cæci &c. vt in glossis super eisdem titulis Institu. &. C. &. ff. latè à Doctoribus adnotatum est. Requiruntur etiam testes legitimi: puta vt neq;neque mulier, neq;neque surdus, neque | mutus, neq;neque infamis admittatur: vt in eodẽeodem Institutio. §. testes cauetur. Quanuis de hoc nihil hîc definimus: sed id ad iudicium sæculare deferimus. Similiter iure pontificio cautissimum est nè res ecclesiæ sine tribus contractibꝰcontractibus distrahāturdistrahantur: vt. 10. q. 2. can. ea em̃enim. & 12. q. 2. can. sine exceptione. & de rebꝰrebus eccles. non alien. à Doctoribus adnotatur. Ait ergo contraria opinio quod etiam si in foro exteriori testamentum pronuntiaretur nullum, standum tamen est in conscientia voluntati testatoris, vbi non interfuit fraus. Et pariter dum in alienatione bonorum ecclesiæ defuerit contractuum solennitas. ¶ Nos autẽautem in contrarium hæc subijcimus argumenta: SupponamꝰSupponamus enim primò ex lib. 1. leges ciui
Opinio autoris patet.
les obligare in conscientia: vt ipse idem Panormi. eodem loco cum eodem Innocentio planissimè consentit. Tunc inquam arguitur sic. Leges eiusmodi nullam prorsus exceptionem faciunt, sed absolutè aiunt, vbicunque defuerit talis solennitas nullum esse contractum. Sic enim cōcluditconcludit dicta lex Codicis, Hac consultissima. vbi testamentum non fuerit subscriptum, pro infecto haberi conuenit. Et rursus. Ex imperfecto autem testamento voluntatem tenere defuncti non volumus: nisi inter solos liberos à parentibus vtriusq;vtriusque sexus habeatur: videlicet nisi liberi in sola diuidunda hæreditate voluntatem habeant patris: vt ait glossa. Et Institu. quib. mod. test. infirmentur. §. ex eo. ait Iustinianus: Imperfectum testamentum sine dubio nullum est. Et posteà ait se velle eisdem ll. viuere. Et. l. regni citata. 3. Tauri, habetur quòd vbi testium numerus iustus non fuerit, testamentum nullam fidem faciat, neq;neque in iudicio neque extrà. Et in can. citato, sine exceptione, habetur quòd alienatio inconsultò facta rerum ecclesiasticarum, sit irrita: cùm ergo lex eandem vim habeat quam verbis personat, fit vt sine vllo interpretamento sit illi obediendum. Sed ais, Leges non adhibent verbum, in conscientia. Hic autem cauillus est: nam non est in more legislatoribꝰlegislatoribus talia adijcere verba: sed ex natura legum sequitur obligatio in conscientia. ¶ At quò rei punctum patentius fiat, arguitur secundò sic. Lex, vt solennissimum habet Docto
Ratio secunda.
rum axiôma, accidentarios casus non respicit: sed ea quæ plurimùm contingunt. Iura enim, vti. ff. de leg. Pomponius ait, cōstituiconstitui debent in his quæ accidũtaccidunt, & vsu venire possunt: non tamen in his quæ præter opinionẽopinionem & insperatò contingunt. Igitur licèt ratio istarum legum fuit vt fraudibus dolisq́;dolisque obuiaretur, nihilo minùs etsi in aliquo casu finis ille deficiat, lex suum retinet vigorem. Exempla sunt frequentissima ac patentissima, quæ demirandũdemirandum est Panormitanum & suos non inspexisse. Prohibet lex, vt art. 1. dicebamus, pueros sua propria sponte bona sua alienare: cuius vtiq;vtique finis est nè per eorũeorum imprudentiam malè dilapidentur. Contingit esse puerum decem vel duodecim annorum qui sapienter & in rem suam possit de suis bonis disponere, vtrùm proptereà contractus inconsulto tutore ab ipso factus, tenebit in conscientia? Profectò non tenebit. Item legis ieiunij finis est corporum maceratio: Vtrùm proptereà quòd quis illa maceratione non indigeat, fiat exemptus à lege? minimè gentium. Prohibet etiam lex arma nocturna: vtrùm qui pacificus est possit illa deferre? Nequâquam. Eodem ergo modo in proposito, licèt in aliquo casu nullus interfuerit dolus, nihilo minùs vis legis non extinguitur. Et ratio huius est patentissima: quia alioqui leges scrupulos pusillorũpusillorum conscientijs inijcerent. Sæpe enim obscurũobscurum & ambiguum esset vtrùm tanta esset fraus vt sufficeret ad parendum ciuili legi: an verò tam parua vt propendendum esset in ius naturæ. Noluit ergo legislator ciues esse horũhorum iudices, sed quòd syncerè auscultarent legi quandiu non esset contrarius naturæ. ¶ Sed ais: Contra ius naturæ est vt si quis sic voluit disponere de suis bonis propter defectũdefectum solennitatis non impleatur eius voluntas.
Profectò non est. Imò quàm maximè eidẽeidem naturæ cōsentaneumconsentaneum: nempe vt fraudes tollantur & deceptiones, quas in defunctos humana fallacia extrueret. Hac enim de causa artic. 1. dictum est, posse rempublicam naturalem voluntatem ciuium cohibere in suis dispensandis rebus: atque adeò modum illis præscribere. Imò verò arbitror quòd si ex
occulto modo soluendi debita fraudes crebrescerent, posset princeps leges sancire vt solutio quæ coram testibus non fieret non valeret: adeò vt in conscientia posset, quod contra leges solutum esset, iteratò peti. Sed quicquid hoc veritatis habeat, ambigendũambigendum non est quin possit in conscientia pro infecto haberi illegitimus contractus, etiam si fraus non interfuerit, ob id quod interesse potuit. Quòd si id potest, nescio quánam efficaciùs verborum significatione efficere po|tuit quàm istorum: Sit testamentum nullũnullum: habeatur pro infecto. Et si fuerit imperfectum, voluntatem defuncti non teneat, sit irritum, nullam fidem faciat, neq;neque in iudicio neq;neque extrà. ¶ Tertiò arguit̃arguitur. Qui testamen
Tertia ratio
tum relinquit illegitimum, perinde decedit ac si absq;absque vllo prorsus moreret̃moreretur: quādoquidemquandoquidem iure illud nullum est: ergo sic prorsus de tali defuncto censendum est ac si intestatus decessisset. Si autem quis absq;absque vllo testamento legata fecisset, aut hæredem nuncupasset, profectò hæres ab intestato non teneretur in conscientia illa implere, etiam si nulla interfuisset fraus: ergo neq;neque vbi testamentum non est iuridicum. Exempli gratia. Si quis absq;absque liberis moriens præsente fratre diceret, Ego constituo talem hæredem extraneum, aut tale facio legatum, quod non esset donatio: frater tamen non polliceretur id ratum habere: imò renueret, & haberi non posset copia tabellionis neq;neque testium vt secundùm leges conderetur testamentũtestamentum: profectò ille frater legitimus hæres licèt optimè nouisset defuncti voluntatẽvoluntatem, neq;neque vllam iniectam fuisse fraudem, non teneretur in conscientia aut alteri hæredi cedere, aut legata implere. Non obstante iure naturæ: Nempe quia lex iustè ad euitādaseuitandas fraudes voluit nè defuncti voluntas vlla esset nisi per testamentum constaret. Quin verò & id iustè potuit facere in pœnam negligẽtiænegligentiæ testatoris, vt statim de præscriptione dicemus: ergo vbi testamentum non fuerit iuridicum, idem erit iudicium. ¶ Quartò arguitur. Idem est
Quarta ratio.
penitus iudicium in foro conscientiæ quod in foro exteriori vbicunq;vbicunque res gesta constat, vt iudicium exterius non procedat ex falsa præsumptione: si quis autem intestatus decederet, licèt legitimus hæres ab intestato fateretur in iudicio alium fuisse institutum hęredem: aut talia defunctum fecisse legata, sine testibus tamẽtamen: talis hæres ab intestato non cōpellereturcompelleretur hæreditatẽhæreditatem alteri cōcedereconcedere, neq;neque legata implere: ergo idem debet iudex pronuntiare quando testamentum est illegitimum: quandoquidem iure est nullum: atq;atque adeò ille ab intestato hæres manet tutus in conscientia: quandoquidem sententia non emanauit ex falsa præsumptione. Scio equidem de hoc variatum nonnunquàm esse inter iudices: quando scilicet hæres fatetur voluntatem defuncti, sed profectò crediderim perinde pronuntiandũpronuntiandum esse ac si nihil defunctus disposuisset. Sed ais, tales sententiæ solũsolum tenent in foro exteriori, non autem in foro conscientiæ. Imò verò si non obligarent in conscientia, tunc leges illæ conscientiarũconscientiarum essent illaqueatrices, nec deberent ab ecclesia tolerari: secundùm verbũverbum illud in cap. quoniam. de præscrip. Quod absq;absque peccato mortali non potest obseruari, derogandum est. Enimuerò si dum iudex non ex falsa pręsumptione procedens, sed secundùm eius cōfessionemconfessionem qui reus fit eum absoluit, non manet in cōsciẽtiaconscientia tutus, iniqua est lex: cùm tamen meritò non sint abrogatæ, sed approbatæ. ¶ Quintò arguitur. Ex contraria huic
Quinta ratio.
nostrę opinione consequitur vsu venire posse, vt quispiam absq;absque vlla sua culpa nullaque alia illata vi, sed ob solũsolum tenorem legis euitare aliter peccatũpeccatum mortale non posset, quàm grauissimam faciendo suorum bonorum iacturam. Sit enim pupillus ab intestato defuncti hæres, qui alium extraneum per testamentum illegitimum hæredem nuncupauit. Tunc tutor si hæreditatẽhæreditatem pro suo pupillo non petat, reus ipse fiet in iudicio: & ob negligentiam condemnabitur vt pupillo refundat quæ sua causa perdidit. Si autẽautem petat, manifestè peccat secundùm opinionẽopinionem nobis aduersam: quandoquidem sciens & prudens petit quod non est pupilli. Supponimus enim ei constare nullam interfuisse fraudem. Hoc autem non est concedendũconcedendum. ¶ Sextò deniq;denique ac postremò arguitur. Nisi
Postrema ratio.
eiusmodi leges in conscientia obligarent, non satis esset illi fini prouisum ob quem institutæ sunt. Prouidit exẽpliexempli gratia ecclesia nè eiꝰeius bona nisi tali solẽnitatesolennitate & cautione alienarẽturalienarentur: si ergo ab illo qui aliter emit non possent rursus clerici ac religiosi bona conscientia repetere, frustranea fuisset cautio legis.
¶ Nunc igitur explicato opùs est, cur dixerimus, non prorsus per tales contractus impediri dominij translationem. Causa enim est quòd tunc si ille nuncupatus hæres per inualidum testamentum fortè hæreditatem possideret, deberet absq;absque vllo iudicio & petitione illa restituere hæredi ab intestato. Et pariter si legatarius legatum possideret, deberet illud protinus eidem hæredi reddere: quod tamen esset nimio rigore leges intelligere. Crediderim ergo quod qui possidet rẽrem aliquam per contractum minùs solennem sibi acquisitāacquisitam, dum modò fraus omnis, vis, & dolus abfuerit, non tenetur restituere nisi vocatus in iudicium & condemnatus. Et eodẽeodem modo si quis iusto pretio emit bona ecclesię | sine dolo & fraude, licèt non interuenisset solennitas contractus, iustè potest, ecclesia tacente, possidere: sed & ecclesia etiam potest bona conscientia repetere. Et ratio mea est quod iura humana nihil aliud volunt ꝗ̈quam quod in iudicio tales contractus habeantur nulli: non autẽautem quod ipso statim facto translatio sit nulla. Quare et si ille cui cōpetitcompetit repetitio ob ignorantiāignorantiam non petit: nẽpenempe quia nescit testamentũtestamentum aut contractũcontractum non fuisse legitimum, quāuisquamuis possessor id sciat, non tenetur ei reuelare. Si autẽautem exempli gratia (de quo casu ego ipse cōsultusconsultus fui) defunctus per illegitimũillegitimum testamentũtestamentum nũcupauitnuncupauit extraneũextraneum hæredẽhæredem, & neq;neque ille neq;neque frater ab intestato succedens possessionem adiuit, sed vterq;vterque ea est probitate vt nolit possessionem capere nisi sibi ius faueat, absq;absque dubio nuncupatus hæres debet cedere & post haberi: & succedens ab intestato hæreditate potiri. Hæc etsi non pro demonstratis duxerim, crediderim tamen esse verissima. Si quis autem contraria teneatur opinione, illam aut respuat, aut sequatur: quoniāquoniam qui contra conscientiāconscientiam agit, prauus est, secundùm illud, Quod non est ex fide, peccatum est. ¶ VerũtñVerumtamen nihilo minùs huic nostræ assertioni non nihil ambiguitatis obmoliri quispiam posset. Primùm Panormi.
pro se in contrarium ad ducit regulam eiusdem Innocentij, cap. quod sicut. de electio. Vbi ait electionem quæ iuri naturæ consentit, licèt non seruentur iuris solennitates, tenere. At verò profectò, salua existimatione solennis Abbatis, eiusq́;eiusque sequacium, non est ab illis syncerè & candidè intellecta, neq;neque verò citata, regula InnocẽtijInnocentij. Ipse enim non loquitur vbi electio nulla est iure positiuo: sed vbi esset infirmanda, vt ait text. si in iudicium deferretur. Subdit enim exemplum, vt si aliquis electorum ex contemptu non fuisset vocatus: tunc enim si electio fit à maiori parte, illo connumerato, tenet quidem iure tam humano, quàm naturali. Quanuis contemptus ille possit agere ad infirmādaminfirmandam electionem. In tali inquam casu ait electum tutũtutum esse in conscientia quousq;quousque quassetur electio. Quæ quidẽquidem sententia adeò non est contra nos vt sit etiāetiam pro nobis: nam licèt iure naturæ fateatur Innocentius electionẽelectionem valere, dicit quòd potest iure humano infirmari. Haud ergo credendus est Innocentius sibiipsi contradixisse. ¶ Neque alia regula
Secundum.
eiusdem illic Panormitani quidpiam cōtracontra nos in præsentiarum agit: nempe quod quando ius ciuile aliquid disponit contra ius naturæ, standum est iuri naturæ. Hæc enim legis dispositio non est cōtracontra ius naturę, sed eiꝰeius moderatio & restrictio pro bono pacis. ¶ Quod autẽautem omniũomnium vehementissimè cōtracontra
nos pugnare videt̃videtur, est cap. cum esses. de testa. vbi Alexander. iij. videtur contrarium decernere. Fuit enim de consuetudine interrogatus quæ erat in episcopatu HostiẽsiHostiensi, vbi nullum testamentum nisi secundùm leges humanas, puta septem aut quinq;quinque testibus subscriptum, admittebatur: & respondit, tales leges à diuina lege, & sanctorum patrum institutis, & à generali ecclesiæ consuetudine esse alienas: & ideo standum esse contra illas iuri naturali, secundùm quod In ore duorum vel trium stat omne verbum. Et ideo vbi quis parœcianorum coram presbytero suo & tribus vel duobus alijs testibus testamentũtestamentum ediderit, valere decreuit. ¶ At verò, vt cum debita reuerentia ad textum respondeamus, licèt ius naturæ sit vt duo vel tres te
stes sufficiant: nam vbi homines naturali synceritate viuerent ille sufficeret numerus: tamen nullatenùs negari potest quin vbi humanæ fraudulentiæ rempublicam inserperent, neque tuta esset fides, sanctissimum sit numerum testium lege augere. Nam ius naturæ non est prohibitiuum, scilicet nè plures exigantur testes, sed synceritatis humanæ expressiuum: nempe quòd vel tres sufficiant: qui ideo numerus, licèt plurimùm in causis tam ciuilibus quàm ecclesiasticis sufficiat, tamen meritò in aliquibus requiruntur plures, vt libr. nos. 5. tractabimus. Vult enim eadem ipsa ecclesia, vt patet. 2. quæstio. 5. cano. Præsul. in nonnullis causis plures testes esse necessarios. Nempe ad condemnandas personas Curiæ insignes: vtputa Cardinales, presbyteros, &c. ergo eadẽeadem san
cta ecclesia quæ ob personarum dignitatem quorum crimina difficilè creduntur, voluit augeri testiũtestium numerũnumerum, non est cur leges repellat ad confirmandam defuncti voluntatem: qui, si cauilletur, pro se loqui non potest: ampliorem quoq;quoque numerũnumerum requirit: præcipuè vbi testamenta aut non sunt subscripta, aut sunt occlusa: nam in apertis ius naturæ seruatur trium testium cum tabellione. Igitur illic Pontifex summus non est credẽduscredendus leges eiusmodi abrogasse: quia non habet autoritatem in leges principũprincipum nisi quatenùs sunt cōtracontra ius diuinũdiuinum, vt ipse Papa fatetur, can. cum ad verũverum. & can. duo sunt. 96. d. neq;neque abroga|tionis verbo illic vtitur: neq;neque talis abrogatio recepta vnquàm à principibus fuit. Igitur licèt alijs prætereà duobus modis glossa illic textum interpretetur, satis sit nobis altero duorum modorum respondere, scilicet aut quòd id restringendum est ad pia legata, vt explicatur cap. statim proximo, relatũrelatum. quæ quidem legata minorem exigunt solenni
tatem. Vel fortè meliùs quòd cùm episcopatus Hostiensis esset in territorio ecclesiæ, potuit Papa præcipere vt non seruarentur leges ciuiles. Nam profectò neq;neque in pijs causis vbiq;vbique admittitur iure legatum illegitimi testamenti. Tametsi hæredes de honestate illa doceat implere.
ARgumenta autem in capite quæstionis obiecta nullius sunt ponderis. Respon
detur enim ad primum, finem legis dupliciter cessare posse: scilicet aut generaliter in republica, aut in particulari casu: & quando cessat primo modo, cessat lex: quando verò non nisi in particulari, non cessat, vt latè expositum est. Quod autẽautem Adrianus subdit de correptione fraterna, nulla similitudine pugnat. Præceptum nanq;nanque correptionis fraternæ non habet pro fine commune bonum, sed particularem emendationem fratris: & ideo quando ille cessat, superuacanea esset correptio. Finis autem legum annullātiumannullantium illegitimos cōtractuscontractus, est bonum commune: quod nunquàm cessat. Item præceptũpræceptum correptionis fraternæ, est affirmatiuũaffirmatiuum: quod non obligat nisi quando & vbi oportet: leges autem illæ sunt generales. ¶ Ad ter
Ad tertium.
tium demũdemum respondetur nullum esse inconueniens vt quis citra suam culpam & negligẽtiamnegligentiam ob fortuitum euentum cohibeatur de suis bonis disponere, vt pax tuta sit in republica. Leges nanque non valent singularia cuncta cauêre.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm præscriptio dominium in possessorem transferat.
EXpediuimus membrum prius publicæ autoritatis, quæ cohibere potest legitimum dominium nè sua bona pro suo libito dispendat. Sequitur ergo secundum, quod est ad auferendum quoque ciuibus eadem ipsa bona. Et peculiariter id disputabimus in præscriptione: de qua quæritur vtrũvtrum præscriptio dominiũdominium ab inuito domino auferat, & cōferatconferat possessori. Et arguit̃arguitur de more à parte negatiua. Respublica, nisi quando ipsa indiguerit, neminẽneminem ciuium expoliare potest inuitũinuitum sua substātiasubstantia, præterꝗ̈præterquam ratione delicti: vsu autem venire potest vt absque vlla prorsus dñidomini culpa aut negligentia quispiāquispiam triginta quadragintaq́;quadragintaque annis possideat alienũalienum: ergo tunc nulla est causa cur eiusmodi possessor dñiumdominium acquirat. ¶ SecũdòSecundò. Si præscriptio tātatanta pollêret vi, sequeret̃sequeretur vt possessor malæ fidei præscriberet. Nam si causa legis fuit dñmdominum ob negligentiānegligentiam punire, non est dignus minori pœna dum possessor mala fide possidet, ꝗ̈quam dum possidet bona. ¶ Tertiò arguitur. Si mala fides intra tẽpustempus præscriptionis ad restitutionẽrestitutionem obligat, sequit̃sequitur quod etiāetiam quando possessor dubitat an res quāquam possidet sit aliena, ius præscriptionis impediatur. CōsequẽsConsequens tamen videtur esse cōtracontra Augustinum. 34. q. vnica: can. si virgo. vbi ait, Tam diu quẽq;quemque possessorem bonæ fidei rectissimè dici, quàmdiu se possidere ignorat alienum. ¶ In contrarium autem est autoritas Gelasij. 16. q. 3. can. PræsulũPræsulum. & can. quicunq;quicunque. can. placuit. 1. quibus decernit, præscriptionem triginta annorum, etiam inter episcopos & ecclesias vim obtinere.
SEcũdaSecunda pars humanæ potestatis qua princeps reipublicæ tam ecclesiasticæ ꝗ̈quam ciuilis potest ab inuitis tum bona sua auferre, tum etiam in aliorum transferre dñiumdominium, PrimũPrimum ratione subueniendi reipublicę, vt ar. 1. dictũdictum est, vim suāsuam exercere potest: nẽpenempe vt dum ei
opùs est ciuium subsidio, eos ad cōtributionemcontributionem cogat: quoniāquoniam sumus, vt ait Paulus ad Rom. 12. mẽbramembra vnius corporis: & ideo tenemur succurrere corpori nr̃onostro: SecũdòSecundò prætereà ratione delicti potest malefactores bonis suis multare. Etem̃Etenim quod per quodcũq;quodcunque peccatum mortale ipso facto delictor suis sit priuatus bonis, iam suprà tanquàm hæreticum reiectum est. De alijs autem modis quibus princeps hac fungitur potestate nihil ad præsentem locum: solùm enim de præscriptione nobis est quæstio. ¶ Igitur præscriptio nomẽnomen iuris est: idem nimirũnimirum significans quod, per possessionem præscri
Præscriptionis definitio.
pto à lege tẽporetempore protractam dominium rei acquirere. Et quāuisquamuis non solũsolum inter Doctores, verùm & quādoquequandoque in iuris cōtextucontextu explicationis gratia distingui consuescat inter | præscriptionem & vsucapionem, quòd præscriptio sit rerum immobilium, vsucapio verò mobilium: tamen crebrò etiam iura ambabus promiscuè vtuntur vocibus. Vsucapere enim nihil aliud est ꝗ̈quam vsu vendicare: hoc est per vsum legitimo tempore continuatũcontinuatum rei dominium acquirere: vt legitur. ff. de vsucapi. l. vsucapio. idq́;idque ipsum est p̃scriberepræscribere. Loquendum autem est vt plures, & sentiendũsentiendum vt pauci: & ideo non est cur non eâdem vtamur distinctione. Itâque vsucapio duobus modis differat à præscriptione, scilicet & ratione materię, vt modò dicemus: & ratione temporis, vt dicere pergimus. ¶ Igitur quoniam hîc tantùm de foro conscientiæ disputamus, supponamus tam Imperatorum ꝗ̈quam Pontificum leges. Vsucapio nanque rerum
QuātoQuanto tẽporetempore fiat vsucapio.
mobilium triennio fit, aut quadriennio: vt habetur Institu. de vsucap. &. C. eod. l. quas actiones. Præscriptio verò altera est longi temporis: alteraverò longissimi. Præscriptio
longi temporis per decennium inter præsentes, & per viginti annos fit inter absentes: vt eod. Insti. subsequit̃subsequitur: & eâd. l. C. &. C. de præscrip. lōgilongi tẽptemp. l. malæ fidei. Ratio enim postulat vt p̃sentiũpræsentium negligẽtianegligentia, nẽpenempe quod in eâdẽeadem prouincia, vel in eâdẽeadem vrbe cōmoranturcommorantur, breuiori tẽporetempore puniatur, ꝗ̈quam absentium, ad quos non tam citò penetrare potuit rerum notitia.
Præscriptio autẽautem longissimi temporis est triginta annorum inter præsentes, & quadraginta inter absentes: quæ in rebus ecclesiasticis est necessaria. De qua ideo præscriptione plura extant capitula. 16. q. 3. Et. l. citata,
quas actiones. hæc omnia distinguunt̃distinguuntur: scilicet quòd decennalis & vicennalis præscriptio in sæcularibus sufficiat: tricennalis autẽautem & quadragenalis competat religiosis rebus. Vsucapio verò triennio fiat inter præsentes, aut quadriennio inter absentes. Atque hoc propriè loco vsucapio à pręscriptione distinguitur. Romana verò ecclesia, vt illic subiungitur, gaudere debet tempore centum annorum: itâque contra illam breuiùs non præ
scribitur. Quocircà etsi Imperator præcedẽtipræcedenti lege, Vt inter, omnibus ecclesijs hoc tempus centum annorum indulsisset: modò tamen sola ecclesia Romana illa gaudet, iuxta tenorẽtenorem eiusdẽeiusdem authẽticiauthentici, quas actiōesactiones. vt habet̃habetur. 16. q. 3. cap. nemo. ¶ His ergo prænotatis quæstio nostra est an in conscientia qui præscriptis tẽporibustemporibus rem possedit, quanuis posteà resciuerit eam esse alienam, tutò illam possideat. De qua re tres sunt diuersæ opiniones: duæ nimirum extremæ: quarum altera
Opiniones duæ extremæ.
tenet quòd semper est iudicandum secundùm leges concedentes præscriptionem cum mala fide. Et hæc est glossa cap. finalis de præscriptionib. Altera verò quòd quanuis bona fide toto tempore legis quis rem possideat, nihilo minùs quotiescunque resciuerit eam esse alienam, etsi in foro exteriori res sibi possessa adiudicetur: tamen in conscientia nunquàm est tutus quousque eam restituat. Et hęc est Summæ Rosellæ, in verbo, præscriptio. ¶ Inter has ergo nos media via incedentes, duabus conclusionibus
Prior cōcluconclu.
ad quæstionem respondemus. Prior est. Nemo beneficio humanæ legis sana conscientia præscribit, nisi toto præscriptionis tẽporetempore bona fide possideat. Conclusio est expressè asserta in illa regula Iuris, Possessor malæ fidei non præscribit. Est autem recolendum, secundùm ciuiles leges olim possessoribus etiam malæ fidei rem possessam fuisse adiudicari solitam, vt Gratianus adnotauit. 16. quæsti. 3. cano. dilectio. §. potest. Et expressè habetur cap. vigilanti. de præscrip.
vbi refertur Ephesinum legislatorem propter vitandam miserorum segnitiem, & longi temporis errorem & confusionem, primum omnium tricẽnalemtricennalem vel quadragenalem præscriptionem lege sanxisse. Alexand. verò tertius, eod. capite easdem leges vel con
Corrigitur ius antiquũantiquum.
futat, vel saltem moderatur, quātumquantum ad hoc quòd possessoribus malæ fidei non faueant: eandemq́ue reuocationem seu moderationem Innocentius tertius in Concilio LateraneñLateranen. confirmauit eod. titul. cap. fina. Et ratione probatur. Possessor malæ fidei dicitur
Quis possessor malæ fidei.
ille qui conscius est aut dubius rem quam possidet non esse suam. Accipitur enim hîc fides pro conscientia, secundùm illud Pauli, Quod non est ex fide, id est conscientiæ concors, peccatum est. Qui autem contra cōsciẽtiamconscientiam rem alienāalienam possidet, in peccato perdurat: & qui addubitat, scrutari tenetur veritatem: peccatũpeccatum autẽautem nemini suffragatur: ergo eiusmodi possessori nullum patrocinatur ciuile ius. Atq;Atque hanc rationem huius cōclusionisconclusionis assignat eod. cap. Innoc. Quare glo. quæ dicit non credere Papam potuisse leges illas reuocare, nullius profectò est probabilitatis. Nam etsi potestas Imperialis distincta sit à Pontificia: neque sit, vt illi aiunt, quos suprà refellimus, simpliciter & absolutè illi per omnia subdita: tamen quia quantum ad animarum regimen, spiritualis temporali | diuinitùs est prælata, potest leges ciuiles delictorum fautrices de medio tollere: qualis certè est quod possessoribus malæ fidei faueret. ¶ At quò res patentior fiat, vel glossa illa vult leges ciuiles possessoribus malæ fidei in conscientia tradere rem possessam. Et iste esset intolerabilis error: esset enim contra naturam quòd latro aut qui mutuum accepit, proptereà quòd decem aut viginti annos in mora sit soluendi, dominium acquirat. Aut vult id tantùm, vt sentire videtur, & sanctus Thomas quotl. 12. ar. 25. interp̃tariinterpretari, quòd negligenti domino post illud tempus non detur petendi ratio: quemadmodùm decepto citra dimidium iusti pretij denegatur in iudicio actio, licèt alter teneatur in conscientia excessum iusti restituere. Sed neque hic sensus vlli est æquitati consonus: quoniam in emptionibus & venditionibus præsumptio legis est quòd cùm pretia rerum non sint ita planè omnibus cōpertacomperta, posset quis ignoranter & bona fide sesquialtero pretio rem vendere vltra iustum: & ideo denegatur alteri actio ad rescindendas lites. Quòd autem nefarius latro, aut vsurarius, aut qui mutuum accepit, per manifestum diuturnũq́;diuturnumque peccatum ius acquirat, vt legum beneficio protegatur nè cogatur soluere, nulla fert ratio: etiam si alterius negligentia id commereretur. ¶ Posterior cōclusioconclusio. Possessor bo
Posterior cōclusioconclusio.
næ fidei elapso legitimo tempore, tuta conscientia rem tanꝗ̈tanquam propriāpropriam possidet: quoniāquoniam lex ciuilis dominum ipsum re vera cōstituitconstituit. At, nè per ignota vlteriùs progrediamur, explicare congruit quænam sint ad bonam fi
dem requisita. Ad quod respōdeturrespondetur, exacta esse quatuor. Primùm omnium requiritur substantia ipsa fidei: hoc est scientia vel credulitas quòd res sit tua. Vbi enim fundamẽtumfundamentum hoc non adest, tota præscriptionis machina labascit. ¶ SecũdòSecundò requirit̃requiritur possessio. Nam vt habet Regula iuris, sine possessione non præscribit̃præscribitur, neq;neque vsucapitur: vt. ff. de vsuc. l. sine possessione. Quapropter cum ius spiri
tuale laicis non cōpetatcompetat, licèt laicus ius allêget possedisse exigẽdiexigendi decimas quadraginta vel quinquaginta annis, nunꝗ̈nunquam præscribit: quia non est possessionis capax: neq;neque res illa est præscriptibilis. Potest inquāinquam laicus decimas recipere ex concessione: non tamen quod penes ipsum sit ius exigẽdiexigendi, hoc est imperādiimperandi earũearum solutionem. Pariter neq;neque seruus, neq;neque MẽdicantiũMendicantium
religiosus possidere potest: atq;atque adeò neq;neque præscribere. ¶ Tertiò deposcit̃deposcitur titulus vel naturalis, vel iure legitimus, vel præsumptus. Qua ratione fur, & vsurarius nullo tẽporetempore præscribit: quia possidet sine titulo per vim. EâdẽEadem ratione neq;neque mutuatariꝰmutuatarius. Nam licèt titulo mutuationis acquisiuit dñiumdominium, illo tamen pacto vt redderet. Si autẽautem latronis filius bona fide hæreditatem paternam adiuit: nimirũnimirum credens bona illa legitimè fuisse acquisita, & toto tempore pręscriptionis illa fide possidet: transacto illo, quanuis innotescat fuisse aliena, tutus manebit in conscientia. Et pari modo qui à latrone bona fide rẽrem
alienam emit: vt habetur. ff. de vsucap. l. si aliena. Nam licèt ille titulus non sit verè naturalis, est tamen lege præsumptus. Eâdem ratione in calce superioris libri diximus, quod cum sententia iniqua nemini in conscientia ius auferat aut conferat, fit vt qui per talem sententiam mala fide rem acquisiuit: nempe quia quando lata fuit, sciebat esse iniustam: nullo tempore præscribat. Nam perinde recipit ac latro. Si autem arbitratus esse iustāiustam, possidere cœpit: sed tamen infra tempus præscriptionis in notitiam sibi venit sententiam fuisse iniquam, tenetur restituere. Attamen vbi legitimum tempus præscriptionis transierit, licèt posteà id nouerit, non tenet̃tenetur. Nam postꝗ̈postquam legitimo titulo, hoc est lege præsumpto rẽrem bona fide possedit, factus est eius dominus. ¶ Quartò requiritur eandẽeandem bonābonam fidem toto tempore absq;absque interruptione cōtinuaricontinuari, vt expressè habetur. c. fina. de præscrip. Nam si interrupta fuerit: nempe quia dñsdominus petijt, aut alia via: tũctunc tẽporatempora illa interrupta non censentur vnum legitimũlegitimum cōstituereconstituere. An verò qui de re illa quam possidet ambigit sitne sua, præscribat, quia longiuscula est disputatio, post conclusionis demonstrationẽdemonstrationem adiunget̃adiungetur. ¶ Reuertamur ergo his suppositis ad secundāsecundam cōclusionemconclusionem, quāquam, vt dicebādicebam, Summa Rosella simpliciter negat in verbo, præscriptio: & vt Syluest. eodem verbo, §. 13. refert: Anton. quoque de Bu. in. cap. vigilātivigilanti.
quia credere nequeũtnequeuunt, leges vero dñiodominio legitimos dñosdominos priuare posse eò quod in leui sint negligentiæ culpa: esset enim, vt arbitrāturarbitrantur, contra ius naturæ: sed tantùm denegatur eis petitionis actio. Et aiunt isti more suo hanc esse opinionem TheologorũTheologorum: quos tamen si vidissent, secùs pronũtiassentpronuntiassent: cùm diuus Thomas quotlib. 12. articu. 25. & Scotus. 4. dist. 15. & omnes conclusionẽconclusionem à nobis assertam meritissimò teneant. Adria. autẽautem
Opinio Adriani.
eo modo ꝓceditprocedit quo superiori articulo: nẽ| p. 325penempe quod vbi negligẽtianegligentia veri domini ad culpam pertingit mortalẽmortalem, tunc qui præscripsit tutus est in conscientia, etiam si posteà intellexerit rem esse alienam. Cui quidem iuri illud supponit fundamentum, quòd Imperator est dominus orbis: & ideo potest dominium ab vno in alterum transferre. AttamẽAttamen si ille non fuit mortaliter negligens, tunc licèt in foro exteriori res præscribenti adiudicetur, tenetur tamen in conscientia restituere. Ratio eius est illud suum axiôma perperàm intellectum: Cessante causa legis, cessat subinde eius vinculum: cùm ergo lex pręscriptionis in culpa negligentis rem suam fuerit condita, illa cessante, cessat præscriptionis causa. ¶ His veruntamen non ob
Sententia authoris.
stantibus absolutè asseritur conclusio, quòd qui bona fide præscripserit, siue dominus negligens fuerit, siue secùs, tutus manet in conscientia, quanuis transacto præscriptionis tempore, resciuerit alienum esse quod possidet. Conclusio probatur non solùm authoritate diui Thomæ, & Scoti, & Theologorum, vt modò dicebamus: verùm & sacrorum Canonum Gelasij & concilij Toletani. 16. quæstio. 3. & Augustini loco citato, cano. si virgo. 14. quæst. vnica. & de præscription. can. sanctorum. & multis alijs. Et quòd dictæ leges non solùm approbentur à Pontificibus in foro exteriori, sed etiam cōscientiæconscientiæ, solidissimum sumitur argumentũargumentum ex cap. vigilanti. & cap. fina. de præscriptio. Nam postquàm illic consultissimi Pontifices præscriptionem duntaxat malæ fidei irritauerint, à contrario sensu illam cōfirmantconfirmant quæ bona fide subnititur. ¶ Sed quò ad rationes descendamus, nulla est illa Adriani,
Respondetur Adriano.
nempe quòd Imperator sit dominus orbis: tum quòd illud falsum est, vt suprà cōmonstrauimuscommonstrauimus: tum quod etiam si dominus esset regnorum orbis, non tamen rerum habet dominium, vt pro suo libito possit res alienas vsurpare: quod suprà quoq;quoque ostensum est.
Prętereà quia non solùm Imperator, verũverum & reges & inferiores principes possunt facere leges de translatione dominiorũdominiorum, etiam si non sint rerũrerum domini. Ratio ergo est quam ar. 1. declarauimus: nẽpenempe quod reipublicæ princeps, tanꝗ̈tanquam pacis custos, vt potest criminosos suis bonis mulctare, ita & ab ipsis inuitis pro bono pacis suorum dominia in alios traducere, idq́ue lege, vt suprà diximus, in foro poli cogente, atque adeò possidentis conscientiam pacante. Alioqui, vti suprà arguebamus, si conscientiam possidentis eiusmodi leges non quietarent, tum frustraneæ essent, tum etiāetiam iniquæ: quādoquidemquandoquidem ei rem adiudicarent, qui tamen eam tuta conscientia possidere nequiret: idemq́;idemque per sententiāsententiam, quæ, non ex falsa præsumptione, sed ex certa scientia procederet. Isti enim talem principibus negantes in conscientia facultatem tanti faciunt hæc bona exteriora, vt arbitrentur esse ceu supremum reipublicæ finẽfinem: cùm tamen nos Christus tantoperè contra admonitos curauerit, vt ad redimendum tẽpustempus contendentibus nobiscum de tunica, relinqueremus & palliũpallium. Hæc quippe sancta meditatio antiquis legislatoribus altiùs in corde insidebat quàm iudicibus modò: & ideo huiusmodi condiderunt præscriptio
nis leges. ¶ Hinc ergo gradum aduersus Adrianum faciamus. Quatuor enim inter alia argumentis eius opinio confutatur: hęc scilicet quod si dominus non fuit mortaliter negligens, dominium non amittit. Primum, quòd in iure nulla eiusmodi legitur exceptio: quam tamen sancti Pontifices consciẽtiarumconscientiarum consultores, non prætermisissent. SecundũSecundum, quod etsi vulgò non alia præscriptionis causa circunferatur ꝗ̈quam culpabilis dñidomini negligẽtianegligentia: si iura tamen & rationes consulas, non hęc est potissima, sed certè bonum publicum: vt scilicet certa sint dominia, & error longi temporis tollatur, & tranquilla sit rerum possessio. Audi legem primam. ff. de vsucap. Bono publico introducta est vsucapio, nè scilicet quarundam rerum diu & ferè semper incerta dominia essent: cum sufficeret dñisdominis ad inquirendas res suas statuti temporis spatium. Et cap. vigilanti. de præscriptio. Ephesinus, inquit, legislator, solùm propter vitandam miserorum segnititiem, & longi temporis errorem & confusionem, primus tricennali & quadragenali præscriptioni vigorem legis imposuit. Non ergo lex punitiua fuit alienæ culpæ, sed consultiua communis boni. Atque adeò non ille, sed hic fuit potissimus finis. Quapropter illo cessante, nihilominùs lex præscriptionis ius tribuit in conscientia. ¶ Tertiò, in corroborationem huius arguitur. Si culpa domini finis fuisset legis, profectò vel iniqua fuisset, vel ꝗ̈quam rarissimè suum assequeretur effectum. Nam culpa negligentis bona sua perꝗ̈perquam, rarissimè, quod isti non aduertũtaduertunt, est peccatũpeccatum mortale. Enimuerò prodigalitas, vt omnibus in cōfessoconfesso est, genere suo non est mortale. Ob idq́;idque neque | qui sua bona negligit, mortaliter vnquāvnquam peccat, nisi accidẽtarièaccidentarie: nẽpenempe in casu grauis necessitatis familiæ aut pauperum quos sibi alere incũbitincumbit: ergo propter illāillam culpam rarò cōtingeretcontingeret præscriptionis iustitia: non ergo illa fuit causa. ¶ Quartò deniq;denique, vt superiùs arguebamus, etsi ille fuisset finis, nihilo minùs illo in euẽtueuentu particulari cessante non subĩdesubinde legis vigor extinguit̃extinguitur: sed si in cōmunicommuni cesset. Est ergo tutus in conscientia qui legitimè pręscribit, etiāetiam si posteà illi innotuerit rem possidere quæ fuit aliena. ¶ Superest ergo tandem id examinare quod suprà in lite reliquimus. Diximus enim ad bonābonam fidem exigi, vt neq;neque possessor dubitet rem esse suam: sed id certò credat: aliâs possessor esset malæ fidei. Enimuerò gloss. cap. fina. de præscripti. aliter sentit. Nempe quòd dubitans, etiam si iustam
habeat dubitandi causam, nihilo minùs est in bona fide. Et citat pro se. §. bonæ fidei. l. qui scit. ff. de vsur. Eôdemque vergit Panormitan. quòd ait ad literam probari, ex cap. si virgo. suprà citato. 34. quæst. vnica: vbi ait Augustin. tam diu bonæ fidei possessorem rectissimè quenquam, dici quàm diu possidere se ignorat alienum: cùm verò sciuerit, tunc esse malæ fidei. Qui enim dubitat, vt cẽsetcenset Panor. ignorat. ¶ Et arguitur prætereà in fauorem huius opinionis. Qui dubitat rem quam possidet esse suam, potest illam bona cōscientiaconscientia in iudicio defendere, donec à se euincatur: hoc est iudicio subtrahatur: manet ergo semper in bona fide. ¶ At ve
CōtrariaContraria sentẽtiasententia autoris
absq;absque dubio cōtrariācontrariam sentẽtiāsententiam crediderim: nempe quod tempus quo quis, non quidem tenui scrupulo, sed probabili coniectura dubitat rem esse suam, non annumeratur præscriptioni: imò tempus eius legitimum interrumpit. Et ratio est quòd iam habet conscientiæ vulnus, atque adeò fides eius non est bona: nam bona idem est quod sana & quieta: atque adeò ille iam non ignorat rem esse alienam, vt vult Augustinus, quod revera Panormitan. vt probè Adrian. in. 4. in quæsti. de præscripti. ait, non attentè animaduertit: quia non erat dialecticus. Ignorantia enim, altera est puræ negationis, id est carentia scientiæ, quæ stat cum dubio: altera verò prauæ dispositionis, quæ est contrarium iudicium. Augustinus ergo non loquitur de hac posteriori, vt putat Panormitanus, sed de priori. Haud inquam vult possessorem in bona fide manere quàm diu ignorat, hoc est quàm diu non certè iudicat aut opinatur rem esse alienam, sed quādiuquamdiu ignorat, id est, nullam habet vel probabilitatem vel coniecturam, sed certò credit esse suam. Id enim sonat bona fides, id est illæsa conscientia. Neque illud. §.
citatum. ff. de vsuris. contrarium insinuat. Illic enim tantùm habetur, quòd si quis fundum bona fide ab vsurario emit, sed antequàm fructus perciperet agnouerit esse alienum, hoc est probabiles habuerit coniecturas: potest quidem fructus percipere quoadusque fundus euictus sit, hoc est publico iudicio sublatus. Non autem habetur quòd illa conscientia tempus præscriptionis legitimæ continuet. ¶ Ad rationem autem quam nos adiecimus Adrianus respondet, nemini esse licitum rem illam possidere quam dubitat esse suam, nisi quantum temporis sibi conceditur ad inquirendam veritatem. Quin verò subdit paulò inferiùs regulam, videlicet quòd
Regula Adrian.
sicut iniustè quis capit rem de qua dubitat an sit sua: ita & iniustè tenet & possidet. At verò profectò regula hæc in primis fal
Regula impugnatur.
sa est, totiq́ue iuri aduersa. Enimuerò cùm melior sit possidentis conditio, non tanta scientia requirirur ad retinẽdumretinendum id quod possides, quanta ad capiendum priuata authoritate id quod non possides. Et ideo sub dubio tueri possum quam habeo possessionem rei, quam sub eodem dubio non possem ab alio suscipere. Quando ergo rem habeo de qua dubito, hoc est sub formidine iudicio esse alienam, si nemo ex me petat, explorare teneor veritatem: quāquam si assequi neutiquàm possum, non ideo teneor totam dimittere: sed pro ratione dubij vel cum illo diuidere quem dubito esse dominum, vel partem erogare in pauperes. Ratio ergo quare dubium tollit bonam fidem, non est quia sub illo non possum rem in iudicio defendere, vel illa vti: sed quia, vt
diximus, saucia tunc conscientia non meret̃meretur nomẽnomen bonæ fidei ad p̃scribẽdũpræscribendum. ¶ Post hęc autẽautem non est silẽtiosilentio prætereũdaprætereunda opinio quam Adrian. ex his modò dictis sibi elicit: nẽpenempe v
xori quæ hæsitat an vir cui coniungitur verè ac legitimè suus sit, non solùm non licere officium debitum ab illo exigere, verùm neque ipsi exactum reddere. Et ad cap. dñsdominus. de secund. nuptijs. vbi præcipitur reddere, respondet id intelligendum esse in foro exteriori: cogetur enim habitare cum illo, tamen ei non licet cum ipso se amplexu | maritali commisceri: perinde ac si post clancularias nuptias, viuente priore viro cogeretur habitare cum secundo. Ratio verò eius
Impugnatur opinio Adri.
eodẽeodem semper peccato delinquit. Putat enim quòd sicut dubius de re sua non potest illāillam possidere: ita & dubia illa non potest ad virũvirum accedere. Quæ profectò cōclusioconclusio, sicuti & ratio, falsissima est: & illi. c. dominus. planissimè contraria. Illic enim non dubitatur de foro exteriori, sed de cōscientiaconscientia. Obidq́;Obidque discrimen interponitur inter debitum reddere & postulare. Et ratio est plana. Nam maritus legitimam habet possessionem vxoris: qua ideo non potest vxor eum expoliare per hoc quod habeat dubium quousq;quousque sit certa: sicuti ego non possum surripere ab alio sua bona per hoc quod dubitem esse mea. Et ideo illa legitima possessio vxorem excusat à fornicatione dum debitum reddit. Idq́;Idque expressè habetur cap. laudabilem. nè lite pend. longeq́;longeque apertiùs cap. inquisitioni. de sententia excōexcom. à quibus profectò capitulis Adria. in omne se vertens latus, neutiquàm extricare valet. Quòd enim in cap. inquisitioni. de sedandis cōsciẽtijsconscientijs habeatur sermo, planè inde colligitur quòd fit trimembris diuisio: nempe vt qui coniugũconiugum certus est, coniugium non esse legitimum, potiùs sententiam excommunicationis humiliter sustineat, quàm vt reddat vel petat: qui verò leui temerariaq́ue credulitate id credit, confessario suo parens, resputo scrupulo, & reddat & petat. Qui verò probabili credulitate laborat, non reddat, sed petat. ¶ Hoc autem mihi profectò maiorem inijcit scrupulum quòd in illis capitulis, Dominus. &, Inquisitioni. ille qui dubius est, petere cohibetur. Ex quo statim fit consequens, vtroque hæsitante neutrum posse debitum petere. Et ratio scrupuli mei est, quòd si qui dubitat indagandæ veritati diligentiam adhibuerit sufficientem, neque tamen illam possit assequi, non est cur arceatur à petendo: aliâs maneret absque sua culpa semper ligatus, vt neque præsente coniuge vti posset, neque ad alterum transmeare. Quod concessu durum esset. Et ideo existimo dicta cap. sic intelligi, quòd ille qui probabiliter dubitat, dum non facit diligentem inquisitionem, reddere quidem potest, sed non petere: quia est in mala fide: illa tamen facta, arbitror, sub aliorum censura, posse etiam petere: quia iam est in bona fide. Nam tunc vanum est habere positiuè assensum, virum illum non esse suum. ¶ Argumenta ergo o
mnia in assertis cōclusionibusconclusionibus planè soluta sunt. Primi enim antecedens negatur: nẽpenempe non posse rempublicam quenquāquenquam nisi propter crimen suis bonis priuare: imò potest propter pacem. Et quantum ad secundum, iam satis explicatum est quẽadmodùmquemadmodum possessor malæ fidei non pręscribat. Et circa tertium pariter quemadmodùm dubitatio bonam etiam fidem interrumpat.

