Fratris Dominici Soto Segouiensis, Theologi, ordinis Prędicatorum, Cæsareæ Maiestati à sacris confessionibus, Salmantini Professoris, De Iustitia & Iure Libri decem.

PROOEMIVM.

PROOEMIVM.

ILLVSTRISSIMA
Iustitiæ Encomium.
Iustitiæ virtus, Fidei nostrę legitima proles, spei robur, charitatis pedisse qua, cæterarumq́;cæterarumque virtutum clarissimum iubat: quam cum profana, tum cum primis Diuina oracula super æthera tollunt: vtpote quæ hoĩeshomines, ciuile animal, in vnũvnum congregat, ab iniurijs vindicat, amore conciliat, in pace retinet, virtutibus ornat, ad æternāæternam deniq;denique fœlicitatem diuino munere subuehit: hæc inquāinquam virtus est, quāquam præsenti Opere elucidare, ac pro nostra ingenij tenuitate pertractare instituimus. At quoniam huius fulgentissimi syderis munus est (vt ipsa nos Iura docent) ius suum iuxta legum normas vnicuiq́;vnicuique tribuere, legitimum duxi titulum Operi, de Iustitia & Iure inscribere. Fert nāq;namque animus augustam virtutis huius dignitatem
Authoris institutum.
amplificare, & elementa cōstabilireconstabilire, eiusq́;eiusque leges, membra, species, & quotquot illi aduersantur iniquitates, fraudes, & violentias, pro eis quæ mihi diuinitùs vires suppetunt, quâ latissimè patent, perlustrare, ac suis cuiusq́;cuiusque numeris depingere, Nam etsi haud me lateat, quanta cum dignitate & copia Theologorum Iurisq́;Iurisque prudentiũprudentium plurimi argumentum hoc locupletauerint: peperit tamen humana libido per temporũtemporum iniquitatem, parturitq́;paturitque in dies nouas fraudulentiæ formas, quibus contra ius fas suam quisq;quidque expleat insatiabilem auaritiam. Quapropter nihil aliud quàm operæ pretium arbitrandum est si iniqua pacta & cōuentaconuenta, & cambia, tamq́;tamque adeò multa vsuræ simoniæq́;simoniæque recentia genera in animum nobis induxerint, noua de re veteri volumina ędere. Præterquàm quod quanto plura à præcessoribus in re quaq;quaque inuenta sunt, tanto posteris, si vllo valent ingenio, vberiorem syluam subministrant excogitandi noua. Accedit quod nemo tam fœliciter scholasticam rem, quæ implexa per se est, tractauit, quin possit vigilantiori diligentia (non de mea loquor) firmiùs exactiusq́;exactiusque constabiliri, ordinatiùs disponi, atq;atque emunctiùs perpoliri. Hac igitur de causa, cum me, qui post multos annos in hisce Scholarum Cathedris insumptos alijs publicis negotijs distractꝰdistractus Vale huic prouinciæ renuntiaueram, ab illisq́;illisque post negotijs extricatus sacris me literis addixeram, iam nunc ScholariũScholarium vota, nihil minùs cogitantẽcogitantem, ad eandem prouinciāprouinciam repetiuerint, meq́;meque Patres Conscripti omninò renitentem accersiuerint, meiq́;meique maiores inuitũinuitum coëgerint: ac deinde publico suffragio hæc mihi prælectio de Iustitia obtigerit, postulare ex me instantissimè cœperunt, vt quæ in Scholis dictassem, prælo cōmitteremcommitterem, quò & pręsentes scribendi labore leuarentur, & absentes sudore fruerẽturfruerentur nostro, annui lubentissimè: nam iam diu hunc ipse parturiebam partum: tanta erat eorũeorum improbitas qui me diuersis scrupulis ac nouorum in dies cōtractuũcontractuum consultationibus frequentabant. Neq;Neque verò est quòd Theologis vitio detur, hāchanc sibi assumere prouinciam quæ Iurisperitis accōmodatioraccomodatior videri potest: quando quidem Canonica iura ex visceribus Theologiæ prodiêre: Ciuilia verò ex media morum Philosophia. Theologi ergo est iuris Canonici decreta ad normānormam Euangelicam exigere: philosophiq́;philosophique Ciuilia ex principijs philosophiæ examinare. Vnde Cice. de leg. lib. 1. non à prętoris
Cicero.
edicto, neq;neque à. 12. tabulis, sed penitus ex intima philosophia hauriendāhauriendam censet iuris disciplinam. Imò verò litigiosa, inquit, legũlegum ratio, ignoratio iuris potiùs est quàm scientia. Et IuriscōsulIurisconsul. ff. de Iust. & Iure. l. 1. Veram inquit philosophiam, non simulatam affectamus. At quanuis institutum profitendi meũmeum in scholis sit, Sententiarum Magistrum Diuumq́;Diuumque Thomam Commentarijs illustrare, consultius tamen duxi rationem paululùm mutare scribendi. Non quod diuersam ab hoc inter Diuos diuino autore doctrinādoctrinam moliar: sanè quem, tum de cunctis alijs, tum præsertim de hisce moralibus disciplinis meritissimò tanꝗ̈tanquam emicantissimum sydus Scholæ vniuersim adorant: sed quod cùm eius aliorumq́;aliorumque docu|mentis imbutus multa fuerim alia commentatus, congruentius existimauerim nouum conflare opus, in quo dispositiùs cuncta cōponeremcomponerem, quàm si eius textui mea seorsum circumscriberem. ¶ Distribuimus autẽautem opus
Partitio operis.
in libros decem: quorum duo primi sunt de Iure, hoc est, de legibus, quæ suprema sunt Iustitiæ regula. Tertius de Iure, quatenùs obiectum est Iustitiæ, deq́;deque virtutis huius substantia & sibi annexis, vsq;vsque ad Iustitiam distributiuam. Quartus de præambulis ad cōmutatiuamcommutatiuam: nempè de dominio ac de restitutione. Quintus, de iniustitia quæ ex iniuriosa actione nascitur: nempè de homicidio & reliquis. Sextus, de vsura & contractibus. Septimus, de cambijs. Ac deinde octauus, de voto. Nonus de decimis ac de simonia. Decimus deniq;denique de statu deq́;deque residentia Prælatorum. Vt opus de Iustitia quæ decẽdecem præcipuè Decalogi mandatis comprehenditur, librorum etiam Decade absoluatur. Libros autẽautem singulos per suas quæstiones atq;atque articulos Scholastico stylo distinctos curabimus: vt quàm possimus rarissimè, & præter rerum amplificationem, minimè ab ordine sancti Thomæ discedamus. Cuncta tamen asserta nostra censuram subeant sacrosanctæ matris Ecclesiæ, ac subinde syncerè iudicantiũiudicantium limam. Deus ergò maximus conatibus aspiret nostris ad suam ipsius gloriam.
¶ De Iustitia ergò & Iure sermonem fa
uente Deo ineuntibus nobis à Iure inchoandum est. Bifariàm nanq;nanque vsurpatur nomen hoc: vno scilicet modo pro eo quod est lex: quemadmodùm Isidôrus lib. 5. Etymol. inter decreta dist. 1. relatus ait, Ius, generale esse nomen: legem autem, iuris speciem: altero autem modo accipitur vt obiectũobiectum est iustitiæ: nempè pro æquitate, quam iustitia in rebus constituit. Et alterutro accipias modo, ad notitiam iustitiæ, eius notio prærequiritur. At quia virtus quæq;quæque ad suas regulas exigenda est, condecet eas primùm omnium præ foribus affigere, atq;atque adeò duobus primis libris de legibus ante omnia dicere. In priori,
Primus liber de legibus.
scilicet, de lege æterna, naturali, & humana: & in posteriori de Diuina. Liber autem primus septẽseptem quæstionibus absoluetur. Et quoniam (vt sæpè in Officijs citatus Cicero author est) à rei substantia, quę definitione deprehenditur, omnis est auspicanda ordinata institutio: prima quę mouetur quęstio est de lege in communi.

QVAESTIO PRIMA, De lege in communi. Sanctus Thomas. 1. 2. quæstio. 90.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm aliqua definitionũdefinitionum legis quæ à Doctoribus constituuntur legitima sit.
CVM MVLTAE
Varia definitiones legis.
varięq́;varięque definitiones tam apud Oratores ꝗ̈quam apud Theologos ac Iureconsultos reperiantur, nullam tamẽtamen aut vix vllam comperio, quæ legi, quatenùs vniuersale genus est, congruat, præter illam quam Diuus Tho. 1. 2. q. 90. arti. 4. col
D. Thomas.
ligit si paululo componatur limatiùs. Nam illa Ciceronis libro. 2. de leg. Lex est æternũæternum
Cicero.
quoddam, quod vniuersum mundum regit imperandi prohibendiq́;prohibendique sapientia: sempiternæ Dei legi peculiaris est: illa verò quāquam præposuerat libro. 1. Lex est ratio summa insita in natura, quæ iubet ea quæ facienda sunt, prohibetq́;prohibetque contraria: extra leges naturales non extenditur: sed illa. ff. de leg. & sena. consul. l. 1. Lex est commune præceptum, virorum prudentium consultum. &c̃.etc. legi tantùm adscribitur humanę. Sicuti & illa Arist.
Aristot.
in Rhetoricis ad Alexandrum. c. de gen. delib. Lex est communis ciuitatis cōsensusconsensus qui scriptis præceperit quomodò vnumquodq́;vnumquodque agendum sit. Quô alludit illa Isidôri libro. 5.
Isidorus.
Lex est constitutio scripta. Igitur si vastam eius amplitudinem, quàm latè patet spectes, Lex est nihil aliud quàm quædam rationis
Legis definitio.
ordinatio & præceptio in cōmunecommune bonum, ab eo qui curam reipublicæ gerit promulgata. In hac enim oratione & genus legis exprimitur, & finis, & causa, & positionis forma. ¶ At verò ad eiusdẽeiusdem definitionis explicationem de singulis quatuor particularum quibus cōstruiturconstruitur ex ordine disputare opùs est. Quatuor ergo articulos quæstio hæc desiderat. Horum primus erit de genere definitio
Primus quæstionis articulus.
nis, quo scilicet examinandũexaminandum est, vtra in potentia existat lex: nempè vtrùm intellectus sit, an voluntatis actus. Asserere enim visi sumus esse opus intellectus, vbi diximus quòd sit rationis ordinatio ac præceptio. Sunt autem in contrarium argumenta nonnulla.
¶ Primùm: Cùm in intellectu non sit nisi ha
Argumen. 1.
bitus & actus, non apparet vter nam istorum sit lex. ¶ Secundò: Legis est mouere
Argumen. 2.
subditos: nam Rex per leges mouet: volũtatisvoluntatis autem est mouere: quoniam animal non mouetur, nisi ab appetibili sub aliqua ratiōeratione boni, vt. 3. de Anima, text. 49. author est Ari
Aristot.
stot. bonum verò obiectum est voluntatis. ¶ Accedit huc tertio loco & authoritas quo
Tertium argumentum.
rundam recentium authorum non infimæ notę, sic definientium legis substantiam: Lex est recta voluntas eius, qui vicem populi gerit. &c̃.etc. Quibus nimirum adstipulari sibi videtur, tum August. lib. 4. de Ciuitat. dicens,
Augustinꝰ.Augustinus
antiquitùs arbitria Principum pro legibus fuisse: & Iurisconsultus. ff. de const. Prin. l. 1. quæ & refertur Insti. de iure na. & gen. vbi ait, quod Principi placuit legis habet vigorem. ¶ Quartò & reclamare Paul. videtur Rom̃Roman. 7. vbi inquit: Video aliāaliam legẽlegem in membris meis repugnantem legi mentis meæ: etenim quæ in membris est lex, non modò in intellectu non extat, verùm & ratione caret. ¶ In contrarium tamen pugnat legis virtus, quæ est præcipere, vt ait L. legis virtus. ff. de legibus. hoc nanq;nanque prudentiæ munus, est ac subinde intellectus.
AD quæstionem istam duabus conclusionibus respondetur. Prior est: lex in intellectu tanquam proprium eius opus insidet. Hic autem de nomine sta
tim adnotandum est quòd nomen legis ob rei varias virtutes & qualitates ab alijs aliter atque aliter deducitur. Isidôrus enim libr. 5. Etymo. cap. 3. à legendo illud trahit: eò quòd scripto profertur, vt legatur ab omnibus. At verò cùm hoc illi accidentarium fit, cōgruentiùscongruentius Diuus Tho. & Theologorum schola à li
D. Thomas.
gando dici autumant: vtpote quæ vi polleat obligādiobligandi. QuāuisQuamuis Cic. 1. de legib. à legẽdolegendo sen
Cicero.
tit deriuari: pro eo quod est, eligere. Ait quippe quòd etsi Græci legem à tribuendo appellent: (nam quod nos legem, ipsi nomon appellātappellant ànemein, quod est tribuere: ideo quòd vnicuiq́;vnicuique quod suum est tribuat) ego tamen inquit, à legendo, id est, deligendo eam nomino. Et subdit: Nam vt illi æquitatis, sic nos, hoc est Latini, delectus vim in lege ponimus: & proprium tamen vtrumq́;vtrumque legis est. Hæc ille. Igitur cùm istæ omnes virtutes legi competant, parum refert à qua illarum nomen deducas. Attamen etsi Theologorum Etymologiam minimè repudiem, perplacet
tamen Ciceronis sententia: vt lex idem sit quod legendi, hoc est, eligendi regula. Nam regula dirigendo docet eligere. Vndecunq́;Vndecunque autem nomen trahatur, patentissimum est, rẽrem esse intellectus. Id quod ex vtraq́;vtraque eius virtute cōmonstraturcommonstratur. Habet enim & quod sit regula, & quòd sit obligatoria pręceptio. Quapropter cum S. Tho. tantũtantum vnũvnum in eius definitione ponat, nos tamẽtamen ambo loco generis cōposuimuscomposuinum: videlicet ordinatio & præceptio. Haud enim simpliciter ordinat, aut dirigit, veluti qui tantùm viam monstrat, sed ordinando præcipit, præcipiendoq́ue ordinat. ¶ Ex priori ergò membro arguitur. Lex est
æquitatis iniquitatisq́;iniquitatisque regula, agendiq́;agendique mensura: sic enim fermè habetur. l. nam. ff. de legib. vbi lex dicitur iustorum regula & iniustorum: regula autem mensuraq́;mensuraque nostrarum actionũactionum, est ratio: nam regula actionũactionum est quæ in finem dirigit, quod solius est oculatæ rationis munus: ad quem finem voluntatem, quæ cæca potentia est, ducit: ergo rationis functio est legem ponere. Adde quòd sicut
Confirmatio.
in naturalibus, id quod est primum est cæterorum mensura, vt vnitas in numeris, & motus primi mobilis respectu motuum inferiorum: sic quia finis (vt Philosophus. 2. Phy. docet) principium est humanarum actionum, fit vt rationis actio, ordinantis media in finem, sit mensura atque adeò lex. ¶ Ex po
Secundum argumentũargumentum.
steriori autem membro arguitur secundò sic: Legis munus est præcipere & prohibere, vt habetur. l. legis virtus. ff. de legib. & senat. consul. & forma ipsa legis præ se fert. Vnum cole Deum: Nè iures vana per eum. quin adeò hoc receptissimum est atq;atque omnibus in confesso, vt hac ratione leges, præcepta atq;atque mādatamandata nuncupemus: imperare autem est rationis: ergo lex à ratione elicitur, atq;atque adeò in intellectu consistit. Minorem huius syllogismi, scilicet, præcipere esse intellectus actum per prudentiam, edocet S. Thomas
S. Thomas.
1. 2. quæst. 17. articu. 1. & quæst. 57. articu. 6. At parum considerantium est hanc opinionem impugnare tanquàm sancti Thomæ: quippe qui non videant non esse eius inuentum, sed planissimam atque constantissimam sententiam Aristot. 6. Ethicorum, cap.
Aristot.
10. distinguit enim tres virtutes intellectus practici: scilicet, eubouliam: quæ est virtus bene consultandi, hoc est, indagandi media ad finem accommoda: nam de fine nulla consultatio est, eò quòd omnes suapte na|tura fœlicitatem suam expetunt: & synesin, quam Latini vocant sagacitatem: quæ est virtus rectè iudicandi. Sunt enim qui ingenio acuti sunt ad disquirendum media, non tamen ità iudicio valent, vt illis inuentis rectè de optimo sentiant. At præter hos requiritur postremus prudentiæ actus, qui est imperium: in quo differt ratio practica ab speculatiua. Illa enim quia non ordinatur ad opus, præcisè habet duos actus, qui sunt discurrere & iudicare: practica verò insuper opùs habet imperio: ad quod præcedentes duo actus ordinantur. Et ideo Arist. ait inter omnes hunc esse summum ac perfectissimum, à quo potissimùm prudentia nominatur virtus. Neq;Neque verò solius est Ari
sto. sententia, imò philosophorum omnium quotquot eum, vel præcesserunt, vel subsequuti sunt. Quin verò rerum ipsa natura & mos humanus hanc nos planè veritatẽveritatem edocet. Clarum enim est imperare, esse loqui: videlicet, fac, nè facias: loqui autem intellectus negotium est: quippe cuius conceptus voce & scripto significantur: ergò ad ipsum pertinet præcipere. Etenim cùm vel Deus angelis, vel alius eorum inter se alijs quicquāquicquam pręcipit, profectò non voluntatis, sed intellectus loquela id efficit. Pari ergo lege, si in potentijs nostris intimis præceptum est, quod negari non potest, ad intellectum pertinet, non vtiq;vtique ad voluntatem. Et confirmatur hæc ratio. Cùm quis mente orat Deum: Fiat voluntas tua: Panem nostrũnostrum quotidianum da nobis hodie: planum est non voluntate sed intellectu loqui: ergò si aliqua potentia alijs imperat, illa sanè intellectus est per similia verba. ¶ Tertiò ex humano vsu arguitur, le
gem, non voluntatis, sed intellectus esse proprium opus. Volitio & nolitio, qui tantùm actus in voluntate sunt, nullum secum afferunt imperium. Enimuerò licèt ego certò sciam prælatum meum optatissimè velle, vt ego prædicem, aut quidpiam aliud faciam: parêre tamen non teneor, quousq́;quousque id mihi loquens pręcipiat: loquutiones autem signa sunt cōceptuumconceptuum. Atque hinc sumitur ad interna nostra opera analogia. Quanuis enim quis post rationis iudicium eligat bonum opus: nihilo minùs experimur post talem electionem esse homines vecordes & segnes ad idem ineundum opus. Multi enim mente elegerunt vitam persanctè instituere, qui tamen segnitia imperantis prudentię tardis
Quarta ratio.
simè id aggrediuntur. ¶ Prætereà arguitur. Tenentur homines cōformareconformare se & obedientes esse sempiternæ legi Dei, vt in. 1. Sentent. dist. 45. latè disputatur: non tamen tenemur confirmari eius voluntati beneplaciti: nam etsi ego sciam Deum velle mortem patris mei, licet mihi, quinetiam honestum est, de illa contristari. Et vice versa Præcepit Abrahæ filium immolare, cui legi Patriarcha ille obtemperare astrictus erat: & tamen Deus non habebat voluntatem beneplaciti vt id exequeretur: ergò lex Dei non in eius voluntate, sed in intellectu est pręcipientis aut prohibentis. ¶ Per hæc & commentum contra
riæ opinionis retunditur, quo aiunt voluntatem non esse ancillam intellectus, sed reginam: intellectum verò seruum. Longè quippe secùs se res habet. Nam regere, est functio illuminantis ac dirigentis: lumen autem non in voluntate, quæ cæca est potentia, sed in intellectu existit. Siquidem non voluntatis lumen, sed intellectus dicitur. De quo nimirum Dauid: Signatum est super nos lumen
Psal. 90. Arist.
vultus tui Domine. vnde Arist. 1. Poli. cap. 3. expressè ait mentẽmentem imperare appetitui: quo etiam nomine voluntatem complectitur: licèt non imperio dominico, vt anima corpori: sed politico, vt Rex ciuibus imperat. Vnde sapienter. 3. de leg. Plato: Non, inquit, pre
Plato.
candum conandumq́;conandumque, vt voluntatem nostram cuncta sequantur, sed vt prudentiam nostram voluntas. Ad hęc: Rex à regendo di
Secunda ratio.
citur, qui est actus prudentiæ, cuius ideo virtutis functio est leges sancîre: hoc enim est potissimum eius munus, qui ad regni gubernaculum sedet. Quocirca Cicero lib. 1. de leg.