QVAESTIO SEXTA de restitutionis substantia. S. Tho. 2. 2. q. 62.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm restitutio sit actus commutatiuæ iustitiæ.
ALterum pręambulum quod vitijs pertractandis, iustitiæ commutatiuæ contrarijs debet quisq;quisque prænoscere, est restitutiōisresitutionis necessitas, eiusdemq́;eiusdemque legum modus & forma: nempe vt quæ in subsequentibus libris ostẽderimꝰostenderimus aut sublata per iniuriam esse aut retineri, constet qua lege sint redhibenda. Prima ergo quæstio est de restitutionis substantia: in cuius primo articulo interrogatur an restitutio sit actus commutatiuæ iustitiæ. Primum enim quod ad inuestigandam definitionem inquiritur, est genus. ¶ Arguitur ergo à parte negatiua: Primò sic. Restitutio nihil à satisfactione distat: promiscuè nanque vtimur vtroque nomine: quin verò & iura pro eodem vtrunq;vtrunque videntur accipere: vt extrà, de iniur. & da. dato. c. si culpa. vbi cùm iubetur tam pro dānodamno dato quàm pro iniuria satisfactionem fieri, vtraque eodem nomine, scilicet tam damni restitutio, quàm satisfactio pro iniuria, comprehenditur: satisfactio autem est pars pœnitentiæ pro offensa in Deum cōmissacommissa: inter Deum autem & nos non est ratio iustitię cōmutatiuæcommutatiuæ: quia (vt. 5. Ethic. Aristo. autor est) Dijs & parentibus æquale reddere non valemus: restitutio ergo non propriè ad cōmutatiuācommutatiuam attinet iustitiāiustitiam. ¶ Secundò arguitur. Restitutio non tantũtantum locũlocum habet in cōmutationibuscommutationibus, verũverum etiam in distributionibus: vt dum quis non distribuit præmia secundùm | meritorũmeritorum pōderaponera, refundere ei tenet̃tenetur qui minùs iusto recepit: ergo non tantùm cōmutatiuæcommutatiuæ, sed & distributiuę etiam actus est. ¶ In cōtrariũcontrarium est quod restitutio ablationi opponit̃opponitur: ablatio autem alienæ rei, peccatũpeccatum est iniustitiæ circa commutationes: restitutio ergo eiusdem est iustitiæ actus quæ in commutationibus dirigendis versatur.
PRo solutione quæstionis notandum est,
Restitutionis etymologia.
restituere (vt nominis compositio præ se fert) idem esse quod iterum quempiam in suum locum & ius statuere: haud enim huiusmodi nominum allusiones & etymologiæ vilipendendæ sunt: quoniam cùm nomina sint conceptuum notæ, talia curare debẽtdebent linguarũlinguarum conditores rebus indere, qualibus rerũrerum natura explicetur: primũprimum imitātesimitantes parẽtemparentem nostrũnostrum, qui idem obseruauit: secundũsecundum illud Gene. 2. Omne quod vocauit Adam animę viuentis, ipsum est nomẽnomen eius. Est autem restitutio, verbum Latinis celebre. Dicitur enim quisque in suum locum, dignitatem, ac ius restitui, perinde atque homini restitui bona sua. Vnde. ff. de verb. & rer. signific. l. plus est. habetur plus esse in restitutione ꝗ̈quam in exhibitione. Nam exhibere est præsentiam corporis præbere: restituere est etiāetiam possessorẽpossessorem facere, fructũfructum reddere, &c. Vt si quis vi raptus est, aut per iniuriāiniuriam in carcerem intrusus, suisq́;suisque bonis expoliatus, non restituitur, licèt exhibeat̃exhibeatur, hoc est, liberè permittat̃permittatur ad proprios lares remeare, nisi in locũlocum suum pristinũpristinum statuat̃statuatur. ¶ Hinc ergo colligitur cōnclusioconclusio
Conclusio.
huius quæstionis. Restitutio est actus iustitiæ cōmutatiuæcommutatiuæ. Probatur. CōtrariaContraria ad idẽidem genꝰgenus pertinẽtpertinent, vt in Præd. c. 8. Aris. docet: auferre autẽautem rem alienāalienam inuito dñodomino, est vitiũvitium iniustitiæ circa commutationes: restitutio autem est recompensatio contraria: est ergo eiusdem generis iustitiæ. Secundò. Restitutio, vt legitima sit, fieri debet ad æqualitatẽæqualitatem rei quæ ablata est: siue per iniuriam sublata sit, vt furto & rapina: siue per domini voluntatem, vt mutuo & cæteris contractibus: æqualitas autem rerum (vt. 5. Ethico. Aristo. docet) per iustitiam commutatiuam constituitur: hac nanque ratione à distributiua di
stat, quod illa non constituit æqualitatem, nisi inter proportiones meritorũmeritorum & proportiōesproportiones præmiorũpræmiorum: est ergo restitutio actus cōmutatiuæcommutatiuæ iustitiæ. Ex quo fit vt restitutio propriè locũlocum non habeat nisi vbi ratio debiti interce
dit. Si enim quis dono mihi dedit cẽtũcentum: post verò ego, vt gratiāgratiam illi referam, tātundẽtantumdem re dôno: non est cẽsendacensenda hæc mea gratiæ relatio restitutionis nomine. Nam etsi similitudinẽsimilitudinem quādamquandam restitutionis habeat materialẽmaterialem, vt aiunt: idcircò quòd res eadem redditur: deest tamẽtamen restitutionis forma, puta obligatio à qua restitutio & speciẽspeciem & nomen sortitur. Ob idq́;idque donatio illa non ad iustitiam commutatiuācommutatiuam, sed ad liberalitatem potiùs spectat. Neq;Neque verò opùs est ad restitutionis naturam vt eadem numero aut specie res quę accepta fuit, reddatur: tametsi primæua eius significatio id videatur auribus exhibere: sed satis est quod tantundẽtantundem valeat. Enimuerò sicut commutationis appellatio, quæ propriè in rebus fit, vt commutatio vini pro oleo, & merces pro pecunia, ad actiones & passiones est more & vsu translata: sic & restitutionis nomẽnomen extensum est. Vt si quis mihi contumelioso verbo iniurius fuit, quem ego posteà fuste cæcîdi, quædam fieri potest commutationis compẽsatiocompensatio. Et pari ratione qui iniuriam irrogauit, potest eam pecunia resarcire.
ARgumenta verò in cōtrariũcontrarium obiecta non
Ad primum argumentũargumentum .
nihil afferunt difficultatis. Ad primũprimum ergo respōdeturrespondetur, quod etsi nonnunꝗ̈nonnunquam duo hæc nomina, satisfactio, & restitutio, vsu confundāturconfundantur, quando scilicet res in controuersiam non veniũtveniunt: longo tamẽtamen interuallo actiones ipsæ differunt. At verò quæ differre monstrant̃monstrantur, ostendi priùs debent quo pacto conueniātconueniant: nam (vt initio huius ex Arist. 5. Ethi. c. 1. citatũcitatum est) quo res æquiuocæ viciniores sunt & propinquiores, eò magis æquiuocatio latet. Sit ergo primũprimum nostrum assertũassertum. Satisfactio perinde atq;atque restitutio ad iustitiam pertinet cōmutatiuamcommutatiuam: nam vtraq;vtraque fit secundũsecundum ęqualitatem rei ad rem, in quo commutatiua iustitia à distributiua seiungitur, qua præmia secundũsecundum dignitatẽdignitatem personarũpersonarum distribuũturdistribuuntur. Enimuerò, qui iniuria alium læsit, ad æqualitatis mẽsurāmensuram debet ei satisfacere. Scio equidem Scotum in. 4. dist. 14. q. 2. cōstituereconstituere
Opinio Scoti de pœniten.
nitentiam sub iustitia vindicatiua, quam speciem esse putat distributiuę. Considerat em̃enim pœnitentẽpœnitentem non solũsolum tanꝗ̈tanquam reũreum, verũverum tanꝗ̈tanquam ministrũministrum iustitiæ Dei: qui quidẽquidem pœnitens de seipso suppliciũsupplicium sumit. Quapropter cum satisfactio sit pars pœnitẽtiæpœnitentiæ, subsequẽtersubsequenter cōcederetconcederet ad eādẽeandem iustitiāiustitiam pertinere: vtputa cum quis ieiunijs & vigilijs se affligit. Atq;Atque hanc sentẽtiamsententiam amplexus videtur S. Tho. 4. dist. 15. q. 1. ar. 1. AttamẽAttamen multò fortè congruentiùs pœ|nitens non consideratur ceu minister iustitiæ vindicatiuæ, sed tanquàm offensor, qui de iniuria lata se accusat & pro eâdem satisfacit ei in quem cōmisitcommisit offensam: puta Deo, vel homini, vt iudicis vindictam effugiat. Quam ob causam idem S. Doctor. 3. p. q. 85.
ar. 3. pœnitentiam sub iustitia commutatiua collocat: etiam quantum ad satisfactionem si bene inspiciatur articulus: nam afficere quenquam iniuria, eôdem redit, ac si rem illi abstuleris: & ideo satisfacere pro offensa eiusdem est iustitiæ, ac si rem ablatam rependas. At verò quoniam Deo corporeum aliud post contritum animum reddere gratius non possumus quàm corporis castigationem, apparet in satisfactione respectu ipsius quædāquædam punitionis forma: secundùm famosam illam Augustini definitionem, Pœnitentia est quędam dolentis vindicta, semper puniens in se quod dolet commisisse. ¶ Huic igitur ratio
ni qua restitutio cum satisfactione cōuenitconuenit, subijciuntur septem differentię inter easdem duas virtutes. Atqui prima sumitur ex parte materiæ: quāquam differentiam cōstituitconstituit S. Tho. 4. dist. 15. q. 1. ar. 5. Inęqualitas nanq;nanque, quę iustitiæ commutatiuæ contraria est, duobus modis vsu venit. Vno in rebus exterioribus, vt dum quis rem alienam occupat: altero verò in actionibus & passionibus iniuriosis, vt cùm quis ciuem violenter verberat, aut conuitijs aspergit. Modus prior restitutionẽrestitutionem exi
git, qua in rebus ablatis æqualitas constituitur: posterior verò expostulat satisfactionẽsatisfactionem: vt videlicet de commissa culpa fiat proximo compensatio. Itaq́;Itaque satisfactio non est nisi vbi iniuriosum crimen adfuit: restitutio verò etiāetiam vbi nulla interfuerit ablationis culpa. Hoc autem discrimen vel ex ipsis vocibus innotescit. Restituere nāq;namque est reddere quod ablatũablatum est: satisfactio verò quia pars est pœnitentiæ, est iniuriam resarcire. Consequitur ergò ex hac propositione tanta disgregatio inter satisfactionem & restitutionem, vt licèt quādoq;quandoque ambæ concurrant, possit tamen altera absq;absque altera reperiri. Exemplum accipe. Latrones & fures qui vi aut furto alienam domum compilauerint, tenentur in primis ad restitutionem eorum quæ rapuerint: & prætereà de illata iniuria satisfacere: puta aut petendo veniam, aut alia via. At verò cùm quis nihil surripuit, sed tamen aut conuitio aut manuum iniectione iniuriam fecit, satisfacere potest per supplicem submissionem, vel per alia grata officia citra restitutionem. Et ecōuersòeconuersò qui æs creditori debet quod ab illo mutuatus est, restituere quidẽquidem tenetur: satisfacere verò non item: quia nullum commisit crimẽcrimen, quoadusq;quoadusque in mora est soluendi. ¶ Se
Secunda differentia.
cunda differentia ex hac prima enascitur, respectu illorum quibus fit satisfactio & restitutio. Illa enim non solùm hominibus, ve
rùm & Deo, eidemq́;eidemque præcipuè fit: restitutio verò propriè solis hominibus. Prior pars est certa. Quoniam licèt in proximos contingat etiam peccare, quos diligere vt nos ipsos tenemur, atque adeò illis ratio vlla satisfactionis debeatur: propriè tamen in Deum
solum peccatur: dicente Augustino, peccatum esse dictum vel factum &c̃etc. contra legem Dei: & regio Propheta confitente, Tibi soli peccaui. Haud enim proximorum læsiones scelera essent, nisi Dei autoritate fuissent inhibita. Nam etsi lex naturæ obliget,
illa etiam obligatio ab authore Deo dimânat: sicut & lex humana: nam per me, inquit Sapientia, Prouerb. 8. Reges regnant, & legum conditores iusta decernunt. Ex quo fit consequens vt ei propriè debeatur ad iustum satisfactio: quæ vel hîc vel in purgatorio persoluenda est. Vnde Leuit. 6. cautum erat vt ille qui vi aliquid extorsisset, aut fecisset calumniam, aut quidpiam simile commisisset, omnia integra primùm restitueret: mox pro peccato offerret Deo arietem immaculatum. Fit ergò propriè satisfactio Deo. Haud quidem negandum, vt quidam contendunt, quin suo quoq;quoque gradu fiat hominibus: sed tamen maximè fit Deo. Restitutio verò non illi, sed solis hominibus. Et ratio est in promptu: quia Deo nihil propriè auferimus, neque auferri vllo modo potest: licèt per analogiam ad nos, dicamus illi per peccatum honorem adimi: sicuti ait Paulus RomañRoman. 2. Tu autem Iudæus cùm sis, Deum inhonoras? Prætereà neque ei possumus quicquam reddere quod illi accrescat. Etenim quia Deus est, nostrorum bonorum non indiget. Quanuis per eandem analogiam satisfactio quæ illi fit, dicatur esse honoris restitutio. ¶ Ex his rursùs
Tertia differentia.
sequitur tertia differentia inter has virtutes, ab effectuum diuersitate percepta. Perrestitutionem non remittitur peccatum, sed tantũtantum cessatur à peccando: per satisfactionem verò remittit̃remittitur quantũquantum ad pœnāpœnam, remissa culpa: eò quod est solutio pro peccati debito. HũcHunc aũtautem effectũeffectum sortitur virtute passionis Christi. Quo id
circò caret si extra eius gratiāgratiam fiat. Restitutio | autem legitimè fieri inter homines extra gratiam Dei potest, quin etiam extra amicitiāamicitiam humanam: quod satisfactioni repugnat. Et hęc est quarta differentia. Enimuerò qui ini
Quarta differentia.
mico, quod ab illo mutuo receperat, integrũintegrum reddit, perfectè restituit: licèt eum in suam amicitiam non recipiat: ei autem qui iniuria affectus est non fit satis, nisi per amicitiæ reconciliationem: nisi fortè per ipsum quo minùs fiat, stetur. Hæc quippe ex diuersis debitorum radicibus pensanda sunt. Restitutionis inquam debitum non nascitur ab iniuria, sicuti satisfactionis. Et ideo licèt illa non habeat pro fine amicitiam: hæc non fit legitimè nisi illa recuperetur, quæ amissa fuit, gratia. At verò etsi ob satisfactionem quæ Deo fit, pœna ab ipso condonetur peccatori: non tamen ideo censenda est propriè restitutio: vt in. 4. dist. 15. ar. 5. placet Richardo. Arbitratur enim quòd peccator restituit quod Deo debet. Est enim hæc verbi abusio: quia, vt diximus, neq;neque Deo quicquam adimimus, neq;neque illi acquiritur quod in remissionem culpæ ei offerimꝰofferimus: Imò fit tũctunc debiti remissio. ¶ Huic
Quinta differentia.
ergò quartæ subnectitur quinta intercapedo: videlicet restitutionem non esse pœnitentiæ partem, veluti est satisfactio: sed dũtaxatdumtaxat est præambulum vt quis à peccato desistat. Etenim si quis alienum æs contraxit, quod dum est soluendo, inuito domino, retinet: vel iniuriam quam illi intulit diluere recusat: non potest dignè ad pœnitentiam accedere, nisi ab illo delicto per restitutionẽrestitutionem euellatur. Itaq́;Itaque restitutio contritionem, quæ ordine prima est pœnitentiæ pars, antecedit: satisfactio verò etiam cōfessionemconfessionem, quæ secunda est, subsequitur. ¶ Ex quo deniq;denique colli
Sexta differentia.
gitur sextum discrimen. Satisfactio arbitrio sacerdotum virtute clauium constituitur, eademq́;eademque in illis tribus generibus, scilicet in oratione, ieiunio, & eleemosyna: restitutionem verò ad æqualitatem quisq;quisque tenetur sua sponte facere, vel sententiæ parêre iudicis. ¶ Septi
Septima differentia.
mum prætereà si libet interuallum accipito. In purgatorio nulla fit, fieríve expectatur restitutio: sed tantùm fit satisfactio, seu potiùs satispassio. Hoc dixerim ad depellendum er
rorem vulgi, quod arbitratur defunctos in purgatorio remorari quousq;quousque restitutiones quas hîc suis cōmendâruntcommendarunt, executioni mandentur. Est enim deridiculum. Haud siquidem lex esset digna Deo si sanxisset vt quis pro ea culpa pateretur quę nullatenus in sua est iam libertate. Alioqui si hæredes nunꝗ̈nunquam restituerent, nunquānunquam miser ille exiret illos purgatorios carceres: qua vtiq;vtique ratione purgatorium verteretur in infernum. Viderit sibi scilicet quisq;quisque quomodò in hoc sæculo restituere mandauerit. Nam si negligens fuerit, etiāetiam si culpa remittatur, luet in purgatorio pœnas: quanuis post eius obitum illicò fiat restitutio: illis autem pœnis persolutis, etiam si nunquàm restitutio fiat, liberabitur. Ineptissimè enim in contrariũcontrarium adducitur, quod ego meis auribus audiui, illud Augustini, quod statim articulo proximo audiemus, Non dimittitur peccatum nisi restituatur ablatum. Illud nanq;nanque de remissione culpæ intelligitur in hoc sæculo: quia qui non restituit, reus est semper culpæ. Ecce quanta intercapedine satisfactio & restitutio distent. Ex qua dilutio colligitur prioris argumenti. ¶ Ad poste
Ad argumẽtaargumenta.
rius autem probè respondet S. Tho. quòd restitutio illius quod per iustitiam distributiuam conferri omissum est, ad iustitiam spectat cōmutatiuamcommutatiuam. Nam quanuis illud nunquam fuerit ab illo cui dandum erat possessum, fuit tamen debitum: & ideo quodammodò sublatum: ac subinde functio commutatiuæ iustitiæ est, idem rependere. Quo fit (vt scitè Caieta. colligit) quòd si princeps aut dominus aliquot annis distributionem prætermiserit, quam inter conscriptos ciues facere tenebatur, & posteà pœnitentia ductus restituere constituerit, non debet præsentibus tunc ciuibus restitutionem facere: sed eorũeorum defunctorum hæredibus, quibus viuentibus debebatur.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm sit ad salutem necessariũnecessarium, rei quæ ablata est, restitutionem fieri.
SECVNDO articulo, qui apud S. Thom. primus est, supposita restitutionis interpretatione, de eius est necessitate respondendum. Vtrùm scilicet ablati restitutio sit ad salutem necessaria. Et arguitur ad negatiuam partem. Ad salutem animæ, hoc est ad vitam æternam consequendam, satis est seruare mandata: secundùm verbum Domini, Matthæi. 19. Si vis ad vitam ingredi, serua mandata. Quòd si quis in culpam fuerit collapsus, satis est quòd per pœnitentiam, quæ secunda est tabula post naufragium, conscientiam abluat: restitutio autem neq;neque | inter præcepta neq;neque inter partes pœnitentię, vt suprà dictũdictum est, cōnumerāturconnumerantur: ergò non est hoĩbushominibus necessaria. ¶ SecũdòSecundò arguitur. Si restitutio esset necessaria, maximè ꝗaquia aliquo est præcepto imperata: id autẽautem in Decalogo nullũnullum extat, præter illud, Non furtũfurtum facias, hoc verò negatiuũnegatiuum est: præceptũpræceptum autẽautem restitutiōisrestitutionis affirmatiuũaffirmatiuum esse deberet, vt nomẽnomen ipsum sonat: ergò nullũnullum est tale præceptũpræceptum. ¶ In cōtrariũcontrarium est August. in epist. ad Macedo. quæ refert̃refertur. 14. q. 6. Si res aliena propter quāquam peccatũpeccatum est, reddi possit & non redditur: pœnitẽtiapœnitentia non agitur: sed simulatur. Si autẽautem veraciter agitur, non remittitur peccatum nisi restituatur ablatum.
QVæstio hæc nemini dubia esse potest. Vnica ergò conclusione absoluitur. AblatorũAblatorum restitutio sic necessaria est, vt absq;absque
Conclusio.
illa durare nemo posset in gratia Dei, illámve recuperare. At verò in gratiāgratiam S. Tho. exponẽdiexponendi sunt termini: eò quod hic secũdussecundus articulꝰarticulus sub obscurus, quin truncatus etiāetiam nōnullisnonnullis videt̃videtur. Ait em̃enim, id quod iniustè ablatũablatum est restitutio
Exponitur D. Thomas.
ni esse obnoxium: quod verò iustè, minimè. Cùm tamen tam mutuatũmutuatum, quod quis iustè sustulit, ꝗ̈quam pretiũpretium rei credito emptæ sit etiāetiam restituendũrestituendum. NotandũNotandum ergò est quemadmodùm nos S. Tho. proprias rerũrerum locutiones docue
rit. Illius enim quod quis vel mutuo vel quolibet ciuili contractu accepit, non propriè ad restitutionẽrestitutionem cōuinciturconuincitur, quoadusq;quoadusque sit in mora & culpa: nam mutuũmutuum vel pretiũpretium ante statutũstatutum tempus reddere, non est necessariũnecessarium. Et dum in tẽporetempore redditur, non dicit̃dicitur propriè restitutio: eò quod cum creditor illuc vsq;vsque sua sponte careret illa re, nondũnondum cẽsebaturcensebatur minùs iusto habere, aut suo iure & statu esse deiectus: sed dicitur illa vel simplex redditio mutui, vel solutio pretij. QuāuisQuamuis largo modo restitutio dicat̃dicatur. Nomen igitur restitutionis strictè solùm in
rebus ablatis locum habet, puta quæ vel per iniuriam surreptæ sunt: vel si iustè fuerint acceptæ, iniustè tamen vltra cōstitutumconstitutum tempus retinentur. Et ideo ait August. non dimitti peccatum, nisi restituatur ablatũablatum. Quòd autem ait D. Tho. id quod iustè ablatum est, inæqualitatẽinæqualitatem esse restitui, non intelligas de mutuato, aut de pretio rei futura moneta venditę, aut de similibꝰsimilibus quę iustè accipiũturaccipiuntur, sed vt reddantur: at de illo quòd quis, quia suum erat accepit: vt depositum suum, aut laboris mercedem, aut dono datum, aut quid simile. His præhabitis probatur conclusio. Iusti
Iam probat̃probatur conclusio.
tia commutatiua est ad salutem obseruatu necessaria: restitutio autem importat redditionem illius rei quæ iniustè vel aufertur vel retinetur: quæ quidem redditio opus est iustitiæ commutatiuæ: ergò illa est necessaria. Hinc fit cōsequensconsequens, præceptũpræceptum extare restitutionis, idq́;idque sub reatu mortalis culpæ obligans. Aliter non esset ad salutem simpliciter necessaria. Etenim qui rem detinet alienam inuito domino, & iustitiam violat, & subinde proximi charitatem. ¶ At pro exactiori eiusdem conclusionis examine intelligamus in primis quo gradu certitudinis habenda est: an scilicet sit pro veritate Catholica reputādareputanda. Hoc pro eo interrogauerim quòd Guido Carmelita inter Græcorum alias, hanc
Græcorum amentia ex Guidone.
quoq;quoque hæresin connumerat, quòd eorum sacerdotes nullam furibus & latronibus restitutionem pro manifesta rapina iubebātiubebant: sed oleo simplici illos inungentes absoluebant. Illa duntaxat iniuncta pœnitẽtiapœnitentia, vt sibiipsis furtorum partem impartirent. Nescio tamẽtamen qua essent insania illi correpti, qui ita desiperent. Lutherani nanq;nanque (vt est art. 5. Lutheri ad
Leonem videre) satisfactionem inficiantur: hoc tamen colore quòd Christus abundè delictis totius mundi satisfecit: nesciẽtesnescientes discernere inter satisfactionem quo ad sufficientiam, & quo ad efficaciam. Quòd autem restitutio non sit necessaria, non solùm hæresis, verùm phrenesis est. ¶ Hîc autẽautem lectorem admonitum facere non præteribo, vt si inciderit in Erasmi adnotationes, vsq;vsque ad quartam
editionem, caueat ab illo adnotamẽtoadnotamento quod Luc. 11. super verbo illo, Quod superest, date eleemosynam. subiecit tale: Illud adnotandum, cùm modò fecerit mentionem rapinæ, non fieri in remedium mentionem restitutionis: tantùm pollicetur eleemosyna data, omnia fore munda. Quo sanè loco visus est restitutionis necessitatem, vel infirmare, vel negare. Pòst tamen æditione quinta, notam hāchanc, quam sibi ipse inusserat, abrasit. Ad rem igitur vt redeamus meritò dicebam huiusmodi hęresim in phrenesim incidere. CautũCautum enim in Decalogo est: Non furtũfurtum facies: qui autem rem alienam inuito domino retinet, perinde habet ac si furtum faceret: pro eodẽeodem enim prorsus recidit, rem alienam subripere, eandemq́;eandemque retinere. Vnde Paul. ad Rom. 13. Reddite oĩbꝰomnibus debita: cui tributũtributum, tributũtributum. &c̃etc. Et vt cũctacuncta expressiori emphasi cōplecteret̃complecteretur, subdit negatiuè: Nemini quicꝗ̈quicquam debeatis, nisi vt inuicẽinuicem diligatis. Huius autẽautem voculæ, nisi, ille nobis sensus placuit, qui non est exceptorius, sed potiùs expositorius. Nam cùm rem | alienam vsurpare dilectioni proximi obuersetur, admonet nos vt nihil debeamus, videlicet vt syncerè diligamus. Tametsi Chrysost. & August. veneranter sint auscultandi: qui exceptionis gratia illud Pau. aiunt addidisse. Quasi admonuisset vt dilectionem semper deberemus: quippe cuius debitum quātumcunq;quantumcunque soluatur, nunquàm cessat. Item Christus Matth. 22. Reddite quæ sunt Cæsaris, Cæsari: & quæ sunt Dei, Deo. Imò verò qui rem non abstulit, sed bona fide possidet, quoties constiterit esse alienam, naturali ratione doctus, tenetur illam domino tradere. Vnde Thobias, vt eius tradit historia, cap. 2. cùm vocem balantis hedi, quem vxor attulerat, audisset: Videte, inquit, nè fortè furtiuus sit: reddite eum dominis suis: quia non licet nobis aut edere ex furto aliquid, aut contingere. In summa, Deus Ezech. 33. nemini pœnitentium veniam pollicetur, nisi priùs pignus rapinamq́;rapinamque reddiderit. Adde quòd eodem iure quisquis rem nouit furto sublatam, tenetur eam domino indicare. Sic enim intelligendum est verbum Hieronym. super illud Prouerb. 29. quod refertur extrà, de furtis. c. qui cum fure. vbi ait, qui cum fure partitur: vel secundùm aliam literam, participat, scilicet, in crimine, occidit animam suam. Non ergò fur solus, verùm & ille reus tenetur, qui furti conscius, quærente possessore non indicat. Haud tamen tenetur occultũoccultum furem prodere, sed furtum pandere.
PER hæc ergò ad primum argumentum
Ad argumẽtaargumenta.
contra quæstionem respondetur, concessa priori assumpta: nempè satis esse ad salutẽsalutem si quis innocenter viuat per expletionẽexpletionem mandatorum: posterior vera perimitur. Etenim qui furto commisso aut illata iniuria corruerit in culpam, nunquàm inde resurget nisi præuia restitutione: nam aliâs semper tenebitur reus furti, aut illatæ iniuriæ: quod est contra Decalogi prohibitionem. ¶ Contra hanc autem solutionem non desunt argumenta. Primum enim statim præ foribus extat hu
Arguitur cōtracontra solutionem.
iusmodi. Nemo reus est furti alîúsve detentionis, cui constat legitimum dominum consentire, aut consentire debere: lex autem charitatis hoc vinculo videtur mortales & maximè Christianos conglutinare, vt corporalia hæc & temporalia quisq;quisque propria saluti spirituali proximi posthabeat: ergò quisque cōsentireconsentire tenetur vt alius possideat bona sua, nè iniustè alius retinendo occidat propriam animam. Hoc argumentum sunt qui arbitrentur alicuius esse ponderis: cùm tamẽtamen nullius sit prorsus. Respondet enim Adrianus quòd etsi dominus rei fortè consentiat, hoc tamen non constat ei qui iniustè possidet: & ideo contra conscientiam retinet. Solutio autem non eneruaret argumenti vires, si vllas haberet: nam satis esset quòd illi constaret, debere dominum consentire. Respondetur ergò facilimè quòd quanuis quisq;quisque teneatur salutẽsalutem animæ proximi ordine charitatis proprijs bonis corporis & vitæ etiam temporali anteferre (vt S. Tho. 2. 2. q. 26. arti. 5. autor est) attamen hîc charitatis ordo solùm obligat exponere corporalia bona pro tuenda salute animæ proximi, quando vel talia bona sunt illi simpliciter necessaria, vel quis ex proprio officio curam gerit animæ illius. Alioqui solùm ad perfectionẽperfectionem charitatis hoc pertinet. Vnde cùm ille qui alienam rem iniustè vsurpat, non id proptereà facit quòd extremam necessitatem illorum bonorum patiatur: sed ex sua libidine & corrupta voluntate, non tenetur dominus consentire in illāillam iniustam possessionem. Simile est in mortis articulo cùm quis alium inuadit occidendi animo. Aiunt enim quidam nimium misericordes, quòd inuasus potiùs debet permittere suî occisionem, quàm alium mortaliter delinquentem interficiat, vt sua temporali morte æternam euitet in proximo. Sed re vera nulla hoc ratio probare poterit: quia vita illius qui inuaditur, non est inuadenti necessaria: & ideo quia iniustè illāillam petit, potest alius illam defendere: etiam si sciat alterum in peccato mortem obire. An verò sit consilium suam ipsius mortem permittere pro salute alterius, non est præsentis negotij disputare: maiorem enim charitatem nemo habet quàm vt animāanimam suam ponat pro amicis suis. ¶ Secundo argumento petitur dubitationis
solutio, quæ forsan non ad rem tantum spectat, quàm ad nomen. Videlicet an diuersa sint præcepta, quo furtũfurtum prohibetur, & quo restitutio præcipitur. Etenim quòd eadem sit præceptio, est argumentum primũprimum, quod idem pollere videtur: Non furtum facies. &, Non retinebis alienũalienum. Sic enim negatiuè ait Paul. nemini quicquàm debeatis. Et S. Tho. 2. 2. q. 66. ar. 3. detinere, inquit, id quod alteri debetur, eandem rationem nocumẽtinocumenti habet cum acceptione iniusta. Et ideo sub iniusta acceptione intelligitur etiam iniusta detentio. Mox arguitur: quòd si præceptum resti|tutionis singulare esset, non posset nisi affirmatiuum existere: præceptum autem affirmatiuum non obligat pro semper: restitutio verò facienda est absq;absque mora: nam quandiu quis in ære alieno manet inuito domino, quasi fur reputatur. Vnde fit vt semper & pro semper teneatur restituere. Nihilo seciùs
Solutio dub.
exactior loquutio erit si dicamus duo esse quodam modo præcepta. Illud scilicet abstinendi à furto, merè negatiuum: hoc autem restitutionis, affirmatiuum, implicans in se negationem, quo prohibemur rem alterius detinere: vt. 2. 2. q. 62. ar. 8. author est S. Tho. Et hoc patet ex obiectorũobiectorum diuersitate. Actiones enim malæ prohibentur negatiuis præceptis: bonæ autem affirmatiuis mādanturmandantur: furari autem malum est: restituere verò, bonum. Idem patet ex forma Christi: Reddite quæ sunt Cæsaris, Cæsari. Quare Paulus ambo copulauit, scilicet, Reddite omnibus debita: &, nemini quicquam debeatis. Falsum ergò est idem esse prioris vel obiectum vel præceptum: reducitur tamen hoc ad illud Decalogi, Non furtum facies. Et per hoc responsum est principali argumẽtoargumento. ¶ Ad illud autẽautem quod modò de præceptis affirmatiuis subijciebamus, respondetur, quòd licèt mandatũmandatum restituendi affirmatiuũaffirmatiuum sit, nihilo minùs propter id negationis quod includit non habet circunstantiam temporis, sicuti alia, definitam: sed sua substantia est vt statim & absq;absque mora fiat. Hęc autem mora accipienda est secundùm ciuiliũciuilium morem. Dicitur enim quis esse in mora cùm rei opportunitatẽopportunitatem nactus, non statim operatur. Quapropter (vt postremo articulo huius libri repetendum est) obligatio huius pręcepti quantum ad actum animæ interiorem, est, vt cùm primùm cuiq́;cuique cōstiteritconstiterit rem possidere alienam, animo proponat reddere: non tamen est in culpa si statim non reddat, quousq;quousque habita tum creditoris copia, tum opportunitate soluẽdisoluendi, soluere ampliùs distulerit. An verò quàm diu quisq;quisque in mora durat, tam diu crescat culpa: & an aliquando eadem innouetur: ad eũdemeundem postremum articulum huius libri pertinet satisfaciendo respondere.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm omnia in vniuersum quæ quis vel ab alio abstulit, vel inuito domino retinet, teneatur restituere.
POST substantiam necessitatemq́;necessitatemque restitutionis videre tertio loco restat amplissimāamplissimam eius obligandi vniuersalitatem. Quæritur ergò vtrùm omnia in vniuersum ablata & retenta, teneatur homo restituere. Et arguitur à parte negatiua. Duo sunt bonorum genera in quibus quis alteri nocere potest, scilicet spiritualium, & temporaliũtemporalium: spiritualium autem non est necessaria restitutio: ergò cùm sint temporalibus præstantiora, fit vt neq;neque temporalium sit necessaria. Minor exemplo monstratur. Enimuero qui alterum ad peccandum induxit, nihil illi restituere tenetur: tum quòd ille liberè fecit, tum quòd & ipse se potest in pristinum statum restituere. ¶ Secundò. Si quis à monachatus professione vel cohibuit, vel abstraxit, eisdẽeisdem prorsus rationibus modò adductis, nihil ei restituere cogitur: ergò neq;neque in hoc casu restitutionem facere est operæpretium. ¶ Tertiò. In bonis temporalibus maximum est vita: sed qui vitam alteri, vel membrum abstulit: nulli restitutioni manet obnoxius: quia ad impossibile nemo obligatur: quale est vitam aut membrum restituere. ¶ Quartò. Nemo ad peccatum obligatur: quandoq;quandoque autem fieri nequit restitutio citra culpāculpam. vt puta cùm quis alienam famam reuelatione occulti criminis denigrauit: ergò eiusmodi restitutio neutiquàm est necessaria. ¶ Quintò. Honor quem quis alteri contumelijs deturpat, nullatenùs restitui potest: quia ad præteritum non est potentia: ergò illic locum non habet restitutionis vinculum. ¶ Sextò. Dum quis cuipiam impedimento est nè aliquod spirituale sacerdotium assequatur, auferre id illi censetur: nam (vt Philoso. 2. Phys. text. 56. author est) quod parùm distat à re, nihil distare videtur: & tamen nullo innodatur restitutionis nexu: quia præbenda non debet ab altero auferri, vt priori conferatur: ergò non est omnium in vniuersum necessaria restitutio. ¶ In contrariũcontrarium est diuina sententia, Ezech. 33. Si impius egerit pœnitentiam à peccato suo, feceritq́;feceritque iudicium & iustitiam, & pignus restituerit, rapinamq́;rapinamque reddiderit. &c̃etc. vita viuet. vbi omniũomnium insinuatur necessaria restitutio.
QVæstionis huius conclusio statuitur affirmatiua. OmniũOmnium in vniuersum quæ
Conclusio.
quis vel iniustè sustulit, vel iusto aliquo ciuili contractu accepta retinet, præceptum est, restitutionem fieri. Neq;Neque verò nouis opùs | est testimonijs aut rationibus post ea quæ proximo articulo dicta sunt. Enimuerò vt prohibitio furti, sic & restitutionis præceptio, generalis est, vniuersa complectens. Et ideo nisi aliqua de causa excusatio contingat, aut attenuatio culpæ, semper est mortalis eius transgressio. Excusatio autem fit aut per ignorantiam, aut per impossibilitatem: absolutio verò ab obligatione per domini voluntatem, illam remittentis: sed attenuatio cōtingitcontingit ratione tenuitatis materiæ. Nam qui parũparum retinet, nihil retinere videtur: ideoq́;ideoque leui tangitur culpa.
AT verò argumenta quæ obiecta sunt non parùm cōsiderationisconsiderationis postulant. Et quoniam tria sunt mortalium bona (vt. 7. Polit.
Tria hoĩmhominem bona.
cap. 1. Arist. meminit) scilicet animæ & corporis: atque illæ facultates quæ extrinsecùs possidentur, decere existimauimus secundũsecundum eorum dignitatem ordinem sequi dicendi. Bonorum autem animæ alia sunt naturalia
Bona animæ subdiuidũt̃.subdiuiduntur
vt intellectus: alia verò acquisita, sed tamen temporalia, vt scientia: alia deniq;denique simpliciter spiritualia, vt virtus & gratia. At verò de prioribus nulla est necessaria peculiaris disputatio: sunt enim simpliciter temporalia bona: & id circo qui hominem (vt exemplũexemplum ponam) vel præstigijs vel alia via dementaret, vel per vim aut fraudem à literarum studio diuerteret, teneretur ad arbitrium prudentium damnum, sicuti in alijs temporalibus, reficere. Restat ergò vt ab spiritualibus exordium capiamus, qualis est gratia, & quibus ipsa nutritur, virtutes. De his enim pri
mum argumentum propositũpropositum est. Ad quod Scotus. 4. dist. 15. q. 3. art. 1. & Richardus eâdẽeadem dist. ar. 4. q. 2. quem ibîdem sequitur Paludanus: & in materia de restitutione Adrianus: respondent affirmando quòd quicunq;quicunque alteri est causa peccati, ipsum scilicet inducendo, obligatus fit restitutioni, sic vt cōmodioricommodiori qua poterit via eum teneatur in Dei gratiāgratiam reuocare, suadendo illi vt resipiscat, orandoq́;orandoque pro eo, eumq́;eumque pro posse iuuādoiuuando. Quin verò addit Adrianus neminem posse suorũsuorum
Adrianus.
restitutionem bonorum spiritualium remittere veluti corporalium: vt pote quorum nemo præter Deum dominus est. Et quidem si iacturam tantùm inspexeris quam homo facit cùm de diuina gratia decidit, hoc certissimũcertissimum est quòd tanto exitialiùs perniciosiusq́perniciosiusque; nocet qui proximum consultò in talibus bonis nocet, quàm si noceret in corpore, quanto anima pretiosior est corpore, & gratia Dei vniuerso orbe. Vnde Gregorius, quod refertur. 6. q. 1. cap. ex merito. Deteriores, inquit, sunt qui vitam, moresq́;moresque bonorum corrumpunt, his qui substantias aliorum prædiaq́;prædiaque diripiunt. ¶ Attamen licèt alij prudentiùs me forsan iudicẽtiudicent, nihilo minùs nullam mihi videor rationem videre quæ hanc sententiam confirmet, quam præfati doctores affirmant. Et primùm omnium quantũquantum ad culpam. Qui dedita opera idq́;idque ex odio contendens proximum procurat de gratia Dei expellere, & in eius inimicitiam conijcere, enormiùs peccat quàm si vitæ temporali pararet insidias: quia longè nocentius malum intendit. At verò cuius propositum non est proximo sic enormiter in spiritualibus nocere, sed vel suum commodum assequi, vel suam explere voluptatem: non tanta grauitate delinquit, quàm si eius diriperet bona temporalia. Ecquis enim asserat eum qui liberam mulierculam corruptam, absq;absque vlla vi & fraude solicitet, etiam si vel prece vel pretio vrgeat, tam graui crimine cōplicaricompicari, ꝗ̈quam si bonorũbonorum eius copiācopiam deprædaretur? Re vera nulla est in tali assertione apparentia rationis. Fallax ergò est argumentum: Plus nocet: er
gò grauiùs peccat. Cætera enim non semper sunt paria. Enimuerò qui aliena bona surripiunt, id faciunt inuito domino: vnde iniuria ac subinde culpa suscipit incrementum: qui verò alium allicit ad malum, nullam infert vim aut necessitatem, atq;atque adeò neq;neque iniuriam. ¶ Sit ergò secunda conclusio supe
Secunda cōclusioconclusio.
rioris expositoria. Qui alterum in crimen conijcit vi aut fraude, tenetur eatenùs illi restituere, vt quem seduxit veritatem doceat: & si vim intulit, liberum relinquat vt in bonam redeat mentem. Decepit quis fortè hominem, docens non inesse culpam vbi erat: puta quempiam contractum non esse vsurarium, qui tamẽtamen erat, ob quam deceptionem exercet ille talem contractum: in tali casu tenetur fallax ille homo docere alium veritatem, nè falsus male agat. Quapropter hæresiarcha qui hæreses seminauit, tenetur recantare palinodiam, & quantum in se fuerit cōuellereconuellere iniqua semina. Eodem iure si ego quempiam induxi vt inimicitias gereret cum inimico meo, & mea causa illas exercet, teneor illum liberũliberum relinquere nè sim illi causa mali. Conclusio manifesta est: quoniam ego sum causa non solùm ob quam deliquit,
Tertia conclusio.
verùm ob quam in delicto persistit. ¶ Tertia | conclusio. Si quis alium absq;absque vi & fraude induxit in peccatum, etiam si consultò & ex animo induxit, alius autem scit se esse in peccato, estq́;estque ei liberũliberum exire dum voluerit: tunc inducens non tenetur peculiari præcepto iustitiæ commutatiuæ restituere, sed generali præcepto correctionis fraternæ sicut cæteros. Prior pars probatur. Primùm, iste inducens propriè loquendo nihil ab altero sustulit: nam aufert nemo quidpiam nisi ab inuito: qui autem sciens & prudens peccat, quantumuis precibus alterius succumbat, non facit inuitus: aliter non peccaret, dicente Augustino in De vera relig. &. 1. lib. retract. Peccatum adeò est voluntarium vt nisi sit voluntarium, non sit peccatum. 15. q. 1. c. quod autem. Respondent autem Scot. & sui, quòd licèt taliter inducens non sit tota causa peccati, existit nihilo minùs pars causæ & occasio, & ideo manet quodāquodam pacto restitutioni obnoxius. Contra hoc tamen est argumentum. Quando ego precum improbitate donũdonum aliquod ab amico citra vim & fraudem extorqueo, nullatenùs illi teneor vt restituam vi iustitiæ: nisi mea liberalitate illi decreuero esse gratus: pari ergò iure qui à muliere vel prece vel pretio consensum expressit in malũmalum, postquàm illa vltrò consensit, liber est qui extorsit à restitutione: scienti enim & consentienti non fit iniuria: de regul. iur. in. 6. Et facit ad idem tex. eod. titulo, cap. nullus. eodemq́;eodemque titulo. ff. l. cōsilijconsilij. quibus nimirum docetur neminem ex consilio quod fraudulentum non sit, restitutioni obligari. ¶ Secundò aliter idẽidem comprobatur. Nemo ei restituere tenetur, in cuius potestate non est restitutionem fieri: Deus autem solus est author gratię: homo ergò eodẽeodem vinculo est solutus. Quòd si vrgeas saltẽsaltem obligari ad id quod potest, aliter arguitur. Nemo ei adstringitur restituere, qui sua sponte condônat quod sibi ablatũablatum est: sed ille qui non vult resipiscere à peccato, virtualiter cōdônatcondonat quod ablatũablatum sibi est: quoniāquoniam cùm in sua potestate per solius Dei auxiliũauxilium positũpositum sit diuinādiuinam gratiāgratiam recuperare, si non recuperat, videt̃videtur illāillam sua culpa negligere: atq;atque adeò alter fit à debito liber, ꝗaquia non retinet alienũalienum. Etenim si ego furto sustuli auri pōduspondus quod expositũexpositum manifestumq́;manifestumque relinquo dñodomino, vt quando ei libuerit possit sine mea vlliúsve alterius opera capere: profectò si non capit, censetur illud renuere: atq;atque adeò ego non ampliùs teneor facere. Etenim neq;neque obligor illum admonere vt capiat, neq;neque rogare: Ecce quod tuum est: aut cape, aut abi. Ad nostrum propositũpropositum: Vnde quæso obligor iniquum in bonam mentem reuocare, si cùm ipse absq;absque opera mea possit, minimè vult emẽdariemendari? ¶ AccedũtAccedunt & argumẽtaargumenta alia minora: nam secundùm authores contrariæ sententię consequens fit primum, vt si quis mulierẽmulierem quæ in sordibus iacebat ad sordidum actum induxit, teneretur eam emendare: quod nulla suadet ratio. Item quòd qui non potest eum qui corrumpit in viam reuocare, teneatur saltem pecunia pro posse ei satisfacere: licèt diuina gratia nulla sit existimatione pẽdendapendenda. nam in honoribus ita vsu fit: quod tamen in spiritualibus nusquānusquam obseruatur: nulli enim cōfessariorumconfessionariorum tales restitutiones iniungunt. Tertiò sequeretur vt qui publicè peccauit singulis eorum quibus fuit occasio ruinæ teneretur restituere. Et accedit profectò (vti ait Syluest. in verbo, restitutio) non debile argumentum in fauorem huius sententiæ, quod cùm S. Tho. solertissimus omniũomnium scrutator de hoc genere restitutionis nihil vspiāvspiam meminerit, nullatenꝰnullatenus iudicauerit esse necessariũnecessarium. ¶ Adiecimus autem in secundo membro quòd ligamine correptionis fraternæ, quod est charitatis, tenetur talis homo corripere fratrem: & forsan arctiori vinculo ꝗ̈quam reliquos, cæteris paribus: nam alioqui quẽquem in maiori periculo video, citiùs teneor corripere. Atq;Atque eum maximè quem quis illata vi in peccatum compulit: vt puta si quis mortis comminatione virgini stuprum obtulit. At neq;neque vinculum hoc exit lineas correptionis fraternæ. Non inquāinquam ingreditur iustitiæ limites: vnde Exo. 22. solũsolum sancitur vt qui dormierit cum virgine dotet eam, ducatq;ducatque in vxorẽvxorem: quòd autem procuret eam emendare, non adhibetur. Hæc dicta sunt non vt habenas perditis hominibus laxemus: est enim enorme scelus hominem alienos mores veluti iniquitatis magistrum dæmonisq́;dæmonisque administrũadministrum deprauare. Nam etsi postmodùm tanta adhiberetur cura, vt errantem in viāviam reduceret, peccatum tamen ipsum & tempus quo in peccato quis durat resarciri vix potest. Sed tamẽtamen admonita sunt vt quisq;quisque intelligat quousque Lex restitutionis obligando pertingat.
In secundo argumẽtoargumento tāgiturtangitur aliud dubiũdubium
De secundo argumento.
huic affine de illo qui quenꝗ̈quenquam à religionis professiōeprofessione retraxit, aut inde detraxit. De hoc em̃enim pari iure, vt eis apparet, isti suprà citati autores pronuntiātpronuntiant. Palud. nāq;namque eodẽeodem loco citato adstruere non formidat eum qui alteri propositũpropositum religiōisreligionis sic dissuasit vt nè intraret persua
Palud.
|deret, vel alia via eum vitę monasticę subduxit, teneri ad restitutionẽrestitutionem in integrũintegrum: nẽpènempe aut illi ingressum rursùs persuadẽdopersuadendo, aut alterũalterum eius loco sustituẽdosustituendo, aut, si neutra istarũistarum via patuerit, obstringitur, inquit, idem ipse intrare. In eandem sententiam subscribit Antonius Florentinus. 2. parte, titulo. 2. cap. 2. Et nè opinio hæc monachorũmonachorum tantùm censeatur propria, sequitur eandem Adrianus in. 4. in eâdem citata. q. de bonis animæ restituendis. Et prætereà Maior. q. 17. & adducit Palud. exemplũexemplum Raimundi celeberrimi generalis ordinis nostri, qui eâdem de causa habitum nostrum induit. Argumentum isti venantur ex cap. si seruus. primo, dist. 54. vbi iubetur episcopo ordinanti seruum nesciente domino duplũduplum eidem reddere. Inde ergò & fortiore (vt putant.) ratione colligunt obligationem restituẽdirestituendi religioni in eo exurgere, qui eidem religioni monachum subtraxit. Verum est tamen AdrianũAdrianum & alios sententiāsententiam mitigare, dicentes tunc esse veram, quando quis vel religionis odio vel alio malo animo id fecit: secùs autem si amicitia ad id adductus est, aut parentum commiseratione. Nam tunc & si peccatum committatur, restitutionis tamen lex non ligat. ¶ At verò neq;neque opinio hæc multum probabilitatis habet. Prima ergò cōclusioconclusio
Prima conclusio.
sit secundùm moderationẽmoderationem Adriani. Qui bona intentione impedimento est volenti monasticum institutum capessere nullam facit religioni iniuriam: quippe quæ nullum dum ius acquisierat. Cui prætereà accedit quod licèt monachatus professio in genere, adeò sit Euangelicum consilium, vt nullo sit alio opùs particulari: tamẽtamen quòd hîc & modò & cum cæteris circunstantijs tale institutum suscipiat, res est quæ citra iniuriam in consultationem potest ascisci. ¶ Sit autem secunda
Secunda conclusio.
conclusio. Nemo qui alteri, etiam iniquo animo monachatum dissuaserit, vel alia illi ratione obstiterit quo minùs monachus fiat, obnoxius subinde fit restitutioni vel eidem faciendæ vel conuentui de rigore iustitię: sed tantùm tenetur charitatis lege & correptionis fraternæ. Conclusio hæc perinde atq;atque superior, quin verò firmiùs demonstratur. PrimũPrimum enim illi qui à religione retractus est nulla debetur restitutio: quia neq;neque vi cohibitus est, neq;neque fraude seductus, atq;atque adeò neq;neque iniustitiam passus: nam vbi non inuenitur inuoluntarium sed spontanea concessio, nulla subest iniustitia: atq;atque adeò neq;neque iustitia restitutionem iniungit. Sed tantùm esse illic potest peccatum contra charitatem: quæ ideo charitas postmodùm admonet correptionẽcorreptionem fraternè fieri. Enimuerò qualem radîcem habuit peccatum, scilicet vel contra charitatem vel contra iustitiāiustitiam, talis est & virtus cui emendatio competit. Secundum argumentum est superioris simile. Ille qui à religione est impeditus, in sua pòst habet libera potestate suũsuum prius propositum exequi: si autem non vult, tũctunc ille qui eum abduxit exoneratus est onere restitutionis. Et sunt argumenta hæc inde fortiora quòd perniciosius est hominem in peccatum contra legem adducere, quàm à consilio religionis reducere. ¶ Neq;Neque verò restitutio necessariò est religioni faciẽdafacienda. Nam nullo pacto vrget argumentum quòd religio illa & ordo ius quoddāquoddam habebat, saltem proximum. Enimuerò illud semper dependebat à voluntate illius qui poterat à proposito retrocedere. Quòd si sua sponte mutauit, nulla restat obligatio restituendi. Imò eâdem ratione addiderim quòd etiam si quis à professione neophytũneophytum, puta qui habitu indutus est & catechumenus, absq;absque vi & fraude abduxit, licèt graue committat peccatum, tamen cùm non sit nisi contra charitatem, nulla iustitia eum obligat ad restitutionẽrestitutionem. Nam si ego istum iam adornantem intrare hanc religionem ad aliam diuerterem, non fio debitor priori cōuentuiconuentui: ergò nullum habebat ius quod me obligaret etiāetiam si simpliciter extraxissem. Quin verò neq;neque ille qui iniquissimo animo professo persuaserit exire, planè video quo iure ad restitutionem teneatur. Neq;Neque argumentum quod à serui similitudi
Ad argumẽtumargumentum aliorũaliorum.
ne deducitur prorsus in contrarium cogit. Etenim quicquid de seruo sit, de quo idem iudicium erit in cōscientiaconscientia, quod secundùm leges ciuiles fuerit: non tamen eadem apparet ratio de monacho. Mancipium enim dominus in suam propriam vtilitatem veluti equum suum possidet: de monacho autem non sic censendum. Nam qui se diuino obsequio mancipârunt, etsi astrictissimi sint religionis voto, non tamen possidentur vt serui ob Prælatorum temporale commodum, sed ob suum ipsorum spirituale. Quare seruitus illa libertate plena est. Qua licèt monachus abutatur, habitũhabitum exuens, tantùm obligatur lege obedientiæ redire, vt dignus efficiatur regno cœlorum. Et ideo si sua sponte exierit, nulla inde nascitur ciuilis obligatio ad restitutionem. ¶ Tertia conclusio est. Si
Tertia conclusio.
quis aliũalium vi, vel minis, vel fraude, seu retraxe|rit seu extraxerit à vita monastica: vt pote dicendo non esse bonam: ille, quia contra iustitiam fecit, inuoluntarium hominem permouendo, tenetur, fateor, detecta fraude veritatẽveritatem docere, & vim amouere, vt liberè possit redire: teneturq́;teneturque forsan propter illatam iniuriam procurare vt iterum in cōuentumconuentum recipiatur. Si tamen non redit, nullum tamẽtamen superest restituendi ligamen. ¶ Quarta con
Quarta conclusio.
clusio. QuāuisQuamuis quis iuuenem vel impedierit vel abduxerit, vel vi à monasterio expulerit, etiam illum qui fuerat professus, neq;neque tenetur alium loco ipsius subrogare, neq;neque ipse intrare. Hanc conclusionem præterꝗ̈præterquam superioribus rationibus, hac præsertim mihi persuadeo. Consilium religionis nemo nisi cum omni libertate sequi tenetur. Est enim religio, quippe qua homo ab se abdicat propriam libertatẽlibertatem, perdifficilis: obidq́;obidque lege sanctè decretus est annus integer probationis. Nullo ergò aut metu aut cōmissionecommissione delicti potest quis in religionem obtrudi, etiam si quis monachos plures vt exirẽtexirent peruerteret. Neq;Neque vllus potest casus dominicum illud verbum mutare, quo ait: Si vis perfectus esse, vade. &c̃etc. sed vniuersim hoc relinquendum est libero cuiusq́;cuiusque arbitrio. Nemo ad fidẽfidem nisi spontaneus admittitur: qua ergò lege possumus ad opera consilij inuitum cogere? ContrariũContrarium porrò nos canonicę leges docent, quę licèt vel adulteras, vel hæresiarchas, vel scelestissimos alios intra monasteriorum septa, atq;atque in arctissimas cellulas occludant, neminem tamen ad professionem religionis cogũtcogunt. Isti ergò qua ratione putant institutis monasticis fauere, sunt fortè in religionis vota, quæ liberrima esse debent, iniurij: eaq́;eaque dum homines eô cogunt, odiosa reddunt. Accedit huc, quòd forsan retrahenti alium, minimè illud congruit institutum religionis: neq;neque fortè conuentui expedit. Hac enim de causa statutus est professionis annus ergò si ante ingressum scit sibi non esse salutare, neutiquam intrare tenetur. ¶ Pugnat insuper aduersum istos validũvalidum argumentum. Sequitur enim ad eorum opinionẽopinionem quod qui professum monasterio ademit, profiteri cogatur. Consequens tamen est cōtracontra ius concedens probationis annum: quo qui expertus fuerit non sibi ex re esse tale institutum, liberè recedat. Accedit prætereà quod non semper est personarum paritas. Vtrùm vir illustris aut egregiè doctus teneatur ideo religioni se mancipare quod religioni vel parùm vel nihil vtilem extraxerit? Extat deinde ar
gumentum quod restitutio in foro conscientiæ non obligat nisi illis casibus, quibus si veritas publicè constaret, obligatio secundùm leges oriretur in foro exteriori: at verò neque Papa neq;neque Pręlatorum vllus talis reum criminis compelleret illo pacto restituere: nulla ergò est obligatio in conscientia. ¶ Quinta ni
Quinta conclusio.
hilo seciùs adhibenda est conclusio. Qui cōuentumconuentum aliquem aut religionem persona aliqua expoliauit, quę religioni erat frugi (nam de inutilibus nullus subesse potest scrupulus) fortè teneretur de damno dato: neq;neque verò in integrum, sed ad prudentium arbitriũarbitrium: vt qui rectorem Cathedræ vel fraude dementaret, vel vi exire constringeret, teneretur de damno cessantium prouentuum. Haud tamen hoc tanꝗ̈tanquam mihi cōpertissimũcompertissimum statuerim. Imò standũstandum arbitror tũctunc foro exteriori: nam (vt dixi) non eadem est hîc prorsus ratio quæ de seruo. Hæc autẽautem disputata sint de iustitia: nam de cōsilioconsilio aliud est. Peregregiè nanq;nanque fecit Raimundus, per suũsuum ipsius ingressum damnum cōpensandocompensando, quod religioni dederat.
¶ Tertium argumentum iam nos in con
siderationem mittit restituendorum temporalium bonorũbonorum. Hæc autem triplici sunt differentia. Alia quippe sunt corporis, alia verò exteriores facultates, ac tertia inter hæc media, puta honor & fama. Quod IoānesIoannes in sua Canonica dixit: Omnia quæ sunt in mũdomundo, aut sunt cōcupiscentiaconcupiscentia carnis, aut cōcupiscentiaconcupiscentia oculorum, aut superbia vitæ. Inter hæc autem illa sunt nobis congenita penitiùs, ac natiua, atq;atque adeò potiora, quæ ad corpus attinent. In quibus primum est vita quę per homicidiũhomicidium tollitur. De qua re S. Tho. ac Theologi summo consensu respondent in tali casu,
quia æquiualẽsæquivalens restitui nequit, sat esse vt fiat possibilis repensatio: veluti quia Deo & parentibus reddere ad iustum non valemus, vt potè à quibus suscepimus vitāvitam, sufficit eis reddere quantũquantum possumus. ¶ At verò operæpretium est hoc pressiùs explicare. Atqui in primis recolendum est ex superioribus necessariam esse homicidæ & restitutionem facere damni dati, & satisfactionem de iniuria: & ideo de vtraq́;vtraque est dubium in foro conscientiæ: nam in foro exteriori posita est talionis pœna: vt iuxta verbum Domini, Qui gladium acceperit, gladio pereat. Hoc autem nihil ad nos: qui tantùm instituimus confessarios ad pœnitentias iniungendas. Dicamus ergò priùs de damno dato. De quo est omnium conclusio, quòd si occisus familiam | sudore proprio alebat, tenetur tunc homicida illud damnum compensare, alendo eandem familiam. Et ratio fit illis comperta ex natura commutatiuæ iustitiæ. Sustulit ille viduæ & orphanis alimoniam: reddat ergò. Sic enim decretum est. c. fin. de iniur. & dam. dato: Si tua culpa datum est damnum, iure super his satisfacere te oportet. Hi autem sermones vniuersales, sunt magis veri & minùs vtiles. Opùs est nanque respondere an quicunq;quicunque
Dubium.
sit ille homicida: & quantacunq;quantacunque fuerit defuncti familia, debeat illam perpetuò sustentare. Maioris. 4. distin. 15. q. 19. dubio po
Opinio Maioris.
stremo ait teneri homicidam tantùm reddere hæredibus defuncti quantum ipse iudicio prudentium lucratus fuisset tota vita: deductis laboribus. quia non tantum, inquit, debetur quiescenti homini, quantũquantum laboranti. Hoc autem nihil est dicere: quoniam si illi
Impugnatio
qui suis manibus victitat laborem ademeris, nihil relinquis: cessans quippe ab opere nihil lucraretur. Item argumentum est contra hoc vrgentissimum. Si enim quis quenquāquenquam ab opere & labore cohibet, in integrum tenetur de damno, ac si ille laboraret: nam ille accinctus est operi. Si tu ergò illi obstas, adstringeris ei quod ipse lucraretur refundere. Et ideo Scotus dist. 15. q. 3. ait talem homici
Scotus.
dam teneri ad sustentationem familię defuncti: non solùm vxoris & liberorum, verùm si ille matrem quoq;quoque & propinquos nutriebat, vniuersos quoq;quoque cogitur ipse pascere. Et sequitur eum Adrian. eádem distin. citatq́;citatque in eandem sententiāsententiam Speculatorem & Panor. dicentes quod quisq;quisque hęredum potest agere pro operis defuncti, quas posset exercere toto suæ vitæ tempore. Hæc autem regula non est
Improbatio
ad amussim certa, sed dura valde circunspectorũcircunspectorum cōscientijsconscientijs. Sequeretur enim quod homicida ante iudicis condemnationẽcondemnationem in summāsummam pauperiẽpauperiem redigi deberet, & talẽtalem deberet imponere cōfessariusconfessarius pœnitentiāpœnitentiam. Vnde si homicida pauper est, qui tantum lucratur quantũquantum ille lucrabatur defunctus, teneretur totum dare, & nihil sibi reliquum facere. Quòd si fortè ille occisus erat mercator, cui ampli prouentus proueniebant, & homicida itidem est mercator, teneretur tantundem hæredibus refundere. Adrianus concedere videtur: Maioris verò negat. nam dicit quòd postquàm familia habet aliunde victum, non tenetur homicida illum ei suppeditare. At verò hoc nihil refert: nam si nudam commutatiuam iustitiam consideres, nil interest sintne hæredes diuites, an pauperes. Etenim (vt 5. q. superioris libri dicebamus) non hoc attendit: sed pręcipit vt quantum ablatum est, reddatur, modò qui abstulit soluendo sit. ¶ His ergo prætermissis, certissima quæ hîc potest conclusio stabiliri, est hæc. In his quæ secun
Conclusio authoris.
dùm speciem reparari nequeunt, restitutio est ad arbitrium prudentium facienda. Neq;Neque particularius aliud S. Thomas respōdetrespondet: nimirum intelligens nihil posse certius constitui. In hoc autem arbitramento habenda est ratio personarum, tam occisi quàm occidentis, quàm etiam hæredum: nam (vt modò disputabamus) nulla aliarum regularum est solida. Quapropter hæc est quæ prudentibus habetur in vsu. Atq;Atque adeò plus huc conducit prudentum sententia, quàm Theologorum scientia, vel Iurisconsultorum. Quando enim homicida est diuitijs prępotens, maior est ei restitutio iniungenda, quàm si egeret. Et si occisus inutilis erat suis, minor quàm si erat frugi. Est prætereà in hisce iniurijs considerandum quòd qualitas defuncti non tantum pẽsaripensari habet ex vtilitate ipsius, indigentiaq́;indigentiaque suorum, verùm etiam ex valore & dignitate personæ. Nam qui virum ingenuum literísve aut alia ratione insignem occîdit, ad maiorem multò restitutionẽrestitutionem tenetur quàm si personam inferioris classis trucidaret. Falluntur ergò qui arbitrantur ob id quòd non reliquit familiam inopem non esse restitutionem necessariam: quoniāquoniam talis persona multò pluris erat quàm alia. Quin verò & occidendi modus, si per insidias, aut fraudẽfraudem, aut per insignem atrocitatem homicidiũhomicidium perpetratum est. Hæc inquāinquam omnia venire debent in consilium vt restitutio legitimè fiat, dummodò hęc omnia iniurius possit soluere, etiāetiam cum graui detrimẽtodetrimento suorũsuorum bonorũbonorum. Tametsi, vt ad superius quoddāquoddam verbũverbum respōdeamusrespondeamus, non sit propter restitutionem in foro cōscientiæconscientiæ in extremam aut grauem necessitatem quisquam cōijciendusconijciendus. Sed & restat insuper in huiusmodi casibus animaduertendum, id quod in spe est tantùm, non æquipollere ei quod est in re: nam poterat defunctus citò mori, aut languere, ita vt non posset familiam sustentare. Idem prorsus dicendum de mutilatione membri: vt qui manum alteri abscidit tenetur soluere operas medici, & damna, cessantesq́ue labores in integrum: ad arbitrium tamen sapientum virorum. Quòd si quis sententiæ huic obijciat illud Exod. 21. quod iure etiam Canonico de | iniur. & dam. dat. cap. si rixati. pro lege susceptũsusceptum est: nempè quòd si percusserit alter proximum suum lapide vel pugno, & ille mortuus non fuerit, ille qui percusserit, opera eius & impensas in medicos restituat, cæterùm innocens erit. Respondetur quòd erit innocens respectu homicidij: & si ille qui læsus est, plenè cōualuitconualuit, euadet tunc & percussor prorsus liber. ¶ Ex his fit consequens quòd non debet æstimari pretiũpretium huiusmodi læsionum ad libitum illius qui damnum accepit. Amputauit quis manum alteri, aut eruit oculum: vtrùm teneatur tantum reddere quantum ipse peteret, si ante mutilationem ipse vellet vendere membrum suum? Minimè gentium. Est plebeius qui pro mille aureis nollet orbari oculo: & tamẽtamen postquàm auulsus ei est, non tenetur qui eum eruit tantum reddere. Non enim est eadem hîc habenda ratio quæ in rebus recuperabilibus. Si furto surripui equum, debeo vel ipsum reddere, vel simpliciter quantum valet: at quia membra non possunt eadem restitui, non debent tanti æstimari quanti homines illa faciunt quando habent. Quanuis etiam deformitas quæ in mutilo restat, sit etiam repensanda. Sed est tandem adnotandũadnotandum quòd inter illustres istæ restitutiones non petuntur. Nam damna facilè condonant: iniuriæ enim sunt, quas nunquam obliuioni tradunt. ¶ Secundò, præter damna data tene
tur iniurius satisfacere pro iniuria: sed de hoc quoq;quoque diuersæ versantur opiniones. Est inquam Scoti grauis seueraq́ue sententia loco citato. Ait inquam quòd vbi lex talionis iure sancita est, illa est sancta & legitima: & ideo iustè inquit debet illic homicida patienter soluere illam pœnam. Quòd si intelligat dum captus fuerit supplicioq́;supplicioque destinatus debere patienter tolerare, verissimum est. Attamen si intelligat quòd ipse se debeat offerre prætori, hoc profectò nulla probabilitate sustineri potest: quoniam nemo reus esse tene
tur, ac simul actor, vt sponte se patibulo obijciat: esset enim hoc contra ius naturæ, quod tam truces leges & præcepta non admittit. Haud tamen credibile est grauem doctorem ita sensisse. Id quod ex subiunctis statim verbis conijcitur. Subdit nanq;nanque quòd vbi lex talionis non fuerit statuta, reus non tenetur sibi eam inferre: quia nullus debet esse homicida suî. Hinc enim colligitur quod neque vbi statuta fuerit tenetur reus obijcere se iudici. Hoc enim eôdem recideret, ac si eam sibi inferret. Adijcit nihilo minùs expedire tunc tali homicidæ vt exponat vitam suam in causa iusta, vtpote in bello contra inimicos ecclesiæ pro restitutione facienda illi cuius vitam abstulit. Et subdit quòd si neque tantam restitutionem velit facere, non potest omninò esse immunis à restitutione. Est satis seuera & rigida censura: quam videtur sibi satis corroborare verbo Christi: Qui gladio occîdit, gladio peribit. Et Adrianus consentit cum illo. Ego verò fateor quòd
Improbatio
neminem possem sic obligare. Christus nanque de vindice gladio reipublicæ loquebatur, quo malefactores pereunt. Imò verò probo viro qui ira succensus vnum homicidiũhomicidium fecit, non subinde consilium esset illa de causa committere se bello: secùs si esset eousque perditis moribus vt esset velut publica pestis. Aliter ergò facienda est satisfactio pro
iniuria, petendo videlicet suppliciter veniam, vel arbitraria pœnitentia. ¶ Quando verò nulla alia patet restituendi via, commoda restitutio est si interfector orationibus & precationibus mortuum suum apud Deum adiuuet. Idq́ue salutare est vt in sacramentali confessione pœnitentiæ loco iniungatur. Tametsi, vt verum fatear, iustitiæ obligationẽobligationem de huiusmodi spirituali restitutione planè non video. Neq;Neque S. Thom. illius meminit. Quamlibet Scot. loco citato necessariam existimet. Neque verò in foro iudiciali compulsio fit nisi de dānodamno temporali dato, deq́;deque compensione iniuriæ. Sed est nihilo minùs saluberrimum cōsiliumconsilium, quando interfectus indiget. Nam si à fide catholica alienus vixisset, ridicula esset talis restitutio. ¶ Restat au
tem dubitationis nonnihil, qui sint illi hæredes quibus facienda est restitutio de necessitate. Ait enim Scot. quòd si ille defunctus alebat parentes & alios cognatos & propinquos, omnes tenetur interfector pariter sustentare. Et eum sequitur Adrianus, & alij. RespōdeturRespondetur tamen per temperamentũtemperamentum huius
Sententia authoris.
sententiæ. Sunt enim aliqui hæredes necessarij: nempè qui tale ius habent vt nequeant in totum ab hæreditate excludi: sicut sunt vxor & maritus, parentes & filij: hos enim tenebatur pater sustentare si egerent. Quapropter & hic hæredum ordo succedit in ius defuncti: quibus ideo de iustitia facienda est restitutio. Et ratio est quòd homo est quoddam bonum, non solùm suum, sed vxoris, & prolium, & parentum. Et ideo qui hominem gladio sustulit, illis sustulit. Alij verò sunt hære|des solùm ab intestato, qui tamen non sunt necessarij: vt fratres, & inferiores cognati. Et his rigore iustitiæ in conscentia non tenetur homicida: nam licèt defunctus sua liberalitate illos aleret, non ideo illa obligatio transit in homicidam. Aliâs teneretur pariter alere amicos & famulos, & quoscunque ille in domum receperat. Verum est tamen quòd in foro exteriori fratribus & reliquis agnatis, quia ius habent agendi de iniuria, solet, vt eam remittant, pecunia rependi: non tamen quòd pro damno dato illis quicquam debeat̃debeatur. ¶ Quòd si super his percōterisperconteris, vtrũvtrum
hæredes homicidæ si ipse viuens non satisfecit, teneantur de damno in conscientia? Respondetur ipsos teneri si defunctus bona reliquit: aliâs minimè. Iniuriam autẽautem compensare, non item conuincuntur. Nisi viuens homicida cōdemnatuscondemnatus esset transiretq́;transiretque in rem iudicatam vt pro iniuria tantum solueret.
SEquitur vt in quarto argumento de fa
De quarto argumento.
ma & honore lęsis, quomodò debeant restitui. Qualiter autem fama & honor differant, libro sequent. quæstio. 9. vbi eorum tractatus proprium habet locum, explicabitur. Nunc autem satis est nosse famam, quæ bona est existimatio de homine publicitùs habita, per detractionem denigrari: ob idq́;idque infamator commodiori aptioriq́ue possibili modo, restituere, resarcireq́ue eam tenetur. Est enim in bonis temporalibus post vitam præcipuum. Neque verò est, sicuti ablata vita, irrecuperabilis: potest enim in integrum restitui. Attamen præstituenda est statim in fronte regula, Quòd læsa fama non
Regula de fama restituẽdarestituenda.
est de necessitate salutis restituenda, nisi quādoquando contra iustitiam aufertur. quæ regula vniuersalis est in omnibus bonis. Vnde cùm S. Thomas tres assignet infamandi modos: Primus, inquit, cùm quis scilicet verum dicit & iustè non obligat ad restitutionẽrestitutionem. ¶ At quia de hac re variæ circunferuntur opiniones, nè tanta authorum citatione stylum obnubilemus, subiectis notabilibus rem aperiamus. Primùm, vt obligatio restitutionis
Primum notabile.
famæ oriatur, requiritur vt verè fuerit ablata, vel obscurata: nam quandoque ratione obiecti apparet auferri, quæ tamen re vera non aufertur. Id quod quatuor modis
contingere potest. Primò, si qui diffamatur talis homo est, cui secundùm humanam reputationem illa non est infamia.
Dixisti aulicum hominem seruire, vt ipsi aiunt, aulicæ etiam fœminæ: licèt suspicio inde oriatur si modò fœminam nullatenùs infamares: profectò viro non teneris ad restitutionem. Neque si diceres descendisse in duellum cum alio: quanuis hoc secretum esset, & forsan mendacium: quia tali hominũhominum ordini nulla aut perquàm exilis oboritur ex his infamia. Secundò neque aufertur fama quando persona iam publicè erat infamis. Mentitus es, verbi gratia, meretricem tali nocte admisisse lenonem, quem non admiserat: re vera non esset peccatum mortale non restituere ei famam: quia nullam inde maculam ipsa contraxit. Tertiò si infamia est de re leuissima. Vt si quis alium infamaret quòd esset negligens in studio: & quòd non ieiunaret Quadragesimam totam, quanuis mendacium esset: si persona illa erat vulgaris, pro nihilo ducit. Quartò si infamator vel non est fide dignus, vel ioco videtur dixisse: quoniam cui nulla datur fides, etsi delictum incurrat, quia tamen nullam generat infamiam, nullo se illaqueat restitutionis nexu. ¶ Prætereà requiritur vt alius fa
SecundũSecundum notabile.
mam obnubilet per iniustitiæ delictum.
Etenim qui more & lege verum crimen propâlat, nihil aufert quo restituere teneatur. Vt si quempiam in iudicio rectè accusasti: aut si per fraternam correptionem ad maiorem emendam prudenter plures accersisti testes, quibus proximi delictum patefaceres: aut si bono amici tui consulens, qui criminosum aut malè fidum seruum recipere in suam familiāfamiliam adornabat, id nè faceret admonueris: nullus istorum casuum iugo restitutionis hominem subdit. Mox si quis quempiam infamet contra charitatem non violando iustitiam, neque sic innectitur restitutionis necessitate. Detulisti criminosum in iudicium qui re vera dignus erat supplicio, & testibus conuinci poterat, non tamen ad bonum suspiciens, sed iniquo animo, puta ex odio aut ex auaritia, vt illi in sua dignitate per ambitionem succederes. Deliquisti quidem contra charitatem & liberalitatem: non tamen restituere conuinceris: quia non fecisti contra iustitiam. Pari ratione si prælatus proderet reum quem licitè condemnauit: proderet autem quibus illud erat ignotum. Impingit quidem in charitatis iura: haud tamen restituere tenetur. Neq;Neque verò qui legitimè diffamatũdiffamatum in vno loco traducit in alio, vbi res nōdũnondum erat audita. ¶ Ad hæc requirit̃requiritur tertiò quod quod læsus est non alia
Tertium notabile.
via famāfamam recuperauerit: nam tunc immunis fit | ille qui infamauit à restitutione: quippe cùm alter iam habeat quod perdiderat. Vt si ille quem de concubinatu traduxi, adeò se compurgauit vt nulla mihi ampliùs habeatur fides, onere sum restituendi exoneratus. Ecce ergò tres conditiones ex quibus obligatio conflatur ad restitutionem: scilicet vt auferas famam, & contra iustitiam, & quam alter non iterum in integrum reparauit.
¶ Post hæc ergò ad singularia descendenti
bus dicendũdicendum restat quòd duobus modis (vt ait sanctus Thomas) vsu venit contra iustitiam infamatio: scilicet quando quis falsum crimen imponit atq;atque iniustè: secundò quando imponit verum, sed iniustè. Sed nun
Dubium.
quid fieri potest vt impositio falsi criminis sit vnꝗ̈vnquam nisi iniusta? Quid ergò opùs erat post falsum, addere iniustè. Respondetur fuisse
Solutio.
necesse: nam (vt libr. sequent. quæst. 4. visuri sumus) iudex ante cuius tribunal ille legitimè probatur nocens, quem ipse nouit esse innocentem, tenetur ipsum supplicio addicere: quo vtiq;vtique casu falsum illius crimen facto ipso affirmat, iustè tamen: & ideo ad nullam cogitur restitutionem. At verò neque iudex extra illum casum, neque vlla priuata persona sciens ac prudens falsum de alio crimen adstruere valet citra iniustitiam. Tunc ergò ille non faciet idoneam restitutionem antequàm asserat se esse mentitum, nisi forsan inter illos conuenerit, vt alia sit remuneratione contentus. De quo statim verbum alterum adhibemus. Quin verò & hoc obseruandum est documentum, quòd non satis est
coram eisdem, quibus mendacium dixeras, te mentitum asserere: verùm teneris contrariam quāquam feceras fidem facere: videlicet quia homines procliuiores sunt ad credendum mala quàm bona, iureiurando si opùs fuerit, adhibitisq́;adhibitisque insuper testibus, mōstraremonstrare te debes falsum dixisse: vt qui tua culpa fuerat infamia respersus, tua quoq;quoque diligentia repurgatus euadat. ¶ Secundo modo, obscuratio
SecũdusSecundus modus.
alienæ famæ fit contra iustitiāiustitiam, quando quis verum crimen detegit: tamen contra iuris necessarium ordinem. Vt si quis occultum crimen vel extra iudicium propalauit, vel in iudicium accusando detulit, quod tamen probare nequiuerat. Quando verò aliâs prætermisit ordinis minutias, non fit subinde restitutioni obnoxius. vt puta si accusauit die festo, aut loco indecenti, aut non seruatis alijs ceremonijs, quæ rei substantiāsubstantiam non mutant. ¶ Veruntamen hic restitutionis casus, perꝗ̈perquam difficilis est, si fieri ritè debet ac rectè. Enimuerò hoc certum est non licêre illi infamatori dicere se fuisse mentitum: esset enim hoc ipsum mendacium: quod pro salute totius mundi neutiquàm dicendum est. Atqui id quod sanctus Thomas & Scotus & pleriq́ue Doctorum aiunt, debere scilicet illum tunc dicere se perperàm illud dixisse, atque iniquè proximum diffamasse, neque esse sibi adhibendam fidem, vsque adeò vel parùm vel nihil ad restitutionem confert, vt citiùs ac sæpiùs noceat. Alij ergò recentiores aiunt infamatorem tunc debere vti amphibolis verbis, vt sic ipse non mentiatur, vt tamen alij arbitrari possint, fuisse mentitum. Sed re vera præterquàm quòd hoc, genus esset mendacij, nihil vtilitatis afferret. Ob idq́ue satius mihi semper visum est, quod & hîc Caiet. ait, non ampliùs talem detractorem coram eisdem de re illa fari debere: sed bonam vbiq;vbique eiusdem hominis existimationem dispergere, videlicet quantũquantum citra mendacium valet. Et quanuis inde alij quòd non se ipse retractat, colligant verum dixisse, non tamen ipse ampliùs facere valet. At verò tenetur ei, cuius infamiam vulnerauit de damno dato: nempè si causa illius iniuriæ aliquam iacturam suorum bonorũbonorum fecit. Non tamen in integrum, ac si per mendacium eum diffamasset, sed ad arbitrium sapientum prudentumq́;prudentumque virorum. ¶ Verùm tamen in his restitutionibus faciendis pensanda est rei possibilitas. Ecquis enim restituere valeat si ei quem diffamauit impedimento fuit nè episcopatum aut egregiam cathedram amplámve dignitatem obtineret? Debet ergò in hisce casibus consilium teneri sapientum. ¶ Tertius verò modus qui ab Scoto & Richardo & cæteris adijcitur iniustè in
famandi, vsu venit quando quis negat occultum suum crimen, quod alter iniustè detegit, siue in iudicio siue extrà. Vt dum occultus concubinarius aut fur præter ius denuntiatus, ait denuntiantem fuisse mentitum. Dubium enim est teneatúrne illi restituere famam quam ei sauciat, dicendo illum esse iniquum delatorem. Et quidem CaietañCaietan.
Caietanus.
hîc: & in Summa, in verbo, restitutio, vtrunq́ue eorum ait teneri alteri restituere: quandoque mutuò sunt sibi inuicem iniurij: & nullus, vt ipse arbitratur, potest suam famam remittere. Scotus verò & Richar
Scotus.
dus mitiùs respondent: nempè illum concubinarium non teneri sic denuntiatori re|stituere famam, vt occultum suum crimen fateatur: sed alijs verbis eum excusando: nempè dicendo bona intentione & zelo illum fuisse adductum. ¶ Crediderim tamen, si
Sententia authoris.
meũmeum est auscultandũauscultandum iudiciũiudicium, quòd licèt hoc quod Scotus admonet salûbre sit cōsiliumconsilium: tamen secundùm iustitiæ rigorem ille iniustè infamatus nullatenùs tenetur denuntianti vel accusanti restituere: etiam si suum crimen negauerit, ex qua negatione colligatur alium fuisse vel mentitum, vel falsum locutum. Id quod & ante nos Syluest. adstruxit, in verbo, restitutio. 3. §. 3. Nam qui suo vtitur iure, nemini iniurius est, atq;atque adeò rigore iustitiæ non cogitur illi quidpiam restituere: ille autem qui tali casu suum celat crimen, suo vtitur iure. Quòd si arguas, illum dum negat crimen quod fecit, mentiri: & si cum iuramento id negat, peccare mortaliter: ex quo consequens apparet, alteri ad restitutionem teneri. Respondetur primùm quòd potest celare tacendo, scilicet neque affirmando neq;neque negando. Secundò respondetur quòd etiam si negando citra iuramentum peccet, non tamen mortaliter: quia non perniciosè mentitur: quandoquidem ius habet celandi. Et quanuis deierans mortaliter peccet contra Deum, non tamen iniustitiam contra reuelatorem committit. Neque verò, vt Scotus putat, contra rem publicam: quoniam quandiu ipse habet ius suum contegendi crimen, non est inobediens iudici: atque adeò neque ad restitutionem cogitur. Est enim alta mente, illa supraposita regula seruanda, Nullum peccatum ad restitutionem obligat nisi sit contra iustitiam.