Cicero.
post illam legis diffinitionẽdiffinitionem suprà citatam, scilicet, Lex est ratio insita in natura. subdit, Itaq́ue arbitrantur prudentiam esse legem, cuius ea vis sit, vt rectè facere iubeat, vetet delinquere. Et Arist. 10. Ethi. cap. 9. Lex, inquit,
Arist.
vim habet cogentem: quæ quidem est sermo ab aliqua prudentia atq;atque mente profectus. Ecquis ergo vnquam ambigere quiuerit legem esse prudentiæ, ac subinde intellectus opus, quod vniuersi dictamen practicum appellant. Atque hic est legitimus sensus illius, Prouerb. 8. Per me Reges regnant, & legum
cōditoresconditores iusta decernũtdecernunt. Nam in hoc quòd ait, regnant, potestas regum designatur: quoniam omnis potestas à Domino Deo est, vt ad Rom̃Roman. 13. refert Apostolus. In hoc autem quod subdit, & legum. &c̃. intelligitur eiusdem potestatis vsus. Vnde, Per me, inquit, id est, per prudentiæ virtutem, quæ de meo fon|te dimânat, Reges, & leges condunt rectas, & ritè illis vtuntur. ¶ Secunda conclusio: lex
Secunda CōclusioConclusio.
est vniuersalis propositio ac dictamen rationis practicæ quæ per modum habitus inest. Conclusio hæc assertio est S. Thomæ. 1. 2. q. 90. Hanc verò sic expositam accipito: In intellectu sunt & simplices appręhensiuæ propositiones atq;atque aliæ iudicatiuæ: lex autẽautem non est tantùm appręhensio, verũverum pręceptio quę iudicium sequitur, non qualecunq;qualecunque, sed quod de moribus fertur. Illud quippe iudiciũiudicium appellant practicum. Priùs enim per primam prudentię virtutem, scilicet eubouliam, conquiruntur illa quæ expediunt: mox per synesin, quę secunda virtus est, iudicio probantur: tertiò voluntate eliguntur, ac subinde sequitur imperium prudentiæ: quod non est propositio indicatiui modi, sed certè imperatiui: faciendum est, aut vitandũvitandum. Hæc enim verba si vim nominis habeant, puta dignum est vt fiat, factúve indignũindignum, speculatiuæ propositiones sunt, & nondum vim legis obtinent. Dum verò vim habent participij futuri, tunc censentur dictamina practica. Et si sint in Principe promulgenturq́ue populo, tunc leges existunt. Requiritur tamen prætereà vt per modum habitus insint: hoc est fixæ sint & perpetuò permanentes. Nam tẽporalestemporales præceptiones quæ per modũmodum actus transeunt, quia vniuersales non sunt, sed singulari personæ, loco, & tempori accommodatæ, fac, nè facias, non habentur pro legibus, sed legũlegum sunt applicationes: vt articulo proximo videbitur.
PER hanc ergò conclusionem ad primũprimum
Soluuntur argumenta.
argumentum ante quæstionem respondetur: quippe qua assertum est legem esse propositionem per modum habitus inhærentẽinhærentem: nam etsi lex actu feratur, manet tamẽtamen habitu impressa scriptaq́;scriptaque in mente. ¶ Atq;Atque hinc proditur quorundam NeotericorũNeotericum fal
NeotericorũNeotericorum fallacia.
lacia contendentium contra sanctum Thomam nullo opùs esse intellectus præcepto ad operandum: neq;neque attendentium non Thomæ sed Aristoteli se apertè contradicere. Arguit enim quidam in suis Morali. cap. 2. de pruden. hoc pacto: si præceptum, propositio intellectus est, tunc aut appręhensiua aut iudicatiua. Appręhensiua quidem non sufficit ad opus: si verò sit iudicatiua, ipsa per se sufficit absq;absque alio imperio: nam cùm primũprimum quis iudicat bonum esse hoc aut illud facere, statim eligere potest: in qua electione iam est meritum: atque adeò statim potest operari, absq;absque alia imperandi vi. Quapropter vel ipsa voluntatis electio imperium est, vel nullum est aliud. Et addit, nescio vnde motus hanc esse communem opinionem: cuius tamen authores vllo pretio æstimandos non memini me vidisse. Bino nanq;nanque peccato ostendit se Aristotelem de hac re non consuluisse. Pri
mùm enim negamus imperium propositionem esse aut simpliciter appręhensiuam aut iudicatiuam. Istæ nanq;nanque, propositionis indicatiui modi differentiæ sunt: imperatoria verò non iudicatiua est, sed iudicium prærequirens. Atq;Atque inde detegitur altera horum fallacia. Imperium enim (vt Aristo. planè docet,) non est iudicium illud quod electioni antecedit, sed iussio, quæ electionẽelectionem subsequitur. Concedimus ergo iudicium, quod est synesis actus, sufficere ad electionẽelectionem, in qua quippiam inesse potest meriti: electio tamen non satis est ad vsum & opus, nisi ipsam subsequatur imperium. ¶ Sed tamen exurgit ex
hoc argumẽtumargumentum tertium eiusdem authoris: si electionem consequitur intellectuale imperium, aut sequitur ex necessitate, aut liberè. Non ex necessitate: nam tunc nulla opùs esset virtute prudentię ad imperandũimperandum, quod est contra Aristotelem & veritatem. Si autẽautem sequitur liberè, tunc cōsequiconsequi videtur, solam electionem voluntatis non sufficere vt moueat intellectum, sed requiri prætereà alium actum: quem tamen neq;neque Arist. neq;neque sanctus Thomas, neq;neque vllus philosophorum vnquāvnquam posuit. Imò omnes fatentur quòd electionẽelectionem subsequatur imperium. Hoc argumentum plus iusto nos cōtorsitcontorsit. 1. 2. q. 17. ar. 3. Diluere
Diluitur præterita ratio.
tamen illud iam mihi facilè videor, respondens quòd imperium neq;neque sequitur necessariò ex electione, neq;neque tamen alium prærequirit in voluntate actum præter eandẽeandem electionem. Sed est notandũnotandum quòd cùm vt aliqua potentia ab altera moueatur, opùs sit vt vtraq́;vrtraque sit bene disposita: cōsequensconsequens fit vt nisi electio sit satis radicata, atq;atque intellectus per prudentiam bene paratus, non sequatur ex electione imperium. Igitur vbi electio solida ac valida fuerit, & intellectus per prudentiāprudentiam satis obsequẽsobsequens, sequetur protinùs ad electionem imperium: aliâs vel morosè vel nunꝗ̈nunquam. ¶ Ad tertium argumentum concesso regis
esse mouêre, conceditur quoq;quoque voluntatem esse motricem tam intellectus quàm reliquarum potentiarum. Haud tamen inde colligitur, aut ipsam esse reginam, aut intellectum | seruum. Voluntas etenim non mouet tanquàm dirigens & cognoscens, quod requisitum est vt esset regina. Hoc siquidem nomẽnomen ipsum, regina, auribus exhibet: sed mouet impellendo admouendoq́;admouendoque potentias ad sua officia. Quam quidem ob causam actiones humanæ, voluntariæ dicuntur, hoc est à voluntate promanantes. Exempli gratia. Præfixa intentione finis, vt puta volo ditari, voluntas applicat intellectum vestigandis medijs. Postquàm autem hęc iudicat, illa porrò eligit, ac subinde per electionem commouet eum rursùs ad imperandum, in quo ratio regendi consistit. Quô planè alludit, verbum legis secundæ. ff. de legib. quam legem Martianus non erubuit à Chrysippo Stoico mutuari: vbi ait quod lex est omnium diuinarum ac humanarum rerum regina. ¶ Existimo
ergò satis illis factum qui aiunt legem esse voluntatem eius qui vicem populi gerit: nam, vt suprà ostendimus, nulla Principis voluntas obligat nisi edicto præcepta sit. Et hunc in modum intelligendum est verbum legis suprà citatæ de const. princip. Quod Principi placuit legis habet vigorem. Insinuatur enim hoc duntaxat, quòd nulla existit in intellectu lex, nisi in voluntate præcedat electio: attamen neq;neque voluntas est lex, sed si id quod Principi placet, mẽtemente priùs, deinde voce præcipiat, illud est lex. Est ergò sensus hic: Quod principi placuit edicere, legis habet vigorem: quo pacto eadem lex seipsam statim sub his verbis exponit. Quodcũq;Quodcumque igitur Imperator per epistolam vel subscriptionẽsubscriptionem statuit, vel cognoscens decreuit, vel de plano interloquutus est, vel edicto pręcepit, legem esse constat. Quare neq;neque erat cur Cicero ex li
Cicero.
bro. 1. de legib. accerseretur ad probandum legem esse in voluntate, proptereà quòd secundùm ipsum dicatur ab eligendo. Haud em̃enim censet electionẽelectionem esse legẽlegem, sed quod lex electionẽelectionem Principis sequitur, & eligere docet subditos inter æqua & iniqua. vnde statim subdit, quòd lex est mens ratioq́;ratioque prudentis, Iurisq́;Iurisque atq;atque iniuriæ regula. ¶ Quartum autem argumentũargumentum alterius est negotij. Vocat enim Paulus membrorum legem alio longè signi
Explicatur locus Pauli.
ficatu. Distinguit inquam leges quatuor: scilicet legem peccati repugnantem legi Dei, & legem membrorum legi mentis aduersantẽaduersantem. Et quanuis quibus piam videri eadem possit lex peccati & membrorum, sicuti & inter se lex Dei & lex mentis, nonnihil tamen visum
Vide Authorem super. 7
nobis est in CommẽtarijsCommentarijs differre. Lex enim mentis est effectus legis Dei, eiusq́;eiusque impres
sio in mente nostra, sicuti vestigium in puluere est effectus pedis. Lex autem membrorũmembrorum est naturalis inclinatio sensualitatis in sua obiecta, secundùm totum naturę pondus & impetum: qui effectus est amissionis iustitiæ originalis, qua eadem sensualitas in rationis obediẽtiaobedientia infręnata retinebatur. Lex autem peccati vel est effectus eiusdẽeiusdem inclinationis, puta facere contra Dei voluntatem: vel fuit prima parentum pręuaricatio, per quāquam dissoluta sunt membra, ex qua dissolutione procedunt peccata. Lex ergò membrorum non est vera lex: quia non inclinat ad bonum, sed dicitur lex per metaphoram: quia est natura iustitia originali destituta, ac subinde obliqua regula à recta nos via deflectens. Sed ar
Obiectio.
guis: Si est regula, quomodò est extra intellectum? RespōdeturRespondetur legem per se primò tan
Solutio.
quàm in regulante & mensurante existere in intellectu: dicitur nihilo minùs esse per participationẽparticipationem in potentijs & membris quæ mouet, tanquàm in regulato. Sicuti Sol dicitur esse in aula propter eius effectum: & ars in statua. Pari ergò modo lex peccati est in membris.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm Lex semper ad bonum commune ordinem habeat.
COnsequitur articulus secũdussecundus, quo secunda definitionis particula exponenda venit, quæ legis finẽfinem designabat. Sunt enim argumenta quod legem non sit nenecessariumnecessarium in bonum commune ordinari. ¶ Primum, vt ait Isidô. lib. 5. Etymo. Si ratio
Argumen. 1. Isidorus.
ne lex constat, lex erit omne quod ratione constiterit: ratione autem constat, non solùm quod in bonum commune dirigitur, sed & quod in particulare refertur: nihil ergò derogat rationi legis si non in commune bonum ordinetur. ¶ Secundò. Præcepta (quemad
Argumen. 2.
modùm suprà dictũdictum est) vim habent legis, vtpotè cuius virtus est præcipere & prohibere: præcepta autem dantur etiam de singularibus actionibus in quibus mores nostri constituuntur: ergò satis est leges in particulare bonum ordinari. ¶ In contrarium autem est idem Isidôr. eod. 5. lib. vbi ait, quòd lex est nullo priuato commodo, sed pro communi vtilitate ciuium conscripta.
AD quæstionem vna conclusione respōdeturrespondetur.
CōclusioConclusio responsiua.
Lex omnis, quò solida sit & firma, in commune bonum debet subditos promouere. Conclusio hæc duplici ratione affirmatur, secundùm quod cōmunecommune bonum aut pro naturali fœlicitate vsurpatur, quam hoc sæculo adipiscimur, quæ est quietus tranquillusq́;tranquillusque & pacificus reipublicæ status: aut pro illa supranaturali, quæ in altero sæculo veluti supremus finis noster nos manet, in quem & sæculare omne bonũbonum suapte natura refertur. Enimuerò si rationem primam communis bonispectes, hoc modo demonstratur conclusio. Pars omnis ad suum
Argumen. 1.
totũtotum naturali ordine dirigitur sicuti imperfectũimperfectum ad perfectum: quicunq;quicunque autem ciuium partes sunt ciuitatis, lex ergo illis præscripta in bonum commune totius ciuitatis debet eos instituere: veluti partes vnius corporis quæ ad seruitium totius ordinem habent. Concinit huic rationi Aristo. Ethicor. 9. vbi
Aristo.
ait: Iusta legalia, hoc est ciuiles leges, factiua esse conseruatiuaq́;conseruatiuaque fœlicitatis particularumq́;particularumque eius. Et Plato dialogo primo de legi
Plato.
bus, vbi ait: Legumlatorem pacis publicæ gratia debere omnes leges cōderecondere. Quapropter Lacedæmoniorum morem refellit, qui leges omnes in eum scopum dirigebant, vt bella strenuissimè gererẽtgererent. illis enim prudentiùs Arist. Ethico. 10. Bellum, inquit, gerimus
Aristot. Cicero.
vt in pace degamus. Et Cicero lib. 2. de legi. Constat, inquit, profectò ad salutem ciuium ciuitatumq́ue incolumitatem, vitamq́ue omniũomnium quietam & beatābeatam, conditas esse leges. ¶ Si verò summam beatitudinẽbeatitudinem, quæ Deus est, altiùs speculemur, secundam possumus
Secunda ratio.
eandemq́;eandemque optimam rationem subnectere. Lex enim (vt nuper dicebamus) regula prima est nostrarũnostrarum actionum: regulæ verò munus ac potissimùm primæ est in supremum finem & scopum regulata dirigere: reliquũreliquum ergo fit vt in commune bonum & legislatoris propositum, & lex ipsa debeat intendi. ¶ Sumitur & tertia ratio ex alia conditione
Tertia ratio PhilosophꝰPhilosophus.
legis. Ait enim Philo. 5. Ethico. legẽlegem omnem, vniuersalẽvniuersalem esse, hoc est, in vniuersum omnibus hominibus positam, ac de omni virtute. Idemq́;Idemque ab illa citata lege docemur: Lex est commune præceptum. ff. de legib. &. l. iura. eo. Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur. Inde ergo fit consequẽsconsequens vt in supremum finem, qui omnibus communis est, sit dirigenda, & non ad particulares accommodanda. Bene igitur ait eodem lib. cap. 1. Aris. Ipsæ leges de omnibus dictātdictant,
Aristot.
coniectantes, aut communem omnium vtilitatem, aut optimorum, aut Principum. Vbi tres insinuat respublicas. s. democratiādemocratiam, aristocratiāaristocratiam, & regnum. Quo fit vt legalis iustitia, vniuersas cōplectaturcomplectatur virtutes. ¶ Adde si
Postrema ratio.
lubet & rationũrationum supremāsupremam. FōsFons & origo legũlegum omnium æterna lex est diuinæ mẽtismentis: Deus autem cuncta in seipsum ordinauit ac retulit: leges ergo vniuersæ sic lege illa regulādæregulandæ sunt, vt in eundem tẽdanttendant scopum. Id quod & diuinum Platonem Dialog. 1. de legib. mi
Plato.
nimè latuit: vbi ait, oportere vt legumlator eum ordinem sequatur, vt humana ad diuina vbîq;vbique referantur. ¶ Ex his fit consequẽsconsequens,
Primum corollarium.
quòd dum legislator leges in suum particulare commodum constituerit, tyrannum se esse intelligat. ¶ Sequitur subinde quòd in
Secundum.
vnaquaq;vnaquaque republica, vt puta in toto vno regno leges omnes ad finem totius sint referendæ. Non quòd non singulis ciuitatibus pro earum conditione permittẽdæpermittendæ sint particulares, sed quòd debent omnes ciuitates veluti mẽbramembra vnius corporis sibi opitulari. At verò regna diuersa, etiam si sub vno sint rege, non debent sic gubernari, vt vnius res, diuitiæ scilicet & politia, in vtilitatem alterius inæqualiter pertrahantur: sed per se quodlibet ob suum ipsius commodum administretur. Verbi gratia: Si non alia ratione transmarina regna acquirerentur, nisi vt omnia eorum bona Hispaniæ obuenirent, eorumq́;eorumque leges in rem nostrānostram deflecteremus: videlicet, vti si nostra essent mancipia, non seruaretur æquitatis decor: secùs si cōmerciorumcommerciorum ratione vicarijs sibi operis inseruirent. Hæc de legum fine: nam de eius effectibus, qui sunt facere ciues bonos, ac de alijs quibus ipsa fœlicitas nobis agitur, quæstione tertia dicturi sumus.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum
detur, quod etsi contingat legem quæ ad singulare cuiuspiam bonum ordinatur, ratione consistere: illa tamen consistentia illic connititur quòd illud singulare bonum ad cōmunecommune refertur: veluti in speculatiuis nulla veritas particularis cōclusionisconclusionis solida est, nisi quæ in prima principia resoluitur. ¶ Et per idem soluitur argumentum secundum:
Ad secundũsecundum.
nempe quòd præcepta circa singularia bona inde vim habent legis quòd singularia illa in commune bonum ordinantur. Haud tamen pręcepta huiusmodi leges propriè di|cenda sunt, sed legum applicationes ad particularia. Leges enim (vt dictum est, legibusq́;legibusque monstratum) vniuersales esse debent. Exempli gratia: Lex est, Vnum cole Deum, quæ neq;neque tempus neq;neque locũlocum pręscribit, neq;neque verò singularẽsingularem alloquit̃alloquitur personam. PręceptũPręceptum autem esset, si prælatus hodie cuipiam iusta ratione iuberet sacrũsacrum facere, aut vrbem preces fundere cogeret. Item lex est, charos honorare parentes, & vt parentes filios alant. Præceptum autẽautem est, cùm iudex te iubet aut parenti, aut filio in tali necessitate alimoniāalimoniam suppeditare. Itaq́;Itaque cùm lex in genere de actionibus nostris generaliter iubeat, quæ sunt circa singularia, inde fit vt præcepta sint earum applicationes ad singula. Quocircà etsi lex vna specialiùs alteram explicet, non illicò desinit esse lex, quatenùs semper manet vniuersalis. Est enim lex vt dies Dominicos atq;atque Apostolicos ab opere feriemur, licèt sit explicatio illius generalioris, Sabbatha sanctifices.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm cuiuslibet ratio sit legis effectrix.
ARticulus tertius tertiam definitionis particulāparticulam occupabit quæ
De authoribus legum.
erat de authoribus legum. Arguitur enim quod vnicuiq;vnicuique priuatim competat leges suo ordine condere. Primùm ex dicto Apostoli ad
Primum argumentum.
Romañ.Roman. 2. Gentes quæ legem non habent, naturaliter ea quæ legis sunt faciunt: ipsi enim sibi sunt lex. hoc autẽautem de singulis mortalium asseuêrat quatenùs naturæ luce ducti sibi quisq;quidque nouit bonum & malum discernere. ¶ Secundò arguitur. Intentio legislatoris est
SecundũSecundum argumentum.
vt suos ciues ad virtutem inducat: vnusquilibet autem potest alium ad virtutem inducere: ergo vniuscuiuslibet ratio legem ferre potest. ¶ Et tertio loco accedit eiusdem Arist.
Tertium argumentum. Aristo.
sententia. 10. Ethicor. circa finem, vbi patrem familiâs in sua domo comparat Principi in sua republica: vt velut hic ciuitatẽciuitatem, ità & ille domũdomum gubernet: ergo sicut Princeps ciuitati, ita & paterfamiliâs suis leges ponere valet. ¶ In contrarium est Isidôrus eodem libro. 5.
Isidorus.
Etymol. & refertur dist. 2. vbi ait: Lex est constitutio populi secundùm quam maiores natu simul cum plebibus aliquid sanxerunt. Quibus verbis docere videtur non esse cuiuslibet scribere leges.