Quocircà metaphysica hæc distinctio Caie
Caietanus.
tani, scilicet quòd accusator potest considerari vel tanquàm iniustè accusator: & tunc alter crimen negando, non facit ei iniuriam: sed tamen potest etiam considerari tanquātanquam homo, & tunc fit illi iniuria. Metaphysica inquam hæc distinctio, profectò nihil ad mores refert: nam cùm ipsissimus homo sit qui accusat, nullam ei irrogat iniuriam, qui se suo iure ab illo tuetur. Prætereà inanis est ille modus mutuæ restitutionis. Nam si qui accusauit non potest dicere falsò se accusasse, quia mentiretur: sed accusasse iniustè, per hoc non resarcit alterius famam: imò potiùs cōfirmatconfirmat rem veram affirmasse. Item postquàm alter non tenetur crimen suum occultum confiteri, si diceret, vt vult Caietanus, alterum non fuisse calumniatorem, illa esset quasi confessio proprij criminis. Ille ergò infamatus non tenetur restituere accusanti: sed si alteruter, potiùs accusator qui priorem intulit iniuriam tenetur accusato. ¶ Præter hęc quādoquando vterq́;vterque teneretur, certum est, contra quam Caietanus censet, locum habere compensationem: vt scilicet iniuria pro iniuria remitteretur. Potest enim quisq;quisque suam famāfamam & remittere & commutare, vt statim videbimus. ¶ Quartus deniq;denique modus iniustè infamandi est tanto pernicio
sior, quanto vsitatior & minoris æstimatus. NẽpèNempe dum quis quæ audiuit retulit. Audisti scilicet vicinam tuam amicum receptare: id autem, vt ingenium est hominum, statim in aures viciniæ hisce verbis susurras: Hoc aut illud audiui: ego quidem non credo, sed audita refero. Est profectò ingeniosus, sed pestilens detrahendi modus. Nam quo tu teipsum sanctiùs iustificas, maiorem tibi arrogas fidem, & ideo peiùs infamas. Sic enim fama, vt ait ille, vires acquirit eundo. Quare etsi Scot. loco citato distinct.
Scotus & Caietanus.
15. q. 4. & CaietañCaietan. 2. 2. quæstione. 73. articu. 2. illam censeant non esse directè infamationem, quia ex natura rei non aufert famam, neque obligare putant ad restitutionem nisi ratione scandali: profectò ego non sic auderem tutas reddere conscientias. Imò qui sic infamat, licèt non teneatur dicere se esse mentitum, quandoquidem id audiuit: tenetur tamen non solùm dicere leuiter se esse locutum, verùm & operam dare, vt opinionem quam alij conceperunt illis adimat. Nisi fortè res sit tam publica, vt alia via inserpserit. Cauendum ergò est maximè ab huiusmodi susurris. ¶ Præter hæc autem de hac famæ restitutione multa doctores controuersantur dubia, quæ sunt ordine discutienda. Primum est vtrùm cum detrimen
Primum dubium.
to propriæ famæ restituenda sit aliena. Apparet enim id non esse necessarium: tum quòd vnusquisque debet potiùs suæ famæ consulere quàm alienæ: tum etiam quòd fama quam ego alteri abstuli, non mihi accreuit. Debeo inquam quos deprædatus sum nummos eò restituere, quòd mihi accreuerunt: ob id autem quòd famam alterius obscuraui, mea non fuit facta clarior. ¶ Respondetur, nihilo minùs procul dubio cum propriæ famæ detrimento eam tenemur, quam lacerauimus, reficere. Nam licèt nostræ propriæ quàm alienæ accuratiùs debeamus prospicere: haud tamen vlli | licet cum alterius iniuria sibi consulere. Neq;Neque dissimile est in alijs bonis temporalibus. Si enim alienam domum incendio absumpsisti, aut hominem coëgisti suas merces in vndas iactare, licèt nihil tibi accreuerit, teneris nihilo minùs restituere. Vnde acutè profectò Aristot. 5. Ethicorum docuit in huiusmodi iniurijs, licèt non proprium, tamen metaphoricum esse lucrum: nempè quòd tuātuam explens voluntatem aliũalium deuicisti: od idq́;idque perinde teneris restituere ac si quod abstulisti tibi esset appositum. ¶ Hoc autem dubium, al
Alterum dubium.
terum parturit: vtrùm scilicet vsq;vsque adeò hoc sit verum vt nullam exceptionem admittat. Est enim prægraue, vt si Antistes, vel alter egregiæ existimationis, famam priuati hominis maculauerit, teneatur cum tanta iactura suæ alienam reficere: dicendo se esse mentitum, vel quid simile. Respondetur leges has morales non esse tanto cum rigore auscultandas, sed vt sapientissimus quisq;quisque ponderata personarum qualitate censeret: & ideo personæ illustri satis est si quam obtenebrauit alterius famam, pecunia, vel alia ratione compenset. Quòd si alter noluerit, non tenetur infamator amplius facere: nam etiam in pecunijs si debeo decem, quæ soluere non possum nisi cum miliũmilium detrimento, profectò differre possum solutionem, vel aliam viam indagare soluendi. ¶ Grauius autem dubium,
Tertium dubium.
huic affine, est, vtrùm fama sit cum detrimento propriæ vitæ restituenda. Caiet. nanq;nanque. 22. q. 62. ar. 6. quem iuniores nōnullinonnulli sequuntur, tres rerum ordines distinguit: nempè pecu
niam, honorem ac simul famam, & tertiò vitam. De quibus hanc constituit regulam. Rem inferioris ordinis nemo tenetur cum detrimento rei superioris restituere: vt pecuniam cum detrimento seu famæ seu honoris: nec famam vel honorem cum detrimento vitæ: sed rem cuiuscunq;cuiuscunque ordinis cum detrimento rei eiusdem ordinis. ¶ Regulas autem huiusmodi ex visceribus metaphysicæ expressas, multò plus nimio Caietanus ad morum philosophiam accommodauit: quæ ideo non possunt non esse fallaces. Profectò
Reprobatio
non est quòd ambigi possit, quin pecunia debeat nonnunquàm cum detrimento famæ restitui. Primùm enim nemini fas est cum detrimento & iniuria alterius suũsuum protegere honorem & famam: neque alter qui læsus est tenetur iuri suo etiam pecuniario cedere, vt qui iniuriam intulit, suam protegat famam. Suffuratus es, verbi gratia, amplam pecuniam: haud dubium quin debeas omnem adhibere diligentiam vt secretò restituas. Si tamen neutiquàm sine famæ & honoris periculo potes, non ideo debet alter sua denudari substantia: maximè cùm damnum illius graue est. Haud enim negamus quin debeat respectus haberi famæ & pecuniæ: sed tamen, cæteris paribus, maius est ius innocentis, qui à te iniquè læsus est. Secundò, quanuis metaphysicam rationem inire velimus, & si fama genere suo præstantior sit quàm pecunia: tamen tantum potest æris accumulari, vt cumulus ille multò sit pretiosior fama tua. Est quidem aurum suo genere argento pretiosius, sed tamen tantum esse potest argenti pondus, vt multò æstimetur pluris, quàm minus auri. Porrò ergò illa regula valde perniciosa est in rem publicam: quam idcircò absit vt vllus credat qui suæ studet conscientiæ consulere. ¶ De vita autem quòd quis cum
eius periculo aliquam teneatur restitutionem exequi, vrgentius dubium est. Etenim cùm, vt suprà diximus, non modò nemo sit dominus vitæ, verùm neque ob vllum delictum teneatur se morti offerre, vt libro proximo dicturi sumus, aut mortem sibi ad quam condemnatus est asciscere: cōsequensconsequens esse apparet vt cum eius periculo nemo ad restitutionem teneatur. Respondetur ergò quòd secundùm communem legum ordinem & morem nullus tenetur cum periculo mortis restituere, non solùm pecuniam aut famam, verùm neque vitam quam alteri abstulit, etiam si insignem virum occiderit.
Et in hoc etiam fallit regula posita, scilicet quòd res debeat semper restitui, etiam cum periculo rei eiusdem ordinis. Secundò nihilo minùs, saluo meliori iudicio, crediderim singularem posse euentum contingere quo quis cum periculo propriæ vitæ teneatur restituere, non solùm famam & honorem, verùm etiam fortèrem pecuniariam. Exempli gratia. Si quis illustrem familiam de hęresi aut de crimine læsæ maiestatis mendaciter diffamasset, ita vt nisi mendacium retractasset, eadem prosapia perpetua illa labe maneret infecta: deberet quidem omnem adhibere diligentiam vt vitam propriam in tuto constituendo testimoniũtestimonium peremisset. At verò etiam si non posset sine periculo vitæ, credo nihilo minùs teneretur.
Veruntamen prudenter discernendum est, delictúmne & damnum iam transierit, an | verò sit semper dependens. Occidisti hominem, vt dicebam, quem iam in lucem restituere non potes, non teneris vt pecuniāpecuniam pro illo restituas periculo te mortis exponere: neque si famam denigrasti quam infamatus recuperare non potest. Sed tamen de illo casu loquor quando ex te fama actu pendet vt recuperari possit. Idem censuerim de vita: vt si ob tuum solum falsum testimonium vinctus quispiam est qui morti addicitur: profectò tenereris etiam cum periculo tuæ
Notanda distinctio.
vitæ illum morti eripere, in quam tu illum adigis. Secùs si tu crimen cōmisisticommisisti ob quod ille falsò condemnatur. Enimuerò si tu illi non imposuisti, nihil tua refert: ob idq́ue nulla lex teipsum tũctunc prodere cogit. ¶ Quid autem dum quis famam restituere non potest? Diuus Thomas ait debere aliter recom
D. Thomas. & Scotus.
pensationem facere: idemq́;idemque Scotus in. 4. distinctio. 15. secundùm tenorem illius glossulæ super cap. ecclesia. vt lite pend. nih. innoue. Cùm res restitui non potest, in alio æquiualenti fieri debet restitutio. Syluest. verò in
Syluester.
verbo, detractio. §. 4. affirmare audet contrarium: Illa nimirum similitudine ductus, quòd sicut pecunię debitor dum non est soluendo, non tenetur honorem aut famam exhibendo recompensare: ita neq;neque qui famam restituere nequit tenetur pecunia satisfacere. Et habet probabilitatis nonnihil. Nam aliâs qui neque per pecuniam potest restituere, deberet eam orationibus vel alia via repensare. Nihilo minùs non est ab opinio
Sententia authoris.
ne regia diuertendum. Enimuerò cùm pecunia pretium sit omnium rerum, illa æstimatur & honor & fama. Et ideo per illam aut per aliud pecunia æstimabile, facienda est horum restitutio. Quando verò illa deest, non est cur per orationes vel per honores restituatur: quia hæc non sunt rerum pretia. ¶ Super his autem omnibus potissima hîc quæstio de hoc disputatur, vtrùm fas cuiq;cuique sit suæ remittere famæ restitutionem. Cuius vtiq;vtique partem negatiuam tuetur Caiet.
Caietanus.
2. 2. quæst. 73. articulo. 2. & in sua Summa, verbo, detractio: cui non desunt alij recentiores sequaces. Atqui fundamentum eius est hominem non plus esse famæ suæ & honoris dominum quàm vitæ: atq;atque adeò sicuti occidere se non potest, neq;neque eandem facultatem alteri facere, ita neque famæ suæ restitutionem remittere. Sed tamen hæc quæstio non est quod magnum nobis negotium hîc facessat: quippe qui suprà quæst. 3. contrarium fundamentum iecimus, & vt arbitror constabiliuimus: nempè quòd homo est honoris sui & famæ dominus sicuti pecuniæ. Tametsi in eodem ordine pluris habenda sit quàm pecunia: secundùm illud Prouerb. 22. Melius est bonum nomen, quàm diuitiæ multæ. Ex
Solutio dub. Prima conclusio.
quo quidem contrario fundamento contrariam modò elicimus conclusionem: videlicet remittere famæ restitutionem atq;atque honoris, genere suo non esse peccatum mortale: nisi circunstantia personæ, scilicet quia est in publica dignitate aut magistratu constituta: aut fortè alia ratio mortale illud efficiat. At si absq;absque vlla causa illāillam quis remittat, aut se non grauiter infamet, erit ei peccatũpeccatum veniale: sicuti prodigalitas pecuniæ quæ genere suo non est mortale: vel saltẽsaltem in eodẽeodem ordine paulò deformius. Et ratio est: quia eiusdem ad seipsum in his quorum homo est dominus nulla intercedit ratio iniustitiæ: sed erit peccatum præter charitatem qua quisque tenetur se & sua diligere: quod quidem in temporalibus non attingit ad mortale. ¶ Ex
Secunda cōclusioconclusio.
qua quidem conclusione subinfertur secunda: scilicet quòd si quis aliqua bona & honesta causa ei qui se infamauit citra aliquam restitutionem parcat: nempè vt illius qui aliâs probus est, honori consulat: aut propter aliam pietatis rationem: non solùm nullam contrahet culpam, verùm & officium præstabit charitatis. Loquimur enim semper absque circunstantia personæ publicæ. Conclusio est non solùm nostra, verũverum Adriani, authoris non infimæ notæ, in. 4. quæstione penultima, de restitut. quinetiam Sancti Thomæ expressè, quicquid CaietañCaietan. contrà conetur. Ait siquidem. 22. quæstione. 64. articulo. 5. hominem esse constitutum dominum suijpsius per liberum arbitrium, & ideo licitè de seipso disponere posse quantum ad ea quæ pertinent ad hanc vitam. Neq;Neque quicꝗ̈quicquam excipit præter transitum huius vitæ ad aliāaliam. vbi palàm asserit omnium præter solam vitam esse hominem dominum. &. q. 73. ar. 4. absq;absque vllo ęnigmate explicatissimè ait, in arbitrio hominis positum esse detrimentũdetrimentum suæ famæ pati: nisi hoc vergat in periculum aliorum: vtpote si quis persona sit publica: secundũsecundum illud Greg. homi. 9. super Ezech. Linguas
Gregorius.
detrahentiũdetrahentium sicut nostro studio non debemus excitare, nè ipsi pereant: ita per suam malitiam excitatas debemus æquanimiter tolerare, vt nobis meritum crescat. Quin verò non solùm ex doctoribus, verùm ex Euan|gelio id non est illatu difficile. Haud enim Christus tātamtantam honoris & famæ curam nobis commendauit, vt declararet non habere nos illorum dominium. Imò Matth. 5. & alibi sæpe, honores omnes cum splendoribus huius mundi impendiò nos admonet vt abijciamus. Et alibi, nè optemus primas cathedras. Et de fama ait Paulus, pro minimo habere, iudicari ab hominibus. Non ait pro nihilo, sed pro minimo: quia fama aliquod bonum est, sed non de præcipuis. His adiecimꝰadiecimus loco citato sanctorum exempla: puta Ambrosij, Augustini, & Anselmi, qui seipsos in suis scriptis humilitatis gratia diffamârunt. Quod certè non fecissent nisi intra limẽlimen virtutis id illis licuisset. At si fundamentum illic satis demonstrauimus, quod arbitror demonstrasse: nempe hominem esse dominũdominum suæ famæ: nulla est ratio cur hîc in confirmandis his conclusionibus immoremur. sanè quæ inde planè colliguntur. At verò quādoquando infamia esset hæresis aut apostasiæ quæ contra fidem & religionem èex regione militant: talis infamia non est ferenda, sed omninò repellenda, & quàm fieri maximè potest abstergenda. Exemplo Christi, qui, vt legit̃legitur Matth. 4. cùm alias sibi illatas à dæmone iniurias æquanimiter tulisset, vbi de idololatria eum tentauit, acerbitate vsus in eum est. Istæ autem conclusiones apertiùs etiāetiam num dilucidabũturdilucidabuntur lib. proximè sequenti, quęst. 10. Vbi ex eodem fundamento collecturi sumus non esse homini contra iustitiam seipsum infamari permittere: quin verò quandoq́;quandoque virtutem. Et re vera contraria huic nostræ opinio turpiter derogat iuribus amicitiæ. Possum enim pro amico vitam exponere, quanuis illius non sim dominus: cur ergo non possim exponere famam & honorem? ¶ At verò non desunt in contrarium
nonnullæ obiectiones. Prima videlicet quæ ex Sapiente asciscitur, Curam habe de bono nomine: bonum enim nomen melius est quàm diuitiæ multæ. RespōdeturRespondetur tamen curam quod habenda est boni nominis eādẽeandem esse, quod nobis virtutis incũbitincumbit: vtpote cuius præ
mium est bonum nomẽnomen. Debemus ergo bonum procurare nomen insequendo virtutẽvirtutem. Est enim eius vmbra. Quapropter sicut eum qui recta pergit ad solem vmbra sequitur: sic & qui virtutem colit subsequitur honor. At quia, vt ait Aristot. honor non est in potestate honorati, sed honorantis: non est tanta cura facienda per se boni nominis. Propter quod dicebat Paulus, perparuifacere iudicari ab hominibus. Et Augustin. 11. q. 3. Can. senti. ait Secundino Manichæo: Senti de Augustino quicquid libet: sola me in oculis Dei conscientia non accuset. Imò qui bonum nomen nisi per virtutẽvirtutem procurat, nunquàm illud attingit: sicuti qui Soli terga vertit, vmbram quam persequitur nunquàm assequitur. ¶ Quòd si nobis eundẽeundem Augustinum obijciamus. 11. q. 3. can. nolo. vbi homines crudeliter ait propriam famam contemnere. Nam vita, inquit, nostra est necessaria nobis, sed fama nostra necessaria est alijs. Respondetur non infinuasse Augustinum dominium famæ nostræ non esse penes nosipsos. Imò id potiùs de vita debuisset asserere, cuius non sumus domini: & tamen ait quòd vita nobis est necessaria. Sed tātùmtantum ait quòd licèt fama res sit propria nostra sicut nostra pecunia: vbi tamen opùs illa fuerit reipublicæ, debemus per bonābonam nostram famam ei seruire: sicuti qui diues est, suis pecunijs. AttñAttamen inde hoc tātùmtantum fit consequẽsconsequens quod homo in dignitate cōstitutꝰconstitutus, aut reipub. necessariꝰnecessarius, famāfamam propriāpropriam suæ functioni mācipatāmancipatam habeat & obligatāobligatam: vtpote sine quod gubernare nequit subditos: & ideo non ita possit eam negligere. Haud tamen inde sequitur quòd priuatus homo teneatur suam seruare famam, sicut neq;neque alia bona temporalia. Præterquàm quòd August. loquebatur quibusdam mulierculis, quæ consultò humilitatem venditantes, diffamabant sese, admittentes ad se viros: quod certè non erat licitum. ¶ Hinc ergo ad præfectos gradum faciamus. De quibus prima sit nostra
assertio, quòd prælatus quādiuquamdiu prælatus est contra iustitiam mortaliter peccaret, si in re præcipui momenti suam negligeret famam: quoniam, vt modò dicebam, habet illam officio mancipatam. AttamẽAttamen si non esset persona adeò egregiè vtilis reipublicæ, & vellet magistratum abdicare, non magis teneretur seruare famam quàm persona priuata: secùs si vult in loco publico perseuerare. ¶ Ex
QuorũdamQuorundam opinio.
his autem pleriq;plerique colligũtcolligunt, eum qui prælati famam dilacerat, non illi tātùmtantum obligari ad restitutionem: sed etiam subditorum collegio. Nam fama, inquiunt, non sua est tantũtantum, sed & collegij. At verò absq;absque moderatrice distinctione non id crediderim. Fama enim pręlati sua est propria, ac si persona esset priuata: licèt ad suam functionem illa indigeat. Ob idq́;idque dum infamia, de prælato tantùm di|spersa est, puta quòd concubinam habet, vel aliud crimen in quo subditi cum illo non participant, illi satis est restitutionem fieri: licèt maior sit faciendi obligatio quàm si persona esset priuata. Si tamen ipse ab restitutione infamatorem absoluat, profectò crediderim, licèt ipse malè faciat, aliũalium nihilo minùs tutum manere: neq;neque quidpiam ampliùs debere collegio: sicuti si suam prodigeret pecuniam, qua egebat vt erogaret in pauperes.
Nam ipse est dominus suæ famæ, licèt malè dispenset. Secùs si crimen totum collegium subnotaret: vt puta si infamaretur de symonia, aut de hæresi, vnde subditi infamiāinfamiam participij contraherent. Tunc etenim & collegio debetur restitutio. ¶ Ex his quæ dicta sunt dubiolum aliud solutum euadit. Nempe vtrùm possit compensatio fieri in fama. Planè em̃enim colligitur fieri posse. vt si tu meũmeum de re aliq̃aliqua corrosisti nomẽnomen, atq;atque ego vicissim tuũtuum, non solũsolum conuenire possumus vt vterq;vterque cum suo maneat vulnere, si personæ sumus priuatæ: verùm etiam mihi licebit non tibi velle restituere nisi eandem tu mihi solutionem facias. Probatur: quoniam, vt diximus, fama potest per pecuniam repẽsarirepensari: & ideo ficut in nummis, ita & in fama locum habet huiusmodi cambium. Haud tamen infamatus potest per modum vindictæ infamatoris nomen lædere: sed tunc duntaxat vt vim
vi repellat: prodendo scilicet aliquod verum eius crimen, quod ad labefactandũlabefactandum illius testimonium necessarium est. ¶ QuintũQuintum argumentum: Vbi de honoris restitutione inquisitio fit, non est tantæ ambiguitatis. Differunt autem honor & fama, vt. q. 9. latiùs dicturi sumus, quod bona fama est bona existimatio & opinio quæ de homine habetur: quæ ideo per detractionẽdetractionem denigratur: nempe aut per impositionem criminis falsi, aut per veri propalationem. Honor verò est reuerentia quæ alteri fit propter aliquam excellentiam, aut virtutis, aut generis, aut magistratus, aut doctrinæ, &c. qui quidem honor deteritur auferturq́;auferturque per conuitia aut contumeliam. Ob idq́;idque faciliùs restitui potest ꝗ̈quam fama: scilicet per contrariācontrariam reuerentiam. ¶ Sed de hac tamen reuerẽtiareuerentia hęsitari assolet, vtrũvtrum ad
Dubium.
honorẽhonorem repẽdendũrependendum satis sit veniāveniam petere. Ad quod Caieta. q. citata. 22. q. 72. art. 3. imperti
Opinio Cai.
nentem esse censet ad honoris restitutionẽrestitutionem, veniam petere. Haud tamẽtamen tam absolutum verbum proferre aufim: sed per hæc documenta potiùs ineunda est responsio. PrimũPrimum, petere veniam, decentissimus est & rei accōmodatissimusaccommodatissimus
PrimũPrimum documentum.
modus honoris restituendi: quādoquidemquandoquidem restitutio per antidotum fieri debeat, hoc est per contrarium: vnde cùm contumelia & conuitium signa sint contemptus, videlicet quod contumeliator vt superiorẽsuperiorem se gerit, alterum subigens: proprium antidotum est cōtrariacontraria humiliatio: etiam corporis inflexio. Secundum assertum est, hoc neq;neque
Secundum.
sufficere semper, neq;neque semper esse requisitũrequisitum: sed prudenti arbitramento opùs esse. Quòd enim non semper sufficiat, patet: nam aliquādoaliquando contumelia est tanta vt id non sufficiat, sed alia sit compensatio requisita. Quòd autem neq;neque id requiratur, liquet ex regula beati Augustini, qui ait, non decere prælatos veniam à subditis petere. Quare neq;neque plebeius homo iusta ratione à viro illustri tantam humiliationem exigeret: sed aliter fieri posset restitutio. Quin adde cùm mos inter nobiles & illustres non sit huiusmodi venias petere, non sunt à confessoribus ad illas cogendi: sed more suo, qui tamen ab euangelico non exorbitet, eiusmodi restitutiones facere. ¶ Ad hæc discerniculo quoque opùs est
quantum ad illos qui sunt contumelias passi, quomodò sit eorum conscientia ad remittendum iniuriam stringenda. Tenentur enim non habere animum vindicandi se priuata autoritate. Nam, vt habetur Deutero. 32. & ad Roma. 12. Mihi vindictam, & ego retribuam. sed tamen non tenentur aut dānũdamnum acceptum aut iniuriam remittere: dum tamen more & ordine per publicam potestatem eam exequantur.
AD sextum argumentum de eo qui ob
Ad sextũsextum argumentum.
staculum est alterinè beneficium adipiscatur, sanctus Thomas respondet tribus dictis. Primum. Si quis iustè, puta intendens honorem Dei, vel ecclesiæ commodum, minùs dignum impediat, vt sacerdotiũsacerdotium digniori conferatur, nulla inde emergit restitutionis obligatio: quia nulla interuenit culpa. Secundum dictum est. Si quis iniustè, odio scilicet eum, consilio, vel alia via qui dignus est & idoneus impediuerit, anteà tamen ꝗ̈quam prælatus aut electores firmatum habeant animum ei conferendi, tenetur ei compensationem aliquam facere, conditionibus personarum perpensis & propinquitate in qua erat ad obtinendum, secundùm Sapientis arbitrium. Non autem tenetur in totum, eò quod prouisio illa impediri poterat. Tertium as
Tertium.
|sertum. Si autem eum quis impediat nè beneficium obtineat cui pręlatus firmiter iam conferre constituerat in totum, per regulam Aristotelicam argumẽtoargumento citatam: Quod parùm distat à re, nihil distare videtur: secundùm tamen possibilem facultatem. ¶ Anteà verò quàm ad istorum examen descen
damus, quæ de impediente asserta sunt, explorandum est de conferente, an si non conferat digniori, aut saltem digno ad restitutionem teneatur, & cui sit illa facienda. Hoc enim hîc à diuo Thoma desideratur: cùm tamen inde res tota pendeat. Et quidem Caietan. hîc, art. 2. in dubio tertio pro indubitato habet, quòd non conferens digniori teneatur eidem ad restitutionem. Nam peccat, inquit, contra iustitiam distributiuam: & certum est huiusmodi iniustitiam obligationẽobligationem párere restituendi: nam distributor tenetur id quod est totius rei publicæ, partibus applicare. Quare si alicui pro merito non conferat, deinceps distributiua iustitia vertitur in commutatiuam, secũdùmsecundum quam restituere ei tenetur: vt planè diuus Thomas ar. 1. huius quæstionis in solutione tertij docuit. Et quidem si Caietani fundamentum esset veritatis germanum, indubitabilis esset conclusio. Arbitratur nanq;nanque bona ecclesiastica
FundamẽtũFundamentum Caieta.
perinde omninò habere ac bona reipublicę, quæ sola distributiua iustitia debentur ciuibus: vtpote quæ in bonum eorum instituta sunt. At verò fundamentum hoc pro nostra virili falsitatis redarguimus libr. proximo, quæs. vltima: vbi & sacris oraculis & bonis rationibus contrarium cōstabiliuimusconstabiliuimus: nempe quod quanuis negandum non sit quin beneficiorum collatio instar fieri debeat distributiuæ iustitiæ, finis tamen eius est ęqualitatem constituere commutatiuæ. Eò quòd decimæ non sunt institutæ in præmium personarũpersonarum pro eo quòd literis & moribus pollent. Nam si ecclesiæ non essent nobis necessariæ, nunquàm fuissent Christianis decimę imperatæ. Sunt ergo mera stipendia ecclesiæ, ministris pro eorum ministerio instituta: quæ dāturdantur illis non quia boni sunt presbyteri, vt illic adnotauimus, sed quia bene præsunt: iuxta verbũverbum Christi, Dignus est operarius mercede sua. Et illud Pauli, Si nos vobis spiritualia seminamus, non est magnum si carnalia vestra metamus. 1. Corint. 9. EâdẽEadem ratione imperatæ fuerunt olim Leuitis. Hęc autẽautem omnia iam illic satis explicuimus: quæ ideo repetitione non indigẽtindigent. Meditanda ergo hîc est potissimùm commutatiua iustitia per quam pontifices electoresq́;electoresque ministrorũministrorum ecclesiæ debent eisdem ecclesijs idoneos ministros pro ratione stipendiorum quæ singulæ illis persoluũtpersoluunt. Contemplandus enim est Christus tanquàm institutor Christianæ familiæ, qui ministeria ecclesiæ instituit & ministris decimarum mercedem proposuit, & fidelitati prudentiæq́;prudentiæque dispensatorum cōmisitcommisit vt idoneos ministros suis prouiderent ecclesijs. ¶ Ex his ergo planè, ni fallor, duæ colliguntur conclusiones. Prior. Prouisor te
Prior conclusio.
netur per iustitiam commutatiuam dignũdignum ecclesiæ prouidere: quod ideo qui non facit, sed illo repulso præfert indignum, tenetur, non illi quẽquem prætermisit, sed ecclesiæ restituere. Atqui hoc ipsum Adrian. posteà
Adrianus.
Pontifex censuit in illa restitutionis quæstione quæ est De collatione beneficiorũbeneficiorum. Tametsi rem non vsq;vsque adeò disseruit. Conclusio est nota: quia ille non peccat contra iustitiāiustitiam commutatiuam nisi in ecclesiam quæ stipẽdiastipendia soluit. Nam dignus nullũnullum habet ius acquisitum, neq;neque eius causa, quæ præcipua fuerit, institutæ sunt decimæ. ¶ Et confirmatur similitudine iam insinuata. Si enim paterfamiliâs œconomum suum conductum operarios mitteret, ille autem illos studio cōduceretconduceret qui non essent ad operas idonei: restituere profectò teneretur, non illis idoneis, quos prætermisit, sed domino cui damnum dedit. Atq;Atque huic porrò sententiæ communis animorũanimorum conceptio applaudit. Si enim Rex aut Pontifex inidoneo atq;atque indigno ecclesiāecclesiam aliquam desponsaret, consensus populi non censeret eum teneri ad restitutionem illi cui non dedit, sed revera ecclesiæ. Cui idcircò deberet alium episcopi adiutorẽadiutorem adhibere: vel alia ratione prospicere vt damnum illi in detrimentum animarum datum, alleuiaret.
¶ Posterior conclusio est, quòd vbi digno
Posterior cōclusioconclusio.
sacerdotium confertur, digniore prætermisso, quanuis grauiter elector aut prouisor peccet, tamen non est quod rigore iustitiæ ad restitutionem condemnetur. Prior pars iam satis illic à nobis demonstrata est: vbi malorũmalorum turbam protulimus quæ inde nascuntur quod digniores non eliguntur. Posterior tamen inde veritatem sortitur, quòd tunc non peccatur contra iustitiam commutatiuam: appellamus enim dignum pro ratione prębendæ. Si ergo ecclesiæ minister applicatur pro quantitate sui stipendij, non fit ei iniuria cōtracontra rigorem iustitiæ commutatiuæ, vt debea|tur ei restitutio. Dixerim contra rigorem: quia semper fit ei aliqua iniuria contra fidelitatem, postquàm alius dignior poterat ei prouideri. ¶ Contra hæc autẽautem est argumentum quod vulgus nobis obmoliri potest: isti nanque qui ad hæc sacerdotia anhêlant, sibi potiùs cum Caietano arbitrantur faciendāfaciendam esse restitutionem: quia peccatur contra iustitiam distributiuam. Eisdem autẽautem non sic est respondendum vt negetur iniustitiam distributiuam obligari ad restitutionem illis faciendam quibus malè distribuitur. Sed tamen id intelligitur quando illa est mera iustitia distributiua: scilicet qua distribuunt̃distribuuntur bona quę ciuibus ob suam ipsorum causam sunt instituta. Hæc autem iustitia non est in proposito, vt expositum est: quoniam etsi sacerdotia & præbendæ debeantur dignis, & ditiora dignioribus: hoc tamen non est propter ipsos, sed propter ecclesias quibus ministeria debentur. Haud tamen diffitendũdiffitendum quin ob violatam distributiuam iustitiāiustitiam de
beat prælatus illius dignioris prætermissi, vbi alia electio occurrerit, accuratiorem rationem habere. ¶ Idem affirmatiùs & clariùs asseruerim de conferendis magistratibꝰmagistratibus sæcularibus, qui administrandæ iustitiæ seruiunt. Debentur inquam dignioribus per distributiuam iustitiam: sed tamen si illi prętermittantur, restitutio non est facienda prętermissis, sed populo qui stipendia contribuit, & damnum accipit iniuriaq́;iniuriaque afficitur. ¶ At verò statim contra hæc insurgit argumentum: nimirũnimirum quòd si hæc vera sunt, inferri inde protinùs apparet, vt neq;neque qui alterũalterum à consecutione beneficij per iniuriam impediuit, teneatur eidẽeidem ad restitutionem: cuius tamen contrarium & S. Thom. & vniuersi Theologi docent. Respondetur nullam esse cōsequentiāconsequentiam. Nam etsi qui malè eligit, commutatiuam iustitiam aduersus ecclesiāecclesiam violat: nihilo minꝰminus qui capax est sacerdotij, atq;atque ad illud idoneus, ius habet peculiare petendi & procurandi: atq;atque, si ei concedatur, possidendi: ob idq́;idque qui cōtracontra hoc ius illum obtinere conantem impedit, eidem facit iniustitiam, atque adeò restituere debet. Quocircà falsa est illa regula ac seductrix Geraldi Ol
RugulaRegula Geraldi falsa.
donis, quam recitat Adrian. illo cap. de restitutione: Consequenter quæro, videlicet quod impediens aliquem ab eo quod nondum erat sui iuris, sed dependebat ab alterius mera voluntate, non fit ei ad restitutionem obnoxius. Falsa inquam est: Nam etsi in arbitrio prælati sit dare huic vel alteri, nihilo minùs alter expoliatur iure particulari quod habet petẽdipetendi. Sicuti qui pauperẽpauperem per vim aut fraudem impediret eleemosynāeleemosynam petere, tenetur illi ad restitutionem. Nam licèt alij gratis cōferantconferant, ille tamen ius habet petendi. ¶ Hęc ergo præmeditati ad literam sancti Tho. de
Litera sancti Tho. exponit̃exponitur
scendamus. Atqui circa primum eius assertum, scilicet quòd qui alicui impedimento est vt detur digniori, restitutionis funiculo non ligatur: dubitas fortè an idem de illo sit
Dubium.
pariter intelligendum qui digno obstat, vt detur alteri digno. RespōdeturRespondetur idem esse iudicium: quia cùm ambo habeant ius petendi, possum ego ei fauere cui voluero. Eò vel maximè quòd tunc distributiua iustitia non violat̃violatur. ¶ In his tamen omnibus hæc appri
Regula.
mè regula meditādameditanda est, nè vis aut dolus interueniat. Si enim ego vim intulero aut fraudem digno nè obtineat, haud dubium quin iniuriam illi irrogauerim: atq;atque adeò ad restitutionem illi tenear: quanuis si in gratiam alterius digni id fecerim, fortè non tenear in totum. ¶ Neq;Neque refert vtrùm alium impedias vt detur alteri digno, an vt tibiipsi, qui etiāetiam dignus es. Quicunq;Quicunque enim ius habet pro se petendi illa quorum dignus est. Et quanuis procurare beneficia quæ habent annexam curam animarum peccatũpeccatum sæpenumerò sit, non tamen ideo restitutionis nexum inijcit. ¶ Illa tamen sententia Scoti. in. 4. distinc. 15.
SentẽtiSententia Sco. & Richard.
ibidemq́;ibidemque Richardi non est hîc absq;absque examine prætereunda. Aiunt enim quod si quis sibi vel alteri præbendam procurāsprocurans sit alteri obstaculo nè obtineat: idq́;idque faciat non vt alteri noceat, sed vt sibi vel amico prosit, ad nullānullam tenetur restitutionem. Si verò facit alterius procurans nocumentum, tunc tenetur. Cui quidem sententiæ & Caieta. in dubio hîc se
Caietanus.
cundo videtur subscribere. Atq;Atque in eandem sententiam citant. l. 2. de noui oper. denunt. quæ tamẽtamen illic non est, sed est. l. 2. ff. de aqua pluuia arcend. §. idem Labeo. 2. vbi habetur quòd qui non animo nocendi aquæductũaquæductum qui per suum fundum ad vicini possessionẽpossessionem deriuatur rumpit, non est iniurius. Si verò id faciat non vt sibi prosit, sed vt obsit vicino, iniurius est illi. At profectò regula illa iuris malè ab istis intellecta est. Animus enim nocendi potest quidem esse peccatum contra charitatem: sed tamen obligare ad restitutionem, vt suprà sæpe diximus, non potest nisi vbi fuerit contra iustitiam. Videndum ergo est quantum ad restitutionem res atti|net, non quo animo id facias, sed quo iure. Et sic est intelligenda lex: nam qui non vt sibi prosit aquam vicini arcet, videtur non facere iure proprio: & ideo potest in foro prohiberi. Si autem vult fundamentum muri ducere per aquæ ductum, qui per suum transit fundum, ob idq́ue venas aquæ rumpit, licèt ex odio faciat inimici & charitatem violet, nihil ei tamen restitutionis debet. Ad propositum igitur nostrum qui suo vtens iure præbendam absque vi & fraude sibi vel amico procurat, etiam si ex odio alterius id faciat, & contra charitatem delinquat, ad nullam tenetur restitutionem.
¶ Et per hoc claret ratio secundi dicti san
cti Thomæ: nempe quòd qui impedit eum qui in via erat ad obtinendum, si iniustè id faciat, tenetur ad restitutionem: puta quia intendit eius nocumentum propter odium aut vindictam. Facere enim ex odio aut vindicta, non te onere restitutionis grauat, sed facere iniustè: scilicet nullo tuo iure, sed violando alienum: facere tamen ex odio, est signum aliquod nullo tuo te iure vti. ¶ In ter
Explicatur tertium.
tio verò dicto explicando multũmultum operis Caieta. insumit: nempe ad explicandam illam regulam Aristo. 2. Physic. text. 56. Quod parum distat à re, nihil distare videtur. Obijcit nanq;nanque exceptiones multas in materia morali. Qui enim parùm abest vt peccet, non ideo peccat. Et multò minùs qui parũparum abfuit vt hominem occideret, non punitur tanquàm homicida, neq;neque ad restitutionem tenetur. Sicut neq;neque ille qui parùm abfuit vt furaretur: sed qui revera furatur. QuẽadmodùmQuemadmodum si parùm abfuit vt rex in insidias incideret, licèt fortunatus ipse fuerit: non tamen qui illas te tenderant, tenentur ei ad restitutionẽrestitutionem. Hisce ergo, nisi ego fallor, obiectionibus falsus pla
Caietanus.
nè Caie. aduersatur menti sancti Tho. immeritò regulāregulam eius inficians. Has verò omnes exceptiones potuisset excusare, si mentem diui Thomæ tantisper fuisset speculatus.
Laborauit enim amphibologia. LōgèLonge quippe aliud est parùm abesse vt damnum des, ꝗ̈quam dānumdamnum dare in eo quod parũparum abest vt sit. Et diuus Tho. non somniauit quod qui parũparum abest
Explicatio authoris.
vt dānumdamnum det teneatur ad restitutionem, vt Caieta. putat: sed qui re vera damnum dedit in re quæ parũparum abest vt sit. Exempli gratia. Est vinea aut sunt sata quorum fructus iam iam maturescẽtmaturescent: si parùm abfuit vt venator cum suo comitatu circumcurrẽscircumcurrens illa pessundaret, ad nullānullam tenetur restitutionẽrestitutionem: quia nullum dedit damnum: sed si medius transiens illa pessundedit, tenetur in totum: quia damnũdamnum dedit in fructu qui perparũperparum aberat vt esset. Pariter in proposito. Si parùm abfuisset vt impedires hominem à præbenda, certè nulli esses restitutioni obnoxius: quia nullum dedisti damnum. Si tamen re vera impedimento fuisti quare ille non est assequutus, damnum dedisti in re quæ parùm aberat vt ipse haberet: atq;atque adeò secundùm tuātuam facultatem teneris in totum. Addidit tamen prudenter hoc verbum diuꝰdiuus Tho. secũdùmsecundum suam facultatem: quia profectò in huiusmodi impeditionibus vix potest contingere vt fieri possit in integrum restitutio. ¶ At verò quoniam hæc in vsum venire possunt, non te pigeat si rem vrgẽtiùsvrgentius exprimamus. QuādoQuando ait sanctus Tho. tunc impeditorem teneri in totum quando firmatus est animus electoris huic dare: aut intelligit quādoquando iam dedit: & hoc non esset impedire, sed auferre.
Aut intelligit quando nondum dedit: & tũctunc apparet quòd non est perinde ac si dedisset vt impeditor teneatur in totum: nam poterat elector mentem mutare. Quin verò iustè, si alter posteà occurreret dignior aut æquè dignus. Respondetur non esse intelligẽdumintelligendum quando iam dedit. Tres enim gradus discernit diuus Thomas. Primus est quādoquando elector nondum animo cōstitueratconstituerat huic dare, sed erat tamen in via: & tunc restitutio est faciẽdafacienda ad arbitrium prudentis. Tertius est quando iam contulit, & de hoc nihil meminit: quia hoc non esset impedire, sed tollere. Quare si quis collatione facta possessionẽpossessionem iniustè impediret, manifestũmanifestum est teneri in totũtotum. Medius autẽautem casus est de quo S. Tho. loquit̃loquitur, quando scilicet pręlatus cōstitueratconstituerat illi dare. Et tunc ait Caie. in quarto dubio, ideo impediẽtẽimpedientem
Caie. expositio. Reprobatio.
teneri in totũtotum, quia iam elector tenebat̃tenebatur dare illi. Hoc autem nescio vnde intulerit ex S. Tho. neq;neque secundũsecundum veritatem. Nam diuus Tho. radîcem restitutionis non illic collocat quòd elector tenebatur dare, sed quod cōstitueratconstituerat iam dare. Quare licèt ille non fuisset dignior, sed dignus: si impediens per vim vel fraudem mutauit animum collatoris, profectò tenetur in totum. Nam licèt collator sua spōtesponte conferret, neq;neque teneret̃teneretur isti dare: nihilominꝰnihilominus ipse ei per fraudẽfraudem abstulit qquod iam penè habebat. Et istud significat D. Tho. quando dicit, iniustè & propter indebitāindebitam causam. Ex quo ego infero quod si non per vim aut fraudem id
CorollariũCorollarium primum.
impediens faceret, sed precibus patefacien|do veritatem: licèt mutaret eius voluntatem in fauorem alterius digni, non teneretur ad restitutionem. ¶ Atq;Atque inde secundò in
CorollariũCorollarium secundum.
fertur idem esse censendum in legatis testamentorum. Caietanus enim & nonullinonnulli alij discrimen constituunt inter impedientem aliquem à consequutione beneficij, & impedientem legatarium nè testator illi faciat legatum: dicentes quòd impediens legatariũlegatarium nullo modo tenetur ad restitutionem. Mihi autem, ni fallor, diuersa arridet dicendi ratio. Vtendum inquam arbitror distinctione posita, an videlicet per vim & fraudem impedias, an precibus. Si enim vim facis aut fraudem nè ille qui paratus erat legare sua bona Petro id perficiat, restituere teneris.
Nam licèt testator sua sponte id faciebat, tu tamen per iniuriāiniuriam abstulisti ab illo ius quod habebat recipiendi: id est facultatem, & capacitatem, & proximam aptitudinem. Si tamen neque vim intulisti neq;neque fraudem creasti, non teneris, licèt id precibus feceris.
¶ Postremùm denique in gratiam nostra
rum Scholarum operæpretium est verbum in præsentiarum adhibere. Quomodò scilicet aut Scholares qui suffragia præstant, aut alij aliter quempiam impedientes nè cathedram assequatur, teneantur ad restitutionẽrestitutionem. Ad cuius vtique ineundum responsum hoc primùm omnium non est cur in dubium reuocetur, quin Scholares suffragia præstantes non testes, vt aliqui opinantur, sed verè electores sint. Etenim si essent testes, non opùs esset vniuersos auditores accersere, sed satis esset iustum numerum sciscitari: neque opùs esset suffragiorum numero stare: neq;neque per secretos calculos sententias rogare. In summa, non solùm suffragādisuffragandi forma, sed ratio ipsa ostendit esse electores: quandoquidem Rector stare omninò tenetur eorũeorum suffragijs. Quo fit vt compelli ceu testes non possint ad suffragandum, sed possunt renuntiare iuri eligendi: nisi quādoq;quandoque Rectori, & qui eisunt à cōsilijsconsilijs: vel propter paucitatem, vel ad rescindendas alias fraudes ratio appareret vt cōpellerenturcompellerentur. Hoc supposito sic de illis omninò censendum est, ac de præbendis diximus: nempe quòd qui prætermisso digniori dignum eligit, licèt mortaliter contra iustitiam distributiuam peccet: nullo tamẽtamen restitutionis nexu illaqueatur: quia Vniuersitati dat quod ei de rigore iustitiæ commutatiuę debet. Sin verò prætermisso digno eligat ĩdignũindignum: atq;atque ea, quod arbitror, vera sunt quæ suprà diximus, restitutioni tenetur: non illi prætermisso digno, sed Vniuersitati, si id modò posset restituere. Nam stipendia Vniuersitatis non sunt instituta in rem ipsarum personarum, sed sunt mera stipendia quæ Vniuersitas soluit suis ministris. Vnde sicut Rex qui non præficit dignum ministrũministrum reipublicæ, nihil debet digno prætermisso, sed reipublicæ: ita qui eligit indignum, dānumdamnum non dedit nisi reipublicæ, quæ suum soluit stipendium. Et ideo elector licèt CathedrāCathedram debeat digniori, hoc non est propter ipsum: sed quia per iustitiam cōmutatiuamcommutatiuam debet Scholis talem ministrum. Haud tamen negauerim quin aliquam ei faciat iniuriam: & ideo teneretur in alia Cathedra, cæteris paribus, illi fauere. De impedientibus autem alia est ratio. Qui enim per vim vel fraudem aliquem impediret nè obtineret CathedrāCathedram: non dico alteri suffragium suum præstādopræstando, sed si arceret eum nè CathedrāCathedram peteret, quāquam certum erat se alioqui obtenturum: aut si deciperet electores nè illum eligerent: quia spoliat ipsum eo iure quod ad petendum habet, tenetur ei vel in partem vel in totum pro ratione fraudis aut vis. ¶ At de priuatione suffragantium, lib. 1. tetigimus: & nũcnunc ampliùs dicere repetimus. Bifariàm nanque
Notanda distinctio.
Scholares iniustitiam faciunt suffragando. Vno modo dum furtim se ingerũtingerunt, cùm non sint eiusdem Cathedræ auditores: atque isti si damnum dent, statim restitutioni tenentur: quia revera nullum habent suffragandi ius. Alio modo quia auditores sunt: tamen suffragandi iure propter delictum, verbi gratia, ambitus, &, quod aiunt, subornationis, sunt priuandi. Et tunc antequàm condemnentur, suffragari vtique possunt. Quo circà si Rector eos delictum non interrogat, non sunt suffragando iniqui: si autem interrogantur, fateri tenentur veritatem: maximè si sunt suspecti: & condemnati tenentur parêre. Nam si nulla infamia aut indicijs laborant, iniuriosa est interrogatio: & ideo, dum citra mendacium id valent, tacere possunt. Si autem iustè interrogati veritatem celant, tunc perinde ac si condemnarentur iniquissimè faciunt, & contra iustitiam si suffragium præstant: quandoquidẽquandoquidem per iniuriam rectum iudicium suffugerunt. Et idem de illis censendum qui Scholarium albo non sunt adscripti. Haud enim ipso facto suffragandi iure carent, si re vera sunt ordinarij auditores. Et ideo nisi per senten|tiam priuentur, eodem possunt iure vti.
¶ De his quæ ludo acquiruntur quemadmodùm sint restitutioni obnoxia si petantur, aut si vis dolúsve interuenerit, satis quæstione præcedenti dictum est. De inuẽtisinuentis autem, lib. sequenti quæst. de furto dicendum.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm satis sit id simplum restituere quod iniustè sublatum est.
NON satis est definijsse omnia quæ ablata sunt restitutionis onere esse grauata, sed & id quoque perscrutādumperscrutandum vtrùm satis semper sit simplũsimplum restituere. Et arguit̃arguitur à parte negatiua. Legitur nāq;namque Exod. 22. Si quis furatꝰfuratus fuerit ouem aut bouem, & occiderit aut vendiderit, quinq;quinque boues pro vno boue restituat, & quatuor oues pro vna oue. Illud autem fuit iudiciale: cuius instar similia sunt sub lege gratiæ à principibus constituta. Simile enim dixit Zachæus, vt se apud Christum commẽdaretcommendaret, Lucæ. 19. Si quid fraudaui, reddo quadruplum. Similisq́ue est fori exterioris praxis: quippe qua fur non ad simplum tantùm condemnatur, sed vt multiplicatum reddat, vel supplicium pendat: cùm ergo leges ciuiles obligent in conscientia, fit vt non semper sufficiat simplum restituere. ¶ In cōtrariumcontrarium autem est quòd restitutionis obiectum non est nisi inæquale illud quod per ablationem factũfactum est, per æqualitatem ad iustum reuocare: quod fit si quantum abstulisti, tantũdemtantumdem reddas.
AD quæstionem duabus conclusionibus respōdet̃respondetur, iuxta duo huius distinctionis
mẽbramembra. Duo nanq;nanque in ablatione rei alienæ est considerare. Primum scilicet substantiāsubstantiam ipsam ablationis ex qua inæqualitas resultat, vt minꝰminus ille habeat à quo res sublata est: plus autem ille qui sustulit. Et hoc ipsum cōmunecommune est tam iustis quàm iniustis ablationibus. Nam siue rem mutuato, siue furto accipias, siue credito emas: tanto alter minus habet, quanto tu plus. Secundum quod in ablatione consideratur, est modus ipse auferendi: puta si quis per fraudẽfraudem aut vim quidpiam vel aufert, vel auferre conatur. Et hoc vbique habet conuolutam iniustitiam: seu re vera rem auferat, seu nihil auferat: vt ille qui in conatu suo quo præualere non potuit succubuit. ¶ Sit ergo prior conclusio. QuātumQuantum
Prima conclusio.
ad naturam attinet ac finem restitutionis, satis in vniuersum est illud simplum restituere quod sustuleris: siue per fas id feceris, siue per nefas. Enimuerò restitutionis nomen officium est præcisè iustitiæ commutatiuæ, nil attinens ad vindicatiuam. Ob idq́;idque nihil ei refert iustáne fuerit ablatio, an verò iniusta: sed solùm æqualitatem constituere. Accepisti quatuor siue per mutuũmutuum siue per furtum: totidẽtotidem ergo via restitutionis debes. Conatus autem es furtum facere, nihil tamẽtamen potuisti surripere, nihil via restitutionis debes. Quo fit vt restitutionis obligatio quando debitum certum est, nullam expectet iudicis sententiam: sed ex lege ipsa oriatur. De hac autem auctuaria restitutione, nempe si aliquando quis plus secundùm conscientiāconscientiam debeat restituere quàm abstulit, lib. sequen. sub titulo de furto redibit sermo. ¶ Poste
Secunda cōclusioconclusio.
rior conclusio. Ad pœnam quæ debetur ratione iniustæ acceptionis nemo ante iuris condemnationem tenetur: sed tunc quando facta fuerit condemnatio. Conclusio hæc in latissimum hîc nos campum disputādidisputandi mitteret, nisi tam longa tamq́;tamque accurata disputatione lib. 2. q. 6. fuisset à nobis pertractata. Illic enim eius veritatem longa rationum acie cōstabiliuimusconstabiliuimus. vbi declarauimus quẽadmodùmquemadmodum si sententia sit pecuniaria, illicò sit à reo soluenda: si autem sit corporalis supplicij, non teneatur se offerre, sed satis sit si absq;absque illata ministris iustitię iniuria, eam patiatur. Quocircà de hac secunda conclusione nullum hîc verbum addendum nobis est, nè simus nostra repetitione molesti. Illic enim cuius interfuerit inspiciat. Sed neq;neque de priori conclusione dubium restat vllum post illa quæ hactenùs dicta sunt. ¶ Quod ergo
Distinctio notanda.
ad hunc articulum spectat, id tantùm est vt discernere discas quando res ad meram attineat restitutionem: quando verò ad pœnāpœnam iuris. Illa enim illicò nulla spectata sentẽtiasententia restitutionis oneri subijcitur: hæc verò non nisi post latam sententiam. Exemplum vnũvnum pro pluribus esto. Dicebamus enim illic quod dum lege frumento, aut vino, aut cuiuis aliarum mercium pretiũpretium statuitur, tunc qui cariùs vendit, statim ceu fur tenetur ad restitutionẽrestitutionem excessus iusti pretij: ad pœnāpœnam verò non nisi cōdemnatuscondemnatus. Pari modo qui ouem aut bouem furatur, statim tenetur valorem pecoris restituere. QuadruplũQuadruplum verò aut septuplum non nisi cōdemnatuscondemnatus. Per quod vtiq;vtique | satisfactum est primo membro capitalis argumenti. Horum ergo instar de cæteris conijcito. Perspiciendum inquam est an leges, pœnales sint: & tunc non obligant nisi post latam sententiam: secùs autem si alîus generis extiterint. Quo fit vt vectigaliũvectigalium leges &
tributorum quæ publicitùs regi tāquàmtanquam stipendia contribuuntur, in conscientia obligent ad soluendum ante sentẽtiamsententiam: quia non sunt pœnales. Dico dum tributa iusta sunt. Atqui vbi res est dubia, tunc iudicium non pertinet ad subditos: sed recurrendũrecurrendum ad principem, & interim seruandæ sunt leges: nisi apertissimam præ se ferrent tyrannidẽtyrannidem. ¶ De illo autem tributo quod nostri Alcaualam nuncupant, iam in calce superioris libri disputatum à nobis est: vbi quanta polleat iustitia, pro captu nostro diximus. Est enim, si cum moderatione exigatur, æquum & iustum. Diximus tamen inter alia hoc forsan moderamine vti in conscientia licêre, quòd dum res venduntur quæ non sunt grandis pretij, non tenentur venditores publicanos ad soluendum quærere: satis enim est soluere dum ab illis petitur. Dum modò venditores non vtantur fraude & dolo vt se occultent. ¶ Leges autẽautem quibus transitus merciũmercium prohibetur èex regno, pœnales sunt: & ideo neq;neque si frumẽtumfrumentum, equos, vel aurum efferas, pœnam teneris soluere nisi captus. Quanuis, vt in superioribus tetigimus, peccatum sit mortale eiusmodi res quæ in regni commodũcommodum euehi vetantur, foràs asportare. Neq;Neque in contrarium vrget quod publicani qui sua pecunia eiusmodi fiscales pœnas redimunt ius habent recipiendi: & ideo qui non soluit, damnũdamnum illis dat. Non inquam hoc vrget: quoniam illa se conditione intelligere debẽtdebent easdem redimere fiscales pœnas, vt ab eis præcisè, quos ceperint extorqueant. Quin verò
Nota.
hoc in præsentiarũpræsentiarum obiter addiderim, quòd in regnorum confinibus quæ eiusdem sunt regis non deberent hæ mercium extractiones & commercia prohiberi: quippe quę non tam in regnorum bonum prohiberi videntur, quàm in quæstum. Sed nolo in publi
cas leges oblatrare. ¶ Dubium autem hîc proprium est de his qui furtim in alienis ne moribus ligna cædũtcædunt: aut in alienis pascuis furtim suas pascunt. Putat enim vulgus ob id quòd qui capiuntur pecunia multantur, quæ pœnali lege decreta est, eos qui euadũteuadunt ad nullam teneri restitutionem. Quod tamẽtamen manifestè falsum est: imò eâdem regula vtendum est, scilicet vt pœnam à pretio rei furto sublatæ discernas. Hac enim ratione claritatis gratia vti pro meo captu soleo. Aut em̃enim
Distinctio.
cędua sylua, eiusdẽeiusdem vrbis aut castri propria est: cuius qui ligna cędunt, sunt ciues aut incolæ. Et tunc arbitror nisi insignem stragẽstragem faciātfaciant, ad nullam teneri restitutionem, neq;neque pœnæ neq;neque pretij nisi capiantur. De pœna enim res est certa, sed & de pretio: inde id mihi suadeo quod oppidũoppidum videt̃videtur suis oppidanis illa lege ligna distribuere, vt qui capiatur pœnam luat: qui verò euaserit, gratis sibi prædam acquirat. Idq́ue censuerim si vtrunque duorum oppidorũoppidorum quæ propinqua sunt nemora habeat: tunc enim videntur etiam & sibi mutuò illa lege ligna condonare. Quare non tenentur ad restitutionem nisi insignẽinsignem aliquam deprædationem, vt dicebamus, faciant: sed si capiantur, tenẽturtenentur subire pœnāpœnam. Aliter verò contingit ligna furtim ex nemoribus euehere quæ prorsus aliena sunt. Nempe quæ neq;neque sunt tui oppidi, neq;neque alterius vicini, cuius oppidani vicissim nemora tui oppidi participant, vt modò dicebamus: quia fortè tuum castrũcastrum nullum possidet nemus. Et hoc est quod in quæstione versatur. Sunt enim qui illam amplexi regulam, quòd vbi
Regula aliquorum.
lex pœnam adhibet non obligat ad peccatum, securas eorum conscientias reddũtreddunt, qui ligna furantur, vt nisi capiantur, non sint restitutioni subiecti. Hæc tamen, vt libr. 1. latè discussimus, deceptoria est regula. Imò proptereà lex pœnāpœnam imponit, quòd culpa subest. Pœna enim nisi pro culpa non potest poni: ob idq́;idque qui ligna ab eiusmodi nemoribꝰnemoribus deprædantur, tenentur omninò ad restitutionem pretij lignorum. Nam verè committunt peccatũpeccatum furti, genere suo mortale. Atq;Atque idem de pascuis censendum. Ad pœnam autem non, nisi capiantur & condemnentur.
Secùs si fortè qui nemus vetat suam explicet voluntatem, quòd sub illa lege & conditione vult dare ligna: quod tamen nũquàmnunquam audiui contigisse. ¶ NōnullaNonnulla autem in præsentiarum admonito opùs est. Primùm lici
Notabile primum.
tum esse cæsionem syluæ vetari in bonum reipublicæ: nempe nè in eius perniciem dissipetur. Secundò est notandum quòd do
Secundum.
mini quibus rex opida cum nemoribus elargitur non possunt alia ratione illa custodire quàm rex fecisset. Non enim aliud eis ius cōceditconcedit quàm habet. Et ideo, si nemora hoc ferunt, non sunt oppidanis vetanda ad necessarios vsus. Imò verò etiam si nemora pro|pria sint domini, non sunt eo rigore vetanda vt corporalis infligatur pœna: neq;neque verò grauis pecuniaria. Enimuerò arbores & ligna quæ absq;absque cultura terra progenuit, iure gentium communia esse deberent. Nequit enim vita humana sine quotidiano lignorũlignorum vsu transigi. Ob idq́ue eorum furtum non est ea lance æstimandum ac si quis ab arca tua, aut de tua domo nummos aut supellectilem furaretur tuam. Quocircà qui ligna cædunt, nusquàm gentium infamia latronum aut furum denotantur. Satis ergo est moderatas exigere pœnas. Et re vera vbi domini tam acerba animaduersione miseros subditos à nemoribus arcerent, vt prægrauem paterẽturpaterentur inopiam, fortè sine mortali culpa possent illa suffurari ligna quæ quotidianis vsibus saltem foci essent sibi necessaria. ¶ Pari fermè modo est de venatione arbitrandum. Venatio enim primùm omnium iure gentium communis est: nempe vt fera & auis quæ à nemine capta priùs fuerat, in ius transeat capientis: vt patet Institu. &. ff. de rerum diuisio. Vnde Aristote
Aristot.
les. 1. Politico. cap. 5. venatoriam, partem esse vult rei bellicæ. Et fundatur hoc ius in illo dominio Gene. 1. hominibus datum in cuncta animalia terræ, & volatilia cœli, atque
aquarum natatilia. Nihilo minùs verò triplici de causa iure venatio vetatur. Primùm etsi venationis locus communis sit ciuitatis aut opidi, vetari licitè potest à principe, & à domino per viam gubernationis: nam feræ ac pisces non solùm ornamento sunt & decôri reipublicæ, verùm & necessitati seruiũtseruiunt. Ob idq́ue non est vulgi temeritati venatio committenda: sed debet ordine ac lege fieri, nè dispereat. Secundò, princeps etiam cōmuniacommunia
Secunda.
loca reipublicæ potest aliquot proprio vsui dicare: neq;neque ad hoc, vt quidam autumant, requiritur consensus populi. IustũIustum quippe est vt pro sua dignitate gratia recreādirecreandi animi venationem habeat paratam. Prætereà quoniam apros ac ceruos, & id genus bestias, non condecet à plebeis venatu impeti: sed vt reseruentur ingenuis, qui præliorum simulacra aduersus eas meditentur.
¶ Hoc autẽautem non est hîc absque admonitione silendum, quòd non est eadem ratio in magnatibus ad custodiendam suî gratia vetandamq́ue venationem, quanta in principe: etiam si cum suis iuribus ea fuerit ipsis largitus. Nam Rex potest, exempli gratia, in toto regno decem aut duodecim loca sibi reseruare: & forsan non posset bis aut ter centum. Si autem magnatum singuli in suis opidis aut territorijs plura haberent loca custodita, grauamen regno fieret intolerabilius. Sunt enim feræ aues & pisces de iure gẽtiumgentium communes: vt locis Insti. &. ff. de rer. diui. citatũcitatum est: & ideo non est nimium populus à venatione cohibendus: quandoquidem libertatem etiam habeat illo modo tum animum recreandi, tum & quæritandi victum. ¶ Sed tertio modo, quod ad rem pertinet,
Tertia.
custoditur venatio: nempe quia est in loco, non communi opidi, sed proprio ipsius domini, quo suam custodit venationem. Nam, vt habetur locis proximè citatis de rerum diuision. potest fundi dominus prohibere nè quis venationis gratia illud ingrediatur. At verò in his omnibus primùm omnium, vt de syluis dicebamus, cauendum est nè pœnæ acerbæ statuantur: quia illud non existimatur furtum aut latrocinium, perinde ac dum domus aut bursæ compilantur. Quare profectò crudele est pœna corporali plecti ingredientes loca vetita venationis gratia: sed satis est si duplũduplum aut triplũtriplum soluerent, & plagas instrumẽtaq́;instrumentaque perderent. Prætereà hoc sanctissimè admonendũadmonendum, vt qui feras custodiũtcustodiunt
dānadamna data in integrũintegrum soluātsoluant: quod ꝗ̈quam rarissimè fit. ¶ At quò tandẽtandem prætermissis pœnis, quod absq;absque dubio ante cōdẽnationẽcondemnationem non debẽturdebentur, ad restitutionẽrestitutionem valoris bestiolæ aut piscatus descẽdamusdescendamus, dicendũdicendum quod vbi venatio in loco cōmunicommuni seruat̃seruatur, & qui venat̃venatur ciuis est, arbitror ad nullānullam restitutionẽrestitutionem teneri: tametsi fortè aliqua culpa sit facere cōtracontra legẽlegem: quoniāquoniam cum venatio illa sit totius reipublicæ, non pręsumit̃pręsumitur lex obligare ad restitutionẽrestitutionem, sed ad pœnāpœnam si cōdemnet̃condemnetur. Id enim iustius sanè est, ꝗ̈quam quod de lignis diximus. Quando verò locus est proprius dñidomini, si locũlocum ipsum ingrediaris, species est furti: & tũctunc maximè dum muro est cinctus: & ideo ad restitutionẽrestitutionem dānidamni teneris. Dixerim, si locus muratus fuerit, quoniāquoniam si fuerit patulus, non video cur restitutionis obligatio emergat. Enimuerò etsi fundi dñsdominus id iuris habeat illic venādivenandi, vt alios inde arcere valeat: non tamẽtamen inde fit cōsequensconsequens dñiumdominium habere ferarũferarum, quæ illic nutriuntur, perinde atq;atque arborũarborum aut terræ nascentium. Primùm quod feras terra non fert, vt cæteros fructus, sed ipsæ se animātesanimantes progignũtprogignunt: tum etiāetiam quod eadem animalia, vaga sunt, & ad quocũq;quocunque diuagandũdiuagandum libera: si ergo dñsdominus fundi non est syluestriũsyluestrium animalium dñsdominus, fit vt qui illa occiderit, non | fiat restitutionis reus. Atq;Atque huic definitioni maximè consonat. l. 16. Partit. 3. titul. 28. qua sancitur, vt qui à dñodomino fundi non præmonitꝰpræmonitus quippiam fuerit in fundo alieno venatus, sibi quod cepit acquirat. Quod certè iniustũiniustum esset, si id sub dominio esset dñidomini. Qui autem præmonitus bestiolam ceperit, non sibi, sed domino fundi obueniat: in pœnam scilicet quod ingressus est alienum fundum. Quare fortè ante cōdemnationemcondemnationem in nihilum tenetur. Si autem extra domini locum feram transfixeris, aut laqueo ceperis, certum est te ad restitutionem non teneri: præsertim si in prædio tuo illam fueris venatus: ac multò minus si feram damnum tibi dantem repereris. Nisi forsan inter opidanos ac dominum conuentum stato pretio fuerit, quod dominus constituit, vt nullibi venatione nocerẽtnocerent, sed suo venandi, quod gentium est, iuri renuntiarent. Fortè quia dñsdominus & damna bona fide soluit, & tributorum remissionem illis nonnullam facit, vt eidem iuri renuntient. ¶ Aues autem in triplici sunt differentia: nam aliæ sunt merè syluestres: & harum aucupium defendere, etiam in fundo proprio iniquitas est: quandoquidem nullibi nisi per modum transitus commorantur. Præterquàm si pretiosissimę essent, vt accipitres: de quibus plusculum dubij esset. Sed tamen nec auderem ad istam restitutionem obligare venantes. Aliæ sunt in alio extremo cicures ac domesticæ. Quas surripere absque vlla controuersia, furtum est. Sed aliæ sunt mediæ: vt columbæ: quæ nec prorsus do
De columbis
mesticæ sunt, nec prorsus syluestres. Et de his haud dubito, quin standum sit municipialibus legibus sicuti de aluearibus: nempe quòd si lege præscripta est periodus, vt scilicet intra tot passus nemo illas capiat, censendum est vsq;vsque ad illam lineam esse domesticas. Quare extra illam potest eas quisque captare: modis tamen lege permissis. Nam potest etiam Rex vetare nè certis laqueis aut plagis irretiantur: tunc autem non emerget restitutionis obligatio, sed pœnę. post cōdẽnationẽcondemnationem. Si autem infra spatiũspatium lege præscriptũpræscriptum capiant̃capiantur, fortè non sunt captores à restitutione immunes: quandoquidem vsq;vsque ad limitem illum factæ sunt columbæ domesticæ. Tametsi nec summo sunt rigore vrgendi ac si de ipso columbario illas furarentur. Vbi autem nullæ extant ciuiles leges, si solùm naturale ius consulas, apparet nemini reclamantibus illis qui sata cicumcircà habentes damna sunt accepturi, licitũlicitum esse colũbariumcolumbarium extruere. Quin verò si Caietanum in sua Summa auscultes, peccatum est mortale columbas in aliorum perniciem alere. At verò licèt quando ingens esset detrimentum id fortè verum habeat, si tamen domini pabulum sufficiens pro columbarum numero in columbario suppeditent, non tātumtantum agnosco criminis. Est enim hoc genus auis non solùm in escam, verùm ratione stercorationis reipublicę vtilis: quare non est cur prorsus à ciuili republica abigantur.
ARgumenta igitur in fronte quæstionis obiecta, solutione non indigent: sed attentione eorum quæ dicta sunt. Lex enim illa quadrupli aut quintupli, iudicialis erat: & ideo furem, quantum ad restitutionem, satis erat reddere simplum: sed condemnatus deberet soluere pœnam. Zachæus autem inter alia supererogationis opera hoc ponebat quòd reddebat sua sponte quadruplum, si quid furaretur: non quòd ante condemnationem obligatus esset. Ad tertium verò mẽbrummembrum negatur consequentia: iustè enim iudex in vindictam condemnat reum ad aliquid quod anteà non tenebatur.
ARTICVLVS. V.

ARTICVLVS. V.

Vtrùm debeat aliquis id quod non abstulit restituere.
IN quinto articulo, qui apud diuum Thomam quartus est, quæritur, vtrũvtrum id debeat quispiam restituere quod non abstulit. Et arguitur à parte affirmatiua. Primùm de illo qui semina effôdit nè venirent ad messem: qui videtur grana debere quorum damnum dedit, quæ sibi tamen non vsurpauit. ¶ Secundò de illo qui mutuatum æs aut aliter debitum vltra præfixum terminum retinet: qui tenetur tam de lucro cessante quàm de damno dato: cùm tamen id sibi ipse non acceperit. ¶ Et tertiò arguitur autoritate Redemptoris, Matthæ. 25. Sciebas quod meto vbi non semino, & cōgregocongrego vbi non sparsi. Vbi insinuatur quòd Deo debemus plus quàm ab illo accepimus: & cùm humana iustitia à diuina deriuetur, id etiam videtur inter homines obseruandum. ¶ In contrarium autẽautem est quòd restitutio ibi perficitur | vbi æqualitas constituitur inter acceptum & datum: si ergo quis plus rependere teneretur quàm accepisset, restitutio illa à iustitia exorbitaret.
QVæstionis respōsioresponsio tribus facilimis cōclusionibusconclusionibus
Prima conclusio.
cōstatconstat. Prima est ceu superiorum repetitio. Vnusquisq;Vnusquisque tenetur damnum quod alteri dedit ad iustum restituere. Probatur. Damnum quẽpiamquempiam alteri dare idem est quod quidpiam ab ipso auferre: siue pecunia sit, siue aliud bonũbonum illa æstimabile: nam damnum quempiam accipere, vt ait. 5. Ethi. c. 4. Arist. nihil aliud est ꝗ̈quam minus habere quāquam habere debuit: qui autem alteri quidpiāquidpiam abstulit, virtute iustitiæ cogitur tantũdemtantumdem, neq;neque plus neq;neque minus reddere. ¶ At
Distinctio.
verò bifariàm contingit vt quis quid alteri auferat: nẽpenempe aut illud qquod ille actu habebat, aut quod habebat in potẽtiapotentia. Est ergo secunda conclusio. Quicunq;Quicunque id alteri adimit qquod
Secunda conclusio.
actu habebat, tenetur ad æqualitatem idem repensare: vt si domum abstulisti, teneris de iusto pretio: & si honorem & famam, eandẽeandem, vt dictum est, secundùm facultatem tuam reficere. Res est iam in superioribus liquida.
¶ Tertia conclusio. Quicũq;Quicumque alteri in eo damnũdamnum
Tertia conclusio.
dat quod nōdumnondum actu, sed potentia habebat, non tenetur id ad æqualitatem restituere ac si actu illud habuisset, sed ad æqualitatem illius potẽtiæpotentiæ: pensata scilicet ꝗ̈quam esset actui proxima, perpensisq́;perpensisque personarum atq;atque negotiorũnegotiorum cōditionibꝰconditionibus. Vt si sata tuis equis conculcans effodisti semina, pensari debet potentia vsq;vsque ad messem. Si autem iam albescentes segetes dissipasti, tātotanto plus debes, quātoquanto iam fruges propinquiores erant. Probatur conclusio. Id enim quod nondũnondum actu est, sed in via & virtute, non tanti æstimatur, quanti si esset in actu: quare si secũdùmsecundum illum actus valorem reddendum esset, non simplum, sed præter iustitiam auctum restitueretur: ad quod vtiq;vtique ratio iustitiæ non obligat. ¶ De duabus prioribus cōclusionibusconclusionibus nihil est quod in dubium vocari possit. Porrò autem contra tertiũtertium argumẽtũargumentum se statim
offert, non vtcũq;vtcunque validum. Enimuerò si ille qui rem habet in spe, non vult illa in sola spe vendere, sed expectare pericula oĩaomnia vsq;vsque ad rem: tunc ille qui contra eius voluntatẽvoluntatem rem illam diriperet, non solùm teneretur restituere quātumquantum in spe valebat, sed, vt apparet, quātumquantum erat res ipsa valitura: ergo cōclusioconclusio falsa. Accipe antecedentis exempla. Est miser agricola qui semina sua terræ cōcrediditconcreditit, & mauult omnia cœli terræq́;terræque pericula subire, & euẽtuseuentus expectare, ꝗ̈quam iacturāiacturam seminis certo pretio facere. Et meritò quidẽquidem. Nam vt habetur Ecclesiast. 11. Qui obseruat vẽtũventum, non seminat: & qui considerat nubes, nunꝗ̈nunquam metet: ergo si isto inuito sata eius tu destruas, certè ratio persuadere videtur quod tenearis in totũtotum. Est verbi gratia totum vnum opidum aut castrum, quod, si semina omnia effoderent̃effoderentur, aut cùm herbescerent eradicarentur, non possent non graui posteà inopia laborare: quæ si non destruerentur, locupletissimas meteret messes: & volunt opidani pericula expectare: cur ergo priuandi sunt inuiti illa sua expectatione. Item habet quis tenerrimum pullũpullum equinũequinum, qui de se magnam promittit spem: nunc verò non æstimatur nisi decem, valiturus tamen centũcentum: re vera non apparet iustitiæ cōsonumconsonum, vt res tunc sit compẽsandacompensanda solùm secundũsecundum potẽtiampotentiam, & non secundũsecundum actum. RespōdeturRespondetur ergo quod cōclusioconclusio S. Tho.
Exponĩt̃Exponitur conclusio S. Th.
est intelligenda, primùm quando damnum datur casu, & non consulto per iniuriam, renuente domino. Tunc enim deducendæ in primis sunt impensæ quas facturus erat dominus: quādoquidemquandoquidem illæ non sunt ei sublatæ, sed penes ipsum manẽtmanent. Et deinde pericula pẽsandapensanda si qui sunt ad arbitriũarbitrium prudentiũprudentium qui bona fide id iudicent. At verò quando renuẽtereuente domino damnum per iniuriam datur, multò est auctior æstimatio facienda: & maximè quando damnum est graue: vt si latissimum vinetum destrueres aut vastissimum segetum campum, ita vt prouincia vel ciuitas graue detrimentum pateretur.
PER hæc ergo liquet solutio primi argumenti. Circa secundum verò dubitatio
De secundo argumento.
nem nobis offert doctrina Caietani. Ait enim diuus Thomas quòd qui in mora est soluendi mutuum, aut alia ratione debitum, tenetur non solùm quod accepit refundere, verùm & damnum quod creditor ex dilata solutione patitur, & quod illi cessat lucrum. Quod quidem iustitia præcipit postquàm alteri inuito totum illud aufertur. Caietanus autem inde infert eâdem ra
tione & à principio posse inter mutuantem & mutuatarium conuenire de lucro cessante. Quod quidem si intelligat à temporis articulo quo in mora cœperint esse, bona fortè est illatio. Mutuo, verbi gratia, tibi vsque ad festum Ioannis decem: quæ si tunc non | solueris, quia me inuito deinceps retinebis, & sum ego mercator, cui tua culpa cessaturum est lucrum: dabis ergo mihi tantum.
Si autem intelligat lucrum cessans statim à tempore mutuationis persoluendum, profectò illatio nulla est. Tota enim ratio quare ab illo qui est in mora potest negotiator lucrum cessans exigere, non est ea præcisè, quòd pecunia negotiatoris in virtute plus valet quàm si non esset negotiationi exposita: sed hæc iuncta cum alia causa, quòd præ
ter voluntatem ipsius mercatoris retinetur. Quare dum sua ipse sponte alienatāalienatam à se habet pecuniam, perniciosum est cōcedereconcedere vt possit lucrum cessans exigere. Hoc autem libr. 6. sumus fusiùs disputaturi. Et ideo de hoc modò satis. ¶ Solutio tertij argumẽtiargumenti,
Ad tertium.
expositio est illius loci euāgelicieuangelici, Sciebas quod meto vbi non semino, & congrego vbi non sparsi. Cuius duplex est expositio. Primùm enim hoc nos certissimũcertissimum catholica fides docet, quòd radix nostrorum omnium meritorum est gratia Dei, per quāquam illi sunt accepta: & ideo quicquid illi meritorum offerimus, ipse in nos priùs seminauit. Vnde alibi, seminanti semen suum sese comparauit. Et ideo prior expositio est, quod verbum Christi non intelligit̃intelligitur secũdùmsecundum veritatẽveritatem, sed secundũsecundum existimationẽexistimationem illius serui nequānequam, qui ex odio arbitrabatur Deum petere quod seminauerat: & ideo ait Christus, ex eius ore eum iudicare: quasi non ex rei veritate. Posterior verò solutio est quòd aliquid pręter gratiam quāquam ipse nobis confert, exigit à nobis, scilicet assensum nostrũnostrum vt sinamus nos ab illo moueri: & prætereà vsum eiusdem gratiæ, quo per meritorũmeritorum incrementa ipsa augetur. Porrò autem syncerior apparet prior solutio. Nam & ipse nos mouet ad assentiendũassentiendum: & fruges meritorũmeritorum nostrorũnostrorum ipse in nobis seminauit per gratiam. Vnde Paulus: Ego plantaui, scilicet
Paulus.
prædicādoprædicando, & Apollo rigauit: Deus autẽautem incremẽtumincrementum dedit. ¶ Est hîc autem ab illo Lutheranorum dogmate cauendum, quod nos lib. 3. de Natu. & grat. cap. 8. expugnauimus. Aiunt enim, opera nostra non esse nostra me
Dogma Luther anorum
rita, sed Deum per nos mereri. Qua quidem falsitate nihil ineptius dici potuit. Meritum enim non dicitur nisi vnius ad alterũalterum. Quare cùm mereri non sit nisi de Deo & erga ipsum, non potest ipse mereri. Decipiuntur autẽautem falso intellectu verbi Augustini in De gratia & liber. arbit. quo ait Deum in nobis coronare dona sua. vbi August. non dicit quod opera nostra sunt merita Dei, sed quod sunt dona Dei: & simul vtrunq;vtrunque verum est, quod sunt & dona Dei, & merita nr̃anostra. Nam quia non sunt merita nisi quatenùs èex radîce gratiæ Dei pullulātpullulant, eius dona dicũturdicuntur, & sunt. At quia quatenùs ex consensu libero voluntatis nostræ diuinitùs motæ fiũtfiunt, sunt merita nostra. Coronat ergo DeꝰDeus merita nostra, quatenùs dona eius sunt: & ideo quodāmodòquodammodo illi damus quod non accepimus, puta auctum quod in radîce accepimus: sed tamẽtamen nihil damus qquod ipse non seminauit & incrementum dedit.

QVAESTIO SEptima, de circunstantijs restitutionis. S. Thomas. 2. 2. q. 62. ar. 5.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm semper oporteat ei restitutionem fieri à quo res sublata fuit.
QVoniam quæstio pręcedens substātiamsubstantiam nobis restitutionis patefecit, decet vt in hac septima circunstantias eiusdẽeiusdem exploremus. NẽpeNempe cui, quis, quomodò, quando restituere debeat. Est ergo primus articulus qui apud D. Tho. est quintus: vtrùm sit semper restitutio ei facienda, cui res sublata est. Apparet nanq;nanque id non semꝑsemper oportêre. PrimũPrimum quia restitutio non debet illi esse nocua, cui fit, neq;neque alteri iniuriosa: Si autem ei cuius res est, esset semper restituenda, vsu quandoque veniret, vt in eius perniciem esset vel aliorum: vtputa dum domino petenti suum gladium vt homicidium faceret, redderetur: ergo non semper est vero domino restitutio facienda. ¶ Secundò: quæ quisq;quisque iniustè prauoq́ue fine dat, indignus fit qui eadem recipiat: solent autẽautem homines aliquid symoniacè dare, vel ad corrũpendũcorrumpendum iudicem, vel ad hominẽhominem enecandum: quæ quidẽquidem largitiones iniquæ sunt: ergo non est illis facienda restitutio.
¶ Tertiò. Nemo ad id cogitur quod impossibile est: quandoq́;quandoque autem restitutio non est | factu possibilis, si ei fieri debeat à quo res ablata est: nẽpenempe vel quia est vita defunctus, vel peregrè profectus, vel prorsus ignotus: ergo tunc non est necesse restitutionem eidem fieri. ¶ Quartò. Iustiùs homo cogitur ei beneficium repensare à quo maius accepit, ꝗ̈quam ei à quo recepit minus: ergo ingruẽteingruente simul parentum inopia, dum tempus restituendi alteri occurrit, si vtrunq;vtrunque simul non est possibile, citiùs rependendum est parẽtibusparentibus beneficium quàm debitum extraneo restituẽdumrestituendum. ¶ Quintò. FrustraneũFrustraneum esset ac perinde vanum id restituere quod rursus in possessionem restituentis esset reuertendum: dum autem prælatus quidpiam ecclesiæ debet, si eidem ecclesiæ restituatur, in suam ipsius regreditur potestatem: quādoquidemquandoquidem ipse est bonorum ecclesiæ administrator & custos: ergo tunc non decet restitutionem ecclesiæ fieri. Atq;Atque adeò non semper ei debet fieri restitutio à quo res ablata est. ¶ CōtrariũContrarium autẽautem nos Paulus admonitos curauit ad Roma.
Paulus.
13. inquiens, Reddite omnibus debita: cui tributũtributum, tributũtributum: cui vectigal, vectigal &c.