QVæstio pręsens vnica, velut superior, cōclusioneconclusione
absoluit̃absoluitur. Leges condere, non cuiusq;cuiusque, sed reipublicæ est eiusq́eiusque; vicem gerẽtisgerentis seu curam habentis. Conclusio hæc ex ea quæ proximè cōstitutaconstituta est facilè hoc modo colligitur. Lex est regula dirigens in commune bonum: dirigere autem in commune bonum proprium est reipublicæ cuius eiusmodi bonum proximus finis est: ergo penes ipsam tantùm ac penes illum qui eius habet curam potestas est ferendarum legum. Minorem per Arist. doctrinam. 1. Ethicor. facilè
Aristot.
intelligas. Effectrices enim causæ proportionem habẽthabent ad finales: vt quo effectrix est altior, sit & eius quoque finis sublimior. Finis enim proximus militis est singularem locũlocum defendere: Ducis verò, victoria: Regis autem pax: & ideo ad regẽregem pertinet inferiora cuncta in illum supremum finem ordinare. Eâdem ratione quia fręnefactiuæ artis finis ad equestrem refertur, fit vt ars etiam equestris frænefactiuæ operationẽoperationem dirigat. Igitur quia commune bonum, peculiaris est reipublicæ finis, & leges illuc nos ducunt: propriũproprium erit reipublicę illas condere, quibus nos eôdẽeodem perducat. Vnde Plato in Dialogo de re
Plato.
gno: Regis, ait, munus esse leges condere. Idemq́;Idemque Arist. Ethico. 10. constituit, &. l. si Im
Aristo.
perialis. C. de legib. & consti. soli Imperatori concessum legitur leges, tum condere, tum adeò interpretari. ¶ Subnectitur autem &
Secunda ratio.
secunda ratio: lex enim vim habet coërciuācoërciuam, vt author est Arist. Ethico. 10. & Papinianus in. l. 1. de legib. vbi legẽlegem appellat coërctionẽcoërctionem. Vis autem hæc & vigor in sola republica & Principe existit: sicuti totius animalis virtus est, membra mouere. ¶ Est autẽautem cōsiderationeconsideratione
Pulchra consideratio.
discernendum inter eos qui leges sciscere possunt, & illos quorum consilio sciscũtursciscuntur. Iuris enim consulti leges ex visceribus naturalis philosophiæ ratione & iudicio eliciunt: firmitatem tamẽtamen & coërcendi vigorem nemo illis, nisi qui iurisdictione pollet, valet apponere. Vnde vt prudentium consulta pondus per se non habent legum, ita neq;neque Princeps sine eorum maturo consilio eas debet edicere. ¶ Obuium tamen in promptu fit
Obiectio.
huic conclusioni argumentum. Deus Princeps omnium est legumlatorum: & tamen neq;neque respublica est, neque eius vicem gerẽsgerens: quippe qui non à republica authoritatem mendicauit. RespōsioResponsio tamẽtamen est: Non eo sen
Solutio.
su in pręsentiarum asseri quemcunq;quemcunque gubernatorẽgubernatorem vices reipublicæ gerere, ac si vicarius | eius existat: sed satis est curam illius habere, seu tanquàm vicarium, seu tanquàm eius autorem ac dominum cui curæ est publica gubernatio. Pariformiter & de Christo, etiam in quantum homo erat, sentiendum est, vt pote qui ceu Redemptor ac rex regni cœlorum, legum cōditorconditor noster fuit. Ac subinde eius vicarius Pontifex maximus. Is enim non gerit ecclesiæ vices quasi ab illa autoritatem nactus, verũverum quasi Christi vicarius, cuius vice fungitur: à quo vtique solo, licèt per ecclesiam eligatur, autoritatem suscepit. Idemq́;Idemque est de episcopis iudicium ac prælatis ab ipso institutis. Sæculares autem reges ac monarchæ secùs habent. Haud enim à Deo proximè, &, quod aiunt, immediatè creati sunt præter Saûlem ac Dauîdem, eiusq́ue prosapiam, cui sceptrum ipse commisit: sed vt habetur. l. quod placuit. ff. de consti. prin. reges ac principes à populo creati sunt, in quos suum transtulit imperium ac potestatem: vt infrà. q. 6. & copiosiùs libr. 3. q. 4. patebit. Vnde verbum illud apud SapientẽSapientem ex Prouerb. 8. suprà citatum, Per me reges regnātregnant, &c. non aliter intelligẽdumintelligendum est, quàm quòd ab ipso tanquàm naturalis iuris autore donatum mortalibus est, vt vnaquęque respublica seipsam regendi habeat arbitrium: ac subinde, vbi ratio, quæ spiramẽspiramen etiam est diuini numinis, postulauerit, in alium suam transmittat potestatem, cuius legibus prouidentiùs gubernetur. ¶ De primis autem
legislatoribus, variè referunt sæculares historiæ. Plinius nanque libr. 7. Naturalis historiæ, cap. 56. ait Cererem inter omnes primāprimam leges dedisse: vt autem alij putauêre Rhadamanthum. At verò Iosephus aduersus Appionem apertissimè ac disertissimè veritatem ostendit. Nempe inter mortales Moysen priùs sacras promulgasse leges, vt diuinitùs sibi traditas. Nam pòst multo tempore
Isidorus.
illi extiterunt legislatores quos Isidôrus initio. 5. lib. refert. Phoroneus enim, inquit, rex Græcis primus leges constituit: Mercurius Trismegistus Aegyptijs: Atheniensibus SolōSolon: LycurgꝰLycurgus Lacedęmonijs: ac deniq;denique Romanis Numa PōpiliusPompilius, qui successit Romulo.
AD primum igitur argumentum respon
detur legem in homine bifariàm existere: vno modo tanquàm in regulante, quo pacto est in legislatore: atque altero tanquàm in regulato: quemadmodùm esse contingit in singulis hominibus: iuxta verbum Psalm. Signatum est super nos lu
Psal. 90.
men vultus tui. Vnde & illic Apostolus subdit, Qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis: scriptum scilicet à Deo ipso summo legum conditore. ¶ Ad
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
secundum verò respondet Philosophus. 10. Ethico. cap. 9. vbi ait legem vim habere coërciuam. Potest ergo priuatorum quisque vnũquemlibetvnumquemlibet ciuium ad virtutis officia consilijs ac monitis inducere: haud tamen perfectè, scilicet ipsum cogendo: ob idq́;idque talia monita non habebunt legum virtutem ac robur. ¶ Ac simili fermè modo exemplò ibî
Ad tertium argumentũargumentum.
dem respondet ad tertium: fatetur enim patremfamiliâs nonnulla statuere posse in sua domo præcepta, eademq́ue sub aliquibus pœnis, quas exigere paterna autoritate poterit, etiam vsque ad verbera. At verò sicuti dominus non est perfecta respublica: ita neque eius præcepta absolutam habẽthabent vim legis: vt puta cum neq;neque in carcerẽcarcerem cōijcereconijcere potest suos, neque in exilium mittere, neq;neque alijs id genꝰgenus supplicijs afficere: vt lib. 5. q. 2. fusiùs patebit, vbi de patria potestate copiosiùs.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm promulgatio sit de ratione legis.
SVperest demùm vt quartus articulus postremāpostremam definitionis particulam patefaciat, qua legis ponendi forma notaba
tur. Arguitur ergo non esse necessariam promulgationẽpromulgationem legis vt suam sortiatur vim. Primùm lex naturalis obligat vniuersos, quæ tamen nulla indiget promulgatione: cùm neque statu innocentiæ neque post naturam corruptam ante Moysen talis
Secunda ratio. S. Thomas.
fuerit lex promulgata. ¶ Secundò: Lex vetus diuina, vt. 1. 2. q. 103. ar. 4. autor est sanctus Thom. cessauit illo Christianæ mortis articulo quo Redemptor dixit, CōsummatumConsummatum est. ac subinde tum nouæ obligatio cœpisse credenda est: nam cessatio vnius fuit alterius inchoatio: aliâs mundus absque lege obligāteobligante diuina per aliquam temporis moram existeret. Et tamen promulgatio legis non fuit tũctunc facta, sed sub festum Pentecostes: ergo obligatio legis non pendet ex promulgatione.
¶ Et tertiò: Lex ciuilis obligat loco absen
Tertia ratio
tes coram quibus non promulgatur, & pariformiter tẽporetempore futuros, apud quos non | est ampliùs necessaria promulgatio. ¶ Contrarium autem legimus, distinctio. 4. cap. in istis. vbi habetur leges tunc institui, dum promulgantur.
AD quæstionem respondetur duabus cōclusionibusconclusionibus. Prima. Nulla lex vllum
Prima conclusio.
habet vigorem legis, ante promulgationem: sed (vt citatum decretum asserit) tunc instituitur, dum promulgatur. Itaq́ue nullam (vt quidam arbitrantur) exceptionem conclusio hæc permittit. Et probatur ex natura ipsius legis. Est enim regula & mensura nostrarum actionum: regula autem nisi operantibus applicetur, vana est: applicari autem nequit nisi per eius notitiam: nam qui regula vtitur, eam intueri necesse habet. Fit ergo consequens vt ante promulgationem qua subditis innotescit, non eos obligando perstringat, sed tunc præcipi quando promulgatur. Vnde. l. leges. C. de legib. & consul. Leges sacratissimæ quæ constringunt hominum vitas intelligi ab hominibus debent. Et in Auctenti. vt factæ nouæ constit. &c. tunc valêre leges iubetur, cùm in commune factæ sunt manifestæ. Idem habetur iure canonico, vt extrà, de postulation. præl. cap. ad hæc. & de constitutio. c. cognoscentes. Dubitas autem quid nomine promulgatio
Parua dubitatio.
nis censendum sit. Vtrùm nondum lex velut promulgata sit habenda quousque in omnium notitiam fuerit dispersa. Apparet enim ratio modò facta id persuadere. Enimuerò si lex per sui notitiam applicat̃applicatur,
Ratio hæsitādi.hæsitandi
fit vt quousq;quousque sit cunctis nota, non obliget: atque adeò nec promulgata censeatur. Et confirmatur inde quòd ille quem lex la
CōfirmatioConfirmatio.
tet, ignorantia excusatur: quod non contingeret si legis vinculo innodaretur. ¶ Huius argumenti gratia statuitur secunda conclusio. Lex vt promulgata censeatur, non
Secunda conclusio.
exigit vt in omnium notitiam perueniat: sed tunc promulgatur dum solenniter in principis curia vel in prouincia primo præconio vel alia legitima via edicitur. Sic habetur cap. 1. citato, de postulatio. præl. Et in allega. AuctẽAucten. Et ratio est: quia tunc promulgatur lex, dum sub præcepti forma constituitur. Tunc autem fit præceptum, cùm primùm publicitùs edicitur: ergo vbi primùm solenniter fit manifesta, censetur promulgata, vimq́ue induit præcepti. ¶ Restat autem scrupulus, NũquidNunquid cùm primùm, verbi gra
Scrupulus.
tia, in Curia Cęsaris promulgatur lex, tenentur illa omnes regni indigenę? Videt̃Videtur enim hoc rationi contrarium: nam tunc neque remotissimi, ad quos nondum potuit fama pertingere excusarentur ignorantia: quod assertu nefarium est. De hoc, licèt ad nomen videatur spectare, tamen iuris vtriusque doctores secùs loqui videntur quàm ratio docet. Panormita. enim & reliqui super dicto
Panormita. Ioan. Andr.
cap. cognoscentes. extrà, de constitu. & IoāIoan. Andr. suꝑsuper illo verbo, data Romæ. libri sexti postremo. Et Bald. super. l. etiāetiam citata, Leges
Baldus.
sacratissimæ. C. de legib. licèt fateantur tũctunc legem promulgari, quando solenniter edicitur: neminẽneminem tamen obligari ea putant antequāantequam illam audierit, nisi crassa culpabiliq́;culpabilique ignorantia hominem accuset. Et ratio eorum est quod putant idẽidem esse quempiāquempiam ignorantia excusari, & non obligari lege. ¶ Contra hos
autem statuitur tertia conclusio. Cùm primùm lex solenniter est promulgata, in Curia vel in regni Metropoli, obligat vniuersos: tametsi citra culpam ignorantes à culpa excusentur. Probatur vtraque pars conclu
Prima probatio.
sionis. Nam lex in vniuersum promulgatur. Haud quippe dicit, Præcipimus ciuibꝰciuibus istius vrbis, sed, vniuersis sub ditione nostra degentibus: ergo vniuersos tunc obligat.
Secundò arguitur dum concionator, verbi
Secunda.
gratia, vel alia persona priuata admonet me legis positæ, tunc iam deinceps non me excusaret ignorantia, & tamen nuntius ille non me obligauit: ergo promulgatio solẽnissolennis quę præcesserat, me obligauerat. Et tertiò argui
Tertia.
tur. Si non statim à solenni promulgatione essent vniuersi lege ligati, sequeretur quòd neque ignorantes propriè dicerentur excusari: excusatio enim est ab obligatione quāquisquamquis habet: & secundùm contrariam opinionem ignorantes nondum obligantur: dicendum ergo vtrunque est, vt nostra asserit cōclusioconclusio: videlicet quòd lex statim cũctoscunctos tam audientes quàm absentes obligat, à cuius nihilo minùs nexu inscij excusantur. ¶ At ve
Quæstio incidens.
rò pressiùs quis fortè percontetur, vtrùm satis sit vno loco solenniter legem promulgari, vt vniuersi illius iurisdictionis statim legi subdantur. Exempli gratia: Si Cæsar plurium regnorum dominus legem Toleti promulgaret, qua Belgas, Flandros, atque Italos Indosq́ue comprehenderet. Atque si Papa Romæ, vel vniuersale Concilium solenniter ferret legem, vtrùm inde tunc protinùs stringeret vniuersos. Et quò dubitationis | neruus lucidiùs pandatur, proferamus exẽplumexemplum legis irritantis inualidantisq́ue materiam contractus. Si nunc Papa prohiberet quintum gradum matrimonij, vel fac nondum esse positam legem irritātemirritantem actiones pupilli, alienantis sua bona, sed nunc primũprimum poni: VtrũVtrum ex illo tunc irriti essent tales contractus, etiāetiam inter ignorantes celebrati. Nam quantum ad culpam & pœnam, iam satis dictum est, eos qui per inscitiam postmodùm contraherent excusari: sed vtrùm valeret matrimonium, pariter & contractus pupilli.
¶ Ad hoc primũprimum respondetur, non satis esse
Solutio.
Cęsarem in vno regno legẽlegem edicere vt omnia obliget quousq;quousque in singulis promulgetur, ac si diuersorum essent regum: quoniam ob id quòd in eiusdem ditionem inciderint, non censentur vna respublica. Quin verò si sint diuersæ prouinciæ longè separatæ, non existimatur lex promulgata, antequàm in singulis edicatur. Non enim æquum esset vt lex Toleti promulgata ex tunc perstringeret Indos. Saluberrima ergo est, sanctio AuctẽAucten. citati, vt factæ nouæ &c. vt RomanorũRomanorum ImperatorũImperatorum leges post duos menses valere inciperent in republica, & tractari. Quòd si, valere, idem sit quod, vigorẽvigorem tunc præcepti obtinere, fit vt neq;neque anteà sciẽtesscientes obligarẽturobligarentur: si verò intelligat̃intelligatur iuxta formāformam tertiæ nostrę cōclusionisconclusionis, scilicet quod licèt à tẽporetempore promulgationis obligẽtobligent, nihilo minùs vsq;vsque ad duos mẽsesmenses posset se quisq;quisque ignorātiaignorantia protegere: tunc intelligendũintelligendum est quantũquantum ad forũforum exterius: nam quantum ad conscientiāconscientiam, & illi qui anteà resciuissent, continuò excusatione nudarentur: & illi qui citra culpam diutiùs ignorassent, excusarentur. De legibus autem eorum qui sunt principibus inferiores cùm angustioribus prouincijs præsideātpræsideant, non est censendũcensendum tam longas inducias requiri vt sint obligatoriæ. ¶ At verò de summo Pontifice asseruit Panor. c. nouerit. de sen. excom. satis esse si eius
Panormita.
leges Romæ publicentur: quem nonnulli sequuntur, dicentes Pontificem SũmumSummum plũbeosplumbeos habere pedes, quibꝰquibus discurrere nequit. Et Syluest. verbo, lex. q. 6. dicit sic seruari in
Syluester.
practica. VerũVerum est tamẽtamen eundẽeundem Panor. super c. cognoscentes. de cōstituconstitu. sic se secundũsecundum cōmunemcommunem opinionem exponere, vt asserat legem, non quantũquantum ad culpam & pœnāpœnam, sed tamen quantũquantum ad rescissionẽresciccionem contractus ab articulo statim promulgationis vigorẽvigorem habere. Vt si in Concilio lata esset lex, nè deinceps illegitimè nati sacerdotia reciperẽtreciperent: aut quod tales præbendæ non nisi tali hominum sorti prouiderentur: omnes ex illo momẽtomomento cōtràcontra factæ collationes haberent̃haberentur irritæ. Quod ego facilè credo. AttamẽAttamen quia matrimonia non possunt dissolui sine iniuria, & si quæ sunt alia id genus pacta, certè non debent lege interdici, nisi quæ vigere incipiat dum fuerit in prouincia promulgata: aliâs esset periculis plena. De cæteris autem quæ irritatoriæ non sunt, parùm refert si dicamus statim Romæ latas obligare. Hoc siquidem non obstante, ignorantes excusantur à culpa & pœna. Crediderim tamen, nisi Papa aliter sua le
ge expresserit, nunquàm intendere obligare nisi à tempore promulgationis in prouincia. Etenim quando ob culpam vel aliũalium defectum vult inhabilem personāpersonam reddere, expressè addit ex nunc, vel ex tunc: vt ca. cùm singula. de præben. lib. 6. constituit duas obtinentem præbendas ex tunc reddi inhabilem. Et simile habetur, Clementi. nolentes. de hæretic. ¶ Hoc autẽautem pro certissimo hîc
admonitum sit, quòd leges priuilegiorũpriuilegiorum reuocatoriæ vim non habent quoadusq;quoadusque promulgatæ sint, non solùm in prouincia, verũverum in diœcesi. Exempli gratia, dum indulgentiæ reuocantur aut suspenduntur, quousq;quousque in Metropoli Ecclesia sit reuocatio promulgata, quicunq;quicunque potest concessis priuilegijs citra culpam vti. Neq;Neque hoc tātùmtantum, verùmverum etiāetiam si quis vsq;vsque ad illum articulum priuilegio indulgentiarum fuerit à reseruatis sacramentaliter absolutus, absolutio est valida. ¶ Ecce
Epilogus antedictorum.
definitionem legis in fronte quæstionis propositam, cunctis ex partibus, quæ quatuor erant, expositam: ac subinde illam. ff. de legib. & sena. cons. quam sapientissimè Papi
nian. ex alijs quatuor membris constituit.
Ait enim, Lex est commune præceptum: vbi eius substantia primusq́ue actus exprimitur: quoniam præceptio actus prudentiæ est, & in commune omnibus debet poni. Virorum prudentium consultum: quibus verbis declaratur quemadmodùm præceptio nulla est in intellectu, quam non consilium antecedat: quare neque Rex sine prudentium consultatione debet leges condere. Delictorum quæ sponte vel ignorantia contrahuntur coërctio. Ecce virtutem eius ac vim coërciuam malefactorum, qui vel scientia vel ignorantia vincibili delinquunt. Communis reipublicæ sponsio: qua tandem particula eleganter ingenium legis expromitur. Per leges nanque respublica & | princeps constituitur fideiussor, vt securè tutoq́ue vbique viuatur. Spondet enim nullum fore pacis perturbatorem, neque vllum qui iniuria ausurus sit ciuem lædere.
Quòd si vllus extiterit, ipse princeps pœnas reposcet.
AD primum igitur argumentum de lege
Ad primum argumentũargumentum.
naturæ, respondemus, naturali luce & instinctu esse promulgatam: nẽpenempe inscriptāinscriptam mortalium mentibus. Quapropter in statu innocentiæ clarescẽteclarescente naturæ luce nulla fuit alia opùs promulgatione talis iuris. Neq;Neque verò posteà quousque caligine iam obducta hominũhominum mens necesse habuit vt per legẽlegem scriptāscriptam explicaretur ei Decalogus. Quo fit vt de primis principijs naturalibus nulli mortales per ignorantiāignorantiam prætexere sibi poterunt excusationem. De alijs verò quæ attentiori discursu indigent, vt de libera Venere, forsan se poterant excusare. Pari ratione, Si qui Barbari matrimonia vsq;vsque adeò contra naturam fœda cōtraxissecontraxisse inuenirentur, vt etiam se parẽtesparentes filiabus commiscerẽtcommiscerent, talia matrimonia dirimerẽturdirimerentur: quia non poterat nisi crassa inscitia nefaria illa turpitudo ignorari. Secùs si cōtraxissentcontraxissent in secundo & alijs gradibus, qui Iudæis dũtaxatduntaxat olim, Christianisq́;Christianisque præcisè modò interdicũturinterdicuntur. ¶ Ad secundũsecundum
Ad secundũsecundum.
de diuina lege respondetur, non censeri promulgatam eò quòd Deus singulari personæ eam reuelauerit, quousq;quousque idem eius minister solenniter eam euulget. ExẽpliExempli gratia: Abrahæ præcepit Deus vt suos masculos circuncideret, quæ lex posteris suis esset solennis.