QVæstio huius articuli præcipua est in materia restitutionis: ad quāquam pleriq;plerique DoctorũDoctorum conclusionum multitudine respōdẽtrespondent:
AliorũAliorum sententia.
nempe quod bona defuncti restituāturrestituantur hæredi: & quæ ignoto debẽturdebentur, restituāturrestituantur pauperibus: & horum instar fiat de alijs. At verò licèt forsan ad rem non ita multùm differat, tamen si loquendi proprietatem obserues, multò synceriùs & ad rem propiùs vnica cōclusioneconclusione diuus Tho. respondet: quæ sit vniuersalis hæc, Necessarium vbique & semper
Conclusio.
est restitutionem eidem fieri à quo res sublata est. Enimuerò hæredes personam defuncti gerunt, & ideo quod eis confertur datur defuncto: & quod restituis pauperibus, vero domino reddis: nam illi per se nullum acquirunt dominium nisi quia loco veri domini subrogantur. Probatur ergo conclusio. Restitutio, vt suprà dictum habemus, est actus cōmutatiuæcommutatiuæ iustitiæ, per quam æqualitas cōstituiturconstituitur inter personas quæ inæqualia habent: hæc autem rerum adæquatio legitimè constitui non potest nisi eidem ipsi id reddas quod ei abstulisti: siquidẽsiquidem ille est qui propter tuam ablationem minus habet: ergo vero domino facienda est semper restitutio. ¶ Anteà tamen quāquam ad argumentorum solutionem descendamus expli
Explicatur conclusio.
canda est conclusio. Consultò quippe dictum est restitutionem fieri debere vero domino. Nam si rem ab eo sustuleris qui eius non erat verus dominus, vtpote à latrone, non est ei reddenda, sed domino, cui ipse surripuerat: ac perinde rem filiofamiliâs ademptāademptam, suo patri: & quam monacho eripuisti, eius prælato. Enimuerò vt articulo proximo dicturi sumus, duplici ex fonte oritur restitutionis obligatio: nẽpenempe & ratione acceptionis, & ratione rei acceptæ. Ob idq́ue in hisce casibus, etsi nihil ab eiusmodi dominis acceperis, nihilo minùs quia eorum res penes te sunt, teneris in eorum potestatem tradere. Est autẽautem operæpretium tria
in eiusmodi restitutionibus obseruare. Primum, vt tibi citra vllam dubietatem cōstetconstet rem quam Petro eripuisti, non esse suam, sed Pauli. Nam dum res tibi dubia est, tũctunc quoniam melior est conditio possidentis, eidem debes reddere: vt ipse videat cuius est. Quandoquidem in foro iudiciali, nisi tu planè probaueris rem non esse illius, eidem à quo abstulisti compelleris reddere. Et cōsultòconsultò dixerim, non esse illius, puta quia nunquàm eius habuit dominium, sed per iniuriam surripuit. Nam si ille à quo sustulisti ratione mutui vel alîus legitimi contractus rem illam debet alteri, non tu potes priuata authoritate ei reddere sed ei ipsi debes qui dominium habet. Secundò vt tenearis dare do
Secundum.
mino, requiritur qquod id possis absque magno tuo detrimento facere. Quoniam si latronem timeas, aut filiumfamiliâs, à quibus nisi eis reddas vapulabis, aut graue aliquod damnum accipies, non teneris cum tuo incommodo reddere nisi eis. Et tertiò,
Tertium.
quando restituis vero domino teneris tam latronem admonere quàm etiam dominum: illum scilicet nè posteà pœnitentia ductus iteratò restituat quod semel restitutum est: hunc autem, nè alia via procuret illud recuperare. ¶ Arguitur autem con
tra secundam moderationem: nempe quòd res tunc restituenda est domino, si fieri illud potest sine restituentis detrimento. Ille qui rem sustulit à latrone tenetur restituere vero domino, non solùm charitatis iure, verùm & iustitiæ rigore: ergo non solùm absque detrimento, verùm etiam cum illo debet talis restitutio fieri. Probatur primò antecedens. Nam qui rem alienam habet inuito domino, res ipsa accepta, vt modò dicebamus, in causa est vt restitutio iustitiæ vinculo fiat. Item verus dominus pos|set possessorem in foro iudiciali compellere vt sibi conferat: ergo tenebatur de iustitia. Nam ad id ad quod sola charitate tenemur, non possumus in iudicio cogi. ItẽItem quia, vt articulo proximo dicturi sumus, etiam qui furtum à latrone emisset, teneretur illud domino restituere: ergo quomodocunque accipiat. Consequentia autem prima inde probatur quòd iustitia etiam cum detrimento restituere obligat: vt suprà diximus. Ad
Ad argumentum.
hoc respondetur quòd non solùm charitas, sed iustitia obligat ad reddendum vero domino, quomodocunque ab iniquo possessore acceperis. Negatur tamen consequentia, qua infertur etiam cum detrimento esse restitutionem perficiendam. Quando enim teneris ratione acceptionis: nẽpenempe vel quia iniquè à domino eripuisti, vel mutuatò: tunc restituere etiam cum aliquo detrimento, vt diximus, cogeris: haud tamen cum detrimẽtodetrimento vitæ. Quando verò non ratione acceptionis, sed tantùm ratione rei acceptæ: tunc nullum cogeris subire periculum: si re vera periculum est alicuius momenti: sed satis est tũctunc vt eidem reddas à quo accepisti: admonendo, si potes, verum dominum. Quandoque autem egregium officium præstabis amico si periculo te obijcias vt rem suam serues. De hoc autem iterùm expressiùs articulo proximo.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum principale.
det diuus Thomas, quòd casu quo restitutio grauiter ei nocet cui fit, vel in nocumẽtumnocumentum alterius vergit, non ei tunc fieri debet, eò quòd restitutio in vtilitatem eius fit cui debetur: sed debet in tempus cōgruumcongruum prolatari: vel apud alterum res deponi, qui tutiùs custodiat. Hæc autem responsio nonnullas parturit dubitādidubitandi ratiunculas. Et quò omnibus fundamentum subijciamus, quęri
Dubium.
tur quo iure depositarius teneatur in tali casu seruare depositum, atq;atque id domino denegare: charitatisne an iustitiæ: multum enim refert. Nam si iustitia illud seruare cogit, cōsequensconsequens fit vt si restituat, teneatur ad restitutionem damnorum quæ ipse intulerit: sin autem solo charitatis vinculo, nulli inde fit restitutioni obnoxius. Responsio huius in
RespōsioResponsio sub distinctione
distinctione posita est. Aut enim ille qui petit vult re sua in iniuriam sui vel aliorũaliorum abuti: & tunc de iustitia teneor ei illam negare. Vt si gladium à me insanus petat vt se vel alterum occidat. Si modò tamẽtamen id sine meo incōmodoincommodo possum. Non enim teneor subire periculum quod mihi ille offert si non reddo. Sicuti non teneor exponere me periculo ad defendendum vitam proximi: & quòd qui potest sine periculo teneatur de iustitia negare, inde patet, tum quòd reddẽdoreddendo causam dat iniuriæ, tum quòd si reddat condemnabitur in iudicio: licèt non ad totum. Missam hîc semper faciamus ignorantiam quæ homines potest excusare. Et eâdẽeâdem ratione, imò maiori denegare debeo quando in præiudiciũpræiudicium reipublicæ id petitur: vt qui amplam pecuniāpecuniam deberet tyranno, quāquam ipse vt exercitũexercitum in interniciem reipublicę armet petit, tenetur ei tunc temporis de iustitia denegare. Si verò dominus rem suam petat in
SecũdaSecunda pars distĩctionisdistinctionis.
aliquem abusum qui non habet annexam iniuriam: vt si pecuniam quam illi debeo ad scortandum, vel ad ipsam prodigendum ex me reposcat, tunc de iustitia non teneor non reddere: quandoquidem reddendo nullius sim iniuriæ causa: imò ipse petit suo vtens iure. Teneor tamen ex charitate rei proximi consulere, atque adeò, si possum restitutionem differre in aliud tempus. ¶ At verò emergit à contraria parte ar
gumentum. Nemo habet ius peccandi: ergo quomodocunq;quomodocunque ille petat ad peccandũpeccandum, etiam citra aliorum iniuriam, denegandum illi est de iustitia. Quòd si respondeas licitũlicitum illi esse dares corto pro re illicita: & ideo petere vt vtatur iure suo, instruatur argumentum de datione quæ intrinsecè est peccatum. Vt si petat ad exercendam symoniam, quæ quidem datio intrinsecè mala est. Ca
Responsio Caieta.
ietanus hîc ingenuè fatetur tunc etiam non licêre ei dare. Nam dicit non licêre pecuniam depositam domino reddere vt Cardinalatum emat: & multò minùs illi pecuniam in talem vsum mutuare. Sed revera, quicquid sit de mutuatione, in quo maior cōtràcontra esse videtur ratio culpę: quia mutuans cùm minùs compellatur, magis videtur esse causa: depositum tamen tunc reddere, nullam videtur iniustitiam afferre. Nam ipse petit quod suum est, non ad irrogandam iniuriam alicui tertio, neque sibi, sed solùm ad peccandum: sicuti si peteret vt mala causa daret amicæ. Et ideo alij volunt eludere argumentum propter vitium appellationis. Non enim sequit̃sequitur, nemo habet ius peccādipeccandi: & iste petit pecuniāpecuniam suam ad peccādũpeccandum: ergo non petit vt vtat̃vtatur iure suo: quia petit ad dādũdandum ad quod habet ius: licèt non ad culpam | quę rationi adiũgituradiungitur. Atverò profectò illo modo quo non habet ius ad peccandũpeccandum, neq;neque ius habet ad dandũdandum, si datio ipsa sit peccatũpeccatum. Secùs de meretricia mercede: quia dare non est peccatum: licèt fornicatio sit peccatum. Duobus ergo modis congruentiùs respōdeturrespondetur.
Prima solutio.
Primò, quicquid sit de illo vsu ad quem suam à me pecuniam petit, tamen petẽdopetendo vtitur iure suo: quia petit suum. Sed ais, Petit tamen vt ea vtatur contra ius suum. RespōdeturRespondetur
Solutio secũdasecunda.
ergo secũdòsecundò, quòd vti quẽꝗ̈quemquem iure suo, bifariàm intelligitur. Si enim ius accipiatur pro lege, nemo habet ius peccandi: quoniāquoniam neminẽneminem lex peccare permittit. Si autem ius vniuscuiusque accipiatur pro eo quod est suũsuum, scilicet quo citra iniuriāiniuriam vtitur: tunc ille qui dat pecuniam simoniacè, vel ad corrumpendum iudicem, vtitur iure suo: hoc est dat quod suum est: atq;atque adeò nemini iniuriam facit, sed legi: quam quidem ego qui habeo eius depositum, non teneor vitare.
AD secundum argumentum respōdetrespondet di
uus Tho. sub distinctione. Bifariàm enim contingit aliquem quidpiam illicitè dare. Vno modo quia datio ipsa est contra legem: sicut simoniaca: & tunc, quia dans meretur dominium perdere, quod alter nihilo magis acquirit, restitutio fieri debet, non ei, sed pauperibus. Si verò datio ipsa non sit illicita, sed causa propter quam datur, vt scorti merces: non est restitutioni debita. ¶ Et quidem secundum membrum adeò liquidũliquidum est, vt nullo indigeret examine, nisi quidam nuperrimus autor Complutensis hanc sententiam sancti Thomæ, quæ omnium ferè est TheologorũTheologorum, inficias iuisset. Ait quippe meretricem nihil in pretium & mercedẽmercedem
Sententia Ioan. Medinæ.
suæ turpitudinis recipere posse: sed tantùm donationis via. Itâq;Itaque si in pretium reciperet, restituere teneretur. At verò, salua egregij Doctoris existimatione, ratio eius tam debilis est, quàm cōclusioconclusio falsa. Inquit enim duo esse rerum genera quæ diuersa ratione non sunt pretio æstimabilia: nempe spiritualiũspiritualium, quæ ideo pretio non æstimantur, quòd omne excedunt pretium: & operum quæ delicta sunt, quæ propter eorum vilitatem nullo sunt pretio digna. Porrò autem vtrunq;vtrunque
Impugnatur Medina.
mẽbrũmembrum falsum est. Spiritualia nāq;namque non illa ratione iniustè venduntur. Nam etsi supranaturalia sint, nihilo minùs quantum ad humanos vsus attinent, emerent illa homines quanto pretio possent. Vita enim omne pretium excedit: & tamen homicida condemnatur, vt vitam quam abstulit ad arbitrium prudentum restituat. Prætereà spiritualia quæ habent fructus temporales annexos possent tunc illa ratione emi: vt sunt sacerdotia. Ratio ergo quare spiritualia væ
nalia non sunt, non est nisi quia gratis sunt diuinitùs collata. Et ideo dispensatores illorum cùm non in peculiare suum commodum, sed in bonum commune ea receperint: debent quæ gratis acceperunt, gratis dare: vt libro nono latiùs patebit. Quare scientia quam quis propriè acquirit, vendibilis est. At verò de peccatis, licèt ratione culpæ non solùm vilia sint nulloq́ue pretio digna, imò abhorrenda & execrādaexecranda: nihilo minùs ratione cōsensusconsensus illiꝰillius, qui suas locat operas, ratiōeq́;rationeque voluptatis illiꝰillius quem cōducitconducit, quatenùs ad humanos vsus accōmodant̃accomodantur, possunt mercede & pretio redimi. Quapropter mulier quæ sui corporis copiam facit, mercedem recipere potest pro voluptate quam vir captat, sicut posset vt prolem illi gigneret. Imò vtrâque ratione posset etiam ma
sculus à fœmina pretium recipere: quin verò æquiùs: quia plus præbet. Sicuti Alexander iure naturę potuit à duce illa Amazone quę illum gratia recipiendæ prolis inuisit: quod & prece & pretio, vt fertur, impetrauit. Nam illi fœminarum generi in more erat pretio accersere viros qui ad illas ingrederentur. At verò quia fœminis maior inest pudor, ob idq́ue rariores sunt quę illi turpitudini vacent quàm viri, pretium ipsæ iustiùs recipiunt. Item si causa salutis quispiam emissione illa egeret, posset amplexũamplexum illum pretio coëmere: non obstante innatum haberet flagitium. ¶ Et quòd non solùm donationis via, sed loco pretij id possint recipere, manifestè probatur: quia respublica non solùm miseras illas fœminas permittit, sed & pretium eis taxat: id quod nomen ipsum meretricis admonet. Dicitur enim à merendo. Et qui illis statum pretium non persolueret, cogeretur in foro iudiciali: quod non contingeret si donatio esset. Idq́ue. l. idem si ob stuprum. ff. de cond. ob turp. caus. adstruit: quippe quæ ait meretricem iustè recipere id quod pro iniusto actu accipit. Meretrix enim, inquit, turpiter facit, quòd sit meretrix: non tamen turpiter accipit, cùm sit meretrix. ¶ Item arguit̃arguitur contra huius Doctoris assertum, quo ait: si prostituta quidpiam animo recipiẽdirecipiendi pretium | accipiat, ad restitutionem teneri: si verò animo recipiendi donationem, minimè teneri. Arguitur inquāinquam: quia non tam eius mens existimari debet quàm ipsa traditio: & re vera consuetissimo vsu nemo illis donat, sed pretium soluit: atq;atque ipsæ id planè intelligũtintelligunt: quare semper tenentur ad restitutionem.
¶ Neque contra nos quidpiam facit. l. syncera. C. de donatio. inter vir. & vxor. vbi miles donare prohibetur quidpiāquidpiam meretrici. Illic enim non iustum pretium prohibetur, sed larga donatio: idq́;idque in fauorem militis. Nam alij donare etiam illis possunt: vt patet. l. affectionis. ff. de dona. ¶ Maiori tamen apparentia obijci nobis illud posset Deutero. 23. Non offeres mihi turpe lucrum: nempe meretricis. Sed tamen neque hoc quicquam euincit. Ibi enim non condemnatur meretricis pretium, sed propter fœditatem prohibebatur in templo offerri. Sicuti & pretiũpretium canis: quia non erat animal vtile. Vel, quod verisimilius est, vt ait illic Iosephus, in more erat
Iosephus.
vendere coïtum canis ad impręgnandũimpręgnandum caprācapram: ad nullānullam ergo meretrices restitutionẽrestitutionem tenẽturtenentur. ¶ Maius autẽautem dubiũdubium est an aliæ quæ non sunt publicitùs expositæ, sed maiori cum verecũdiaverecundia copiācopiam suî faciunt, possint pretium recipere. Sunt enim qui hoc proptereà ne
gent, quod lex non permittit nisi illas quę sunt in fornicibus, neque alijs pretiũpretium taxat. Porrò autẽautem crediderim has multò iustiùs posse recipere pretiũpretium: quippe quæ ob maiorem honestatem pluris sint æstimandæ. Quòd si de
Aliud dubiũdubium
alijs etiāetiam scisciteris quod neq;neque publicitꝰpublicitus sunt prostitutæ, neq;neque se tradere cōsueuerũtconsueuerunt: sed sunt puellæ aut maritæ quæ semel aut bis collabuntur. De his enim maior est apparẽtiaapparentiam quod non possint pretiũpretium recipere, sed teneāturteneantur ad restitutionẽrestitutionem: eò quod non modò non sunt lege permissę, verũverum lege agitur cōtracontra illas, aut de stupro, aut de adulterio. neq;neque in iudicio audirẽturaudirentur, si promissum sibi pretium peterent. Ni
Solutio.
hilo minùs & illis quoq;quoque liceret pretium recipere: tenebitq́;tenebitque in foro cōsciẽtiæconscientiæ qui illis promisit soluere: nisi excessus iustæ æstimationis pro ratione personarum immodicus esset. Et ratio est eadem sancti Thomæ. Nam licèt flagitia illa sint lege vetita, datio tamen non est prohibita. Et ideo iuri naturali standum est: quo vtique iure concessio illa corporum æstimabilis est pecunia. Atque ad hoc facit. l. suprà citata, idem. ff. de condi. ob turp. causam. vbi ei qui aliquid ob stuprum obtulit denegatur repetitio. ¶ Sed tamen quantum ad forũforum iudiciale, est differẽtiadifferentia inter has mulierũmulierum species, quod meretrici datur in iudicio actio petendi pretium: ei autem quæ non est publico loco exposita, denegabitur: quia illis solis lege decreta sunt pretia. Vxores autẽautem & virgines non solũsolum à iudicio arcent̃arcentur nè petant, verũverum in pœnam sui criminis priuabuntur acquisito pretio: sed tamẽtamen ante condemnationem iure naturæ illis debet̃debetur. Quod autẽautem adduci potest ex. l. Lucius Titius. ff. de iure fis. vbi mulier quæ marito venenũvenenum propinauerat cōdemnaturcondemnatur vt quæ turpiter in adulterio receperat fisco applicẽturapplicentur, nihil ad rem facit. PrimũPrimum quod ante cōdemnationemcondemnationem iure naturæ poterat id recipere: deinde qquod cōdẽnatacondemnata est, non solùm in odium adulterij, sed homicidij. ¶ Vtrùm autẽautem marita teneatur
pretium reddere viro si id saluo pudore suo posset, & filia patri: respondetur idem esse iudicium atq;atque de alijs quæ operis manuũmanuum suarum acquisierint. Potest enim clam marito, & filia clam patre, illa in suos vsus vertere: nisi amplāamplam supellectilẽsupellectilem illa via acquisiuisset quam idcircò in vsum mariti venire deberet. Haud ergo eiusmodi mulieres ad restitutionem tenentur: nisi ab eo receperint qui non erat sui iuris, vt tam amplāamplam pecuniāpecuniam possit illis vsibꝰvsibus expendere. Nam si res est modica pro qualitate personæ, etiāetiam si à filiofamiliâs recipiat, retinere potest. Nam præsumitur pater scire, ratasq́ue subinde habere eiusmodi expẽsasexpensas. ¶ An verò, vice versa, qui puellam vi
De eo qui puellāpuellam vitiauit.
tiauit teneatur in cōscientiaconscientia in totātotam dotẽdotem: Respondetur quòd si ipsa consensit non tenetur de rigore iustitiæ ad aliud nisi ad id qquod pollicitus est. Nam scienti & volenti non fit iniuria. Tametsi æquitas honestatis sit, vt si illāillam ob causam nuptui tradi non potest, aliquid elargiat̃elargiatur. Neq;Neque verò si sit sub cura parentum tenetur illam dotare: secùs si inuitam rapuit. ¶ Adiecit tamen prætereà hoc verbum sanctus Thomas, quòd si mulier superfluum per fraudem & dolum extorserit, tenetur amasio restituere. Vbi notādumnotandum quod etiam si superfluum recipiat, dum tamen neq;neque fraus adsit neq;neque dolus, nulla est necessaria illi restitutio. Fraus autem est si, verbi gratia, diceret se esse viro incognitam, aut non nisi semel, idq́ue à magnate: qua fraude plus extorqueret: restituere profectò teneretur. Sed si falsò dicat se perditè illum deamare: aut facetijs & illectamentis quidpiam extorserit, fraus illa non obligat ad restitutionem: quoniam probè | omnes nôrunt illas esse meretricum technas. ¶ An verò contrà, si quis illis superfluum ali
Dubium.
quid polliceretur, teneatur promissum soluere: Respondetur teneri in conscientia: quia ius hoc naturale docet: nisi excessus ad prodigalitatẽprodigalitatem pertingeret. Nam tunc, male promissum esset, in quo rescindenda esset fides: etiam si cum iuramento esset promissum: nam iuramentum de re illicita non obligat. Neq;Neque
simile est de illo qui iurauit latroni pecuniāpecuniam se largiturum ad redimendam vitam: quoniam illud licitè potuit iurare. Consultius est tamen in eiusmodi euentibus relaxationem iuramenti procurare. ¶ Retrocedendum ergò est ad prius responsionis membrũmembrum: quando scilicet datio ipsa est illicita, cui nam sit restitutio facienda: vt in Symonia. Harum ergò quæ illicitæ sunt, dationum triplex est dif
ferentia. Vno enim modo datio potest esse mala solùm ex parte recipientis: vt si cui piāpiam pecuniam porrigeres, nè peccatum committeret. Et tunc ille qui dat, potest repetere: eò quod alter tenebatur id gratis facere. De quo extat. l. vt puta. ff. de cond. ob tur. caus. Ex qua infert gloss. quam Summistæ sequuntur, illum qui recipit ad restitutionem teneri. Haud tamen cōsequentięconsequentię vim intelligo. Imò crediderim tali esse distinctione vtendum. Aut inquam vitiũvitium à quo illum donario meo
Distinctio notanda.
cohibere procuro, perniciosum est alteri: aut nullam habet annexāannexam iniuriam. Si enim est iniuriosum ac perniciosum: vt puta cum amico munus aliquod offero nè homicidiũhomicidium aut furtum faciat: tunc mihi posteà repetitio dabitur. Atqui hoc tantũtantum exemplũexemplum est in lege. Nihilo minùs si ego non repeto, crediderim ad nullam illum teneri restitutionem. Nam & si ille gratis teneretur abstinere, nihilo minùs quia in gratiam meî abstinet, alioqui mala illa facturus, potest iure naturæ pro sua illa voluntate pretium ex me recipere. Quare lex translationem dominij non prohibet, sed repetitionem concedit: vt in ludo diximus: idq́;idque in odium illius criminis, nè homines iniurias quas in alios meditantur pretio venderent. Quando verò vitium non est contra iustitiāiustitiam: vt si ego amico quidpiam darem nè scortaretur, profectò non solùm ille recipere potest, neq;neque ad restitutionem tenetur: verũverum, vt credo, neq;neque daretur mihi repetitio: quoniam lex illa pœnalis restringenda est ad suum ipsius exemplum: quod non profert nisi in vitijs habentibus iniuriam annexam.
SecũdusSecundus modus.
¶ Secundus ergò modus dationis iniustę sumitur ex parte vtriusq́;vtriusque: scilicet tam dantis quàm recipientis: non quidem quia actio pro qua munus offertur non sit natura sua pretio æstimabilis, sed quia habet annexam iniuriam contra iustitiam. Vt si litigator aut iudici, aut scribæ, aut testi corrumpendo munera offerret: aut assasino vt hominem interficeret. Tunc enim vterq́;vterque delinquit: & ideo tam qui dedit quàm qui recepit eodem pretio iure mulctatur: ac proinde largitio illa fisco iure addicitur: vt patet. l. Mulcta. C. de mod. mulct. Non quòd actiones illę, puta hominem occidere, aut sententiam in tuum fauorem proferre, non sint natura sua pretio æstimabiles: sed quia actiones iniuriosę sunt, indignus iure fit ille qui accipit vt dominiũdominium acquirat. Qua perinde ratione intelligenda est lex illa. ff. de verb. oblig. Generaliter noui
mus turpes stipulationes nullius esse momẽtimomenti. Intelligitur inquam quando vtrinq;vtrinque iniusta est (vt lex statim proxima declarat:) veluti si quis homicidium vel sacrilegium se facturum promittat: quia homicidium & sacrilegium sunt delicta contra iustitiam. De quibus etiam restitutionibus habetur iure Canonico. 14. q. 5. can. Non sanè. qui est Augustini. ¶ Interrogas autem cùm leges istæ, pœ
Dubium.
nales sint, vtrùm qui recepit teneatur ante sententiam restituere. Videtur enim ex his quæ diximus lib. 1. non teneri. Respondetur nihilo minùs, teneri. Et ratio est, quia lex fecit eum inhabilem ad recipiendum in odiũodium delicti, quod est contra iustitiam: & ideo nullum acquisiuit dominium. Haud tamẽtamen tunc tenetur restituere fisco: nam etsi ille, inhabilis fieri potuit ad recipiendum quod non erat suum, alter tamen qui dedit, non potuit re sua, nisi per iudicis sententiam expoliari: ob idq́;idque antequàm condemnatio fiat, restitutio debet fieri domino qui dederat. Nihilo minùs facta etiam restitutione vbi fiscus resciuerit, recuperabit. Quando verò delictũdelictum non est iniuriosum, optimè transfertur dominiũdominium: quia, vt suprà diximus, datio non est illicita. Vnde, vt suprà citatum est. l. Idem. de condi. ob turp. caus. danti ob stuprum pecuniam, non conceditur repetitio. ¶ Sed nunquid
Dubium.
licebit munera iudici aut alteri iustitiæ ministro ad redimendam vexationem largiri: apparet enim id licêre, eò quòd cuiq;cuique fas est suũsuum protegere ius. RespōdeturRespondetur autem nemini id licêre: quoniam iustè quod iustum est exequeris: & quoniāquoniam lex eiusmodi largitiones vetuit, subinde cohibuit illa via redimere | vexationem. Illo enim palliamento multæ fierẽtfierent corruptiones. Nam cùm quisq;quisque in propria causa iniquus sit iudex, cuique apparet ius habere certum, atq;atque adeò suam vexationem redimere: quæ quidem in litibus maxima pernicies est: nempè dum vterq;vterque litigantium vt vexationem redimat, vexando præuenit alterum: datq́;datque illi causam vt & ipse suāsuam redimat. Idq́;Idque vtinam non vsq;vsque ad principum palliandas discordias procederet. ¶ Tertio
modo dationem contingit esse illicitam, etiāetiam ex parte vtriusq́;vtriusque, tam dantis quàm recipientis: tamen ratio non est ei similis quæ in proximo membro signabatur, videlicet quòd actio quæ emitur est iniuriosa: sed quia non est pretio æstimabilis, qualis est datio simoniaca. Quòd enim mihi detur pretio sacerdotium si sum dignus, non est alterius iniuria: veruntamen quia res illa quæ emitur, non est pretio æstimabilis, proptereà quòd Antistites gratis acceperũtacceperunt vt gratis dispẽsentdispensent, fit vt qui pretium pro re spirituali recipit, nullum adipiscatur dominium: obidq́;obidque statim tenetur ante sententiam id relinquere. ¶ At verò
Dubium.
vtrùm tunc teneatur restituere pauperibus, an ei qui dederat, dubiũdubium est. Nam à priori parte facit quod iura in pias causas iubẽtiubent fieri restitutionem: vt can. Qui habetis. 14. q. 5. & can. De hoc. de simo. cautum est. Et in foro exteriori eodem modo fieret condemnatio: eò quod qui dedit, meretur dominio priuari: imò iustiùs quàm qui dedit ad labefactandum iudicem. Sed ab altera parte est argumentum quòd nemo expoliandus est re sua nisi per iudicis sententiam. De hac ergò re, loco proprio, libr. 9. disserendum est. Interim tamen stando in iure naturali, dicendum quòd ante condemnationem facienda est restitutio ei qui dedit. Caueat sibi tamen restituens, nè posteà cùm in notitiam venerit ecclesiæ, denuò condemnetur.
SOlutio tertij argumenti trimembris est.
Ad tertium argumentũargumentum .
Aut enim creditor cui restitutio debet̃debetur defunctus est, aut absens, aut prorsus ignotus. Et quidem loco defuncti hæredes subrogantur. Qui in triplici sunt differẽtiadifferentia. Aut enim
Hæredes triplices sunt.
sunt necessarij: vt puta quos testator, nisi legitima rarissimaq́;rarissimaque de causa, exhæredare non potest. Quales sunt parentum filij, ac filiorũfiliorum parentes. Alij verò succedunt ab intestato: vt fratres & consanguinei. Sed alij ex testamento: vt alieni. Et quomodocunq;quomodocunque quis sit alterius hæres, eidem est faciẽdafacienda restitutio. Quin imò, vt dicebamus, in hærede fit ipsi defuncto. ¶ Pulsare autem cuipiam cōscientiamconscientiam
Dubium.
potest, an qui inuestigatis hęredibus nulloq́;nulloque inuento, restitutionem in pios vsus confert: posteà reperto hærede qui inuentus non fuerat, eidem nihilo minùs debeatur restitutio. Apparet enim id ratio poscere: quoniam ille non debet inscius & inuitus priuari iure suo. Ad hoc respōdeturrespondetur quòd quando restitutio alicuius est ponderis, hæresq́;hæresque non inuenitur coram publica potestate, debet fieri diligentia: & penes ipsam deponendum est debitũdebitum. Si autem eius authoritate vel in pauperes vel in pios vsus dispendatur, tunc restitutor tutus manet, tam in conscientia quàm in foro iudiciali. In rebus autem leuioris momenti non est tam anxia indagatio necessaria.
¶ Quando verò creditor absens est, tũctunc quo
commodiùs fieri posset, trāsmittendatransmittenda illi est restitutio. Quid autẽautem si transmissio sine magno sumptu fieri non potest? Scotus quidem & Richard. in 4. distin. 15. aiunt quòd quando ingentibus opùs est sumptibus, non tenetur debitor illos facere: sed potest tunc in pauperes quantum debet erogare. At verò S. Tho. de sumptibus nihil meminit: sed consultò id conticuit: quia simplicem constituere regulam non poterat. Est ergò discretio
Sententia authoris.
ne opùs: nẽpènempè perpẽdẽdumperpendendum vtrùm id quod debes per iniuriam retinueris, an verò per cōtractũcontractum licitum: puta aut venditione, aut mutuato. &c̃etc. Si enim per contractum licitum in tuum ius res illa venit, & ante solutionis tempus ille recessit, nullas teneris facere expensas ad restituendum: quia non plus debes ꝗ̈quam acceperis. At si sine illis transmittere nequis, vel custodire debes, vel apud iudicem deponere. Nam in pios vsus non licet dispendere, nisi longo expectetur tempore. Si autem per iniuriam id illi debes, puta si furatus es: aut si ꝗ̈uisquamuis iustè accepisses, tamen ante solutionẽsolutionem peregrè profectus in mala es fide: absq;absque dubio teneris sumptibꝰsumptibus tuis restitutionẽrestitutionem illi mittere: quādoquidemquandoquidem eum stringeris indemnẽindemnem seruare: quia absq;absque sua culpa suo caret iure. ¶ De
illo verò qui prorsus ignotus est, grauius est vsitatiusq́ue dubium. Hic enim articulus ad istos coëmptores, & negotiatores, ac salsamẽtariossalsamentarios spectat: qui minutatim quoslibet defraudant, atq;atque expilant: ac subinde ad illos qui vrbem aliquam iniusto bello in prædam dederunt. Prætereà ad illos qui inuenerunt thesauros: de quibus sub titulo De furto dicturi sumus. Huiusmodi nanq;nanque debitoribus ignotisunt sui creditores. PrimũPrimum ergò omniũomnium | admonendi isti sunt quisnam dicatur ignotus. Haud enim quicunq;quicunque censendus est debitori ignotus, qui in sua non est notitia, neq;neque memoria: sed ille prorsus qui facta pro ratione debiti solerti diligentia, inueniri non potuit. Quapropter antequàm hęc fiat indago, non licet in pios vsus restituenda dispensare: neq;neque compositionem facere authoritate Cruciatæ Bullæ. Illa enim præcisè dicuntur debi
Bulla Cruciata.
ta incerta, quorum domini post vigilantem indaginem quæ bona fide fuerit facta inueniri non possunt. Quin verò qui per iniustam acceptionem æs alienum cōtraxeruntcontraxerunt, suis proprijs sumptibus tenentur eandem facere inuestigationem. Quocircà vbi sub dubio compertum fuerit, isti aut illi certò deberi: nempè cùm duo ad tuam tabernam accesserint, & certus sis alterutrũalterutrum defraudasse: licèt scire nequeas vtrum eorum: teneris nihilo minùs inter illos aut suos hæredes debitũdebitum æs dispertiri: quoniam tunc creditor non est omninò ignotus. Qua vtiq;vtique ratione sunt qui censeātcenseant eum qui certus est cuius ciuitatis fuerit ille cui restitutionem debet, si ille neq;neque hæredes haberi possunt, restitutionem debere pauperibus eiusdem loci. At verò nulla paparet huius necessaria ratio: sed forsan distinguere est operæpretium. Dum enim exerci
Distinctio.
tus ciuitatem communi nomine fuerit deprædatus, tunc fortè si ignoti sunt domini, facienda est vrbi restitutio, vt respublica ipsa eam distribuat. Quando verò non illo modo per iniuriam toti reipublicæ illatam contractum est debitum, sed per iniuriam singularium ciuium: non est necessarium in eodem opido fieri. Est ergò conclusio doctorum omniũomnium, quod ignoto dñodomino, faciẽdafacienda est pauperibus restitutio: vel potiùs ipsi in pauperibus, vt suprà dicebamus. ¶ Veruntamen quò modus
Dubium.
hic restituendi de sua radice innotescat, quęritur quo iure pauperibus elargiẽdaelargienda sint quę incertis dñisdominis debẽturdebentur. Vtrùm sit naturale, diuinúmve, an humanũhumanum. Quis inꝗ̈inquam illos fecit huiusmodi creditorũcreditorum hæredes? Et arguitur sic. Obligatio restituendi iure naturę vniuersos obligat mortales, siue Christiani sint, siue sola lege naturę viuẽtesviuentes: natura autẽautem non docet, ignoto dñodomino, pauperibus id deberi: imò videt̃videtur tunc res transire in ius possidentis. Habetur enim Inst. de rerũrerum diuis. quod res cuius non est dominus, occupanti cōcediturconceditur: quando autem dñsdominus non cōpáretcomparet, perinde habet ac si non esset. Prętereà quod restitutio fiat pauperibꝰpauperibus, sola lege canonica introductũintroductum est: vt patet cap. Cùm tu. de vsur. & can. Non sanè. &, Qui habetis. 14. q. 5. Pontifices autem non potuerũtpotuerunt inuitis dominis præter ius naturæ debita incerta in vsum pauperũpauperum addicere. Nam ante illa sancita decreta, non apparet eiusmodi restituendi modus fuisse necessarius. ¶ Ad hoc primùm
Responsio.
omniũomnium respōdeturrespondetur, eiusmodi incerta debita, si ius tantũtantum cōsulasconsulas naturale, in vsus communes reipublicæ cedere. Nam cum res vniuersæ, vt lib. præcedenti dictũdictum est, traditæ in cōmunicommuni sint humano dñiodominio, quarũquarum diuisio iure gentium facta est, fit vt dum expectatus legitimo tempore dñsdominus, non cōpâretcomparet, iteratò veniant in vsum publicũpublicum. At verò quoniāquoniam Christi vicarius toti reipublicæ Christianæ curācuram pauperũpauperum gerit, iure & merito potuit hęc bona quasi cōmuniacommunia reipublicæ pauperibus applicare: qui eiusdẽeiusdem reipublicæ sunt egena membra. Idq́;Idque Alex. sub anno Domini. 1170. faciendũfaciendum, Salernitano Archiepiscopo iussit: vt patet dicto cap. Cùm tu. de vsur. Non tamẽtamen quod ipse fuerit primus rei huius autor: sed exẽploexemplo adductus est antiquissimorũantiquissimorum sanctorũsanctorum, Augustini scilicet, vt can. citatis. 14. q. 5. constat: atq;atque aliorum. Quin verò & naturali iure edoctus & Euangelio. Nam quod cuiq;cuique superest, erogandũerogandum est in pauperes: huiusmodi autẽautem bona redundare censentur in republica. ¶ Ex quo sequitur primò dominiũdominium harum rerum non transire in pauperes, ac si creditorũcreditorum hæredes essent: sed dum ipsis datur quasi creditoribus ipsis soluitur. Et tunc per dationem ipsam acquirunt verũverum dominiũdominium: quasi Papa tunc dominorũdominorum noĩenomine illis tribuat. Subsequit̃Subsequitur deinde secũdòsecundò quod dum respublica in alios vsus pios illis debitis eguerit, cessat tunc ius erogandi pauperibus. Et potest respublica illa in tales vsus cōsumereconsumere. Nam ius positiuũpositiuum non potuit naturali derogare. Ob idq́;idque princeps tunc sæcularis fortè potest incerta ipsa debita exigere & cōpositionemcompositionem facere: puta pro certa quota reliquũreliquum remittere, vt facit Papa: vt illicò dicemus. ¶ Quòd si scisciteris an quisq;quisque priuatim
Dubium.
possit illa quæ debet, vt libuerit, in pauperes diffundere: D. Tho. nihil hîc de hac refassus
D. Thomas.
est: tamen in. 4. dist. 15. q. 1. ar. 5. ait debere fieri restitutionẽrestitutionem secũdũsecundum arbitriũarbitrium ep̃iepiscopi, velillorũvelillorum ad quos pertinet cura ciuitatis. Vbi insinuare videtur rempublicārempublicam ipsam talẽtalem habere facultatẽfacultatem. Sco.
Scotus.
verò eâdẽeadem distin. q. 2. negat id esse necessariũnecessarium: imò ait per se quẽq;quemque id exequi posse. quẽquem Ri
char. ibîdẽibidem sequit̃sequitur, ar. 5. q. 4. CrediderĩCrediderim tamen, vbi modica est restitutionis quātitasquantitas, per se quẽlibetquemlibet restituere id posse. Cum verò res est cumula|tioris pretij, consiliũconsilium est vt arbitrio prudentis cōfessarijconfessarij fiat: imò posset tam ingẽsingens esse, vt cōsulendusconsulendus etiam esset episcopus, vt eius prudentia commodiùs restitutio fiat. Haud tamen id ceu de necessitate salutis asseruerim. Neq;Neque S. Thom. diuersum docuit. Maximè cùm in Summa de hac re siluerit. ¶ Vtilior
Dubium.
autem erit responsio, vtrùm ipse qui æs habet ignoti domini posset sibi partem capere, dummodò sit pauper: vel suis consanguineis & familiaribus elargiri. CaietañCaietan. quidem id
Caietanus.
absolutè affirmat: ego verò absq;absque temperamento non auderem. Si enim hanc facias vnicuilibet licentiālicentiam, illicò sibi suisq́;suisque effinget paupertatem pro ratione sui status, vt aiunt. Igitur vbi necessitas non fuerit patentissima & clarissima, nemo tutò potest sibi vsurpare quod restituere debet: licèt possit restitutionem differre. At si cogitat sibi capere, id debet facere authoritate ep̃iepiscopi, aut sui parœciani curati, aut cōfessarijconfessarij, si prudens est & sapiẽssapiens. Idq́;Idque tunc fieri licebit quando grauiores aliæ miseriæ pauperum non se oculis obijciant. Quando verò authoritate prælati aliqua sibi eleemosyna ex ijs quæ debebat applicatur, verè fit eius dominus: neq;neque veniẽsveniens in pinguiorem fortunam tenetur id ampliùs restituere. ¶ Percontaris autem de compositionibus istis quas nuperrimè nominauimus, sintne licitę, vt Cruciatę forma habet: nempè vt qui incerta debita contraxerit, certam soluens portionem liber fiat à reliquo debito. In huius responsione interrogationis illud semper optima fide cauendũcauendum est, nè quispiāquispiam se ipsum seducat, arbitratus quidpiāquidpiam censeri incertum antequàm diligens peragatur indagatio ad comperiendum debitorem. Hoc autem supposito nulla esse videtur ambigendi ratio, quin si legitima adsit causa possit Summus Pontifex eiusmodi compositiones facere: quando quidem iure naturæ, vt dictũdictum est, illa bona sunt reipublicæ: quæ tunc in tales vsus illis indiget. Quin verò vt proximè insinuabam, quando reipublicæ necessitas esset apertissima, rex quoq;quoque fortè posset id facere. Tametsi quia Summus Pontifex iustior est eleemosynarum iudex, neq;neque causa ita semper est euidens, ille adeundus est, cuius authoritate id fiat. Quòd si quis arguat, ignotos creditores forsan non consentire: id negatur: imò cōsentireconsentire videntur: quia illa habẽthabent pro amissis: & liberiùs quisq;quisque ac gratantiùs cōtribuetcontribuet centum quæ pro perditis omninò ducit, ꝗ̈quam quatuor quæ habet in crumena. Et quanuis non cōsentirentconsentirent, respublica id potest facere. Sed rursùs arguis: quanuis illa Papa colligere possit, quam tamen habet facultatem remittendi partem? Respondetur quòd tanꝗ̈tanquam legitimus iam tunc bonorum administrator propter ingruentem instantemq́;instantemque publicam necessitatem, vt faciliùs expeditiusq́;expeditiusque fiat collectio, potest partem cōdonarecondonare vt reliquum soluatur. ¶ Hactenus de iure. Defacto nanq;nanque & executionis modo nihil loquimur. Aequitas enim iuris huius hæc est vt per eiusmodi compositiones tanta conficeretur pecunia publica, quæ vel alia tributa vel bonam eorum partem posset excusare: idq́;idque sic fieret, vt non offerretur iniquis suæ iniquitatis ansa: & tamen ex centum & quinquaginta argenteis quæ reipublicæ pauperibusq́;pauperibusque debentur, tantùm colligere duo, ac remittere reliqua, plus detrimenti offert pauperibus, quorum Papa est pater, rexq́;rexque patronus, ꝗ̈quam emolumenti in bonum publicum conferat. Prætereà præsentissimũpræsentissimum creatur periculum istis coëmptoribus & raptoribus, vt huius fiducia nihili faciant quoscunq;quoscunque passim defraudare. Atq;Atque idem periculum fit inde præsentius, quod certi sunt tertio quoquo anno eiusmodi indulgentias prouenturas. At verò bellorum frequentia quæ non tantùm ab infidelibus nobis indies ingruũtingruunt, huius inter alia nobis sunt causa mali, vt in cōquirendisconquirendis vndiq́;vndique subsidijs modum non permittat. Quocircà neq;neque nos in quenquāquenquam obloquimur: quia neq;neque nostra est authoritas tātatanta neq;neque audacia. Sed tamen postquàm ius probamus, admonere subinde cogimur fraudatores istos publicos, coëmptores inquam ac negotiatores nè fiducia istiusmodi immodicæ remissionis freti contrahere fraudibus pergant æs alienum: quòd si fecerint, restituere non tardent. Nam qui propositum non habet restituendi quousq;quousque veniat indulgentia, in peccato mortali se sciat persistere: quoniam habita restituendi opportunitate, per nullum tempus licet alienum retinere.
AD quartum argumentum respondetur
Ad quartũquartum argumentũargumentum .
vnũquenq;vnumquenque de his quæ sibi propria sunt arctiùs stringi parentibus succurrere, quàm alijs: ea verò quæ aliorũaliorum sunt, potiùs illis sunt rependenda quàm impendenda parentibus: nisi forsan, vt ait S. Tho. in casu necessitatis extremæ, in quo posset & deberet quisq;quisque etiāetiam auferre aliena, vt patri subueniret. ¶ Contra hoc autem postremum verbum de tempore extremæ necessitatis dubia existũtexistunt nōnullanonnulla. | Atqui vt inde exordiamur, vbi patentior est dubitandi ratio, quęritur vtrùm debitore
Dubium.
& creditore extrema necessitate coactis teneatur debitor creditori præ seipso succurrere, an potiùs sibi ipsi illo neglecto? Et quidẽquidem Scotus. 4. dist. 15. q. 2. hac vtitur distinctione.
Scotus.
Si creditor in necessitatem priùs incidit, tenetur tunc debitor illi soluere: si verò priùs debitor, tenetur sibi prouidere. Atqui ambo hæc mẽbramembra adeò sunt certa vt de neutro possit vllus dubitare. Nam etiam si nihil extrema patienti deberes, cogeris illi succurrere: & quādoquando tu eâdem necessitate strangularis, quanuis nihil tibi alius deberet, teneretur tibi. Quando autem simul eadẽeadem necessitas ambos occupat, tunc ait Scotus debitorem, vita propria posthabita, debere creditori quod suum est reddere: quare homicida, inquit, esset, si sibi tunc vsurparet. Neque desunt alij, quorum est Richard. qui in eius sententiam subscribant. Et ratio eius est hæc, quòd cùm ambo necessitate pares sint, hoc iure creditor debitorem superat, quòd res illa necessaria, nempè cibus aut pecunia quam debitor retinet, ipsius est, scilicet, creditoris. Et potuisset suam prætereà opinionem inde suffulcire, quòd in tali necessitate neuter posset ab altero quod ei necessarium erat eripere. Ex quo fieri videtur consequens vt neq;neque debitor tũctunc retinere id posset quod alterius est. Idem enim esse videtur ac si ab ipso id eriperet. ¶ Nihilo minùs contraria sententia non so
lùm multò est probabilior, verùm proculdubio complectenda. In primis S. Tho. licèt non id expressè asserat, insinuare tamen illam videtur: quandoquidem absq;absque vlla exceptione ait quòd casu extremæ necessitatis, citiùs debitor deberet præsidio esse parentibus: & à fortiori, sibi. Quare Caieta. eandẽeandem amplexus
Caietanus.
est sententiam. Ratio autem est hæc, ab illa Scoti diuersa. Ambo sunt necessitate pares: & possidentis cōditioconditio quę melior semper est, plus debitori fauet, quàm fauebat creditori rem sibi esse debitam: ergò sibi potiùs debitor consulere debet, saltem, potest, quàm creditori. Enimuerò tam intimè innatũinnatum est homini generalissimum illud rerum omnium desiderium, ac subinde ius seruandi sese, vt nulli quicquam tunc plus debeat ꝗ̈quam sibijpsi. Quocircà siue per contractum licitum id ab altero acceperit, siue per furtum aut rapinārapinam: siue in mora sit soluendi, siue secùs: in summa, quomodocunq;quomodocunque illud alteri debeat, ius sibi retinendi natura ipsa concedit. In tali enim casu vniuersa cessant alia debita. Quare etiāetiam si iure iurando te astrinxisses soluere illa die, iure naturæ intelligebatur facta exceptio extremæ necessitatis. ¶ Et confirmatur sentẽtiasententia hæc ratione, ni fallor, manifesta. Iuræ naturæ, vt dictum est, omnia sunt communia, sed iure gentium, rerum dominia diuisa sunt: ius autem gentium nequit extremæ necessitati præiudiciũpræiudicium facere: atq;atque adeò, illa præsente, quantũquantum ad vsum, omnis cessat vis peculiarium dominiorum, ac subinde debitorum. Quocircà etsi dominus priùs in necessitatem illam extremam impegisset, qua ratione sub reatu homicidij tenerer illi quod debebam soluere. Si tamen non solui, & posteà ego in eandem incidi necessitatem, iam tunc non teneor. ¶ Respondetur ergò ad argu
Ad argumẽtumargumentum.
mentum quod faciebamus, diuersam esse rationem, túne rem possideas quādoquando extremè pateris, an alter qui simile patitur. Si enim ille possidet, tu non posses illi surripere: eò quod tunc surripere esset occidere: quia esset vera actio, qua vitam alteri directè adimis, ac si hominem strangulares. Quando verò tu possides, id est penes te rem quomodocunq;quomodocunque habeas, non agis, sed tantùm cessas succurrere cùm possis. At verò non succurrere cùm possis, non est directè occidere: neq;neque verò per accidens, nisi quando teneris succurrere: & in tali casu non teneris. Sic enim intelligendũintelligendum est Ambrosianum verbum, Quem pascere
Ambrosius.
potuisti, si non pauisti, occidisti. Intelligitur enim quādoquando non te aliud ius excusabat. ¶ An
Dubium.
verò parente tuo ac tuo pariter creditore in eandem extremam necessitatem coniectis tenearis potiùs patri quàm creditori, arbitror problêma esse in vtranq;vtranque partem probabile.