Hæc autem lex non omnes (præter ipsum) statim obligabat vsquequo Abraham nomine Dei eam promulgauit. Idem pariformiter de lege Mosaïca, quantum ad ceremonias iure naturæ adhibitas & iudicialia, existimandum: videlicet quòd nullus contraheret cum vxore patris aut patrui: qui enim postquàm lex reuelata est Moysi ante eius promulgationem contraherent in tali gradu, non modo à culpa excusarentur, verùm neque separarentur. Secùs post promulgationem: postmodùm enim etiam ignoranter contrahentes, licèt à culpa liberi essent, dissociarentur. Ratio huius est quòd Deus hominibus secundùm eorum naturam & ingeniũingenium per homines sui generis cōstituitconstituit
leges ꝓmulgarepromulgare. ¶ At verò lex Christi vbi primũprimum fuit Hierosolymis post eius PassionẽPassionem ac ResurrectionẽResurrectionem promulgata, vniuersum obligauit orbẽorbem: quoniāquoniam prædicatio DiscipulorũDiscipulorum non obligabat de nouo, sed ostendebat legẽlegem cui Christus mundum subiugauerat: atque adeò tollebant ignorantiam illucusque excusantem. Vt autem ad formam argumenti tertij respondeamus, conceditur illo tũctunc articulo quo Christus animam expirauit mortuam esse legem veterem, licèt non fuerit statim mortifera, ac subinde vim statim habuisse sacramenta nostra. Quin verò baptismus iam anteà baptizato Christo virtutem habebat: vt. 3. part. quæstio. 66. author est sanctus Thomas. At verò de
S. Thomas. Scotus.
legis totius euangelicæ obligatione, etsi Scoto in. 4. distinct. 3. q. 4. visum fuerit non incepisse nisi à die Pentecostes, quando Apostoli confirmati virtute ex alto eam prædicare cœperunt: tamen aliter fortè est sentiẽdumsentiendum. Enimuerò anteà iam Christus Apostolis iusserat, Ite prædicate Euangelium omni creaturæ: Qui crediderit, & baptizatus fuerit saluus erit. Ex quo idcircò tẽporetempore ait, loco modò citato san. Thom. vim habuisse præcepti. Et quia susceptio baptismi professio est totius legis, dicendũdicendum forsan secundùm eundem sanctũsanctum Doctorem, ipsum tunc primò Christum suam promulgasse legem. Attamen hoc concesso consequens fit ab articulo passionis vsq;vsque ad illud temporis momentum mansisse orbem sine obligatione vllius diuinæ legis: nam vetus expirante Christo cessauit. Cui autem duriusculè hoc insonuerit, dicere vero proximè potest quòd Christus in mortalibꝰmortalibus agens suāsuam promulgauit legem, quæ tunc inciperet obligare quando ipso expirante veterem cōsummauitconsummauit. Nam tunc in Ara Crucis nouo sacerdotio vetus antiquauit: & trāslatotranslato sacerdotio, ait ad Hæbræos Paulus, necesse est vt legis translatio fiat. Quanuis nihil absurditatis habeat quod in triduo tantilloq́;tantilloque tempore post ResurrectionẽResurrectionem non obligaret lex noua. At verò prior mihi respōdẽdirespondendi modꝰmodus multò probatior est, vt lib. proximo. q. 5. mōstraturimonstraturi sumꝰsumus: vbi materia hęc à cessationis legaliũlegalium ad amussim est examinādaexaminanda. ¶ Ad tertium argumentũargumentum respōdeturrespondetur,
Ad tertium argumentũargumentum.
quòd cùm lex scripto debeat promulgari, illa scriptura absentibus & futuris loquitur: qua ratione ait Isidô. legem esse constitutionem scriptam, & à legendo vocari: eò quod legenda proponitur. Quanuis illud de ciuili tantùm intelligatur: nam lex naturæ in mente scripta est: & ius gentium eâdem mente collecta.

QVAESTIO SECVNda, de legis effectibus. S. Thom. 1. 2. quæst. 92.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm effectus legis sit præcipiendo ac vetando facere homines bonos.
QVæstio pręsens duos habet articulos, alterũalterum de effectu legis, atq;atque alterũalterum
Quatuor in lege aduertenda.
de eius actu. Oportet enim in præsentiarum quatuor cōsideratèconsideratè discernere: finis enim legis est adeptio communis boni in quo posita est fœlicitas: de quo. 2. articul. dictum est: effectus autem est probitas & honestas per quam illuc tenditur: actus verò quẽquem legis virtutem appellant, est præcipere & vetare: sed potestas & neruus est obligare & coërcere: de quo quæst. 6. dicendũdicendum est. ¶ Arguitur er
Prima ratio
gò quòd legis effectus non sit facere homines bonos: virtus enim est secundùm Philosophum. 2. Ethic. quæ bonum facit habentẽhabentem
Aristot.
& eius opus bonũbonum: virtus autem munus Dei est, vt illa celebris habet definitio Augustini
AugustinꝰAgustinus.
quæ ex. 2. lib. de liber. arb. colligitur: Virtus est bona qualitas mentis. &c̃etc. quam Deus in nobis sine nobis operatur: lex ergò non est quæ bonos facit habentes. ¶ Secundò, lex
Secunda ratio.
non facit bonos nisi qui sibi sunt obedientes: illud ergò obedientiæ bonum non est à lege sed ei præsupponitur. ¶ Tertiò, lex vt dictũdictum
Tertia ratio
est, in bonum commune reipublicæ refertur: ergò effectus eius solùm est facere bonos ciues, puta obedientes legibus & magistratibus in commune bonum: hoc autem non satis est vt simpliciter sit homo bonus: nam potest esse malus in his quæ lege ciuili permittuntur. ¶ In contrarium autem est, ipse idẽidem Philosophus qui initio. 2. Ethic. ait volunta
Aristot.
tem cuiuslibet legislatoris esse vt faciat homines bonos.
AD quæstionẽquæstionem hanc respondetur duabus cōclusionibusconclusionibus. Prima est. Effectus legis
Prima conclusio.
quem potissimè aspicere habet legislator est bonos facere homines sibi subditos, per quāquam bonitatem finem humanum adipiscantur, quæ est nostra fœlicitas. Conclusio hæc fa
Prima ratio
cilè ex decisione superioris quæstionis colligitur. Finis enim legis est commune bonum in quo nostra consistit beatitudo: illum autem nemo nisi per virtutum exercitium assequitur quæ bonum faciunt habentẽhabentem: eo vel maximè quod (vt Philosophus docuit) fœlicitas ipsa huius sæculi in virtutum vsu posita est: ergò legis effectus est homines facere studiosos & probos. At verò quoniam ratio hæc de lege tantùm procedit quæ verāveram habet legis rationẽrationem, S. Tho. 1. 2. q. 92. aliam ex
S. Thomas.
cogitauit rationem quæ legem omnẽomnem etiam metaphoricam amplexatur. Lex, inquit,
Secunda ratio.
cùm rationis dictamen sit quo præsidens subditos gubernat, ad hoc ordinatur vt ei subditi bene obtemperent: hîc enim est cuiusq́;cuiusque præceptionis propositum: virtus autem eius propria qui alteri subditur est bene superiori obtemperare (vt in calce. 1. Poli.
Aristot.
author est Arist.) quemadmodùm virtus appetitus sensitiui est vt probè & promptè rationi obediat: ergò intentio legis est subditos ad suam ipsorum propriam virtutẽvirtutem inducere: vtpote per quam ei obsecundent: hæc autem virtus bonum facit habentem & eius opus bonum: ergò cuiusq́;cuiusque legis effectus est facere homines bonos. Quòd si intentio legislatoris ad id quod est verè ac simpliciter bonum feratur, tunc lex ipsa pari modo imbuet subditos vera bonitate: sin verò non fuerit simpliciter bonum sed vtile aut delectabile sibi, repugnans autem iustitiæ, tunc lex faciet subditos, non bonos simpliciter, sed in ordine ad illum finem: vt si sit lex conquirendi diuitias, instruet illos probè ad illum finem: & si fuerit lex latrocinandi, faciet illos bonos latrones: nam & in malis inuenitur obediẽtiaobedientia legis, quę effigiẽeffigiem habet boni, non honesti, sed vel delectabilis vel vtilis. ¶ Hæc
autem ratio non satis videtur rem demonstrare: conclusio enim nostra est, legem efficere bonos homines: ratio verò solùm concludit quòd efficiat bonos subditos, quod minus est. Arist. enim Polit. 3. cap. 3. dignoscit bonũbonum
Aristot.
ciuem à viro bono. Ciuis enim inde dicitur bonus quòd sit bonus subditus, hoc est legis dicto audiens: vir autem bonus plus obtinet probitatis: nam cùm multa ciuili lege impunè permittantur, potest quis bene auscultare legibus, & nihilo minùs prauus esse, puta auarus, fornicarius. &c̃. vt suprà argumentabamur. Igitur non sat est legem facere bonos subditos vt faciat simpliciter bonos homines. CaietañCaietan. eodem loco defende
re conatur rationem Sancti Thom̃Thom. hoc pa|cto: quòd licet qui subditus est vnicuilibet particulari legi, vt puta humanæ, non illicò sit vir bonus: tamen qui bene paret omni in vniuersum legi, puta naturali & diuinæ, non potest non esse simpliciter vir bonus: eò quòd tales leges de omni virtute pręcipiunt. Hæc autẽautem expositio, nisi ego hallucinor, non
est menti sancti Thom. germana. Etenim si hoc ipse cogitasset, collectim simul dixisset, legum vniuersitatem facere homines bonos: cùm tamen non hoc tantùm asserat, sed quòd ille sit effectus cuiuscunq;cuiuscunque per se legis. Sic enim ait: Ad hoc enim ordinatur vnaquæq;vnaquæque lex vt obediatur ei à subditis. Genui
GenuinꝰGenuinus sensus S. Thom.
nus ergò sensus Sancti Thom̃Thom. est, effectum cuiuscunq;cuiuscunque legis esse facere homines bonos suo ordine & gradu, scilicet respectu peculiaris finis eiusdem legis: vt puta legis iustitiæ facere iustos: legis fortitudinis, fortes: & temperantiæ, temperatos, &c̃etc. Et ideo optima erat collectio quòd si facit bonum subditum facit bonum hominem in tali materia. Ex quo fit vt lex æterna & naturalis quæ omnem docent iubentq́ue virtutem, faciant homines vndequâque absolutos. ¶ Hære
Dubitatio.
bit hîc autem forsan de hac cōclusioneconclusione quispiam, vtrùm vsque adeò sit vniuersalis, vt legislatorem sæcularem eiusq́;eiusque leges suo ambitu complectatur, an videlicet principum regumq́ue munus sit bonos secundum animam facere ciues. Existit enim contra ap
Argumen. 1.
parens argumentum, quòd hoc differat inter Ecclesiasticos antistites & sæculares principes, quòd illi spiritualibus attendentes, curam gerere debeant animarum: isti verò tantùm pacis quieti pacatiq́;pacatique status reipublicæ. Sic nanque vulgus arbitrari fortè poterit. Mox arguitur ex Aristot. 1. Polit. cap. 2. vbi
Argumen. 2. Aristot.
ait, constitutam esse ciuitatem viuendi gratia, scilicet, propter sufficientiam vitæ. Ex domo enim propagatur pagus, & ex pagis coalescit ciuitas, vt scilicet diuersis artibus diuersisq́ue mercimonijs sibi ciues mutuò sufficiant: ergò à sæcularibus legibus non est quidpiam altius desiderandum.
¶ His tamen nihil obstantibus proculdu
bio auscultanda est conclusio vniuersaliter: philosophi enim affirmantes scopum legislatoris esse ciuium probitatem atque honestatem morum, nihil de ecclesiastica institutione cogitabant, sed de regibus id asserebant. Quam ob rem meminisse oportet discriminis inter alias virtutes & intellectuales artes & scientias. Ars enim facere potest pictorem bonum & bonum statuarium, & scientia Theologum bonum, bonumq́ue Iureconsultum, bonum autem virum sola perficit moralis virtus. Quapropter leges omnes ciuiles siue de reliquis artibus siue de rebus alijs edicantur, omnes ad bonum animæ, quô nostra fœlicitas agitur, instituendæ sunt: obidq́;obidque loco modò citato Aristot. pere
Aristot.
gregiè dixit quòd ciuitas constituta quidem est gratia viuendi: existit verò bene viuen
Secunda ratio.
di gratia. Enimuerò non modò ciuium congregatio ad vitam corporalem emolumenta affert, atque commoda, sed præcipuè ad spiritualem. Nequirent enim dispersi homines ac solitarij ignorantes docere, coërcereq́;coërcereque malefactores, consilijsq́;consilijsque & salutaribus monitis mutuò se ad fœlicitatem iuuare, vt faciunt congregati. Etenim qua ratione homo ad fœlicitatem natus est, eâdem est ciuile animal: obidq́ue solitarius nisi angelicam degat vitam, bestia est. Atque eandem ob causam qualem antiqui fœlicitatem statuebant, tales & ferebant leges: vt Epicurei, eas quæ voluptati capessendæ deseruirent, atq;atque alij alias quibus vel diuitiæ, vel honores accumularentur. Et Lacedæmonij (vt. 1. de legib. author est Plato) qui illic fœlicitatem
Plato.
collocabant, vt omnium essent victores ac domini, eas excogitabant leges, quæ ad bella fœliciùs gerenda accōmodatioresaccommodatiores essent. Igitur principes qui veram fœlicitatem syncerè nôrunt, ad eandem debent cunctas referre leges. Ait enim Aristot. Ethicor. 9. iusta
Aristot.
legalia factiua esse fœlicitatis. Haud quippe externis actionibus decorum possunt ciues seruare reipublicæ statum, nisi internis virtutum habitibus vigeant. Et postremo ac
Postrema ratio.
cedit quòd omnis potestas à Domino Deo est: propter quod eidem potestati admonet Paulus omnem animam esse subditam: Deus autem ad se cuncta ordinauit ac retulit: ergò in ipsum debent Principes suas leges referre. Haud ergò hac parte sæcularis potestas ab spirituali differt, sed hoc tantùm, quòd cùm ambæ eundem suis legibus debeant scopum supernæ salutis præfigere, spiritualis supereminet sæculari: nempe vt sacrorũsacrorum leges instituat: & si sæcularis Princeps leges à vera fœlicitate deflexerit, eas emendet & corrigat, principesq́;principesque ipsos cohibeat.
Paulus.
TũcTunc enim locũlocum habet illud. 1. ad Corin. Paul. Animalis homo non percipit ea quæ sunt spiritus Dei: spiritualis autem iudicat omnia, & ipse à nemine iudicatur. Adde hic demum | quòd causa huius assertæ veritatis Aristot.
Aristot.
eodem loco. 3. Pol. cap. 3. postquàm distinxit ciuem bonum & virum bonum, subiunxit, Principi necessarium esse vt sit vir bonus, hoc est, omnibus virtutibus exornatus. Et ratio est, quòd regere munus ac functio prudentiæ est: quæ nisi omnibus virtutibus associetur, vera esse non valet: iudicat enim prudens de omnibus: & quia qualis vnusquisq;vnusquisque est talis sibi finis videtur, necesse est vt bene sit affectus ad omnia de quibus iudex sedet. ¶ Sed arguis, videtur non opùs esse maiori
Obiectio.
virtute in Principe ad operandum quàm in ciue ad obediendum. Nam vt tota subditi probitas quatenùs subditus est, consistit in bene parendo, ita & tota principis in bene imperando: quæ enim alter iussa dat, alter capessit: ergò cùm in republica ciuili non omnia mala prohibeantur, fit vt sicut neque ad bonum ciuem, ita neque ad bonum principem requiratur omnis virtus. Responde
Solutio.
tur disparem esse rationem: quoniam Princeps debet de omni virtute leges ferre, & (vt ait. 1. Polit. Philosophus cap. vltimo) quomo
Aristot.
dò si imperans non est temperatus & iustus & fortis, huiusmodi virtute rectè imperabit? Et quanuis nonnulla impunè permittat, vt meretricia, mendacia, & epulationes: hoc tamen non debet libidine facere, sed iudicio. Debet enim esse adeò castus vt ad euitandas peiores turpitudines meretricia vbi oportet permittat: & tam liberalis, vt ad euitanda latrocinia permittat quempiam vsurarum modũmodum. In summa: veluti medicus, salutis est corporis moderator, ita & Princeps qui gubernaculum reipublicæ tenet, veluti animarum medicus ad illum finem debet cuncta moderari. ¶ Secunda conclusio huius articuli sit. Licet princeps mentis oculos semper debeat habere ad bonitatem ciuium attentos, debet nihilo minùs & legibus artes opificiaq́;opificiaque reipublicæ prosperare, annônam & reliqua temporali vitæ tam ad bellũbellum quàm ad pacẽpacem necessaria prouidere. Quinverò & ciuiũciuium facultates & honores augere: eatenùs tamẽtamen quatenùs præsentis vitæ ornamenta futuræ sunt fœlicitatis adminicula.
AD primum igitur argumentum conce
Ad primum argumentũargumentum.
ditur omnem virtutem munus esse ac donum Dei: haud tamen quod nobis sine nostra opera donetur, sed nobis quidpiam agentibus: licet non pariformiter. Est enim virtutum alia infusa, alia verò acquisita. Et quidem infusam Deus nobis se solo donat, non tamen adultis sine ipsorum consensu & dispositione. Acquisitæ autẽautem, licet Deus donator sit tanquàm author naturæ, nostra nihilo minùs consuetudo causa etiam est: inde enim dicitur acquisita, quòd nostris moribus conficitur. At verò quia neutrius opus rem habet virtutis simpliciter dictę, nisi Deo per gratiam sit acceptum, cuius quidem primæ gratiæ nos non sumus causa per meritum, rectè ait August. omnem virtutem dari nobis sine nobis. Nihilo minùs quia leges opera nostra dirigunt, per quæ fauente Dei numine morum probitate decoramur, per leges dicimur boni effici. Eo scilicet pacto quo Arist. 2. Polit. ait, quod legislatores assuefacientes faciunt bonos. ¶ Ad secundum au
Ad secundũsecundum.
tem respondetur, non semper qui legi obêdit, id facere ex bono virtutis, sed timore quandoq́;quandoque pœnæ, quam lex cōminaturcomminatur: per quam subinde adducitur vt prompto animo rationi obtemperet. Quanuis sint etiam quædam à natura virtutis semina, ante legem nobis insita, vt quis possit obedire legi, per quam obedientiāobedientiam perfectè cómparet virtutes. ¶ Ad tertium autem iam respon
Ad tertium.
sum est. Lex enim quæcunque ciuilis facere duntaxat intendit bonos subditos, hoc est promptè obsequentes: quoniam respublica, nisi ex partibus constet, quæ toti obtemperent, non potest consistere: sicuti neque corpus cui membra non seruiunt. Satis ergò est ad firmitatem reipublicæ si princeps omni polleat virtute, & ciues bene sint subiecti. Licet non omnes sint viri absolutæ virtutis: vt Aristot. 3. Polit. docet. Atta
Aristot.
men qui legi naturali ac diuinæ auscultant, illi sunt & boni ciues, & viri integerrimi: vt iam suprà dictum est. De legibus autem tyrannicis, cùm veræ non sint leges, non opùs est argumentum inde obijcere quòd non faciũtfaciunt bonos ciues. Id enim tantùm bonitatis habent quòd faciũtfaciunt subditos obedientes, vel timore pœnæ vel alia corrupta via.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm legis actus cōgruentercongruenter aßignentur.
SVbsequitur articulus secundus de legis actibus. Videntur
Legis actus quatuor.
enim non esse quatuor, scilicet imperare, vetare, permittere, & punire. Lex enim idem
Argumen. 1.
est quod præceptum & imperium, vt suprà | monstratum est: non ergò opùs fuit discernere inter imperare & vetare. ¶ Secundò,
Argumen. 2.
effectus legis est subditos ad bonum inducere: consilium autem ad idipsum conducit, ac pariter præmium: ait enim IuriscōsulIurisconsul. l. 1. de Iustitia & Iure. ff. quòd bonos non solùm metu pœnarum, verumetiam præmiorum exhortatione efficere cupit: ergò & consulere & præmiare, nihilo minùs quàm præcipere & punire actus sunt legis. ¶ Quin verò
Argumen. 3.
tertiò valentiùs arguitur. Effectus legis est homines bonos facere: ille autem qui metu duntaxat pœnæ legi obtemperat, non est simpliciter bonus: metus nanque seruilis, quanuis sit moraliter bonus, nondum tamẽtamen lineam virtutis attingit: ergò punire, non est legis actus. ¶ In contrarium autem est inter Iureconsultos Modestin. ff. de legibus & senat. consul. vbi ait, legis virtus hæc est, imperare, vetare, permittere, & punire.