Problema.
Et qui dixerit, creditori, bona quidem ratione tuebitur. Nam solũsolum illud ius quod vnusquisq;quisque habet seipsum seruandi, videtur in tali casu vsum alienæ rei debitori vendicare. Qui verò crediderit parenti potiùs, & ipse quoq;quoque pietatis officium prætexere sibi poterit. Nam ferè idem est, patris ac tuam ipsius vitam seruare. Sed tunc idem crediderim de vxore & filio. Nam ad fratres minimè liceret idem protendere ius. ¶ Vtrùm verò qui ex
Dubium.
trema suppressus egestate rem insumit quāquam alteri vel anteà debebat vel tunc arripit, debito absoluatur: an verò pòst ditior soluere nihilo minùs obligetur, decidere superest. Nam quòd prorsus absoluatur, argumentum est: quòd si tunc ab altero eriperet, non teneretur. Ad hoc scitè Scotus loco citato per hanc
Scotus.
| distinctionem respondit. Si ille virtute alius contractus rem illam ante extremam necessitatem debebat, non fit à restitutione immunis: sed si tunc accipiat, non fit restitutioni obnoxius. Et ratio est in promptu: quia cùm in extrema necessitate omnia sunt communia, tunc qui capit nullum contrahit debitum. Nihilo minùs si debitum erat contractum, non est cur dissoluatur præcedens vinculũvinculum: manebit ergò. ¶ At verò Adrian. in materia
Adrianus.
de restitu. huiusmodi disiunctionem non admittit: sed absolutè tenet, illum qui extremæ subditus necessitati aliena capit pinguiori arridente fortuna ad restitutionem teneri. Cui & sui asseclæ non desunt. Quin verò eius opinionem corroborant. Et pondus suorum argumentorum huc propendet quòd in extrema necessitate non omnia sunt communia, quantum ad dominiũdominium. Nam aliâs qui tunc indigenti non succurreret, ad restitutionem posteà teneretur: quod re vera non est credendum: eò quòd succurrendi præceptum non est iustitiæ, sed charitatis. Sunt ergò non aliter communia quàm ad vsum: quo fieri videtur vt transacto vsu, tenearis ad restitutionẽrestitutionem rei. ¶ Secundò arguit̃arguitur. Extremè indigenti abundè subuenitur per rem mutuatam: nemo ergò tenetur simpliciter dare: atque adeò qui rem consumit, subiectus manet restitutioni. Et tertiò. Extremè indigenti non tenetur medicus suas gratis impẽdereimpendere operas, neq;neque pharmacopolę sua donare pharmaca. Satis enim est si solutionem expectent. Accedit & tex. can. si quis. de furt. Vbi habetur quòd qui propter necessitatẽnecessitatem famis aut nuditatis aliena occupauerit, si posteà oblatũoblatum reddiderit, non cogatur ieiunare. Vnde à cōtrariocontrario sensu colligitur quòd si non reddiderit, ieiunare cogatur. ¶ His nihilo minùs nihil obstantibus persistendum est in priori sententia: dum tamen rectè explicetur. In primis quādoquando res
Explicatur opinio Scoti
est parui momenti omnes fatentur nullam restare restituendi obligationem: sed si res qua extremè ille indiget maioris est existimationis, considerandum est sitne ille simpliciter indigens: nempè qui nullibi habeat vnde soluere possit: an verò licèt id hîc non habeat, forsan habet alibi, vel ei debetur. hîc enim non est censendus simpliciter indigẽsindigens: & ideo satis est si quis ei credito mutuet vnde suæ necessitati occurrat. Sola enim absoluta necessitas ius in tali casu accipiendi alienum facit: Si autem sit simpliciter indigens, citra controuersiam esse debet quòd ille nulli manet obnoxius restitutioni si rem qua indigebat insumpsit. Enimuerò licèt ita sit quod tunc solùm sint omnia communia quantũquantum ad vsum: tamen quia in his quæ vsu consumuntur, ad vsum lege naturæ sequitur dominium: vt puta si sit cibus, aut potus, aut pecunia: qui accipit, fit dominus. Et in hoc, si nos non fallimur, contraria opinio suos decipit. Esse enim communia omnia quo ad vsum, est quòd tunc possit indigens res alienas insumere ac si suæ essent. Atq;Atque adeò non tenetur credito recipere, sed alter tenetur gratis dare. Si verò res esset quæ non vsu consumitur, tunc cessante necessitate teneretur illam reddere. Vt si quis equo alieno vteret̃vteretur vt periculum mortis effugeret: aut si indigeret lecto tempore infirmitatis. Per hoc responde
De Medico & Pharmacopola.
tur ad argumentum de Medico, deq́;deque Pharmacopôla. Porrò nanq;nanque si alter extremè indigeret sua opera vel sua medicina, teneretur sub peccato mortali: licèt circunstantes tenerentur nihilo minùs eodem ligamine contribuere, si res esset adeò pretiosa. Tametsi in his medicinis subtrahendis non adeò frequẽsfrequens contingit culpa sicuti in cibo, ac in alijs rebus: quia non ita esse solent necessariæ: neq;neque misericordię vinculum obligat vt morti pauperis admodùm pretiosa medicina occurratur, tantáve medici solertia. ¶ Quod autẽautem ex cap. si quis. de furt. adductum est, nihil sanè ad rem pertinet: planũplanum quippe est illic mentionem non fieri necessitatis extremæ, vt bene ait gloss. sed leuioris. Ait siquidem tex. S quis propter necessitatem occupauerit, &c̃etc. pœniteat hebdomadas tres. & liquidum est quòd cùm in extrema necessitate alienũalienum occupare, nulla sit culpa, nulla imponeretur pœnitentia.
SOlutio quinti argumenti in longam nos
De quinto argumento.
hinc transmitteret disputationem de restitutione bonorum clericorum, quæ non ritè expenduntur, sed in malos vsus dissipantur: nisi latissimus esset de hac nobis habendus sermo, libro. 9. &. 10. à quo ideò in præsentiarum supersedendum est. Quod autem ad rem præsentem attinet, trifariàm præ
latus res ecclesiæ vsurpat. Vno quidem modo si res illa non sibi deputata est, sed alteri: puta capitulo: Et tunc qui res illas ab illo pręfecto receperit, siue dono siue pretio, tenetur eas ratione rei acceptæ restituere vero domino. Si verò res ecclesiæ quæ sub sua sunt administratione: vt si exemplum ponamus in fabrica, vel in alijs, alienauerit in consan|guineos vel in alios, illi tenentur restituere, non episcopo: nè illas iterum dissipet: sed ecclesiæ, vt in deposito essent vsq;vsque ad futurũfuturum possessorem. Sed si penes se illas retinet & veluti proprias possidet, satis est vt animum illum deponat.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm ille qui accepit, teneatur semper restituere.
POST circunstantiam cui, sequitur quis: de qua sunt duæ quæstiunculæ. Prior huius secũdisecundi articuli est, vtrùm vniuersim qui accepit, quisquis ille fuerit, teneatur restituere. Et arguitur à parte negatiua. Restitutio (quod identidem repetimus) est æqualitatis constitutio: qua scilicet ab eo subtrahitur qui plus habet, & ei apponitur qui habet minus. Vsu autem sæpenumerò venit vt qui rem sustulit, citra suam culpam sit illa priuatus: vt si quis ab eo eandem surripiat: ergò tunc non tenebitur eandem restituere. ¶ Secundò. Nullus tenetur suum prodere crimen: secundùm illud Chrysosto. Non tibi dico vt te prodas. contingit autem quandoque vt debitor citra suam infamiam restitutionem facere nequeat: ergò tunc iugo restitutionis liberatur. ¶ Tertiò. Vna res vna simplici restitutione contenta est: cōtingitcontingit autem nonnunquàm vt quàm multi furati sunt, vnus in integrum restituat: ergò alij tunc ad nullam ampliùs restitutionem tenentur: atque adeò non omnis qui rem sustulit, ad restitutionem obligatur. ¶ In contrarium autem est quòd ille qui peccat satisfacere pro culpa tenetur: culpa autem, vt ait Augustinus, non dimittitur nisi restituatur ablatum: ergò eidem incumbit restitutionem facere.
QVæstio hæc in materia restitutionis egregium obtinet locum. Ad quam ideo distinctione præmissa quatuor conclusionibus respondetur. In eo nanque qui
Distinctio.
rem occupat alienam duo est considerare: scilicet & actionem qua eam accepit, & rem ipsam. Est ergò prima conclusio. Quicun
Prima conclusio.
que penes se rem habet alienam, ratione rei ipsius quæ accepta est, tenetur eandem vero domino restituere. Probatur. Quicunque enim habet vltra id quod suum est, debet illi reddere cuius est: hoc enim ratio iustitiæ commutatiuæ exigit: quippe cuius officium est æqualitatem inter eum constituere, qui minus habet, & eum qui plus.
¶ At verò acceptio ipsa triplex esse consue
Acceptio triplex.
uit. Quandoque nanque est iniuriosa: nempè quæ inuito domino fit: qualis est furtum & rapina: de quo membro statuitur secunda conclusio. Quicunque rem per iniuriam
Secunda cōclusioconclusio.
accepit, tenetur eandem ratione acceptionis restituere: etiam si illam iam apud se non habeat, sed fortè sibi furto sublata sit. Probatur. Quicunque alteri iniuriam intulit, tenetur eandem resarcire: etiam si nulla sibi fuerit inde lucri accessio facta: eò scilicet quòd alteri vel famam vel honorem abstulit: ergò eâdem ratione qui rem iniustè eripuit, quandoquidem in re illa damnum dedit, restituere iure cogitur. ¶ Secundo modo: actio illa citra donationem accipiendi iusta esse potuit, atque in vsum & commodum ipsius qui accepit: vt cùm quis rem suscepit mutuatam, vel credito emptam: de quo subijcitur conclusio tertia, superiori similis. Quicunque hoc modo rem acce
Tertia conclusio.
pit, tenetur eam vel pretium restituere: non solùm ratione rei acceptæ si apud se perseuêret, verùm & ratione acceptionis: etiam si illam qualitercunque amiserit. Conclusio est clara: nam qui alienam rem iustè citra donationem in vsum suum accepit, non solùm propter beneficium acceptum, sed de iustitia obligatur illum indemnem seruare. ¶ Tertio modo: Acceptio etiam iusta esse potest ex voluntate domini, quæ tamen non vergit in vtilitatem recipientis: sed in rem ipsius qui dedit. De quo adhibetur quarta,
Quarta conclusio.
eademq;eademque bimembris conclusio. Nemo qui ceu depositarius rem alienam seruat, tenetur ratione acceptionis illam restituere: sed ratione rei quam habet acceptam. Quare si citra suam culpam illam perdiderit, nulli restat restitutioni subditus: secùs autem si magna sua culpa illam amiserit. Probatur prior pars contrario modo quàm tertia. Qui illo modo rem accipit, nisi pretio custodiæ suscipiat, vel aliter se seruare constrinxerit, non fit eiusdem rei custos ratione iustitiæ: sed ex gratia & beneuolentia: & ideò si absq;absque sua culpa res perdatur, non ipsi sed domino perijt. Secundæ verò partis probatio est. Quòd iure naturæ (vt regula habet iuris) qui causam damni dat, damnum dedisse videtur. Quare si tua grauis culpa in causa fuit | vt res periret, reus inde fis damni repensandi. ¶ Vt autem conclusiones istæ suo ordine examinentur ex duabus prioribus regula cum primis colligenda hæc est. Omnis re
Regula notanda.
stitutionis obligatio ex altero duorum capitum enascitur: videlicet aut ratione acceptionis, etsi rem non habeas, & ratione rei acceptæ quam habes licèt, illam non acceperis. Quare si accepisti & habes, vtroq́ue es funiculo colligatus. Nomine autem acceptionis quęcunq;quęcunque actio intelligenda venit per quam damnum dedisti, aut iniuriam irrogasti: etiāetiam si nihil fueris lucratus: vt si incendisti alienas ędes, aut cōtumeliatuscontumeliatus es. ¶ Quo fit rursùs vt quomodocunq;quomodocunque res in tuam potestatẽpotestatem venerit, scilicet iustè, aut iniustè pretio aut gratis, cùm primùm resciueris esse alienam, teneris domino reddere: non solùm charitatis iure, sed etiam iustitiæ. Vt si ab illegitimo possessore: verbi gratia, à latrone, vel furto, vel dono, vel mutuo, vel in depositũdepositum receperis, vel pretio emeris, reperto domino teneris illi cōferreconferre: nisi ius tibi fortè fauerit præscriptionis. Probatur cōclusioconclusio. Duobus tantùm medijs quæstione. 5. diximus rem legitimè possideri: scilicet aut domini voluntate, aut legis permissu: quomodocunq;quomodocunque autem ab illegitimo possessore rem susceperis, neutra istarũistarum causarum interfuit: quia neque verus dominus annuit, nec lex concessit: nullatenùs ergò dominium nactus es, atq;atque adeò reddere dñodomino cogeris. Quòd si non feceris, cùm sine tuo magno detrimento, vt suprà diximus, id exequi possis: sed illegitimo reddideris possessori, restitutioni manes obnoxius: quandoquidem de iustitia tenebaris. Crediderim tamen in
hisce restitutionibus accidere posse ignorantiam iuris: quæ si excusat à culpa, excusabit subinde à restitutione. Haud enim tenetur plebeius quisq;quisque has iuris subtilitates scire. Et ideò qui id quod à latrone receperit ignorāsignorans, & bona fide eidem reddiderit, non est in conscientia restituere cogendus. Exceperim prætereà ius pręscriptionis: quoniam postquàm emptionis titulo aut donationis, qui legitimus est, rem bona fide iusto legis tempore possedisti, licèt tibi posteà innotuerit esse alienam, immunis es à restitutione. Secùs si furto eam sustuleris: quia semper caruisti titulo, ideoq;ideoque nunquàm præscripsisti. ¶ Ratio
hinc tamen dubitandi exurgit, quidnam hîc rei nomine sit intelligendum: vtrùm scilicet res ipsa præcisè, an verò etiam fructus. Et loquamur, exẽpliexempli gratia, de illo qui non ratione acceptionis: sed solũsolum ratione rei acceptæ tenet̃tenetur. Emi fundũfundum à latrone qui mihi fructus tulit: vtrùm tenear etiam fructus restituere. Ad hoc respondetur per regulam iure solennem ac celeberrimam. Quicunq;Quicunque solùm ra
Regula notandaiuris.
tione rei acceptæ restitutioni subijcitur, tenetur rem, seu id quod illius habet, & quicquid quo per ipsam factus est ditior, restituere: non tamen illud quod bona fide consumpsit per quod non est factus locupletior. Regula est iuris. ff. de peti. hæred. l. item veniunt. §. Præter hæc. qua regula ait gloss. nulla esse veriorem. Et. l. sed & si lege. eodem titulo. Exempli gratia, teneris restituere fructus arui alieni: non solùm quos habes, sed quos illis consumpsisti vsibus: in quibus nisi illos haberes fructus, alios insumpsisses. Deductis tamen expensis & laboribus. Si tamen illos ideo cōsumpsisticonsumpsisti quòd, verbi gratia, amplus fundus tibi donatus est, cuius donatione ductus statum mutasti & splendidiùs vixisti: tunc sanè non teneris nisi in eo quod aliâs consumpturus eras. Pari modo si vestem sericam vili à latrone emisti, qua ratione illam vsu attriueris: cùm aliâs non induereris serico: non teneris nisi ratione vestis quam indui solebas. Similiter si donato tibi à latrone equo vsus es non in necessarijs casibus ad quos equũequum vel emisses vel conduxisses: nihil pro vsu teneris restituere: quia non es factus locupletior. Secùs autem si eius operas locasti, quibus factus es ditior: tunc enim deductis sumptibus in reliquum teneris. Pari modo si furtiuas escas inuitatus à latrone bona fide insumpsisti, in nihilum posteà teneris, nisi domi eras aliquid insumpturus. Ex quo fit quòd si remillam quam ab illegitimo possessore bona fide accepisti citra magnam culpam tuam amisisti, nulli manes restitutioni subditus. Vice versa, si rem furtiuam quāquam dono receperas, pretio vendideris, teneris posteà idem pretium restituere: vtpote per quod factus es ditior. Intellige autem si factus es locupletior ex re ipsa: nam si ex tua industria id tibi accreuerit, ad illud restituendum non perstringeris. Vt si pecunia aliena negotiando tuātuam auxisti substantiam, de solo capitali teneris. Per hæc
ergò de cæteris conijcito. ¶ De illo autem qui per iniuriam rem alienam retinet, alia est ratio: tenetur quidem de damno emergente, & de lucro cessante: vt sub titulis de furto & de vsur. iterum videbitur: atq;atque de omnibus fructibus quomodocunq;quomdocunque illos consumpserit. Non autẽautem de illo lucro quod per | suam industriam per furtiuam pecuniam acquisierit: vt locis citatis locupletiùs monstrabitur. ¶ Contra hanc autem decisionem est
Argumentum contra.
argumentum, illum qui rem à latrone bona fide emit, non teneri gratis reddere vero domino. Dictum enim est articulo præcedenti, ratione rei acceptæ neminem ad restitutionem cum magno suo detrimento obligari: nemo ergò tenetur sine sua culpa secundùm conscientiam dispendium pati pretij quod expendit. Si furto inquam, vel mutuo, vel dono accepit, bene quidem: de emptore autem alia esse videtur ratio. Ob hoc fortè non deerit qui arbitretur licêre tũctunc emptori rem latroni reddere vt pretium recuperet: Nihilo minùs id falsum est. Licitum quidem ei est si fieri potest latronem conuenire, & capere à quo pretium extorqueat: tamen periculo rem exponere vt in manus domini non veniat, non est licitum. Res enim ipsa in cuiuscunq;cuiuscunque potestate sit, reum eum facit reddendi legitimo domino: quòd si non faciat ad restitutionem obligatur: vt suprà dictum est. Et confirmatur hæc veritas. Nam si latro disparuisset, vt cōparêrecomparere non posset, tunc qui rem emit debitor esset domino: eiq́;eique in foro iudiciali compelleretur rem cum iactura pretij exhibere: quod, vt suprà diximus, signum est teneri illum de iustitia: ob id autem quòd reperiri latro possit, idem dominus nullum ius amisit: ergò etiam tunc tenetur domino. Et confirmatur: nam si in foro iudiciali compertum esset illum emptorem postquàm certò sciuit rem esse alterius domini tradidisse latroni, conuinceretur domino soluere. Quo circà quando diximus non teneri possessorem rei alienæ, ratione solùm rei acceptæ restituere cum suo detrimento, intelligitur de illo detrimento quod ab alio timet, videlicet quo impeditur ipsa restituendi actio: non autem de iactura quam ipse fecit emendo. Quicunque enim sibi videat dum emit: sciens illo periculo emere, vt si res aliena sit pretium amittat. ¶ Quid autem iuris si il
le qui à latrone rem mercatus est alteri bona fide vendidit: vtrùm sciens posteà esse alienam, contractum teneatur rescindere, reddereq́;reddereque pretium suo emptori & rem domino. Apparet enim non teneri quandoquidem neque tenetur ratione acceptionis: quippe cùm neque ipse rem accepit, nec fraude vendidit, neque ratione rei acceptæ: si quidem neque eam habet, neque per eam factus est ditior. Supponamus enim tanti vendidisse quanti fuerat mercatus. Nam si pluris vendidit, haud dubium quin illum pretij excessum teneatur domino reddere: eò quod pars illa rei penes se est. Argumentum sanè est quod posset multos decipere. Nam si res illa, vt suprà diximus, primo emptori citra suam culpam fuisset furto sublata, vel bona fide consumpta, taliter vt non esset factus ditior, in nihilum teneretur: cùm ergò bona fide vendidit: idem apparet iudicium. Nihilo minùs respondetur quòd etsi domi
Solutio dub.
no eiusdem rei non maneat obligatus, vt argumentum conuincere videtur: tamen tenetur emptorem suum indemnem seruare. Et ideo cùm sciat nullum in eum transtulisse dominium, sed iure restituendi periclitari, iure cogitur suum ei restituere pretium. Perinde ac si à latrone vitrum pro pretiosa gemma magno emisset, eodemq́;eodemque pretio bona fide rursùs venderet: sciens nanque tum posteà rei falsitatem, teneretur contractum rescindere. ¶ Ex quo sequitur quòd si emptor ille secundus non compâret: neque vllus sit metus quòd sit ab illo exigenda res illa: tunc ille qui bona fide illi vendiderat, licèt tunc sciat fuisse alienam, ad nullam restitutionem tenetur: quoniam à domino rei liber est, postquàm nec rem habet, nec factus est per eam ditior: & alteri nullum dedit damnum. ¶ Horum instar cen
De præda belli iniusti.
sendum de illo est, qui bello iniusto res deprædatus est: bona tamen fide: quia putabat esse iustum. Tunc enim sciens posteà non fuisse iustum, tenetur illa restituere quibus factus est ditior: non autem ædes quas incendit, aut animalia quæ occidit. ¶ De negotiatoribus autem qui crebros fecerunt contractus, quos legitimos esse censebant, posteà verò intelligunt fuisse vsurarios, vtrũvtrum satis eis sit illam præcisam pecuniam restituere quam per vsuram lucrati sunt: an verò etiam illam quam rursùs negotiatione eiusdem pecuniæ acquisiuerunt, sunt qui dubitant. Apparet enim eis pecuniam vsurariam cum lucris etiam esse restituendam: illo adducti simili quòd res aliena cum fructibus est restituenda. Sed absq;absque dubio satis est si vsurariam pecuniam restituant. Nam cùm pecunia de se non sit fructifera, sed per negotiantis industriam, nulla à rebus adduci potest similitudo quę per se fructificant. De hoc autem rursus libro. 6. Atque hactenus de primis duabus conclusionibus. ¶ In ter
Dub. circa. 3 cōclusionẽconclusionem.
tia verò exiguum latet dubium. Designaba|tur enim secunda acceptionum species, quādoquando quis iustè quidpiam recipit in suum proprium commodum & vsum: vt mutuum: & assertum est tunc ratione acceptionis, etiam si res citra culpam perdatur, necessariam esse restitutionem. ¶ Apparet tamen contrarium esse cap. vnicum de commod. vbi habetur quòd qui sine sua culpa commodatum perdidit, ad nihilum tenetur. Res tamen est facilima. Commodatum quippe &
mutuum differunt, si ad nomina spectes, quòd illud restituendum est in propria specie: vt si equum vel vas commodato receperis quæ vsu non consumuntur: mutuum autem non est necesse in eadem specie restitui: vt si pecuniam, aut vinum, aut grana mutuo receperis, quæ vsu consumuntur, satis est reddere pretium. Reale tamen discri
Alia differẽtiadifferentia.
men est quòd rei commodatæ non transfertur dominium, sicuti rei mutuatæ. Et per hoc detegitur spiritus legis. Rem nanque tibi commodatam non debes ratione acceptionis: quandoquidem non es eius constitutus dominus: ob idq́ue dum sine culpa tua perit, non tibi sed domino perit: sicuti si penes ipsum deperijsset. At verò commodationis iure teneris, etiam de leui culpa, vt text. ipse ait. Non quidem in totum, sed in partem pro ratione culpæ. Et quod de accommodato dicimus, de locato quoque intelligito. Nam si mihi vel domum vel equum locasti, quanꝗ̈quanquam in cōmunemcommunem vtriusq;vtriusque vtilitatem cesserit, si tamen res sine mea culpa perditur, nihil debeo. Illi enim se periculo locator subijcit: teneor tamen de leui culpa, in partem: & de graui, in totum. Quando verò res tibi mutuatur, quia dominus eius constitueris, ratione acceptionis efficeris restituendi debitor. Quare licèt citra tuam culpam pereat, tibi, qui dominus es perijt, onereq́;onereque adeò restitutionis non exoneraris. ¶ Atq;Atque hinc commodè transitus fit ad quar
De quarta cōclusioneconclusione.
tam cōclusionemconclusionem de deposito. Nempè quòd depositarius non tenetur rem restituere, si citra magnam suam culpam illam amiserit. Ità. ll. habent. 1. &. 2. de deposito. Itaq́ue inter accommodatum & depositum differentia est quòd commodatarius tenetur de leui culpa: eò quòd in suum commodum rem petierat: atque adeò de iustitia tenebatur eam custodire. Depositarius verò non nisi de magna: quia non in suam vtilitatem illam custodiebat: & ideo solùm charitatis beneficio tenebatur eam seruare. Intelligendus ergò est depositarius, vt suprà diximus, qui merè est depositarius, hoc est qui non pretio se obligauit custodire: nam huiusmodi custos etiam si citra suam culpam rem perdat, de iustitia tenetur: sicuti qui contractu assecurationis, periculum mercium subit. Quòd autẽautem magna culpa eum obligat ratio est quòd causam damni dat: & ideo IuriscōsultiIurisconsulti appellant eam latam culpam: & aiunt talem teneri de dolo. ¶ Dubium autem est
Dubium.
quænam culpa dicatur leuis, quæ verò grauis. Et quidem primo aspectu videtur culpa leuis, illa censeri, quæ apud Deum venialis est: atque illa grauis quæ apud ipsum est lethifera. At verò non est isto Theologo more differentia hæc pensanda, sed iuridico, secundùm humanum arbitramentum. Crediderim nanq;nanque in foro conscientiæ leuem culpam commodatarij non obligare eum ad restitutionem, nisi sit mortalis apud Deum: nam à venialibus vix homo liberari potest: quare propter illas non est homo tanta pœna plectendus aut mulctandus: sed dicitur arbitratu humano & iuridico leuis, respectu alterius qui in depositario cumulatior requiritur vt condemnetur. Hæc autem omnia existimanda sunt secundùm iudiciale forum: cuius sententiæ in conscientia standum est.
AD primum igitur argumentũargumentum respōsumresponsum
Ad primum argumentũargumentum .
est quod qui tenetur ratione acceptionis, non solùm æqualitatem tenetur facere: quia plus ipse habet, sed quia alter habet minus. Quocircà etsi quomodocunq;quomdocunque rem amiserit, debitor nihilo minùs manet. ¶ Secundum ar
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
gumentum exquirebat quomodò sit facienda ab eo restitutio qui secreto delicto rem vsurpauit alienam: nam ille non se tenetur prodere. Ad quod D. Thom. nil ampliùs re
S. Thomas.
spondit quàm quòd tunc id per cōfessariumconfessarium secretò peragi debet. Si autem illo fieri non potest secreto modo, quid tunc faciendũfaciendum supersit, nil respondet. Caietanus autẽautem arbitra
Caietanus.
tur nunꝗ̈nunquam cum periculo famæ necessariānecessariam esse restitutionẽrestitutionem. Hanc autem suāsuam vniuersalem regulam superiori quæstione planè ac plenè arbitror esse confutatam: imò verò prudenti discretione vtendum est, vt pretium famæ cum iniuria & damno quod datum est conferas, ac perinde iudices an aliqua sit facienda famæ iactura vt restitutio fiat: tum præcipuè quando res pendens, & (quod aiunt) in fieri est vt possit recuperari. ¶ Dubium
Dubium de adultera.
autem inter Doctores vulgatissimum est de | adultera quæ nothum filium marito supposuit, vtrùm se prodere teneatur nè legitimos hæreditate defraudet. Multa enim tam Theologi doctores in. 4. distinct. 15. quàm iuris interpretes eademq́;eademque varia de re ista cōmentanturcommentatur. Extat enim casus in. c. officij. de pœniten. & remiss. Et quidẽquidem vt à certioribus rem aucupemur, operæ pretiũpretium est distinguere. Aut enim mulier illa, vel dotem vel bona alia habet propria, eademq́;eademque libera quibus damnum compensare possit vero hæredi: & tunc communis confessio est quòd nequaꝗ̈nequaquam se infamare tenetur, sed satis est alia via restitutionem facere. Si verò non habet vnde restituat, tunc subdistinguendum. Aut enim
Distinctio.
credit se reuelando profuturam, aut secùs: si enim nil ipsam prodesse speratur, certissimum est nullatenùs teneri: quoniam opus vanum, neq;neque opus est charitatis neq;neque iustitię: quare temeraria esset tunc illa infamatio, quia frustranea: sed reputanda illa tunc mulier est ac debitor qui non est soluendo. Ait nihilo minùs Scot. eâdem dist. quæst. 2. quòd
Scotus.
debet tunc quantum potest facere vt hæreditas spurio filio non obueniat: vt puta consulendo ei religionis ingressum. At verò de iustitia non est cur ad hoc teneatur. Si verò putat se profuturam quia nothus filius ei fidẽfidem perhibens hæreditatem recusabit, vel fortè probare taliter poterit vt in iudicio faciat fidem: tunc si id potest sine aliquo detrimento aut vitæ aut famæ, constantissimum est teneri: si autem non potest sine periculo famæ & honoris, Scot. tunc huc inclinat quòd non
Scotus. Caietanus. Adrianus.
tenetur: & Caiet. in sua perseuêrans regula id certò asseuêrat: Adrian. verò. 1. q. de restit. contrarium censet: nempè ipsam teneri cum detrimento famæ. ¶ Attamen iudicio meo (si vllius est ponderis) per prudentiāprudentiam libran
Sententia authoris.
da est tunc adulteræ fama cum iactura quāquam verus hæres facit. Si enim pretiosior est multò fama mulieris, aliâs nobilis & honestæ, quàm hæreditas, quæ fortè tenuis est, consulendum illi est vt taceat. Si autem hæreditas contrà maioris æstimatur: nempè si est illustris maioratus, & illa non est tanti nominis, detegere se tenetur: saltem sub mortis articulum vt periculum homicidij non subeat. Cæteris tamen paribus, melior est conditio legitimi hæredis. Hoc tamen contrà ꝗ̈quam Adrian. censet, arbitror. Ait enim ille nunquàm esse desperandum quin adultera rem detegendo prodesse possit: & ideo plurimùm in hanc partem inclinandum esse, vt se prodat. Ego verò contrarium pro meo tenui captu crediderim: videlicet nunquàm eiusmodi detectionem quicquam prodesse, nisi tunc quando euidens est tempore conceptionis abfuisse maritum: aut quādoquando probari alia via possit, tunc non fuisse ab illo cognitam: vt habetur l. filium. ff. de his qui sunt sui vel ali. iur. Nam spurius nullam tenetur matri, quamlibet iurātiiuranti, adhibere fidem: sed in iudicio existimādusexistimandus est legitimus: vt eâdẽeadem iubetur lege. Neq;Neque suam alleganti turpitudinem vlla debetur fides: ob idque vix offerri potest necessitas vt ipsa se teneatur infamare. Nam in casu prædicto euidenti, non opùs est sua confessione: & in alijs nihil prodest. ¶ Tametsi & hoc
Nota.
non est in præsentia silentio prætereundum, quòd tam vehemens esse possit matris persuasio, vt adulterinus filius credere intus mẽtemente conuincatur: & tunc licèt in foro exteriori sibi adiudicetur hæreditas, crediderim nihilo minùs secundùm conscientiam teneri à se illam abdicare: nam tunc sententia fun
datur in falsa præsumptione. Neq;Neque in contrarium vrget argumentum, quòd si quis mihi legasset centũcentum, credens me esse suum filium: sua tamen leuitate deceptus, vel ab alio citra meam culpam: ego possum iure optimo illa possidere. Vnde à simili videtur colligi, quòd licèt relatione matris ego sciam me spurium, si pater mihi sua bona relinquat, possum possidere. Haud inquam argumentum solidè vrget, neq;neque adducit simile: quoniam in illo allato casu ego non fui per iniuriam causa illius ignorantiæ: in nostro autem præsenti, pater non sua me sponte hæredem instituit: sed lege coactus: nimirum putans me esse legitimum. Et ideo quod legis vigore agit, nil mihi suffragatur, scienti non esse legitimum. ¶ Grauius autem existit dubium an tenea
tur eadem adultera etiam cum periculo mortis se prodere. Ad hoc Innocent. Hostien. & Panor. super dicto cap. officij. incunctanter negant illam teneri: nam reuelando, periculum animarum excitat, puta mariti qui de eius nece meditabitur. Atqui secundùm cōmunemcommunem legis rationisq́;rationisque ordinem ita indubiè censendum est. Nam, vt suprà diximus, vita non est pro restitutione temporalium bonorum morti offerenda. Nihilo minùs egregius extraq́;extraque ordinarius casus contingere po
test, vt aliud forsan cōsulendumconsulendum esset. Enimverò si regnum aliquod aut præclarissima domus silente adultera ad alienos deberet transire, vix posset aut deberet eiusdem adul|terę conscientia pacari, si res esset certa quòd esset omninò suo testimonio profutura, nisi se etiam cum periculo vitæ proderet: dummodò priùs nullus non lapis esset motus vt tale periculum caueretur: nam peccatum mariti ipsa non tenetur cum tanta iniuria veri hæredis euitare. ¶ Capitulum ergò officij citatum ad hæc applaudit quę dicta sunt. Delatum quippè illic est ad Pontificem, mulierem quandam sterilem, veritam nè mariti hæreditas ad alienos transmigraret, sese grauidam finxisse, alienumq́ue pro legitimo supposuisse marito filium, consultus ergò Innocent. an deberet absolutionis beneficio gaudere antequàm fraudem detegeret, affirmando respondet, scilicet absoluendāabsoluendam. Et subditur exemplum de adultera cum qua similiter est agendum. Cogitauit enim Pontifex aut quòd nihil esset reuelando profutura, aut quòd sibi fortè periculum mortis immineret, aut quòd non erat egregius casus in quo deberet se pro hæreditate infamare. Eò præsertim quòd cùm maritus legitima careret prole, non offerebatur tantum periculum si effictus filius succederet. Iubetur nihilo minùs vt competens illi satisfactio per confessarium iniungatur. ¶ Sed
Dubium de adultero ipso.
molestior atque vtrinq;vtrinque vrgentior fuit mihi semper in præsentiarum dubitandi ratio de adultero: nempè de illo qui ex aliena vxore prolem sustulit, vtrùm teneatur tum eius marito ea restituere quæ in alendo educandoq́;educandoque supposititio filio expendit: tum etiāetiam legitimo hæredi eam, qua defraudatur, hæreditatem. Pugnat enim à parte affirmatiua hæc ratio, quòd ipse causam aliquam illius damni dedit: à parte verò negatiua quòd ipse non supposuit filium marito. Faciamus enim eum nunꝗ̈nunquam mulieri suassisse vt maritũmaritum de re illa deciperet, dicens esse suum. Ad hoc igitur pro captu nostro respondemus, adul
Responsio.
terum huiusmodi non tanto restitutionis vinculo illigari, quanto adulteram, de qua fassi sumus: præsertim si ipsa sua sponte in adulterium consensit. At quò rem à prima linea exordiamur, si soluta mulier cum duobus conuersetur, neuter eorum tenetur credere ex se habuisse in vtero. Imò licèt Petrus suum esse credat, & Paulus eum suscipiat, & nutriat, & ditet: non tenetur Petrus rem detegere: quandoquidem alter vel sua leuitate, vel mulieris impostura deceptus est: neque ipse eum decepit. Pari ergò ferè iure se potest adulter defendere nè credere adducatur suum esse filium. Haud enim scit an alium secum illa admiserit: quæ enim vnum recipit, absque iniuria credi potest alium pariter admittere. Quocircà, vt lege, Lucius. scriptum est. ff. de conditionibus & demonstrationibus. nemo cuius patris filius sit, satis probare potest. Hæc ergò prior est ratio cur adulter non vsque adeò restituere teneatur sicut adultera. Posterior verò est quam proximè faciebamus: nam etiam si de facie vel alia via ei constiterit prolem esse suam: tamen ipse non supposuit marito.
Enimuerò etsi fuerit causa remota, quia adulterium commisit, ipsa tamen sibi vidisset, postquàm sua sponte fuit adultera, quid sibi esset de suscepto filio disponendum. Quocircà si domi nutrit, sibi imputetur. Re vera non planè video cur adulter ad aliquam de iustitia teneatur restitutionem. Nihilo minùs adiecerim quòd dum certissimum est filium genuisse, potensq́ue est aliquam facere aut marito aut hæredi cōpensationemcompensationem: aut filium citra periculum atque scandalum nutrire: tenetur id ob honestatem ac decentiam facere. ¶ In tertio argumento postu
latur regula modi restituendi, dum plures in idem furtum coïuerunt. Diuus enim Thomas solùm respondet quòd vno restituente cæteri non tenentur domino, sed illi pro rata qui restituit. Indiget hoc tamen ampliori explicatioriq́ue responso: quippè quod non simplex, sed multiplex est. Attamen quia articulo proximo eadem regressura est materia, illic exactiùs decidetur.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm illi etiam qui nihil acceperunt restituere teneantur.
DE CIRCVNSTANtia, quis, non solùm examinare oportet vtrùm quicunque accepit restitutionis lege teneatur: verùm etiam vtrùm & ille quoque qui non accepit. Arguitur enim à parte negatiua. Restitutio, quædam pœnæ species esse videtur: pœnæ autem nemo subditur nisi ratione culpæ: ergò qui nihil accepit, nihil debet. ¶ Secundò. Lex restitutionis non exigit vt plus refundatur, quàm fuerat sublatum: si autem qui nihil accepit nihilo minùs teneretur, vsu venire posset vt | auctior quàm fas esset fieret restitutio: tum quòd sæpè plures eum qui accepit vel cōsilioconsilio vel fauore iuuant, à quibus ideò pluries deberet fieri restitutio: tum etiam quòd nonnunquàm dare id damnum connituntur, quod re tamen dare non possunt. Quare si tunc necessaria esset restitutio, conferretur alteri quod non fuerat ei sublatum. ¶ Tertiò. Si ille qui non accepit proptereà quòd aliquam dedit causam, restitutioni esset obnoxius: pari modo & qui iniuriosæ acceptioni non obstat, dum potest, restituere cogeretur. Hoc autem falsum est: quia nemo propter seruandum rem alienam tenetur se periculo obijcere: & tamen sæpè se obijceret si in latrones proclamaret, aut illis se contrà opponeret. ¶ In cōtrariumcontrarium tamen est illud ad RomañRoman. 1. Digni sunt morte, non solùm qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. Enimuerò si cōsentientesconsentientes digni sunt pœna, pariter & alij quomodolibet iuuantes.