AD quæstionem istam conclusione hac
Conclusio responsiua.
respondetur. Legis actus ac virtus quadripartitus est: vt lege citata Iureconsul. docuit. Neq;Neque verò obstat Isidôri sententia lib. 5.
Isidorus.
Etymol. vbi de tribus tantùm meminit. Ait quippe: Omnis lex, aut permittit aliquid: vt vir fortis præmium petat: aut vetat, vt sacrarum virginum nuptias nulli petere liceat: aut punit, vt qui cædem fecit capite plectatur. Nam permissi appellatione consultorũconsultorum more præcepta etiam compræhendit. Sic enim habetur. C. de legib. & cons. l. leges sacratissimæ. Vniuersi præscripto legum vel inhibita declinent, vel permissa sectentur. Haud enim est credibile vt potissima legis functio eum præterierit. Enimuerò cùm tres sint differentiæ humanarum actionum: Prima scilicet earum quę genere suo bonę sunt: aliæ verò quæ genere suo sunt malæ, ac tertię quæ sunt indifferentes. Respectu primorum legis virtus est præcipere: vt VnũVnum cole DeũDeum: charos venerare parentes. Vnde Arist. 5. Ethicor. Lex, inquit, de omnibus præcipit virtutum actibus. Respectu verò aliorum secundi generis est vetare: vt, Nè iures vana per eum. Non occides. Sed respectu actionũactionum tertij ordinis est ꝑmitterepermittere vt, Cui libuerit, negotiari fas sit lucri gratia. At verò quoniāquoniam lex dictamen rationis est quo homines ad officiũofficium inducuntur, fit vt instar rationis speculatiuæ, quæ per vnum aliud concludit, subditos per pœnam à vetitis arceat, atq;atque in officio contineat: hac ergò ratione & quartus ei actus adiungitur, qui est, punire. ¶ Sed tamen contra singula huius inductionis membra obijcitur. Primùm, legibus non ea solùm pręcipi consuescunt quæ genere suo sunt bona, verumetiam ea quæ per legem constituuntur virtutum loco: neq;neque solùm vetantur ea quæ genere suo sunt mala, verùm quædam per legis prohibitionem efficiuntur mala. Hinc em̃enim illa celebris distinctio orta est: Alia sunt prohibita, quia mala: aliaverò mala, quia prohibita. Diem enim, verbi gratia, cuipiam Diuo festiuiter dicare, quem priùs feriari indifferẽsindifferens erat, lege sola fit religionis virtus. Et armatos noctu ciues obambulare, quod priùs erat indifferens, prohibitione legis fit vitiũvitium. ¶ Respondetur autem quod vbi diximus præcipiendi actum circa ea versari quæ sunt genere suo bona, ampliandum verbum est & ad illa quæ certa ratio indicat esse bona: nihil enim lex præcipere debet nisi quod ratio pro tempore & loco ostendit esse bonum. Et pariformiter neq;neque quicquāquicquam vetat, nisi quod vel genere suo vel circunstantijs loci aut temporis ad bonũbonum finem ordinatur. Sed rogas,
Quæstio parua.
illa quę genere suo sunt bona vel mala quidnam alia opùs habent aut præceptione aut prohibitione? Respondetur. Ea quæ genere
Solutio.
suo iusta sunt lege naturæ præcipiuntur: & quæ genere suo sunt mala eâdem lege prohibentur. Nihilo minùs causa amplioris luminis voce etiam in mandatis proferuntur, scriptisq́;scriptisque referũturreferuntur: vt Decalogus exemplũexemplum est. ¶ Prætereà aduersus tertium membrum est
ArgumentũArgumentum
argumentum: quia lex humana non ea tantùm permittit quæ indifferentia sunt, vt otiari & quatenus eutrapeliæ virtus indulget, ludere & venari: verùm & quæ mala sunt, vt scortari, & ioci causa mentiri, atq;atque id genus reliqua. Respondetur quod quantum ad legem
Solutio.
humanam indifferentia quoq;quoque dicuntur ea quæ non sunt valde mala: vtpotè ex quibus nulla emergit iniuria aut grauis absurditas: quæ quidẽquidem bona causa vt impunè fiant permittit: haud tamen approbat, quasi licita: id enim facere nequit: quoniāquoniam lex diuina & naturalis nihil tale permittit. ¶ Item arguitur.
Altera ratio ad idem.
Permittere conuenit personis etiam priuatis, quibus cùm incumbat filios vel proximos corripere, cōtingitcontingit eis tamen cōniuêreconniuêre: ergò non est proprium vel principis vel legis. Re
Solutio.
spondetur quod id permittere quod commodè vindicari non potest, hoc conuenit legi: permittere autem ex ignauia aut iniqua indulgentia, quod vetare quis tenetur, hoc priua|tim accidit. Qui verò corripere non obligatur, is permittere non censetur.
AD primum igitur argumentum respon
detur quòd etsi largo modo præcepti appellationi prohibitio etiam supponatur: eò quòd cessare à malo, quod prohibitio curat, inchoatio est boni, quô præceptio tendit: nihilo minùs clarioris explanationis gratia distinguuntur.
¶ Ad secundum respondetur quòd consu
Ad secundũsecundum.
lere cùm vim non habeat coërciuam, non habet rationem legis: & ideo non est proprium principis munus, sed cuique priuatæ personæ competere potest. Quare ineptè Accursius super eandem legem, Legis virtus. adnotauit, consulere esse quintam virtutem legis: oculatiùs enim Bart. id negauit. Apparentior autem ratio suasisset quintam virtutem legis esse pręmiare: nam vt Solon & De
Solon. Democritus
mocritus aiebant, duo diuina lumina cuncta gubernant, præmium scilicet & pœna. quod Iurisconsultus. l. 1. de Iustitia & iure. cōsultissimèconsultissimè animaduertit. Et ratio naturalis est quòd, vt author est Aristot. Ethic or. 10. duobus homines maximè afficiuntur, scilicet voluptate & dolore: quare ex vna parte alliciendi sunt homines præmijs, ex altera terrendi supplicijs. Attamen proptereà pu
nire potiùs legi tribuitur quàm præmiare quòd punire coactiuam vim habet quæ idcirco soli principi conuenit: præmiare verò non est cogere, & ideo priuatis etiam personis conceditur. Tametsi & alteram possimus causam subijcere, quòd virtus honestatis gratia est persuadenda, & satis est ipsa sui ipsius pręmium: pœna autem prauis eò necessaria est quòd cùm sint voluptatibus mācipatimancipati, contrarijs doloribus sunt arcendi.
¶ Ad tertium autem argumentum iam su
Ad tertium argumentũargumentum.
prà responsum est, quòd etsi metus pœnæ non sit simpliciter virtus, est tamen (vt ait August.) veluti seta quæ amoris filum inducit: & ideo expedit timore pœnæ corruptos homines & à tramite deuios in viam retrahere, vt inde virtutum assuetudine earum officia illis dulcescere incipiant. Prætereà quādoquando perditis illis qui supplicia perpetiuntur nihil soluta pœna proderit, cedet tamen in aliorum commodum, qui illius admonitione temperatiùs viuent.

QVAESTIO TERTIA de lege æterna. S. Thom. 1. 2. quæstio. 93.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm lex æterna à naturali humanaq;humana & diuina distinguatur.
COnstitutis legis definitione, effectu & actu, debita series poscit vt de legũlegum diuersitate dicamus. Arguitur autem à parte
negatiua quòd non sint quatuor legum species quas Doctores connumerant: scilicet, æterna, naturalis, humana, & diuina. Lex idem est quod ius, ius autem non diuiditur nisi in naturale & positiuum: vt libr. tertio, quæstione statim. 1. videbimus. Vnde cùm ius positiuum diuidatur in ius gentium & ciuile, hæc tantùm tria distinguuntur iura, scilicet, naturale, & gentium, & ciuile, vt est videre Inst. eodem titulo, &. ff. de iust. & iu. & in Decretorum dist. 1. Non ergo quatuor sunt legis species. ¶ Prętereà est & lex fomitis quāquam
Secunda ratio.
Paul. (vt suprà citauimus ad Rom̃Rom. 7.) appellat legem membrorum repugnantem legi mentis nostræ: plures ergò sunt ꝗ̈quam quatuor. ¶ In contrarium est quod ait Sapiens, Prouerb. 8. de lege æterna, quæ sapientia Dei est.
Sapiens.
Dominus possedit me ab initio viarum suarum: antequāantequam quicquāquicquam faceret à principio ab æterno ordinata sum. Et infrà: Quando legẽlegem ponebat aquis, cum eo eram cuncta componens. Et de naturali ait Paul. ad Rom. 2. Gen
Paulus.
tes quæ legem non habent naturaliter quæ legis sunt faciunt. Et de humana ad Rom̃Rom. 12. Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Et de diuina Hierem. 31. Dabo le
Hieremias.
gem meam in visceribus eorum & in corde eorum scribam eam.
PRo quæstionis huius intellectu recolendũrecolendum est discrimẽdiscrimen illud quod in capite huius libri adnotauimus inter ius, acceptũacceptum pro lege quæ est iustitiæ regula, & acceptũacceptum pro iusto, quod est eiusdem virtutis obiectum. Hoc enim supposito facilè ad pręsentem quæstionẽquæstionem duabus cōclusionibusconclusionibus respōdeturrespondetur. Prior est: Quatuor sunt legis species, quæ in titulo
Prima conclusio.
quæstionis proponũturproponuntur. Lex enim (vt suprà | exponẽtesexponentes dicebamus) nihil aliud est quàm regula & præceptio prudẽtiæprudentiæ per quam qui curam gerit reipublicæ illam gubernat & administrat: gubernatorum autem primus supremusq́;supremusque est Deus, vnde omnis potestas deriuatur. Secundus verò, homo qui eius minister est perq́ue eius authoritatem institutus: ergò secundùm conditiones & modos gubernandi tam in Deo quàm in homine rimandus est sumendusq́ue legum numerus. Quòd autem hac ratione quatuor distinguāturdistinguantur legis species sic patet: Deus in primis vniuersalis gubernator, ab æterno vniuersorum ordinem ac dispensationem & regimen mente concepit: cuius conceptionis instar leges omnes constituendæ sunt: illa ergò ordinatio & præceptio lex æterna secundùm naturam suam nuncupatur. Mox quia idẽidem Deus author est naturæ singulis rebus suos indidit instinctus & stimulos quibus in suos fines agerentur: sed homini præcipuè naturalem normam mente impressit qua se secundùm rationem quæ illi naturalis est gubernaret: atq;atque hæc est lex naturalis: eorum scilicet principiorum quæ absque discursu lumine naturali per se nota sunt: vt, id facias alijs quod tibi fieri vis: & similia. Deinde & eidem homini facultatem tribuit vt pro temporum, locorum, ac negotiorum qualitate per eandem legem naturæ quas aliâs expedire iudicaret, ratiocinando cōstitueretconstitueret: quæ ideo leges ab authore suo humanæ nuncupantur. Attamen quia non ad finem tantùm naturalem qui est pacificus quietusq́;quietusque reipublicę status conditi sumus, ad quem finem prædictæ leges sufficerent: verùm & ad supernaturalem fœlicitatem creati, aliam Deus nobis insuper posuit supernaturalem legem, tam veterem scilicet quàm nouam, quæ ad illum supernaturalem finem nos perduceret. Et hæc est lex diuina. At quia de horum singulis seorsum perspicatiùs facturi sumus sermonem, satis est hîc numerum explicuisse. ¶ Adhibetur tamen se
Secunda Cōclusioconclusio.
cunda conclusio quæ superioris corollaria est. Non eodem modo species istæ legum differunt: æterna enim differt à cæteris tribus quòd ipsa fons illarum est & origo: non vtiq;vtique lata sed ferens, non impressa sed imprimens: non deniq;denique alterius participatio, sed lux cuius aliæ sunt participationes. Reliquæ verò inter se hoc distant quod lex naturalis est impressio facta in ipsa creatione naturæ: lex verò humana est regula ab homine posita per facultatem sibi diuinitùs collatam: lex verò diuina est lumen infusum homini: quam ideo Ieremias vocat legem scriptam in cordibus. Igitur quanuis lex æterna, diuina etiam sit, differt tamen à diuina positiua: quòd illa in Deo ab æterno existit: hæc verò in nobis ex tempore.
REsponsio ergò primi argumenti ex his
Ad primum argumentũargumentum.
quæ dicta sunt facilè colligitur. Etenim quia ius pro eo quod est iustum, æquitas illa est quæ in temporarijs rebus constituitur, nullum est ius hoc modo æternum: licet sit lex æterna. Iustum autem hoc aut constituitur à rerum ipsa natura in qua lex naturalis versatur: vti mutuum aut depositum reddere: aut constituitur à lege positiua. Et hoc appellat Arist. 5. Ethicor. iustum legale: scilicet quod anteà nihil referebat, sed postquāpostquam positum est refert. Hoc autem legitimum iustũiustum aut à lege humana instituitur aut à diuina, de qua neq;neque Isidôrus in initio Decretorum, neq;neque Ius ciuile meminit. Et ideo non dignoscunt nisi ius naturale, & humanum, quod in ius gentium & ciuile subsecatur. ¶ Ad se
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
cundum respondetur legem fomitis non esse propriè legem: vt quæ suapte natura rationi non subditur: neq;neque est in mente sed in membris. Dicitur autem per metaphoram lex quia inclinat in sensualia obiecta: de qua articulo tertio latiùs.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm lex æterna sit summa ratio in Deo existens.
RESTAT ergò ad singulas le
Lex æterna.
gis species descendere. Et primò in hoc secundo articulo exponitur æternæ substantia & natura: an videlicet sit ratio summa in Deo existens. Arguitur ergò in pri
Argumen. 1. à parte negatiua.
mis: nullam esse legem æternam. Lex enim illis ponitur quibus promulgatur: nulli autem æterni fuêre homines, quibus aut poneretur, aut promulgaretur: ergò. ¶ Præ
Argumen. 2.
tereà lex importat ordinem in finem: nihil autem æternum ordinari potest in finem, quia referri nequit in aliud: ergò nulla est lex æterna. ¶ Tertiò arguitur, non ex istere in Deo. Si lex vlla æterna est in Deo, idem est quod rerum ratio: rationes autẽautem in | ipso non vna sed plures sunt, dicente lib. 83. quæst. August. quòd Deus singula fecit pro
Augustinus.
prijs rationibus: ergò lex æterna non est vna: vel negandũnegandum est idem esse in Deo quod ratio. ¶ In contrarium est August. lib. 1. de libero arbitrio: vbi ait, lex quæ summa ratio nominatur, non potest cuipiam intelligenti non incommutabilis æternaq́;æternaque videri: cui semper obtemperandum est: æternum autem & incōmutabileincommutabile in solo Deo existit.
AD istam quæstionem hac vnica conclusione respondetur, quam August. modò citatus affirmat. Scilicet æternam legem esse rationem summam in Deo existentem. Eandem quippe S. Thom. 2. 2. q. 93. lucidè vt pleraq́;pleraque omnia, hoc pacto demonstrat. Deus
vt author est primus omnium, ità & vniuersorum summus gubernator: in artifice autẽautem necessarium est rationem ordinis rerum faciendarum præformari, quæ ars seu exemplar est: & in gubernatore rationem quoq;quoque præexistere eorum quæ agenda sunt, quæ sit veluti omnium regula & norma: ergò in Deo necesse est & rerum omnium creandarum faciendarumq́;faciendarumque sapientiam extare, & omnium etiam gubernandarum regulāregulam. Atqui vt sapientiæ ratio, qua cuncta creat, rem nomenq́;nomenque habet artis & exemplaris & idearum: ità & eiusdem sapientiæ ratio quæ cuncta in suos debitos fines ordinat, disponit ac promouet, rationem legis obtinet. Igitur cùm lex (vt suprà dictum est) nihil aliud sit quàm dictamen rationis practicæ in Principe qua cuncta sibi subdita gubernat, fit vt lex æterna in Deo nihil aliud sit quàm sempiterna ratio suæ sapientiæ, qua mundi vniuersitatem regit. Etenim vti sua substantia & natura, sic & quicquid attributorum in ipso existit æternum est: vt ipsa de se sapientia, Prouerb. 8. prædicat. Ab æterno ordinata sum, & ex antiquis antequàm terra fieret. &c̃etc. vsq;vsque adeò hæc fuit semper conclusio lumine etiam naturali resplendens vt ipsis etiam Philosophis innotuerit. vnde Cicero
Cicero.
lib. 2. de legib. Hanc, inquit, video sapientissimorum esse sentẽtiamsententiam, legem neq;neque hominũhominum ingenijs excogitatam, neq;neque scitum esse aliquod populorũpopulorum, sed æternũæternum quiddam quod vniuersum mundũmundum regeret, imperandi prohibendiq́;prohibendique sapientia. Ità principem legẽlegem illam & vltimam, mentem esse dicebātdicebant, omnia ratione aut cogentis aut vetantis Dei, ex qua illa lex (naturalem adnotat) quam Dij humano generi dederunt, rectè est laudata. Hæc ille. Ex hac conclusione fit consequens non cōuerticonuerti
Deductio.
legem æternam ac diuinam, quam vocant positiuam: vt articulo proximo expositum reliquimus. Qualis fuit, tam Moysi quàm Euangelica.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum.
detur rationem illam, quæ lex est, ab æterno extitisse in Deo, sola scilicet ratione ab eius substantia differentem, qua futura cuncta, vt sibi pręsentia inspectabat. Etenim vt ad Rom. 4. Apost. author est, vocat ea quę non sunt tanquàm ea quæ sunt. Promulgatio autem eius & verbo præcellenti ordine, & scripto fit. At quoniam promulgatio & loquutionẽloquutionem denotat promulgantis, & subditorum auditũauditum, ratio prioris ęterna fuit: nempè diuinum verbum expressa mentis conceptione genitum, & liber vitæ sempiterna quoq;quoque mente conscriptus. Ratio verò posterioris esse nequiuit nisi tẽporalistemporalis: nam æternus nemo fuit qui audiret. Cæpit ergò lex illa innotescere in mundi primordio per legẽlegem naturalem, & antiquis patribus præscriptāpræscriptam, ac deniq;denique nobis per Euangelicam, quāquam Verbum ipsum, homo factũfactum, nobis promulgauit. ¶ Ex hoc fit consequens, legem æter
CorollariũCorollarium.
nam solis post angelos hominibus, eisdemq́;eisdemque vniuersis esse notam: illis scilicet fœlicibus cœlicolis per essentiam, quam facie ad faciẽfaciem intuentur: nobis autem per irradiationem, sicuti sol videtur in aula, eandemq́;eandemque plus minúsve susceptam. Nulli enim mortaliũmortalium existunt quibus non cognitio quę piam veritatis effulgeat: veritas autem omnis (vt lib. de vera relig. autor est August.) irradiatio quæ
Augustinus
dam est & participatio legis æternæ: omnibus ergò est, licet gradibus inæqualibus, nota. ¶ Et per hæc concordia conciliatur in
ConciliāturConciliantur duo Pauli loca.
ter illud Pauli. 1. ad Corinth. 2. Quæ sunt Dei nemo nouit nisi spiritus Dei. atque alterum ad RomañRoman. 1. Inuisibilia Dei per ea quæ facta sunt intellecta conspiciuntur. Diuinorum enim cognitio in seipsis soli Deo propria est: & beatis quibus ipse præsens refulget: nobis autem eandem donatur æternam legem per effectus conspicere. Nemo autem præter ipsum potest ea compræhendere. Quare de isto compræhensario iudicio loquebatur eodem libro de vera relig. August. vbi aiebat, Lex æterna est de qua homines iudicare non possunt. Sunt enim iudicia eius (vt ait Paulus) incompræhensibilis abyssus.
¶ Ad secundum autem principale argumen
Ad secundũsecundum.
tum respondetur non esse legi necessarium in finem alium referri: sed vt per ipsam subditi referantur in finem: Lex ergò æterna non refertur: sed per ipsam Deus cuncta quæ fecit in seipsum refert, qui est. A. &. Ω. principium & finis. ¶ Ad tertium deniq;denique respon
Ad tertium.
detur quòd sicut in Deo ars factibilium ratione differt ab æterna lege, qua agibilia gubernantur: sic & rationes rerum quæ sunt ideæ, hoc est exemplares formæ, quas diuina mens contuetur in rerum fabrica, ab eadem æterna lege ratione differunt. Est ergò lex vna: rationes verò istæ de quibus August. loquebatur, tot quot sunt rerum species. Differunt enim ratione in ordine ad ipsarum effectus.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm leges vniuersæ ab æterna promânent.
COnsequitur hoc tertio articulo vt videamus vtrũvtrum leges reliquæ omnes ex hoc fonte luminum
deriuentur: & arguitur à parte negatiua. Est lex fomitis quam (vt suprà audiuimus) ait Paul. repugnare legi Dei: suntq́;suntque & iniquæ hominum leges de quibus Esai. 10. Væ qui condunt leges ini
Esaias.
quas. Leges autem legi æternæ aduersantes, atq;atque ab illa deflexæ nequeunt ab illa deriuari: ergò non omnis lex ab æterna deriuatur. ¶ Secundò arguitur. Leges humanæ (vt. 1. de
Secunda ratio.
liber. arb. author est August.) multa permittunt quæ æterna lege prohibentur: vt meretricia &. mendacia: ergò eiusmodi leges non possunt ab illa emanare. ¶ In contrarium autem est illud Prouerb. 8. Per me Reges regnant, & legum conditores iusta decernunt.
AD quæstionem, hac verissima eademq́;eademque
lumine naturali compertissima conclusione respondetur. Omnis in vniuersum lex, pręter æternam, qua ratione iusti quidpiam continet, ab illa æterna deriuatur. Assertio est August. eodem lib. 1. de lib. arb. vbi ait: Ni
AugustinꝰAugustinus.
hil est iustum ac legitimũlegitimum quod non ex æterna lege homines deriuauerunt. Atqui natiuam huius causam partim superiori quęstione, articulo de legis latoribus attigimus, & nunc emunctiùs exprimamus oportet. Est enim ordo in natura causarum ità dispositus vt inferiores non nisi superiorum virtute admotæ moueant. Vnde (vt. 8. Phys. au
Aristot. Ratio cōclusionisconclusionis.
thor est Aristot.) necesse est primum motorem confiteri, à quo inferiores reliqui dependeant. Si enim primus non moueret, reliqui neutiquam mouere valerent. Eundem ordinem &. 1. Ethicor. inter artes ostendit. Illa enim quæ maximè est architectonica reliquis veluti Princeps imperat: igitur in legibus quibus mundus gubernatur, idem est ordo meditandus & confitendus. Nempè vt omnium sit vna suprema quæ caput earum sit & origo. Hanc autem appellamus (vt ipsa est) æternam. ¶ Quòd si sciscite
Quæstio.
ris an eò præcisè dicatur æterna, quòd neque initium habuit, neque habitura sit finem: Respondetur non idcirco solùm, ve
Responsio.
rùm ob hoc maximè quòd nulla sit ratione mutabilis, nec vlli varietati subiecta: sed sicut in naturalibus primus motor, qui immobilis est, causa est motuum sub se longè differentium: sic lex æterna, immota persistens, causa est vt mortalium leges, eorum variabili conditione mutata, permutentur. Ipsa enim vniformis ac maximè vna iussit vt natura integra, omnia essent communia: corrupta verò, inter diuersos dominos distribuerentur. Quo fit vt lex hæc à nulla sit alia
Obiectio.
deriuata, nec verò à seipsa: talis enim assertio secum pugnaret. Quòd si quis arguat contrà, non omnem legem ab illa deduci: nam lex Diuina puta Euangelica non apparet quomodò inde descendat: cùm non videantur esse duæ. Iam proximo articulo responsum est, diuinam positiuam, esse effectum ac participationem illius æternæ. Ob id enim dicitur positiua, quòd posita est nobis: hoc differens à naturali, quæ eiusdem
Solutio.
æternæ est etiam participatio, quòd naturalis ordinat nos proximè ad finem naturalẽnaturalem: diuina verò ad supernaturalem, vt paulò inferiùs euidentius fiet.
AD primum igitur argumentum de lege
Ad primum argumentũargumentum.
fomitis quam Paul. existere in membris ait, legiq́;legique mentis repugnare: iam suprà diximus existere in ipsis, non tanꝗ̈tanquam in regulante, sed tanquam in subiectis naturali appetitus inclinationi. Quæ dicitur lex fomitis seu fomes ex priuatione iustitiæ originalis derelictus: qui quidem nihil aliud est ꝗ̈quam sensualitatis pondus. Bifariàm nanq;nanque inclinatio aliqua dicitur lex. Vno modo in quantũquantum per ipsam | directè legifer promouet subditos in finem honestum, atq;atque altero modo in quantum in pœnam eos destituit permittitq́;permittitque naturæ impetu ferri. Vnde ille sensualitatis insultus in sua obiecta, quæ brutis animalibus esset naturalis lex, nempe naturæ suæ cōsonansconsonans, hominibus est obliquitas ac deflexio naturæ suæ quatenùs est rationalis, cui quidem rationi motus ille recalcitrat. Et quia per iustitiam originalem idem sensualis appetitus quasi fræno continebatur nè à ratione exorbitaret, & eandem iustitiam homo per peccatum amisit, ac subinde à Deo destitutus est, dicitur inclinatio illa, fomes ac fauilla ignei peccati, atq;atque adeò distorta lex per quāquam similis bestijs factus est homo: secundùm illud Psalm̃Psalm. Homo cùm in honore esset non intellexit: comparatus est iumentis insipientibus, & similis factus est illis. Hoc est, legi subiectus quæ illi cum bestijs cōmunecommune est. ¶ Vt ergò ad argumentum adaptetur respōsioresponsio, distinguitur prior præmissa. CōcediturConceditur inquam fomitem peccati esse legem, non directè inclinantẽinclinantem in verum bonum: sed in id quod est sensuale bonum, hoc est, quod est delectabile aut vtile. Et pariter distinguitur cùm subsumitur, non deriuari à lege æterna: fatemur id inquam quatenùs à ratione deuiat: negatur verò quatenùs inclinat in bonum quodpiam, scilicet sensuale. Ac præcipuè qua ratione est pœna peccati: nam intentio Dei fuit per illam desertionem liberi nostri arbitrij punire peccatum Adæ.
¶ Ad secũdumsecundum eôdem propè modo respon
Ad secundũsecundum.
detur. Leges enim iniquæ quatenùs à ratione declinant (vt. 2. de legibus ait Cicero) non modò leges habendæ non sunt, sed nec appellādæappelandæ quidem. Quare hac ratione ab ęterna non emânant. At verò quatenùs non nihil similitudinis legis retinent: videlicet in quantum potestatem imperandi designant, quodammodò influxus sunt diuinæ potestatis. Nam (vt ait Paul.) Omnis potestas à Domino Deo est. Vnde vt. q. 6. & latiùs lib. 3. q. 4. innotescet etiam potestas infidelium principum à Deo deriuatur: iuxta verbum Christi ad Pilatum, Non haberes aduersum me potestatem vllam, nisi tibi datum esset desuper. ¶ Ad tertium deniq;denique respondetur
Ad tertium.
quod lex humana quæ malum permitteret approbando vt bonum: vt illa quæ fornicationem pronuntiaret esse bonam, nequâquam ab æterna deflueret. Illa autem quæ impunè eam permittit, quia omnia non potest coërcere flagitia, in hoc quòd non conatur ad id quod perficere nequit, recta ac prudens est, atque ideo à lege ęterna descendit: licet eam tanquàm debilior perfectè non adæquet.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm creata cuncta, tam necessaria quàm cōtingentiacontingentia æternæ subijciantur legi.
SVbsequitur vt quarto huius quæstionis articulo exploremꝰexploremus an tota creaturarũcreaturarum vniuersitas subdita sit ęternæ legi. Et quidẽquidem de affirmatiua cōclusioneconclusione non solùm sacrosancta fides, verũverum nec ratio Physica ambigere sinit. Vt enim Domini est terra & plenitudo eius, quantum ad creationẽcreationem: sic & quantum ad gubernationem (vti ait ipsa Sapientia) attingit à fine vsq;vsque ad finem & disponit omnia suauiter. Et cap. 14. Tu pater gubernas omnia prouidentia. Vnde non modò Iob eos irridet, qui Deum negabant nostra curare, sed aiebant inter cardines cœli contineri: verùm & Cicero initio de Natu.
Cicero.
Deorum vehementer eosdem obiurgat Philosophos neq;neque eos suo nomine dignos censet. Nam si diuinam prouidentiam de medio sustuleris, nulla in nobis inesse potest erga Deum amicitia, pietas, sanctitas, aut religio. At interrogata hæc quæstio est vt quo
rundam dubietates explanemus. Sunt autẽautem tria hęc de quibꝰquibus dubitatur, scilicet necessaria, contingentia, & humana: nimirum homine superiora, eodemq́;eodemque inferiora, & sua ipsius opera. Arguitur ergo quòd necessaria non subsint æternæ legi. Lex omnibus imponitur, vt à malis cohibiti recta incedātincedant, ac subinde reliquis rebus humilioris ordinis vt tramitem quoq;quoque naturæ suæ non deserant: necessaria autem, cùm impossibile sit aliter se habere, nequeunt à natura sua declinare, aut deficere: atque adeò nulla indigent cohibitione: ergò legi æternæ non subijciunt̃subijciuntur. ¶ Et secundò arguitur. Diuina non sunt sub
Secundum argumentũargumentum.
iecta eidem legi, videlicet neq;neque personæ diuinæ nec attributa: quia vbi est summa æqualitas nulla esse potest subiectio: ergò non omnia necessaria subduntur eidem legi.
¶ Tertiò arguitur, qquod neq;neque omnia cōtingentiacontingentia
Tertium.
mutabilia & caduca hoĩehomine inferiora supponātursupponantur eidẽeidem legi. Lex non ponitur (vt suprà visum est) nisi quibus promulgatur: rebus autem rationis expertibus nulla valet pro|mulgari lex: quippè quam cognoscere nequeunt: imò neq;neque legi parêre possunt. Nam vt autor est. 1. Ethi. Philosophus, ea quæ legi
Philosophus
parent ratione participātparticipant: ergò illa nulli substernũtursubsternuntur legi. ¶ Quartò ad idẽidem arguitur: e
Quarta ratio.
iusmodi cōtingẽtiacontingentia sępe à sua deficiũtdeficiunt regula, vt patet in mōstrismonstris naturæ, & in fortuitis casibus: ergò non omnia eadẽeadem gubernāturgubernantur lege. ¶ Quintò arguitur de humanis no
Quinta.
stris actionibꝰactionibus. Homines enim aut iusti sunt apud Deum aut iniqui. Iusti autem, quia filij Dei sunt, spiritu Dei aguntur (vt patet ad RomañRoman. 4.) &, vt legitur ad Galat. 5. qui spi
Paulus.
ritu Dei aguntur non sunt sub lege: iniquos verò prudentia carnis exercet: quæ (vt eodem loco ad RomañRoman. subditur) cùm inimica sit Deo, legi eius non est subiecta: nulla ergò restat mortaliũmortalium sors quæ subdita sit æternæ legi. ¶ Sextò denique arguitur: lex æterna
Sexta ratio.
(vt lib. 1. de liber. arb. ait August.) est illa qua mali miseriam, boni autem vitam beatam merentur: beati autem & damnati exempti sunt ab statu merendi ac demerendi: ergò non subiacent æternæ legi. Ex quo consequens apparet vt nullus angelorum subiectus eidem sit: siquidem nullus est nisi aut beatus aut damnatus. ¶ In contrarium autem est illud Hester. 13. Domine Rex omnipotens in ditione tua cuncta sunt posita, & non est qui possit tuæ resistere voluntati. Vnde Augus. 9. de Ciui. Dei: nullo modo ali
Augustinus.
quid legibꝰlegibus summi Creatoris ordinationiq́;ordinationique subtrahitur, à quo pax vniuersitatis administratur.
AD quæstionem hanc tribus conclusionibus secundùm dubitatorum numerum respondetur. Prima est: cuncta necessa
ria præter Deum eiusq́;eiusque attributa æternæ legi subiecta sunt. Conclusio fidei nostræ documentis satis comperta est: atq;atque eiusdem sapientiæ præconio Prouerb. 8. Quando præparabat cœlos, aderam: quando certa lege & gyro vallabat abyssos: quando ęthera formabat sursum, & librabat fontes aquarum &c̃etc. Vbi necessaria, nempè elementa & cœli legis æternæ dispositioni subiugantur: sed tamen & natura magistra id Arist. 2. Meta
Aristot.
phy. tex. 4. & lib. 5. perscrutatus est: Vbi ait æternorum esse causam. Et. 12. Metaph. text. 24. vbi ait primam causam esse omniũomnium causam. Et. 8. Physic. vbi vnum summumq́;summumque motorem constituit ex quo omnia pendent, non solùm in mouendo & operando, verũverum in essendo. Necessaria enim non idcircò talia censenda sunt quòd causam non habeāthabeant, sed quòd natura sua sic procedunt ex necessaria causa, vt sint prorsus per naturam incorruptibilia: veluti angeli & cœli. Exemplum Arist. profert in scientijs. Huius enim quod est, hominem esse risibilem, causa existit quòd est animal rationale: etsi tam necessarius sit effectus quàm causa. Et sicut se habet res ad esse (ait ibîdem) sic ad veritatem. Hæc gratia interpretandi Aristot. dixerim: qui cùm opinatus fuerit cœlum atq;atque intelligentias, imò verò mundum, ab æterno fuisse, sunt qui intelligere nequeant quo modo quantum ad esse, primo motori subijciantur. Nam secundùm fidem, Deum confitentem creatorem cœli & terræ, peruiũperiurium est quo pacto eius gubernatui cuncta obtemperent naturalia vt cœlorum elementorumq́;elementorumque motus, quæ sic manu omnia tenet ac dispensat, vt si dimitteret in nihilum abirent cuncta.
¶ Sed arguis contrà: veritates perpetuæ, vt
Obiectio.
hominem esse animal rationale, quatuor & tria esse septem, quæ ait August. antequàm fieret mundus vera fuisse, non subduntur ęternæ legi: ergò conclusio non est vniuersalis. Probatur antecedens: per nullam potentiam aut vera esse cœperunt, aut desinere esse vera possunt: ergò non reguntur illa lege. Respondetur. Primùm, in hoc sunt à Deo
Solutio.
dependentia quod existere in rerum natura cœperũtcœperunt per diuinam creationem, & per annihilationem possunt esse hoc existentiæ amittere: nam quantum ad huiusmodi existentiāexistentiam re vera creaturæ sunt. Attamen quantum ad perpetuam veritatem, quæ dicit connexionem indissolubilem prædicati ad subiectum ea præcisa ratione procedunt ab æterna veritate, qua radius luminis perpetui à perpetua luce: veluti hominem esse risibilem, germen illius est quod est esse rationalem. Excepimus autem Deum ac diuina ab
hac subiectione æternæ legis propter rationem suprà factam: quia vbi nihil excogitari potest inæqualitatis, neq;neque comminisci quicquam possumus subiectionis. Quare filius & si à patre procedat nullatenùs ei subditur, nisi in quātumquantum homo: qua scilicet ratione minor est patre. vnde. 1. ad Corint. 1. Paul. subiectus erit Deo patri cùm tradiderit ei regnum. ¶ Quòd si quis de voluntate pari
Obiectio secunda.
ter diuina argumẽteturargumentetur: Quicquid est rationabile rationi subditur: voluntas diuina est rationabilis, lex autem eius est summa ra|tio, vt dictum est: ergò voluntas eius eidem rationi subditur. Perdoctè S. Thom̃Thom. respon
Solutio S. Thomæ.
det, de diuina voluntate bifariàm nos loqui: vno modo secundùm suam in qua subsistit naturam: & sic non est tam propriè rationabilis, quàm ipsa ratio per essentiam: rationabile enim participationem dicit rationis. Altero modo quantũquantum ad illa quæ circa nos disponit: & in ordine ad tales effectus conceditur esse rationabilis: quia cuncta secundũsecundum suam rationem ordine dispensat & administrat. ¶ Secunda conclusio: omnes creaturæ
Secunda conclusio.
irrationales insensibilesq́ue & vitę expertes quæ continuo mutabilitatis fluxu oriuntur & óccidunt, æterna Dei lege aguntur. Hanc S. Tho. dilucidat per intercapedinẽintercapedinem inter hu
S. Thomas.
manam diuinamq́;diuinamque legem: quam sic expositam accipito: Creaturæ irrationales, quia non
Aperitur ratio S. Thom.
agunt per cognitionem finis, nequâquam se in ipsum mouent: sed appulsæ aguntur ab alio. Quapropter cùm homo legem subditis non ponat nisi regulam eorum mẽtibusmentibus sigillando per quam se moueant, fit vt eius leges non se extendant nisi ad homines rationis participes. Cætera verò humanis suis actionibus mouet & gubernat, nempè fræno & calcaribus: & reliqua inanima per alia instrumenta. Ridiculus enim esset qui iumẽtisiumentis legem præscriberet quando & quomodò debeant comedere, dormire, arare, currere &c̃etc. Ac multò magis stupidus, qui herbis crescere imperaret: aut arboribus fructus ferre: aut lapidi quo se pacto in ædificio collocaret. Tum etsi cicures animantes, vt canes & simiæ, soleant instar quadātenùsquadantenus legis ad iocos assuefieri: Deus autem non solùm regulāregulam tam rationali quàm intellectuali creaturæ mente imprimit, qua se moueant, verũverum & toti rerum vniuersitati suos indidit appulsus & instinctus quibus aguntur in suos singulorum fines: vt api ad mellificium: hirundini ad struendum nidum: & terræ proferẽdiproferendi fruges: & reliquis suas pariter virtutes agẽdiagendi. De quo rerum omnium instinctu & virtute intelligitur illud Psalm̃Psalm. Præceptum po
Psalm. 148.
suit & non præteribit. Ex quo fit Deum non omnia pari modo administrare ac disponere, sed actiones hominum & angelorum per regulas quibus se in finem moueātmoueant: reliqua verò per virtutes & instinctus quibus mouentur. In quibus & homines connumerandi sunt quantum ad naturales actiones: vt sunt nutritio, & augmentatio, & similes.
¶ Tertia conclusio. Actiones humanæ, vide
Tertia conclusio.
licet liberæ omnes subijciuntur legi æternæ: ac longè meliùs ac perfectiùs sub eius ordine compræhenduntur, quàm reliqua deiectioris ordinis. Conclusio hæc patentior est quàm præcedentes. Actiones enim humanę
Probatio.
sunt quæ ex cognitione finis prodeunt, in ipsumq́;ipsumque referuntur: ex vtrâque autem parte, scilicet tam cognitionis quàm appulsus, substernuntur æternæ legi: ergò perfectiùs quàm alij illi subduntur. Probatur secunda præmissa. Veritas omnis (vt suprà dicebamus) participatio quædam est veritatis sempiternæ diuinæ, ac subinde quæcunq;quæcunque cognitio finis. Prætereà sicut cæteris rebus ad suos
Alteraratio
fines, sic homini, imò præstantiùs indita est à natura, qua opus Dei est, inclinatio quædam & pondus ad id quod legi æternæ consonat. Sumus enim (vt. 2. Ethico. Aristot. do
Aristot.
cuit) ad virtutes nati: hoc inquam natiuũnatiuum est rationali creaturę, vt secundùm rationẽrationem viuat: ergò tam secundùm cognitionem, quàm secundùm propensionem in bonum, liberis motibus necessarias, actiones humanæ substratæ sunt æternæ legi. ¶ Est tamẽtamen
discrimen inter iustos atq;atque iniquos: quòd in malis ac prauis vtrumque principium corruptum ac deprauatum est. Nam & sydus agnitionis naturalis terrenis affectibus tenebrescit, & naturalis affectio boni corruptis habitibus obteritur ac debilitatur. Tametsi neutrum prorsus extinguatur. In bonis autem ac iustis, cùm nemo hoc nomine, nisi qui in gratia Dei agit, dignus sit, vtrũq;vtrumque augetur ac vegetatur. Nam & naturali lumini adhibetur fidei radius, & naturali inclinationi speciale Dei auxilium. Quo fit vt quantum ad actionem longè perfectiùs ac excellentiùs iusti subijciantur æternæ legi quàm iniusti. Consideratè hoc tamen S. Tho. ad
S. Thomas.
notauit quòd quanto deficientiùs atq;atque imperfectiùs per actionem se summittunt imperatrici legi æternæ, tanto per passionem atrociùs subiecti sunt eidẽeidem vltrici. Nam quātumquantum facere omiserunt in meritis, tantum in tormentis patiuntur acerbiùs. Vnde Augu.
Augustin.
lib. de catechizandis rudibus: Deus, inquit, ex iusta miseria animarum se deserentium conuenientissimis legibus inferiores partes creaturæ suæ nouit ordinare.