AD quæstionem quatuor cōclusionibusconclusionibus respondetur. Prima sit generale cætera
Prima conclusio.
rum fundamentum: Quicunq;Quicunque causa est iniustæ acceptionis, ad restitutionem tenetur ratione eiusdem acceptionis: licèt nullatenùs fuerit acceptæ rei particeps. Conclusio iam suprà probata est: vbi ostendimus ex duplici radice oriri obligationem restituendi, scilicet ratione acceptionis & ratione rei acceptæ: qui autem causa est acceptionis, fit eiusdem reus. ¶ Secunda cōclusioconclusio. Nouem mo
Secunda conclusio.
dis accidere potest vt quis sit acceptionis causa: qui hoc versu explicari solent,
Iussio, cōsiliumconsilium, consensus, palpo, recursus, ParticipāsParticipans, mutus, non obstāsobstans, non manifestāsmanifestans. Numerus quippe iste hisce distinctionibus colligitur. Bifariàm potest esse quis causa vt
Distinctio.
alter quid agat vel accipiat, videlicet directè & indirectè. Et quidem directè tripliciter, videlicet aut ex parte acceptionis: mouendo scilicet ad ipsam vno quatuor modorum: nempè præcipiendo, consulendo, consentiendo, & factum laudando. Secundo modo ex parte accipientis: nempè quia ipsum quis ad se recurrentem receptat, alióve modo fouet ac protegit: quod vno recursus nomine significatur. Tertio id modo contingit ex parte rei acceptæ: nempè dum eiusdem furti vel rapinæ particeps fit, vel maleficij socius: & hoc significatur voce, participans. Indirectè verò quis dicitur esse causa, cùm quem impedire potest ac debet, non impedit. Et hoc tripliciter, scilicet quia præcipere cessat, aut nè faciat consulere, vel qui auxilium quo obsistere posset subtrahit, vel factum occultat. ¶ Tertia conclusio. Ex his
Tertia conclusio.
nouem modis quinq;quinque genere suo ad restitutionem obligant. Primus scilicet ac potissimè iussio. Enimuerò qui iubet, princeps causarum est, ac subinde præcipuè restitutionis legi se subdit. Secundo loco est illius consensus, sine quo res non fieret: vt si domus custos furem intus admittat. Tertiò, recursus: qui enim latronũlatronum receptator fautorq́;fautorque est & protector, magnam damni causam dat: quippe quibus latrones potissimùm confisi, suam nutriunt audaciam. Et quartò, qui vel in crimine, vel in pręda participat. Ac deniq;denique quintò ille qui cùm obstare deberet, non obstat: vt princeps, aut eius minister: sanè qui in hoc tributa stipendiaq́;stipendiaque recipiunt, vt malefactoribus rempublicārempublicam expurgent. Conclusio hæc pro suis omnibus partibus vnica ratione innititur, quòd isti omnes iuxta tenorem primæ conclusionis verè sunt actionis causæ. ¶ Quarta conclusio. Ex alijs quatuor recen
Quarta conclusio.
sitis casibus non semper restitutionis vinculum emergit, eò quòd non perinde atq;atque superiores in causam actionis semper veniunt. Qui enim consilium præstat, non semper est actionis causa: sicut neq;neque ille qui adulatur & laudat. Quare nisi quando causa verè extiterint, non fiunt restituendi debitores. Pariterq́;Pariterque & de muto, qui dum res fit non clamat: & de non manifestante postquàm factum est, sentiendum: quia non semper manifestare tenentur. ¶ Ad examen autem accuratius harum
De prima cōclusioneconclusione.
conclusionum descendentes, primùm circa basilarem primam conclusionem exploremus, quisnam sit actionis causa censendus. Et quia id dupliciter cōtingitcontingit, scilicet directè
Distinctio.
atq;atque indirectè, de ambobus dicamus modis: Idq́;Idque à participātibusparticipantibus exordientes, in quibus res est clarior. Adrianus nanq;nanque illa quæstiun
Adrianus. Syluester.
cula de concurrentibus cum fure, quo Syluest. in verb. restitutio. 3. cum quibusdam IuriscōsultisIurisconsultis super cap. sicut dignum. de homicidio. alludit, hanc sibi habet regulam persuasam, quod ille tantùm sit acceptionis causa sine quo illa non fieret. Vnde isti inferunt, quod si fur nihilo minùs sine vllo socio facturus erat furtũfurtum, ille quem sibi adiunxit, non tenetur in solidum, sed pro parte quę sibi obuenit: quia non fuit alteri causa furti. Addit autẽautem eorum interpres Adria. quod si alter non erat nisi cum aliquo socio facturus, licèt absq;absque isto fecisset cum | alio: nihilo minùs iste comes tenetur in solidum: quia verè est causa. Sed profectò nulla isti probabilitate tueri se possunt: quod bene Caieta. hîc ante nos agnouit. Sequeretur enim in primis eâdem ratione, quod si quis plures habens seruos qui sibi essent ad nutũnutum obsequi paratissimi, cuipiam illorum homicidium aut furtum iuberet facere, quod per se ipse paratissimus erat facere: vel si seruus videns herũherum iam iam scelus adornantem eum sua sponte præuenisset, tunc patrator ille sceleris non teneretur in solidũsolidum, neq;neque in partem: quoniam herus per se solus fecisset: quod tamen cōcessuconcessu absurdissimum esset. Quod autem cōsequentiaconsequentia concedenda sit, patet. Nam perinde est te pro alio facere quod ipse per se iam iam erat facturus: ac si cum ipso tali casu concurras: quare si concurrens non tenetur, certè nec faciens. Igitur siue alter cum quo Petrus concurrit facturus fuisset sine illo cum alio, quia sine comite non fecisset, siue omninò esset absq;absque vllo socio facturus: nihilo minùs Petrus si concurrit, tenetur in solidum. Quare in huiusmodi moralibus euentis non requiritur illum qui ad restitutionem tenetur fuisse causam sine qua res non fieret. Quocircà nulla regula ab huiusmodi negationibus sumenda est, quòd sine socio fecisset: sed ad affirmationẽaffirmationem tantùm perspiciendum est: nempè vt quicunq;quicunque ceu causa efficax cum altero concurrit vt vnam efficiant causam, censeatur causa vt teneatur in solidũsolidum. Id quippe ratio naturalis ostendit. Dum enim duo ignes eidem admouentur passo, licèt vterq;vterque per se illud exureret, nihilo minùs dum simul coëunt vterq;vterque est causa. Idq́;Idque inde præcipuè cōfirmaturconfirmatur, quòd in foro iudiciali nulla auditur eiusmodi exceptio, si alter esset facturus nécne: sed vterq;vterque in solidũsolidum cōdemnaturcondemnatur: cùm ergò leges obligent in foro conscientiæ, fit secundùm illas de conscientiæ securitate iudicandum esse. Prætereà conditionales istæ nihil ad mores attinent: videlicet neque virtutes augent, neq;neque attenuant peccata. Forsan domus quam diruisti, casura statim erat: & quas destruxisti segetes, turbo statim transiens erat euulsurus: nihil te tamen à restitutione liberat. Atque eôdem pertinet illud Matthæ. 18. Necesse est vt veniant scandala: sed væ homini per quem scandala veniunt: id est, quanuis scandalũscandalum per aliũalium venturũventurum esset: ille tamẽtamen solus per quẽquem venit in culpa est.
Ratio ergò qua percipiendũpercipiendum est an aliquis sit alteri auxiliaris causa, hæc sola est, si fecit aliquid quod alicuius esset momẽtimomenti ad rẽrem pertinentis. Obuios noctu habuisti fures, quibus admouentibus muro scalāscalam tu quoq;quoque illāillam tetigisti: nihil tamen ex te illud pendebat: nam ipsi iam faciebant: non es ergò secundũsecundum conscientiam causa censendus. Sicuti neq;neque vsurarij famulus qui non aliter quàm tangendo vel seruando pecuniam est causa: quia nihil moraliter loquendo illud ad rem attinet. Illi autem qui sunt eorum agentes, qui scilicet contractus peragunt & negotia tractant, verè sunt causa: vt libro. 6. patebit. ¶ Dixerim dum ambo vel dum plures coëunt in vnam causam: nam si seorsum, exempli gratia, furati sunt: vnus scilicet vnum scutum, & alius posteà alium, & sic ærarium expilassent, nemo tenebatur in totum: vt habetur. l. Vulgaris. ff. de furt. ¶ Contra hanc
ArgumentũArgumentum contra.
tamen sententiam aduersarij obijcere nobis possunt verba eiusdem legis. §. qui furti. quæ etiam habentur. l. ita vulneratus. ff. ad legem Aquil. Nempè quòd si duo aut plures simul eandem trabem, aut tignum, aut quiduis aliud ponderosum furtum important, quod singuli baiulare non possent: tunc vnusquilibet tenetur in solidum actione furti. Ex cuius contrario sensu eliciendum videtur, quòd si singuli totum portare possent, nemo teneretur nisi pro parte: nempè quia nemo videtur totum capere voluisse, sed partem. Respondetur non hanc esse textus mentem: imò contrariam. Studuit enim Iurisconsultus tacitæ obiectioni respondere. Enimuerò dum pondus singuli portare non possunt, non singuli sed collectim omnes sunt causa: nè ergò quis inde eliceret non singulos, sed omnes simul teneri pro rata ad restitutionem, exit obuiàm Iurisconsultus, admonens singulos nihilominùs teneri in solidum. Quare licèt quisque per se portare posset, arctiori vinculo teneretur quisque in solidum. ¶ Ecce ergò de participante in crimine quomodò sit causa, teneaturq́ue in integrum. Nam si non in crimine, sed solùm in præda bona fide participat, iam suprà dictum est, non teneri nisi ratione rei acceptæ: pro eo quòd habet, & factus est ditior. Et per hoc de militibus censendum est qui bello iniusto simul domum deprædantur. Nam etiam si singuli per se id facerẽtfacerent: imò mallet vnusquisq;vnusquisque solus domum aggredi, vel duo, vel tres: quia non pluribus indigẽtindigent auxiliaribus: nihilo minùs quotquot ceu vna manus eam expoliātexpoliant, tenen|tur in solidum. Neq;Neque contrarium, quicquid alij dicant, assertu tutum est. ¶ Dubium au
Dubium.
tem restat de illis qui non simul vt vna causa, sed disiunctim magnum damnum dederunt, quomodò culpæ labem, restitutionisq́;restitutionisque obligationem contrahant, si adeò minutatim furati sunt vt nulla eorum actio fuisset peccatum. Exempli gratia: Singuli transeuntium diuersis diebus prope vineam acceperunt duos aut tres racemos: tandem verò totam illo modo præmaturè vindemiârunt: vtrùm posteà singuli in integrum ad restitutionem teneantur. Videntur enim sic teneri: quia si restitutio sub pœna excōmunicationisexcommunicationis tũctunc præcipiatur, tenentur ad illāillam sub reatu mortalis culpę. Cùm tamẽtamen si nullus teneretur nisi pro sua parte, nemo peccaret mortaliter non restituendo: quia rẽrem tam paruāparuam furari non est mortale. Respondetur eiusmodi furatiunculas non fuisse peccata mortalia. Neq;Neque propter damnum quod posteà ingens emersit, vllius actio fuit facta mortalis. Nihilo minùs cùm posteà ratione enormis nocumenti restitutio sub pœna excommunicationis præcipitur, quicunq;quicunque sub pœna peccati mortalis tenetur vel respondere, vel soluere id tantùm quod accepit. Quare qui partem suam soluerit, non tenetur se prodere. Quòd si arguas, excommunicationis comminationem non esse licitam nisi pro peccato mortali: Respondetur id esse per se verum ratione culpæ: secùs autem ratione emergentis damni quando fit graue. ¶ Hactenus de causa directa: ad hoc autem quòd quis indirectè sit causa quāquam vocant etiam per accidẽsaccidens, tria sunt requisita. Primum, vt malo non obstes: Secundò, quòd obstare possis: & tertiò, quòd obstare tenearis: vt. 1. 2. quæst. 6. articu. 3. Diuus Thomas cum Aristot. docuit. Ad hoc enim quòd alterius actio mihi indirectè fiat volũtariavoluntaria, requiritur, quòd cùm debeam impedire non impediāimpediam. Nauis quippe gubernator dum illam seruare potest quæ sub sua est cura, causa est eius submersionis. Attamen si altera quæ sibi commissa non est, submergatur, licèt ei potuisset succurrere, non censetur eius naufragij causa. Quin verò adde non satis esse vt malum quod non cohibes cohibere debeas, vt restitutionis nexu irretiaris: sed requiritur vt ad id te iustitia obliget: nam solum charitatis præceptũpræceptum, vt sæpè in superioribus admonuimus, ad restitutionem non obligat. ¶ His igitur præhabitis examinandum restat discrimen quod tertia quartaq́;quartaque conclusione positum est: nempè quinq;quinque causarum species ad restitutionem obligare: reliquas verò quatuor, minimè. Videtur enim
De iubente & consentiente.
neq;neque iubentem neq;neque consentientem semper ad restitutionem esse cogendos: quia non semper sunt efficax causa. RespōdeturRespondetur ergò, per prædictas cōclusionesconclusiones illud discrimẽdiscrimen S. Tho. duntaxat constituisse, quod est de per se: cui ideo non obstat: quin & illa, quandoq;quandoque non obligent. Exempli gratia, dictum est participantem in crimine, hoc est cum altero cōcurrentemconcurrentem per se teneri: nihilo minùs quando non est efficax causa, non tenetur. Similiter iubens per se quidem est causa motiua: imò omnium potissima: applicans ministrum ad opus: nihilo minùs nonnunquàm contingere posset vt iubens nihil ad rem faciat. Primùm quando non subsequitur damnũdamnum. In his enim omnibus hæc est infallibilis regula obseruanda, quòd vbi re vera iussio, & cōsiliumconsilium, & reliquæ causæ non sortiuntur effectum: licèt peccatum committatur: nulla tamẽtamen oritur restitutionis obligatio. Item quando alter sic est certus rem facere, & in procinctu est operis vt impediri non posset.
Tunc qui diceret, Abi ergò & fac: non esset
Regula notanda.
causa efficax quæ ad restitutionẽrestitutionem obligaret. Secùs si iubendo moueret. Prudentia enim hoc perpendendum est. Nam etsi nequam meus seruus certus esset homicidium facere, nihilo minùs si ego qui impedire possem iuberem, aut iubendo quodammodò mouerem, non sum à restitutione liber. Pari modo receptans per se sonat causam. Neque obstat quin verè sit causa: licèt alius receptasset, vt dictum est. Sed tamen si illa receptatio non esset efficax causa: quia tantùm hospitio recipio latronem: neque illum moueo: imò dissuadeo, neq;neque quicquam furti participo, & sunt circùm multa diuersoria paratissima illum recipere, non sum in foro secreto conscientiæ condemnandus.
¶ Similiter iudicandum de consentientibus,
& non obstantibus, & tacentibus. Si enim non possunt obstare, vel de iustitia non tenentur, non sunt causa. Quapropter illi cui ex officio incumbit, vt princeps & prætor, consentiens in malum & non obstans, semper est in causa, & tenetur ad restitutionem. Pariter famulus qui custos est domus, vel ex qua latro exit ad furandum, vel quam adit, si consentiat, siue vnus vt exeat, siue alter vt intret, verè causa est: nam de iustitia tenetur resistere. At verò si vicini domum | latronibus impeti vides, aut à furibus perforari, licèt non obsistas dum possis, peccas quidem grauiter contra charitatem: nulli tamen secundum conscientiam te subiugas restitutionis iugo. Si autem quispiam prauo animo faciat: nempè quia odio vicinum habet, cuius ideo nocumentum gratum ei est: Richardus & quidam ex Sum
Richardus.
mistis arbitrantur eiusmodi hominem teneri. Meliùs tamen Scotus & reliqui id negātnegant.
Scotus.
Persistendum nanque est in illa superiùs asserta regula, quòd sola contaminata charitas, nisi iustitia violetur, necessitatem restitutionis non inducit. Imò verò censuerim
Nota.
quòd etiam si latro tunc in flagranti delicto munus vicino offerret, qui de iustitia non tenetur inclamare, vt taceret, non fieret ille secundùm conscientiam restitutionis reus. Tametsi in foro exteriori propter præsumptionem condemnaretur. Dico non fieri reum in conscientia si non pecuniam furto sublatam, sed aliud pretium reciperet. Et ratio est: quia iste non facit contra iustitiam, sed duntaxat contra charitatem. Quinimò etsi posteà interrogatus sit priuatim ab eo qui damnum accepit, an latrones vel vidisset vel audisset, non tenetur de iustitia respōdererespondere. Secùs si interrogetur à iudice: tunc enim si negat, ad restitutionem tenetur: vt sequenti libro sub titulo de testibus, dicturi sumus. ¶ Ad hunc ordinem restituendi reducuntur illi quorum culpa aut damnum datur aut irrogatur iniuria: vt extrà de iniur. & damno dato, cap. fin. iubetur. Vnde Exo. 21. Si quis aperuit cisternam in quam bos aut asinus cecidit, reus damni fit. Cui consonat. l. qui foueas. ff. ad. l. Aquil. Et Exod. 22. Si egressus ignis inuenerit spicas. &c̃etc. reddet damnum qui ignem succenderit. ¶ At verò de alijs causarum speciebus: nempè de
De eo qui laudat. D. Thomas.
illo qui malefactorem laudat, deq́ue alio qui consulit, ait Diuus Thomas non semper ad restitutionem obligare: quia non semper sunt efficaces causæ. ¶ Veruntamen de cōsiliarioconsiliario
dubium se offert non dissimulandum, vtrùm scilicet qui minus consulit malum ad illud euitandum quod nocentius est, laqueo restituendi innodetur. Vides latronem pretiosum equum furantem, quem nullatenùs cohibere vales: consulis vt strigoso alio minoris pretij sit contentus: vtrùm tenearis illum restituere. De iure quidem & culpa, an vlla scilicet sit, minus malum consulere quando ad obuiandum grauiori necessarium mediũmedium iudicatur, libro sexto, sub titulo de vsur. disputaturi sumus: atque in illam partem propensuri quòd nulla sit culpa: imò sit quandoque virtus. Modò autem quicquid sit de culpa, dicendum de restitutione existimo ad nullam prorsus consulentem teneri. Id quod & Adrian. meritò
Adrianus.
opinatur: nam consulere minus malum, non est consulere simpliciter malum: sed cōparationemcomparationem illam quæ habet rationem boni. Neque intentio tunc fertur in malum quod minus est: sed in hoc quod est maius impedire. Quare non solùm non est nociuũnociuum, imò est commodum. Et hoc profectò ex communi animi consensu patet. Quis enim eiusmodi hominem ad restitutionem obligaret. Quin verò neq;neque rei dominus talem restitutionem reciperet: quippe cuius negotium optimè gestum est. Intelligenda enim responsio hæc est quando tam res minoris pretij quàm res maioris, eiusdem sunt domini: nam tunc citra vllius alterius iniuriam rem eius seruas. Etenim si ad euitandum damnum quod Petro datur consulis vt minus detur Paulo, citra dubium teneris: quandoquidem illum læsisti. ¶ Circa hanc totam materiam disputandum hîc fuisse quis cogitet quomodò teneantur aut fures aut testes secreta debita detegere quando sub generalis excommunicationis comminatione præcipitur. Sed tamẽtamen de hoc libro proximo, q. 6. &. 7. latiùs habendus est sermo.
PRimum igitur argumentum iam satis so
Ad primum argumentũargumentum .
lutum est. Haud enim ille tantùm qui in scelere princeps est, delinquit: verùm & quicunq;quicunque illum vel iussu mouent, vel consensu, vel consilio, vel alia quacunque ope iuuant: & ideo homines eodem restitutionis nodo complicantur. ¶ Circa solutionem autem
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
secundi notandum est, quòd dum plures ad idem damnum aut iniuriam concurrunt, ille præcipuè ac præ omnibus qui princeps fuit, & alios mouit, restituere obligatur. Pręcipuè inquam quantum ad culpam: hoc est grauiùs peccat si non restituat: siue iussor fuerit siue quomodocunq;quomodocunque aliter mouens. Nihilo minùs illo non restituente, singuli, vt dictum est, tenentur in solidum. Illo autem vel quouis alio restituente, cæteri non ampliùs tenentur vero dñodomino, sed illi. ¶ Indiget hoc tamen, vt suprà insinuauimus, ampliori explicatione. Vbi notandũnotandum est quod non eodem modo cæteri cōplicescomplices tenentur primo restituenti, quo oẽsomnes | anteà tenebantur domino: nam illi debitores erant, non solùm ratione rei acceptæ, verùm & ratione acceptionis, etiāetiam si rem iam non haberent: restituenti verò nihil ratione acceptionis debẽtdebent: quoniāquoniam ab illo nihil acceperũtacceperunt: sed ratione rei acceptæ, scilicet pro ea parte qua quisq;quisque potitus est. Sint igitur, verbi gratia, latrones tres, quorũquorum primus pœnitẽtiapœnitentia ductus totũtotum restituit: tunc clarũclarum est nihil alios in cōscientiaconscientia debere domino postꝗ̈postquam ei redhibitum est quod ei fuerat ablatum: & ad pœnam non tenentur nisi condemnati. Vtrùm verò cæteri teneantur pro rata ei qui restituit, distinguendum est. Si enim eorum quilibet parte prædæ potitus est, citra dubiũdubium singuli tenentur pro sua præcisè parte. Quo fit vt si ille qui restituit, totum insumpserat, reliqui nihil illi debent. Si verò ille nullum furti perceperat fructum, sed alius vel alij, ille qui consumpsit debet ei totum ratione rei acceptæ. At verò si nulli eorum quicquam ex illo damno dato accreuit lucri: nempe quia diruerunt domum, aut quam eripuerant prædam proiecerunt in flumen nè caperentur: tunc etiam discernere oportet, an ille qui restituit alios prorsus sic adduxerat vt sine suo persuasu illi non fecissent: & tunc existimauerim, vt hîc ait Caieta. reliquos nihil ei debere: quia
Caietanus.
non ratione rei acceptæ, postquàm nullum perceperunt fructum: neque ratione acceptionis, quia ille fuit tota causa. Tametsi & hoc negandum non sit quin si ille absque sociorum comitatu rem non aggrederetur, teneantur etiam ei de aliqua portione. Si denique omnes sua sponte sese sceleri obtulerunt, tunc singuli aliorum debent primo restitutori singulas tertias partes. ¶ Ex dictis colligitur solutio al
Soluitur aliud dubiũdubium.
terius dubitatiunculæ: vtrùm duobus qui furtum commiserunt in solidum obligatis, possit dominus alteri remittere, & ab altero totum exigere. Planum enim est id in præiudicium restituentis non posse. Si enim totum ab vno extorquet, facere non potest quin alter teneatur restituenti pro rata, modo exposito. Si ergo alterutri donare libuit, debuit tanto minùs ab altero extrahere, quantum alteri condonauit. ¶ Ad
Ad tertium.
tertium demum respondetur, illum qui non de iustitia, sed ex charitate aut resistere malefactori tenetur, aut eum prodere: neque teneri, vt diximus, se periculo obijcere: neque si non resistat, restituere cogi. Secùs autem de illis quibus ex officio incũbebatincumbebat: vt iam explicatum est. ¶ De istis autẽautem forsan sciscitari pergis, vtrùm ad id etiam teneantur cum
Dubium.
periculo mortis. Vt si prætor noctu latronibus domũdomum inuadẽtibusinuadentibus occurrit, vtrùm teneatur illos aggredi etiam si aggressu ipso periclitetur ei vita. Videtur enim ratio id postulare, cùm istis ex officio incumbat custodia. Sed nihilo minùs respondetur pẽsandumpensandum esse damnum, & cum periculo conferendum. Haud enim semper tenetur prætor quocunque casu obijcere morti vitam: sed vbi detrimentum reipublicæ id exposcit, & ipse iustum recipit stipendium, & vbi citra temeritatem potest obsistere.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm qui debet, statim restituere teneatur.
POstrema restitutionis circunstantia est, tẽpustempus: de quo idcircò quæritur, vtrũvtrum statim teneatur quisque restituere. Et arguitur à parte negatiua. Præcepta affirmatiua non obligant pro semper, vt aiunt: sed præceptum restituendi est affirmatiuum: ergo non obligat nisi occurrente temporis circunstantia: atque adeò non semper. ¶ Secundò: nullus ad impossibile obligatur: sed accidit quòd qui debet non statim potis sit restituere: ergo tunc non tenetur. ¶ Tertiò: restitutio est actus virtutis: tempus autem est vna circunstantiarum quæ sunt ornamenta virtutum: fit ergo vt quemadmodùm reliquæ circunstantiæ non sint lege designatæ, sed per prudentiam reliquantur deter minandæ: ita neque lex sit vt statim fiat restitutio, sed quatenùs fuerit per prudentiam vbique definitum. ¶ In contrarium est quòd eadem est ratio generis restitutionis quæ in aliqua eius specie: opus autem mercenarij statim reddendum est: iuxta illud Leuitic. 19. Non morabitur opus mercenarij tui apud te vsque manè: ergo omnis in vniuersum restitutio illicò facienda est.
AD quæstionem vnica respondetur con
Conclusio.
clusione. Vnusquisque tenetur, quàm primùm sibi fuerit possibile, vel restituere, vel tẽporistemporis inducias ab eo cuius inter est de|poscere. Probatur conclusio. Quemadmodùm rem alienam surripere peccatũpeccatum est contra iustitiam, ita & eam inuito do mino detinere. Nam similiter impeditur eius vsus, qui finis est dominij: in peccato autem remorari neq;neque per minimum tempus fas est: imò licêre esse in peccato, implicatio est contradictionis: vnde Ecclesiast. 21. Quasi à facie colubri fuge peccatum: est ergo res aliena, vbi primùm adsit possibilitas, restituenda.
¶ Iam suprà, quæstione præcedenti, artic. 2. explicuimus quemadmodùm præceptũpræceptum restitutionis, quanuis formam habeat affirmatiuam, vti hîc in solutione primi ait san
ctus Tho. nihilo minùs negationem includere non retinẽdiretinendi, quæ ad illam reducitur quæ est, Non furaberis. Et hac ratione non perinde atq; alia affirmatiua pręcepta aliquāaliquam fert circũstantiācircumstantiam temporis, puta vt fiat quādoquando oportet, vt honorare parentes: imò sicut cætera negatiua omne excludit tempus: ac subinde nullam permittit moram. Vnde Paulus vtrunq;vtrunque coniunxit, Reddite omnibus debita: & nemini quicquam debeatis. Illic ergo si lubet reuise. ¶ Ex quo fit vt hoc quod dictũdictum est, statim, aliter de actu mentis interno in
telligendum sit: aliterq́ue in extremo opere arbitrandum. Nam quantum ad internum propositum, cùm primùm in mentem cuiq;cuique venerit, in debito esse rei alienæ, proponere debet habita opportunitate restituere. Quoniam si, doctore Augustino, non dimittitur peccatum nisi restituatur ablatum: absque tali proposito nulla esse potest vera pœnitentia. In actu verò exteriori id quod est, statim, non est iudicandum mathematicè, quasi in puncto indiuisibili: sed moraliter ac ciuiliter. Dum enim in lecto tibi iacenti, aut ad mensam recumbenti occurrit te aliquid debere, non iure perstringeris statim surgere: sed expectare potes absq;absque fraude & dolo opportunitatem: qua transacta incipis esse in mora, ac subinde in culpa. ¶ Quòd si arguas: ergo habet hoc præceptum circunstātiamcircunstantiam temporis, sicuti cætera affirmatiua: Negatur consequentia. Nam materia honorandi parentes, aut audiendi Missam, non semper occurrit: & pariter contingit in actibus fortitudinis, & in præceptis misericordiæ: & ideo non obligant pro semper: sed secundũsecundum prudentiam arbitranda in illis est circunstātiacircunstantia temporis. In materia verò restituẽdirestituendi, semper existit necessitas per legem posita: sed quia requiritur actio quæ subitò fieri non potest, permittitur opportunitatem expectare. ¶ Ad perspicaciorem autem rei euidentiam quæritur quo sensu intelligendum
Dubium.
sit restitutionem esse statim necessariam. Potest enim esse duplex: scilicet vel quòd sit necessaria ad exeũdumexeundum à priori peccato, vel quod sit necessaria sub reatu noui peccati. Et quidem in primo sensu nulla est controuersia quin sit statim necessaria, vt modò dicebamus, quantum ad propositum. Enimuerò sicut qui in proposito persisteret furandi, semper esset in peccato: sic & qui sciens se habere alienum, non statim proponeret restituere. Quod inde etiam confirmatur, quod si dominus statim peteret, statim reddere tenereris. Prætereà quòd si non statim esses reddere obligatꝰobligatus, eâdẽeadem ratione neq;neque tenereris cras, neq;neque postridie. De hoc ergo sensu nulla restat dubitatio. ¶ Sed tamẽtamen de altero est du
bium. Et arguitur quod fur, verbi gratia, præter peccatum quod eripiendo commisit, recens quocunq;quocunque momento committat quo restituere non proponit. Diximus enim quæstione præcedenti præceptum restituẽdirestituendi esse distinctum à prohibitione furandi: quod patet tam ex obiecto quàm ex forma. Nam prohibitio furti est prohibitio mali: præceptum autem restituendi, est iussio boni: est enim bonũbonum restituere, sicuti & satisfacere. Quare Christus affirmatiuè dixit, Reddite quae sunt Cęsaris, Cęsari. & Paulus, Reddite omnibus
Paulus.
debita. Ex hoc ergo arguitur. Hoc præceptum est affirmatiuum, cuius circunstantia est, statim: ergo quocunq;quocunque momento tenetur quisq;quisque id proponere aut tale continuare propositum. Aliâs nouum semper erit peccatum omissionis. Ad hoc, concesso esse distinctum præceptum, vt loco citato expositum est, respondetur primum, præter peccatum furti dum fit, non illicò committi nouum omissionis si non fiat restitutio: illud tamen ipsum continuò crescit quando maior est restituendi mora. Etenim quòd non statim committatur peccatum omissionis, patet primùm: quia non protinus debet homo, imò neq;neque moraliter loquẽdoloquendo, semper ad peccatum attendere: tum etiam quòd quanuis attendat, si continuat antiquum propositũpropositum retinẽdiretinendi, illud impedit contrarium restituendi: atq;atque adeò non est aliud nouum peccatũpeccatum omissionis boni propositi, quàm sit illud cōtinuationiscontinuationis antiqui. Et cōfirmaturconfirmatur hoc: quia neq;neque Deo tenetur homo statim sub reatu noui peccati mortalis per pœnitentiam satisfa|cere: sed manet in priori reatu. Quòd autem peccatum crescat, liquidum est, tum quòd peccatum eo peius quo diuturnius: tum etiam quòd damnum semper in dies datur maius ac minus domino: quippe quem vsu rei suæ diutiùs tenet priuatum. Quin verò tanta esse potest restituendi mora vt sit de necessitate confessionis. Nam licèt peccatũpeccatum continuatum, in esse naturæ non mutet speciem: tamen in genere moris grauiter augetur: sicuti augeri potest ex parte obiecti.
Qui enim decem milia Ducatorum furatus est, non legitimè confitetur nisi quātitatemquantitatem exprimat. At verò hoc grauitatis augmentum non fit per quæcunque momenta. PerparũPerparum enim refert si rem detineas duas trésve horas aut certè dies, nisi grauis sit domini necessitas. ¶ Petrus quidem de Palude in
Paludanus.
4. distin. 15. q. 2. ait, quòd qui per annum retinet alienum grauiùs peccat, licèt vnũvnum sit induratum peccatum, quàm si pluries identidemq́;identidemque per annũannum pluribus actionibus id furaretur. Nam in priori casu semꝑsemper est in peccato: at in posteriori, aliquando cessat. Attamen quāuisquamuis hoc probabilite non careat, cōtrariumcontrarium tamen est probabilius. PrimũPrimum quia, vt modò dicebam, non quæcunque horaria aut diurna habitualis continuatio auget culpam augmento notabili: tum etiam quòd illi iterati multiplicatiq́;multiplicatique conatus ad furandum, peiores esse videntur ꝗ̈quam habitus continuatio, quæ sæpe ex desidia & negligẽtianegligentia cōtingerecontingere potest. ¶ SecũdòSecundo nihilo minùs addiderim, quandoq́;quandoque nouum committi peccatum contra præceptum restituendi, quatenùs affirmatiuum est. Primùm scilicet quoties proponis non restituere: ille enim actus prauus est. Mox quoties creditor legitimè petit. Imò verò dum eum vides graui premi necessitate. In his inquam casibus nouum peccatum est non restituere. ¶ Post hęc pro
ximè sequitur vt videamus an liceat quandoq;quandoque restitutionem differre. De hac enim re varia apud Doctores inuenias. Multa enim hîc pẽsandapensanda sunt antequàm id permittatur. Et quidem Scotus in. 4. distin. 15. & aliorum
Scotus.
pleriq;plerique pro regula habẽthabent, quòd vbi debitor absq;absque ingenti detrimento suo restituere nequit, differre eam possit. At verò prudenter quidem in præsentiarum distinguere mihi videt̃videtur Caieta. de detrimento triplici. Si enim
Caieta. egregia distinctio.
detrimentum id appellaueris quòd ingens substantia est restituenda, nihil hîc prorsus iuuat vt proroganda sit restitutio. Aliâs melior esset conditio eorum qui æs alienum ingentius per iniuriam contraxerunt, quàm qui minora debent. Secundum detrimenti genus est lucrum quod debitori cessabit si rem soluat. Et re vera neq;neque hoc excusat quominùs illicò sit facienda restitutio. Nam nemo ius habet lucrandi aliena pecunia inuito domino. Tertius ergo detrimẽtorumdetrimentorum ordo est damnum emergens: nempe si qui centum debet, restituere non potest quin plurium insuper dispendium faciat: quin scilicet merces vilissimo pretio intempestiuè distrahat: aut domum fundúmve vendat vnde viuit: idq;idque cum maiori iactura quàm sit ęs quod alteri debet. Atque hoc est, ratione cuius, si quando licitum est, differre licet restitutionem. Et ratio inquit Scot. est, quia dominus malle debet ingens dānũdamnum debitori cauere, ꝗ̈quam vt sibi debitum restituat̃restituatur. At verò hęc causa non prorsus rem conuincit: quoniam nemo tenetur iuri suo cedere ad euitandum alterius damnum, nisi in extrema necessitate, aut tam graui vt deberet id quod habet porrigere: & ideo graue debitoris detrimentum non iure stringit creditorem solutionẽsolutionem expectare. Ratio ergo si vlla est prolatandi
tunc restitutionem, aliunde sumenda est: inde videlicet quòd debitor pro illo temporis articulo non est simpliciter soluendo: quia moraliter, quod fieri nisi cum tanto detrimẽtodetrimento non potest, non reputat̃reputatur possibile. ¶ Quin verò pluribus est vestienda circunstantijs
tunc prorogatio, vt sit iusta. Animaduertenda enim in primis est acceptio, fuerítne iniqua an iusta: nam si per latrocinium aut per vsuras, aliásve iniurias debitor ille in ære est alieno, profectò qualecunq;qualecunque citra extremam necessitatem patiatur detrimentum, tenetur illicò restituere: etiam si statum perdat. Hoc enim non est de suo statu cadere, imò in suũsuum ab illo descendere qui non erat suus. Si autẽautem per acceptionem iustam debita contraxit, tunc etiam existimādumexistimandum est qua via in pauperiem incidit: nam si citra suam culpam aliqua eum aduersa fortuna suis nudauit bonis, faciliùs indulgenda illi est restitutionis prorogatio. Atq;Atque id demum etiam librandum, an creditor ferre dilatationem possit, an verò etiam ipse inopia laboret. Nam citra extremam necessitatem melior est multò creditoris conditio quàm debitoris. ¶ Vnum hîc autem silendum non arbitror, quod Syl
Syluester.
uest. verbo, restitutio. 5. §. 5. affirmat, quod, bona eius venia, non crediderim. Ait enim | inquam quòd in huiusmodi arbitrandis casibus deferendum est cōfessarioconfessario. Quod opinionem Directoris sequutus affirmat: videli
Director.
cet si creditor non vult restitutionem expectare, & debitor induci non potest ad restituẽdumrestituendum statim: tunc inquit sacerdos potest eum absoluere, si cautionem capiat quod certo pòst tempore soluet. Et ratio inquit est, quia tunc vtiliter gerit creditoris negotium: nam si pœnitens non absolueretur, forsan ille nũquàmnunquam debitum suum recuperaret. Et adducit. l. soluendo. ff. de nego. gest. & alias nescio quas. Attamen regula hæc quòd vtiliter ge
Impugnatur Syluest.
ratur creditoris negotium, licèt in foro exteriori iuuet, tamen in conscientia, nulla est. Sacerdos nanq;nanque non est inter creditorem ac debitorem sequester, aut creditoris procurator: sed nomine Dei conscientiarum expurgator. Et ideo in hoc tātùmtantum debet esse intentus vt secundùm causas & merita quæ modò explicabamus, perpendat an debitor sit soluendo nécne: nam si soluendo est, nullatenùs inuito creditore est absoluendus, nisi restituat. Quanuis periculũpericulum immineat vt nunquàm sit restitutio facienda. Ipse enim pœnitens sibi viderit. Potest tamen accidere, vt satisfaciat, si per partes statis temporibus restituat. Quin verò, vice versa, in casibus implicatis & iure dubijs non est necesse vt semper pœnitens confessario auscultet, nisi doctrina polleat. ¶ Ex his ergo facilè colligas
in quàm aperto versentur periculo, imò in quàm manifestario iaceant peccato, qui restitutionem vsq;vsque ad mortis articulum procrastinant. In primis enim hoc certum est quod quicunq;quicunque pro comperto habet se ære grauari alieno, & non habet propositum restituẽdirestitutendi vsq;vsque ad mortem, licèt firmissimum illud habeat tunc restituẽdirestituendi, aut restitutionem in testamento præcipiendi, perdurat in peccato mortali: neque est absolutionis beneficio donandus. Et ratio est, quia habita opportunitate, per nullum tempus licet retinere alienum inuito domino. Quare si subita fuerit morte correptus, qualis plurimùm eiusmodi hominibus accidere solet, in statu discedit damnationis. Et idem est censendum de illis qui ambigentes an id quod habent alteri debeant, nolunt superstite illis vita id iudicio decernere: sed satis ducunt si proponant in testamento id hæredi suo demādaredemandare. Atq;Atque idem omninò de illis iudicandum, qui sub mortis articulum, cùm ipsi per se possint restitutionem facere, id renuunt: arbitrantes satis esse id hæredibus iubere: quoniam illi re vera non habent syncerum & candidum animũanimum restituẽdirestituendi: nam qui tũctunc non restituũtrestituunt, indicium apertum perhibẽtperhibent, quod neq;neque si vixerint restituent: atq;atque adeò restituendi intẽtiointentio non illis est nisi conditionalis, si moriantur: quæ profectò ad pœnitentiam non sufficit. Atq;Atque hoc potissimùm periculum magnatibus imminet, quorum testamenta nunquānunquam, aut vix vnquàm hæredes complent: sed satis se fecisse arbitrāturarbitrantur vt quam restitutionem auus patri, & pater sibi testamento præcepit, eandem ipse, alijs recentibus onustam, filio iubeat, quam ipse posteà committat nepoti. Nescio ergo an hîc sit legitimus illius verbi euangelij sensus: Impossibile est diuitem intrare in regnum cœlorum.
PRimum igitur argumentum satis solutũsolutum
Ad primum argumẽtumargumentum.
est, vbi exposuimus præceptum restitutionis includere negationem: ratione cuius restitutio prorogari non potest. ¶ Ac perin
Ad tertium argumentũargumentum .
de soluitur tertium. Haud enim eodem modo præfinitur circunstantia temporis in restitutione, atque in alijs pręceptis affirmatiuis. ¶ Secundum autem est quod nonnul
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
las secum affert ambiguitates. Conceditur nanque ad impossibile neminem obligari: ideoq́;ideoque qui nunc non potest, ius habet prorogandi: & qui nullatenùs potest, oĩnòomnino est absolutus. Subdit autem diuus Tho. quod debet
nihilo minùs debitor aut dilationem petere à creditore, aut omninò remissionem. Contra hoc autem statim se offert argumentum quod eiusmodi inops nullatenùs teneatur: nam impossibilitas eum in conscientia absoluit. Quare licèt creditor remittere abnuat, tamẽtamen ipse non tenetur ampliùs facere: superuacanea ergo est illa postulandi ceremonia. Re
Dilutio.
spondetur, diuum Thomam non sentire id esse necessarium quando impossibilitas est patens. At verò quoniam rarissimè est ita liquida, salûbre consilium est, vbi quidpiam
Interrogatio.
dubitationis superest, illo vti remedio. ¶ Interrogas autem quænam cautela necessaria est, vt qui remissionem efflagitat, tutus in cōscientiaconscientia
Solutio.
maneat. Respondetur vnico breuissimo verbo. Ea prorsus, vt remissio sit verè libera: itaq́;itaque neq;neque requiritur vt sit liberrima, neq;neque sufficit si sit coacta. CauẽdumCauendum ergo est nè vis intersit aut fraus. Si enim creditorem decipis, aut persuades minus debere quàm debes, aut non tanta te æquitate in illa debita esse collapsum, aut maiori te multò ege|state comprimi quàm premeris, donatio non est libera. Aut si aliquid comminaris, nisi tibi remittat: aut licèt non commineris, id tamen subsignificas, pariter est coacta. Idq́ue cauere quàm maximè debent magnates à subditis remissionem petentes. Cautio tamẽtamen illa quāquam aliqui scrupulosi putātputant esse necessariam, vt scilicet debitor pecuniam priùs in potestatem creditoris tradat, nimia est. NAm præterquàm quòd rarò accidat vt debitor eam habeat, vt bene adnotauit Caieta. præ
Caietanus.
sens aurum & oculos fascinare solet, & aninimas subinde mutare. Pensandę ergo sunt rei circunstantiæ, vt remissio sit libera.
¶ Postremum hîc denique dubium est de
Dubitatio.
hac impossibilitate: quando scilicet restitutio arbitrādaarbitranda est impossibilis. Quod est quęrere, vtrùm debeat homo in quācunquequamcunque necessitatem citra extremāextremam adigi vt restituat.
Nam quòd in extremam nemo sit inijciendus, non est qui ambigat: quoniam (vt suprà diximus) in tali necessitate omne debitũdebitum cessat. Sunt autem qui astruant, citra illam in quancunque esse debitori descendendum, vt soluat. Ita vt debeat etiam ille qui est nobilis manibus laborare: & si opùs est, etiam mendicare. Quia vt nemini citra extremam necessitatem fas est alienum rapere: ita neq;neque alienum retinere. ¶ Attamen quia hæc mo
Dubii submotio.
ralia sunt, ciuili more sunt arbitranda. Perspiciendum inquam in primis id quod nuperrimè dicebamus, quibus modis & artibꝰartibus fuerint debita conflata. Nam qui per iniuriam, videlicet per latrocinium & fraudes illa fecit, profectò ad inopiam redigendus est. Qui verò bona fide negotia contrectabat: neque ganeis & lusibus atq;atque immodicis pōpispompis sua dilapidauit bona, sed reflante fortuna factus est non soluendo, non est ita rigidè cogendus. Neque si nobilis est manuales operas debet exercere, neq;neque mendicare: satis est vt viliùs viuat & abiectiùs, denique miserè, atque omnem deponat pompam: nam etsi in tali necessitate non posset aliena rapere, non inde sequitur vt nequeat particulam illius retinere vt viuat, quod bona fide acquisiuit. ¶ Vltimum autem miserorum remediũremedium, quod leges miserabile ac flebile vocant, est bonis cedere. De quo sciscitatur quis for
Cedere bonis quādoquando liceat.
san, vtrùm tuta conscientia possit quisque bonis cedere, idq́ue à republica permitti. Ad hoc cum eâdem prorsus distinctione respōdendumrespondendum est. Etenim qui negotiationes subdolè & vafrè vel ingrediuntur vel exercent, re vera non essent permittendi. Sunt enim qui cùm nihil in bonis habeant, credito vndiq;vndique corradunt, vnde fidem aliquam sibi arrogent, & (quod ipsi vocātvocant) creditum. Neq;Neque ea fraude contẽticontenti, viuere lautè atque in dies lautiùs perseuêrant. Qua ratione æs alienũalienum ingens conflant, quo posteà pressi in sacrũsacrum aliquod se recipiunt. Hoc profectò pestilentissimum est latrocinij genus: neq;neque essent isti à republica ferendi (vt libr. 6. iterum dicturi sumus) sed ceu latrones plectendi. Qui autẽautem bona fide negotiantur, sed calamitosè sunt in pauperiem reiecti, optima cōscientiaconscientia possunt legum beneficio vti, nè carceribus absumantur: ob hoc enim beneficium instituta est ceremonia cedendi bonis: vt habetur l. 1. C. qui bon. ced. poss. Ac subinde possunt licitè illa retinere quæ sibi leges permittunt: puta instrumenta suæ artis, quotidianaq́ue alimenta, & menstrua, atq;atque annua: vt habetur. l. qui bonis. ff. eod. tit. Est enim habẽdahabenda ratio nè egeant: vt sanctè cauetur. l. in condemnatione. ff. de regu. iur. Quocircà bona etsi aliqua posteà lucrentur, quæ quotidiano victui sibi sunt necessaria, retinere illa possunt: quandoquidem eadem lex, Qui bonis. iubet non esse illis vẽdendavendenda. ¶ Vtrùm
verò veniẽsveniens ad pinguiorem fortunam teneatur secundùm conscientiam restituere, fortè dubitas. Apparet nanque per illam ignominiam, legi, ac subinde creditoribus satisfecisse. At verò leges ipsæ eandem dubitationem abstergunt, decernentes omnino tunc teneri: nam beneficium illud eatenùs (vt dictum est) illis suffragatur nè carceribus sint intrusi. Vnde. l. 1. citata in. C. Qui bonis, inquit, cesserint, nisi solidum creditor receperit, non sunt liberati. Et. l. cùm & filij. eod. tit. si quid pinguius posteà eis accesserit, hoc iterũiterum vsq;vsque ad modum debiti potest à creditoribus legitimo modo auelli. Idemq́ue. l. is qui bonis. 2. ff. eod. titul. sancîtur.
FINIS LIBRI QVARTI DE IVSTITIA ET IVRE.
Loading...