AD primum argumentũargumentum respondetur quod
Ad primum argumentũargumentum.
etsi necessaria aliter per naturam se habere nequeant, tamen & producta sunt & annihilari à Deo possunt. Prætereà & quòd | à sua natura neq;neque deficere neq;neque deuiare possint, cohibitio est & coërctio legis æternę, eademq́;eademque multò vehementior quàm cohibitio voluntatis humanæ, quæ à tali lege exorbitare solet. ¶ Secundi autem conclusio con
Ad secundũsecundum.
ceditur: nempè in diuinis nihil esse subiectũsubiectum legi: sed cuncta esse eandem per essentiam legem. ¶ Ad tertium respondetur quòd bru
Ad tertium.
tis & insensibilibus rebus quantum ad sua naturalia opera promulgatur lex æterna per sigillationem instinctuum & virtutum ad agendum: sicuti nobis promulgatur lex naturalis per consignationẽconsignationem luminis in mentibus nostris. Sed tamẽtamen quantum ad earundem rerum vsus hominibus posita est lex, qua debent illi vti. Et per hoc respondetur ad secundam partem eiusdem argumenti. Nam etsi creaturæ irrationales rationem humanam non participent, vt possint humanis legibus obtemperare: participant tamẽtamen rationem diuinam quæ latiùs patet. Vnde sicuti membra dominio despotico obediũtobediunt animæ, vt autor est in Poli. Arist. sic res irrationales obediunt Deo. Hoc tamen verũverum est
Aristot.
quòd quia non sunt per se rationis compotes, instinctus illis impressi non habent propriam naturam legis, velut in nobis lex naturalis. ¶ Ad quartum respondetur quòd
Ad quartũquartum.
nec monstra neq;neque casualia præter ordinem diuinæ regulæ accidunt: sed dicitur monstrum respectu causæ particularis quæ rem integram intendebat: & casuale respectu hominis, cui præter intentionem imprudenti ac nescienti contingit: diuinæ autem rationi causæ ipsæ monstrorum & casualium prospectę sunt. Quare Deo nihil est casuale nec fortuitum. ¶ Ad quintũquintum autẽautem iam respon
Ad quintũquintum.
sum est, hominum tam iustorum quàm iniquorum actiones diuinæ legi subditas esse. Quod autẽautem adducitur, Qui spiritu Dei aguntur eos non esse sub lege, in hoc sensu legendum est, quòd legis pondere non premuntur: quia non seruili, sed filiali timore legis dicto audientes sunt, atq;atque adeò Spiritus sancti ductu potiùs quàm legis coactu, viuunt, quasi à lege liberi: Vnde illud, Iusto non est lex posita: & illud. 2. Corin. 3. vbi spiritus Domini, ibi libertas. Ad aliud autem de carnis prudentia itidem concessum est iniquos quantum ad actiones non subijci diuinæ legi imperanti, recidere tamen per passiones in eandem vindicantem. ¶ Ad sextũsextum
Ad postremũpostremum argumẽtumargumentum.
demum respondetur quòd cum eisdem causis res & moueantur in finem & in ipso conseruentur, consequens fit vt non modò in hac militātiummilitantium vita, verùm & in alia omnes sub eadem diuina lege degant: nempè dum beati seu homines consideres, seu angelos, illa sempiterna fœlicitate diuina ordinatione perfruantur: damnati verò tam dæmones quàm homines in illis carceribus ordinationem diuinæ iustitiæ perpessi durent.

QVAESTIO QVARta de lege naturæ. S. Thom̃Thom. 1. 2. quæstio. 94.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm lex naturalis sit habitus in nobis existens.
POST legem æternāæternam consequitur vt de alijs quæ ab illa deriuantur dicamus. Et primũprimum hac quæstione quarta de lege naturæ. Atq;Atque hoc primo articulo de eius substantia, an sit habitus nobis inhærens. Ar
guitur ergò cōtracontra id quod supponitur, Lex æterna secundùm August. lib. 1. de liber. arb. est, qua iustum est vt omnia sint ordinatissima: ergò per illam satis homo abundeq́;abundeque gubernatur: cùm ergò natura in superfluis non redundet, non opùs est nobis alia lege præter æternam. ¶ Secundò arguitur: Homo
Secundum.
aliter in suum finem tendit quàm bruta, vtpote qui se in finem liberè mouet per eius cognitionem, rationis ductu: bruta autem nulla se ratione agunt, sed aguntur naturali instinctu: ergò homo non mouetur lege naturæ, sed tantùm bruta. ¶ A parte autem af
Tertium.
firmatiua quæsiti arguitur tertiò quòd sit habitus. Tria (vt. 2. Ethic. autor est Philosophus) sunt in anima nostra, scilicet potentia, habitus, & passio: lex autem naturalis neq;neque potentia est, neq;neque passio, vt liquidò constat: quia tam potentia quàm passio indifferens ad contraria est, scilicet ad bonum & malũmalum: lex verò dictamẽdictamen boni est: ergò est habitus. ¶ In cōtrariũcontrarium autẽautem est quod vt suprà quæstione prima ostendebamus, lex est rationis dictamen: quod sonat actum, videlicet hoc aut illud faciendum est.
AD quæstionem hanc tribus conclusionibus respondetur. Prima, Lex naturalis
in mentibus nostris insculpta est & impressa. Probatur, Lex quæ (vt dictum est) regula existit & norma actionum nostrarum, duplex (vt dicebamus) habet subiectum. Inest enim & in regulante, & in regulato: in altero tanquàm mouente & in altero tāquàmtanquam moto: actiones autẽautem humanæ (vt proxima quęstione definitum est) subdũtursubduntur legi æternę: ergò Deus, qui cuncta suauiter disponit, veluti naturæ autor impressit mẽtibusmentibus nostris lumen, per quod legem eius æternam participantes, actiones nostras ad debitum finẽfinem, quô suapte natura feruntur, dirigeremus. De quo lumine Dauid interrogātibusinterrogantibus, quis ostendit nobis bona, ad Deum conuersus, respondet: Signatum est super nos lumen vul
Psalm̃Psalm. 90.
tus tui. Dicitur enim significantissimè Dei vultus, lumen suæ sapiẽtiæsapientiæ & rationis facies, per quāquam, sicuti homo de vultu, cognoscitur. Hæc autem naturalis impressio appellatur lex naturalis: secundùm illud Paul. ad Rom̃Rom. 2. Gentes quæ legem non habent, naturali
Paulus. Glossa.
ter quæ legis sunt faciunt. Vbi gloss. si non habent legem scriptam, habent tamen legẽlegem naturalem, qua quilibet intelligit, & cōsciusconscius est quid sit bonum & quid malũmalum. ¶ Secun
Secunda conclusio.
da conclusio. Lex naturalis neque potentia neq;neque passio est, neq;neque secundùm substantiam est habitus. Conclusio est sancti Tho. 1. 2. q.
S. Thomas.
94. quam, quia rari percipere curātcurant, rari credunt. Arbitrantur enim vulgò recentiores
IuniorũIuniorum placitum.
Philosophi habitus intellectuales esse propositiones ac iudicia habitualia: ob id quòd ex assensibus frequentatis relinquantur habituales assensus, quibus posteà efficiantur actuales. Sed re vera Philosophia hæc non est syncera: quoniam habitus non est iudicium, sed qualitas quædam & virtus eliciendi iudicia. Ex hac ergò veritate probatur cōclusioconclusio nostra: Lex est dictamen (vt suprà dictũdictum est)
Probatio cōclusionisconclusionis.
quod ratio de agendis constituit: vt Non furādumfurandum, Non mœchandum &c̃etc. Veluti iudicia speculatiua, sunt etiam opus intellectus: habitus autem (vt diximus) neq;neque est iudiciũiudicium neque propositio, sed virtus talia efficiendi: lex ergò non est habitus per essentiam: sed dictamen quod formam habet præcepti.
¶ Ex quo fit legem naturæ non esse idem
Corollariũ.Corollarium
quod synderesis. Hanc enim idem Doctor sanctus. 1. p. q. 79. docuit esse habitum: nem
S. Thomas.
pè virtutem mentis quæ nos inclinat ad assentiendum principijs practicis: sicuti habitus intellectus est propensio & appulsio ad assentiendum principijs speculatiuis. Atque hac ratione synderesis dicitur instigare ad bonũbonum & murmurare de malo. In summa, sicuti habitus intellectus non est principiorum collectio, sed virtus assentiendi illis, sic neque synderesis est lex naturalis, sed est virtus assentiendi illis principijs ac dictaminibus practicis, quæ sunt lex naturalis. Vnde vbicunque legatur synderesis esse lex intellectus nostri, vt est apud Basilium, intelligendum est non per essentiam, sed quod synderesis est habitus continens legem naturæ: quippè cuius virtute principia illa iudicamus. Hæc in gratiam eorum dixerim qui Physicæ meditationi dediti sunt. ¶ Se
Secunda cōclusioconclusio. Probatio.
cunda conclusio. Lex naturalis inest nobis per modum habitus. Probatur. Præcepta naturalia non solùm actu à ratione considerantur dum actu quis præcipit, aut præceptum auscultat: sed per modum habitus, hoc est, per modum permanentis in absentia actus. Itâque sicuti scriptura sacra dicitur fides nostra: quia est collectio eorum omnium quibus per habitum fidei assentimus, ità collectio principiorum agendarum rerum dicitur habitus: quia virtute synderesis illis assensum præbemus. ¶ Quòd si
quæras quidnam est hoc quod per modum habitus permanet præter synderesin? Respondetur, esse species in memoria derelictas. Contra hoc tamen Philosophię studiosus insurget: Lex naturalis indita est naturæ nostræ in ipsa eius conceptione: tunc autem nullæ ingenerantur species rerum, sed illas postmodùm sensuum adminiculo acquirimus. Respondetur, proptereà legem
Responsio.
naturæ dici nobis à natura inditam & impressam, quòd appræhensis terminis boni & mali illicò virtute synderesis intellectus efformat iudicia hæc & dictamina: Bonum est amplectendum, & malum repudiādumrepudiandum, ac similia, quæ scilicet eiusdem intellectus lumine innotescunt. Quare nulla opùs fuit specierum infusione: sed illæ posteà nullo negotio acquiruntur. ¶ Emergit nihilo mi
Altera obiectio.
nùs argumentum aliud contra hanc synderesis impressionem. Habitus enim (vt in lib. de bon. coniu. autor est August.) est quo ali
Augustin.
quid agitur cùm opùs est: synderesis autem non est huiusmodi, quoniam paruuli ante vsum rationis, neque verò damnati vti possunt naturalibus principijs. Respondetur
Solutio.
Augustinum solùm depromere habitus na| p. 30turānaturam, vbi non impeditur. Nihilo minùs quādoquando ratio ligata est, vt in dormientibus, nequit habitus suo fungi munere. ¶ De hac autem synesi deq́ue habitu intellectus erga principia speculabilia per se nota vinci hoc sæpe argumento soleo, quòd non sint qualitates ab intellectu distinctæ: nam habitus ad hoc adhibentur, vt cùm potẽtiapotentia indifferens sit ad duo contraria, determinetur per eosdem & coarctetur ad vnum. Hoc enim pacto appetitus cōcupiscibilisconcupiscibilis per tẽperantiamtemperantiam determinatur ad bonum virtutis: intellectus autem per se ipse determinatus est ad illa quæ lumine naturali sunt nota: vtpote qui suapte natura tales veritates amplexatur: non ergò opùs habet aliqua qualitate vestiri, sed ipsæ forsan inclinationes naturales dicuntur inditi habitus. Cui autem oppositũoppositum probatius fuerit, aliam rationem meditetur. At iam plus iusto in Metaphysicam mergimur.
AD primum igitur argumentum respon
detur, quòd etsi æterna lege gubernemur, id tamen fit per naturalem, quæ participatio illius est: sicuti lux Solis per lumen nos nobis irradiatum illuminat: igitur cùm lex naturalis non sit ex æquo ab æterna distincta, sed eius participatio, nequâquam superfluit. ¶ Ad secundum, concesso antece
Ad secundũsecundum.
denti, puta quòd nos liberè, bruta verò naturaliter moueantur, negatur tamen consequentia, dum infertur hominem non moueri lege naturali: nam actionum libertas in aliquo principio naturali fundatur: nihil enim homo appetit nisi sub ratione boni: nẽpenempe illo subnixo naturali principio, Bonum est appetendum. Attamen proposito hinc bono secundùm rationem, inde altero sensuali, liberè potest quod maluerit alteri præferre. Quin verò (vt proxima quæstione dicebamus) inde Lex naturalis in nobis, præ brutorum instinctu, legis rationem habet, quod ratione nos ipsi ducimur: illa verò per impetum forinsecùs aguntur. ¶ Ad
Ad tertium.
tertium respondetur quod Arist. loco illo Ethi. 2. non recẽsuitrecensuit omnia quæ insunt in anima: quia nihil de actu vel intellectus vel voluntatis, nec verò de speciebus meminit: sed tantùm connumerauit principia quorum virtute intellectus operatur. Lex autem naturalis non est talis virtus sed opus ipsum, scilicet rationis dictamen, quæ modo exposito per modum habitus inest.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm lex naturalis plura contineat præcepta.
COnsequenter articulo secundo interrogat S. Thom̃Thom. vtrùm lex naturalis plura contineat præcepta. Quem titulum qui oscitanter audierit, ridiculam iudicabit quæstionem: nam cùm Decalogus aliaq́;aliaque illi multa annexa præcepta à lege naturæ ortum ducant, quisnam ambigere poterat plurima esse præcepta iuris naturalis.
At verò S. Thom̃Thom. meditatè vbîque secundùm PhilosophiāPhilosophiam loquitur. Præcepta enim illa absolutè dicuntur legis naturæ, quæ illius sunt propria quatenùs ab humano diuinoq́;diuinoque iure distinguitur: nempè illa principia quæ nullo indigent discursu, sed per se sunt lumine naturali nota. Illa videlicet de quibus modò definitum est, esse nostræ naturæ congenita. De his ergò non est vanum quærere sintne plura. ¶ Arguitur enim non
esse nisi vnum. Lex (vt suprà dictum est) in genere præcepti collocatur: si ergò plura sunt præcepta naturæ, plures sunt eiusdem leges: cùm tamen vulgò non ponamus nisi vnam legem naturæ. ¶ Secundò arguitur.
Secundum.
Humana natura est vna, vnaq́;vnaque humani generis ratio: ergò vnicũvnicum est primum eius præceptum. Quòd si dixeris præcepta multiplicari secundùm naturarum numerũnumerum ex quibus homo constat, vt aliud sit eius naturale præceptum in quantum est ens, aliud in quantum animal, atque aliud in quantum homo: tũctunc inde sequeretur, ea etiam quę ex inclinatione cōcupiscibilisconcupiscibilis appetitus nobis contingũtcontingunt ad legem naturæ pertinere, quod cùm intra rationis lineam non contineantur, absurdum videtur. ¶ Tertiò arguitur
Tertium argumentum.
contra præcepti nomen. Lex nulla obligat nisi qua ratione à superiore edicitur: natura autem non est nobis superior nec iudex noster, sed Deus atque eius ministri homines: ergò lex naturę, nisi adesset diuinum ius aut humanum, nullam haberet vim obligandi, vt eius transgressio esset peccatũpeccatum. ¶ In contrarium est quòd perinde se habent huiusmodi præcepta legis naturæ circa principia agibiliũagibilium, vt principia in speculabilibus: sed hæc sunt plura, ergò & illa.
ANte quæstionis huius responsum, cùm iam præmonitum sit sermonem hîc | haberi de præceptis legis naturæ, non quibuscunque, sed proprijs, puta quæ nullo discursu, vt ius humanum: nec superiori reuelatione, vt diuinũdiuinum indiget: sed per se ipsa nota sunt, adnotandum est dupliciter dici pro
positionem per se notam: vno modo secundùm se & altero relatione ad nos. Illa enim propositio est priori modo per se nota, cuius prædicatũprædicatum est de intrinseca ratione subiecti: vt Deus est, homo est rationalis. Etenim qui naturam subiecti penetraret nullo indigeret medio vt propositionis veritatem depręhenderet. Quo ad nos verò tales propositiones non sunt per se notæ: quoniam extremorum naturam non plenè percipimus. Vnde iuxta sententiam Boëtij in libr. de
Boetius.
Hebdom. Quędam sunt propositiones simpliciter per se notæ, quippè quarum termini omnibus sunt patentes: vt omne totum est maius sua parte. Aliæ verò sunt per se notæ solis sapientibus qui terminos percipiũtpercipiunt, vt, Angelus non est circunscriptus loco. Intelligenti nanq;nanque non esse corpus, illicò patescit nullo circunscribi loco. Ad propositum descendendo sicuti primum quod rationi speculatiuæ offertur, est ens (hoc enim de rebus vniuersis primum percipimus) sic primum quod rationi practicæ de appetibilibus & agibilibus offertur, est bonum: nam sicuti primum obiectum intellectus est ens, sic & primũprimum voluntatis, est bonum. Quare sapienter Philosophus EthicorũEthicorum initiũinitium ab hoc sumpsit principio: Bonum est quod omnia appetunt. ¶ His præiactis duabus conclu
Prima cōclusioconclusio.
sionibus ad quæstionem respondetur.
Prior est: Præcepta propria naturalis iuris, hoc est, prima per se nota principia, sunt plura. Probatur: principia naturalia (vt no
Suadetur cōclusioconclusio.
men auribus intonat) sunt illa quæ natura nobis impressit: natura autem hominis ex pluribus partialibus constat. Est enim ens, quæ vtiq;vtique natura cōmuniscommunis illi est cum vniuersis rebus. Mox est cum viuentibus viuens, deinde inter animalia animal, ac demùm homo, ergò secundùm omnes hos naturæ gradus peculiaria habet prima præcepta. Exem
pli gratia, quatenùs est ens, hoc est generalissimum ei omnium præceptorum: Bonum est expetendum & prosequendum, malum autem respuendũrespuendum ac fugiendum. Hoc enim præceptum cunctis mundi rebus commune est, idq́;idque adeò omnium finis appetibilium in quod suasibilia omnia tanquàm in primum principium reducuntur: sicuti in speculabilibus, quodlibet esse aut non esse, vt 4. Meta. tex. 9. autor est Aris. Mox quia pri
mum naturalium bonorum est esse, inde statim cadit particularius aliud principium quod est, Esse proprium cuiq́ue conseruandum est. Omnia enim appetunt se conseruare, suisq́ue contrarijs obsistere, Et ratio est illa generalis: quia illud est cuiq́ue bonum: hoc verò malum. Neque alia expetenda est causa: siquidem hoc (vt modò dicebamus) est primum principium in quod omnes appetitiones resoluuntur. Quicquid enim homo vel quæuis res mundi appetit, id concupiscit sub ratione boni vel veri vel apparentis. Atque hoc vtiq;vtique appetitu hominem, cùm
sit omnium perfectissimus quæ sub cœlo sunt, inferiorem cæteris modo quodam video, eò quòd ex duabus constet diuersis naturis. Nam res vniuersæ id solum bonum appetunt, quod illis verè est bonum: homo verò illud etiam, quod licet sensui est bonũbonum, rationi tamen, quæ sua est natura, existit malũmalum. ¶ Deinde descendendo deriuatur aliud principium legis naturæ ac præceptum hominis in quantum est animal, quod ad commixtionem masculi ac fœminæ attinet.
Hîc enim existit animalibus peculiaris modus conseruandi speciem. Nam etsi in arboribus, vt in Palmis & Lauris quædam depræhendatur imago masculi & fœminæ, atque in herbarum quibuspiam: tamen veram masculi seminationem in solis animalibus agnouit Philosophia. ¶ Ex his demũdemum
trahitur aliud principium hominis in quantum est rationalis, qua vtique ratione inclinationem habet ad cognitionem Dei ac virtutis bonum. Ex quo rursus ei conuenit appetentia ad societatem & ciuilitatem: vnde illud: Id facias alijs quod tibi fieri vis: idq́ue nè facias, quod non tibi vis fieri. In summa: generalissimum illud, bonum est appetendum ac malum repudiandum, in homine fit peculiare legis naturalis principium: scilicet honestum virtutis bonum exoptandũexoptandum est & amplectendum, contrariumq́ue vitiorum malum refellendum, vt ad fœlicitatem perueniatur. ¶ Secunda conclusio. Lex na
turalis nihilo minùs est vna. Probatur: quia vnitas legis à fine desumitur: est autem horum præceptorum, vt vnum principium, quod est ratio: ità & finis vnus & scopus, qui (vt diximus) est bonum in genere.
¶ Per hæc ergò iura tam Canonica quàm
Ciuilia innotescunt, quæ de iure naturali lo|quuntur. Isidô. enim (vt habetur distinct. 1. can. ius naturale.) nihil de generalissimo meminit, quod rebus vniuersis commune est: sed de illo tantùm quod est cōmunecommune omniũomnium nationũnationum, vt viri & fœminæ coniunctio. QuāuisQuamuis & hoc certiùs expressit Ius ciuile, Inst. de iu. na. &. ff. de iust. & iure. scilicet Ius naturale est quod natura omnia animalia docuit. Doctrinam enim appellat naturalem instinctum à natura inditũinditum. Alioquin docere propriè discursum denotat rationis, quod ad ius gentium propriè attinet & ad ciuile.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum.
detur non esse idem prorsus præceptũpræceptum quod lex. Diximus enim legẽlegem esse quid vniuersalius: quare ratione vnius finis & principij, plurium pręceptorum collectio & ordo pertinent ad vnam legem: sicuti tota scriptura sacra ad vnam fidem. ¶ Ad secundũsecundum au
Ad secundũsecundum.
tem conceditur, inclinationes omnes, etiam appetitus sensitiui ad legem naturę pertinere, ratione tamẽtamen diuersa: nam quatenùs considerantur, non vt rationi obedientes, sed tẽdentestendentes in sua sensualia obiecta, dicuntur pręcepta naturalia ea ratione qua in brutis: sed quatenùs ratione gubernantur, sunt peculiaria præcepta hominis. Ex quo fit quòd in homine, vt duæ sunt naturæ diuersæ, sic & duæ leges: sed quia sensualis sumitur à genere animalis quæ materialiter se habet in homine respectu rationalis naturę quę est eius forma, speciem cōstituensconstituens, inde fit quòd peccata omnia, quia sunt rationi contraria, licet sint secundùm sensualem naturam, dicantur simpliciter contra naturam hominis, vt cap. 4. de diui. nomi. autor est Dionysius.
¶ Ad tertium argumentum, quod præci
Ad tertium.
puum est, per distinctionem respondetur. Enimuerò in prauis moribus, licet re vera connexa sint ambo, duo tamen considerantur: scilicet ratio mali, & ratio culpæ. Et quidẽquidem ratio naturalis mali, etiam si per impossibilis cogitationem loquendo nec Deus esset neq;neque alius superior, solus ipse peruersus rationis ordo esset causa vt homicidium & furtum & similia essent mala moralia: sicuti claudicatio est malum naturale: quia obliquitas est à gradiendi regula. Attamen ratio culpæ, quæ dicit inimicitiam & supplicij meritum, non intelligitur nisi vbi est superior cui obedire tenemur. Vnde optimè definit August. peccatum per hoc quod sit cōtracontra legem Dei. Responsio ergò argumẽtiargumenti est quòd sola quidem natura obligaret vt transgressio esset mala, licet non culpa: verũverum tamẽtamen quia natura effectus est Dei, lexq́;lexque naturalis deriuatio diuinæ legis æternæ, fit vt præcepta naturæ obligent vt transgressio eorũeorum sit, non solùm mala, sed vera culpa.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm omnes virtutis actus sint de lege naturæ.
DVabus cōclusionibusconclusionibus superioris articuli duos alteros adhibere operę pretiũpretium est: vt inspiciamus, tum qualiter ex illis principijs naturalibus virtutes oẽsomnes veluti earum conclusiones promânent: tum etiāetiam quo pacto vna sit lex naturæ, eademq́;eademque apud omnes. Interrogatur ergò in hoc tertio articulo, Vtrùm omnes virtutes sint de lege naturæ. Arguitur enim à parte negatiua. Lex æterna iam suprà constituta est ori
Prima ratio
go & fons omnium legum: virtutes autem lege aliqua diriguntur: omnes ergò inde virtutes ortum ducunt: sed lex naturalis alia est quàm æterna: ergò actus virtutum non sunt omnes de lege naturæ, sed de lege æterna.
¶ Secundò arguitur: ea quæ sunt secundùm
Secunda ratio.
naturam cunctis conueniunt: quippè cùm vna sit omnium natura: virtutes autem non omnes omnibus congruunt: nam abstinentia & inedia quæ vni est temperantiæ moderatio, in altero qui imbecillior est, eidẽeidem aduersatur virtuti: ergò non omnes virtutes sunt eiusdẽeiusdem legis germina. Eò vel maximè quòd lex omnis (vt dictum est) in commune bonũmbonum ordinatur: virtutes autem quæpiam, vt temperantia, non ordinantur nisi in particulare bonum personæ. ¶ Tertiò, officia quæ
Tertia.
secundùm leges ciuiles fiunt, sunt veræ virtutes: leges autẽautem ciuiles non sunt eædem apud omnes: nam optima quæq́;quæque respublica suis peculiaribus legibus communitur: illæ ergò virtutes non legis naturæ, quæ vna est apud omnes, sed iuris humani sunt. ¶ Quartò ar
Quarta.
guitur. Lex Diuina, vt Euangelica, non descendit à naturali, quippè qua excelsior est: ergò virtutes illi conformes, vt susceptio baptismi & sacramentalis confessio, neutiquāneutiquam dici possunt de lege naturæ. ¶ Quintò, si
Quinta.
virtutes omnes humanæ riuuli essent acconclusiones iuris naturæ, consequens protinùs fieret cuncta vitia esse contra naturam: sunt | autem quædam, quæ peculiariter censentur contra naturam: non ergò omnes fiunt secundùm legem naturæ. ¶ In contrarium autem est sententia Damasceni lib. 2. vbi ait
Damascenus
virtutes omnes esse secundùm naturam: vitia verò vniuersa contra naturam.
AD eundem modum quo suprà defini
tum est, leges omnes ab æterna deriuari eidemq́;eidemque subinde actiones humanas subdi, disputamus modò an virtutes omnes humanę ad normānormam naturalis legis fiant. Et seruit quęstio hęc ad explicādamexplicandam radicẽradicem distinctionis virtutũvirtutum de lege naturæ, & de humana, & de diuina. Est ergò hîc secũdùmsecundum
Distinctio virtutis.
argumentorũargumentorum exigentiāexigentiam opùs distinctione. Virtus enim & secundùm eius generalẽgeneralem rationem ac formam cōsiderariconsiderari potest, & secũdùmsecundum particulare obiectũobiectum. Virtus inquam inde habet generalẽgeneralem virtutis formāformam & nomen quod opùs est secundùm rationẽrationem. Et iuxta hanc cōsiderationemconsiderationem constituitur hîc prima conclusio.
Prima conclusio.
¶ Omnes humanæ virtutes sunt secundùm hominis naturānaturam. Probatur: Virtus est nihil aliud quàm habitus operatiuus secũdùmsecundum rationis normānormam: naturalis autẽautem hominis propẽsiopropensio, in quantum est animal rationale, ad operandũoperandum tẽdittendit secũdùmsecundum rationẽrationem. Nam cùm forma à qua res speciẽspeciem sortitur, tribuat ei naturalem inclinationẽinclinationem, fit vt sicut grauis natura est secũdũsecundum suam formāformam ad cẽtrũcentrum cadere, natura verò ignis, secũdùmsecundum suāsuam sursum ascẽdereascendere: sic natura animalis, cuius anima rationalis existit, sit secũdùmsecundum rationẽrationem viuere. Vnde Cicero lib. 2. de InuẽInuen. Virtus, inquit, est animæ
Cicero.
habitus, naturæ modo (hoc est ad naturæ modũmodum) cōsentaneusconsentaneus rationi. Et de offic. lib. 3. Magis, inquit, secũdùmsecundum naturānaturam est virtus, puta comitas, iustitia, liberalitas, quàm voluptas, quàm vita, ꝗ̈quam diuitiæ. Deniq;Denique virtus nullo significātiùssignificantius pacto definiri potest (vt. 1. de Legib. ipse ait Cicero) quàm quod sit perfecta & ad summum perducta natura &c̃etc.
SecũdaSecunda cōclusioconclusio: si virtutũvirtutum actus secũdùmsecundum
earum materias & species cōtempleriscontempleris, non omnes sunt de lege naturę. Prima statim huius cōclusionisconclusionis ratio est hæc: Lex humana à naturali, vno omniũomnium consensu, distinguitur: virtutes autẽautem ratione generali sunt omnes de lege naturæ, vt priori cōclusioneconclusione patet: necesse ergò est virtutes legis humanę, & illas quę sunt legis naturæ ratione peculiarium obiectorum distingui quibus sortiuntur species.
Secunda ratio.
Probatur autẽautem secundò, vt legitima pādaturpandatur causa. Illæ virtutes dicuntur de lege naturæ, ad quas statim natura inclinat: non solũsolum tanquàm ad prima principia, verũverum tanꝗ̈tanquam ad conclusiones ex eisdẽeisdem principijs absq;absque humano discursu pullulantes: illę autem sunt humanæ, quæ secundùm leges pro temporum locorum ac negotiorum varietate humana ratione inuentas, fiunt. Peruia sunt exempla. Præcepta Decalogi sunt de iure naturæ: nam ex illo principio quod bonum est diligendum, atq;atque ex altero quod vnaquæq;vnaquæque res suũsuum esse & vitāvitam diligit, statim absq;absque lōgolongo ratiōisrationis discursu prodeunt præcepta primæ tabulæ: scilicet quod Deus Optimus MaximꝰMaximus cuius beneficio & sæculari vita donati sumus, & sempiternam expectamus, amemus, neq;neque eum iurādiiurandi abusu cōtemnamuscontemnamus, sed feriatis diebus colamus & veneremur. Ex alio autem, Id facias alijs quod tibi fieri vis: idq́ue nè facias, quod tibi non cupis. deducuntur mādatamandata cuncta secundæ tabulæ, quæ omnia in officijs iustitiæ posita sunt. Quare (vt infrà dicemus) nulla super his fieri potest dispẽsatiodispensatio: nullaq́;nullaque obtendi excusatio per ignorantiam. Sed hæc inferiùs sunt emunctiùs perpendenda. Præter hæc autẽautem secundùm diuersas rerum circunstantias humana ratio diuersas excogitauit leges. Vt post naturam corruptam ius gentium fecit rerum diuisiones: & vnaquælibet respublica pro suæ gentis, ac loci qualitate instituit suas leges: vt puta præscriptionis, vẽditionisvenditionis, aliorumq́;aliorumque humanorum cōtractuũcontractuum: ad quæ non nuda natura primũprimum inclinabat. Hæc duo scitè Arist. dignouit Ethi. 7. vbi di
Aristot.
stinguit iustum naturale ac legitimum: puta humanum seu ciuile: nẽpènempe quòd naturale sit quod vbiq;vbique vim habet eandẽeandem, non quia videtur vel non videtur, id est, non quia humana ratio ità de circũstantijscircunstantijs ratiocinatur: ciuile autem quod à principio nihil refert sic an aliter habeat: cùm verò positũpositum fuerit, refert: quale est, mina captiuos redimi, vel capram Dijs, sed non duas oues mactare. Idem de legibus ecclesiasticis, vtpotè de delectu ciborum, deq́;deque his aut illis diebus festiuiter feriandis. Tametsi his instituendis ius diuinũdiuinum radices iecit. Hæc in genere dicta sint, in quæstione proxima & subsequẽtibꝰsubsequentibus collimādacollimanda.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum.
detur minimè secum pugnare quod leges omnes ab ęterna dimânent, & tamen virtutes humanæ sint de iure naturæ, quatenùs omnis virtus rationi concors est: nam lex na|turalis non est ab æterna diuersa, sed eius participatio. ¶ Ad secundum autem respon
Ad secũdũsecundum.
detur quòd etsi diuersę virtutes diuersis congruant personis, omnes tamen pensatis circunstantijs fiunt secundùm rationem: atq;atque hac generali causa censentur de iure naturę. Neq;Neque obstat aliquas ordinari in bonum personæ: nam in indiuiduis conseruatur bonũbonum vniuersale naturæ. Per rectum enim eduliorum vsum ac venereorum sustentatur natura. Et prætereà per particulares virtutes fit ad communem fœlicitatem progressus.
¶ Ad tertium respondetur, Quòd etsi virtu
Ad tertium.
tes humanarum legum secundùm suum genus, scilicet quia secundùm rationem fiunt, dicantur de lege naturæ: simpliciter tamẽtamen appellantur de lege humana: quia vnũquodq;vnumquodque à sua atoma specie denominatur. ¶ Et ad
Ad quartũquartum.
eundem penè modum respōdeturrespondetur ad quartum. Virtutes enim conformes diuinæ legi non dicũturdicuntur simpliciter de lege naturæ: sed potiùs supranaturales: licèt quodam pacto etiam secundùm genus dicantur de iure naturali. Non quidem sicuti humanę, quia lex diuina nullatenùs deriuatur à naturali, sicut humana: sed quia ratio naturalis diuina luce illustrata quodam modo etiam inclinat ad virtutes diuinas. Supposito enim quod homo sit creatus ad fœlicitatem supranaturalem, consentaneum rationi est, vt officijs etiam exerceatur supranaturalis legis.
¶ Ad quintum respondetur secundùm su
Ad quintũquintum.
periorum doctrinam. Etenim cùm in homine duplex sit natura: altera propria, quæ est secundùm rationem viuere: altera verò generica, scilicet cunctis animalibus communis, quæ est, per commixtionem maris & fœminæ speciem propagare: consequitur vt sicuti omnes virtutes secundùm propriam naturam nostram, hoc est secũdùmsecundum rationem fiunt, ità & omnia vitia sint contra naturānaturam, hoc est contra rationis præscriptum. Attamen ea quæ non solùm contra rationem, nobis propriam patrantur, verùm & contra genericam naturam animalium, dicuntur per antonomasiam contra naturam.
Itâque simplex fornicatio est contra naturam, hoc est contra rationem, quæ dictat parentibus cognoscendas esse proles, vt debitè ab illis educentur & moribus instituantur, quod homini proprium est: nefandum verò crimen, eò insuper quòd inuehitur contra fundamentum generationis cunctis animantibus communis.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm lex naturæ cunctis sit mortalibus vna.
NON satis est constituisse legẽlegem naturalem in singulis vnam esse, vt arti. 2. dictum est, nisi exploremus an eadem sit apud omnes. Arguitur enim non esse in toto humano genere eādemeandem. Ait enim
Primum argumentum. Gratianus.
Gratian. in capite statim Decreti, ius naturale esse id quod in lege & in euangelio continetur: Euangelio autẽautem non omnes obediũtobediunt, vt ait ad Rom̃Rom. 10. Paul. ergò lex naturalis non est eadẽeadem apud omnes. ¶ Secundò arguitur.
Secundum argumentũargumentum. Aristot.
Lex est secundùm quam aliquid iustũiustum esse dicitur. Arist. autẽautem. 5. Ethi. c. 7. ait nullum esse tam naturale iustum, quin aliquo modo sit apud diuersos variabile: nam & dextra manus natura validior est lęua, & tamẽtamen in quibusdāquibusdam hoc defecit. ¶ Tertiò, quodcunq;quodcunque bonum
Tertium.
ad quod natura propẽdetpropendet, ad legem attinet naturæ: inclinationes autẽautem ac propensiones naturæ vasta inter homines varietate distātdistant: alij nanque ad honores nati sunt, alij ad voluptates, atq;atque alij ad res alias: lex ergò naturæ non est eadem apud omnes. ¶ In cōtrariumcontrarium autem est Isidôrus lib. 5. quod quidem
Isidorus.
Decretum extat dist. 1. Ius naturale est cōmunecommune omnium nationũnationum: nam quod. ff. de iusti. & iure. l. 1. scribitur, scilicet, Ius naturale est quod natura omnia animalia docuit: non de iure tātũtantum hominibꝰhominibus proprio, sed de cōiũctioneconiunctione maris & fœminę generaliter intelligitur.
AD huius quæstionis enodationem recolenda est superior distinctio inter naturalia principia, atque eorum cōclusionesconclusiones: secundũsecundum enim hāchanc distinctionẽdistinctionem duabus cōclusionibusconclusionibus facilè respōdeturrespondetur. ¶ Prior est. Lex
Prima cōclusioconclusio.
naturalis quatenùs ad sola princi pia extenditur, eadem est apud omnes mortales: non modò quantum ad rectitudinis veritatem, verùm & quantum ad cognitionem. Principia nanq;nanque rationis practicæ similia hac parte sunt principijs speculabilium, quæ vbiq;vbique & inconcussa pollent veritate, & lumine naturali perspicuè clarescunt. Nusquàm enim vllus esse potest mortalium eousque syluestris ac barbarus, si modò compos sit mẽtismentis, cui non sint huiusmodi veritates peruiæ: Bonum est appetẽdumappetendum, ac malum vitandum. Id facias alijs &c̃. ac reliquæ, quas articulo | secũdosecundo denarrauimus. ¶ Posterior cōclusioconclusio:
Secunda cōclusioconclusio.
Lex naturalis quantũquantum ad eius conclusiones, etsi plurimùm sit eadẽeadem apud omnes, & quātumquantum ad rectitudinem, & quantum ad cognitionem: deficit tamẽtamen & respectu prioris propter particularia quorundam impedimenta, & respectu posterioris, propter rationis nubila quibus ob consuetudinem prauam excæcatur. Demonstratio huius conclusio
nis sumitur ex discrimine inter rationem practicam & speculatiuam: nam etsi principijs vtraque per se notis vtatur, non tamẽtamen simili ratiocinatione discurrunt. Etenim ratio speculatiua, quia circa necessaria plurimùm ac potissimùm negotiatur, puta circa ea quæ nequeũtnequeunt aliter se habere, absque vllo defectu veritatem comperit in conclusionibus, quam in principijs intuebatur. In ratione autem practica, quia ex necessarijs principijs discurrit ad contingentia in quibus actiones humanæ consistunt, necesse est quandoq́ue defectus contingere: ac tanto plures quanto inferiùs ad particularia descenditur. Ex his ergò deducitur nostra conclusio: nempè quòd licèt in conclusionibus demonstrationum speculabilium eadem sit rectitudo veritatis apud omnes: in conclusionibus verò operabilium contingit quandoque defectus. ExẽplaExempla patẽtpatent. Ex illo nāq;nanque
Aperitur exẽplisexemplis ratio.
per se noto principio, Id facias alijs quod tibi vis fieri: ratio practica elicit hanc legem: Depositum cùm primum petatur reddendum est. Quæ quidem lex plurimùm verũverum habet: deficit tamen deficiẽtedeficiente petitionis opportunitate ac rectitudine: puta dum qui penes te arma deposuit, furore correptus, vt faciat homicidium ea repetit. Pari modo ex illo principio, In pace & tranquillitate hominibus viuendum est, quod cunctis tanquàm per se bonum notissimum est: sequitur hæc lex, Abstinendum est armorum strepitu. Deficit tamen quando hostis rempublicam inuadit. Similiter ex eodem principio colligitur lex, vt quisque promissorum fidem seruet. Deficit tamẽtamen, dum causa emergit ob quam promissum implere turpe est. ¶ At quęris fortè vtrùm quantum ad cogni
Quæstio.
tionem earundem cōclusionumconclusionum, quidpiam sit discriminis inter rationem practicam & speculatiuam. Nihil enim apparet quo differant: nam sicuti conclusiones practicæ non omnibus sunt æquè notæ: ità neque speculatiuæ. Tam vera inquam est illa conclusio: Omnis triangulus habet tres angulos æquales duobus rectis, quàm illud principium, Omnes duæ lineę, vbi cōcurruntconcurrunt cōstituuntconstituunt angulũangulum: tamen non est ęquè nota. Respōdet̃Respondetur.
Responsio.
Hactenùs nullum esse discrimẽdiscrimen: differt tamẽtamen, quod speculabilium necessariorũnecessariorum ignorantia accidit ob defectũdefectum doctrinę: scilicet quia non didicisti: ignorātiaignorantia verò in practicis contingit (vt dictũdictum est) ex praua consuetudine rationẽrationem obtenebrāteobtenebrante. Ex his fit cōsequensconsequens postrema cōclusionisconclusionis particula: nẽpènempe quod quanto cōclusiōesconclusiones practicę magis ad particularia coaptāturcoaptantur, minùs innotescũtinnotescunt. Patet exẽploexemplo. Ex illo principio: Id nè facias alijs, quod tibi non vis fieri: proximè infertur mandatũmandatum illud Decalogi, Non mœchaberis. nam id fieri non potest sine cōiugisconiugis iniuria. Si tamẽtamen rem arctiùs perstringas, videlicet, Nec simpliciter fornicaberis: hoc licèt illic pariter prohibeat̃prohibeatur: tamen quia non habet connexāconnexam iniuriāiniuriam, non est tam vniuersaliter notũnotum, quin inter gẽtesgentes incultas, licèt non pessimè institutas, ignorari queat. Imò nescio an apud aliquos barbaros fidei nostræ inscios, ignorātiaignorantia esse posset prorsus excusatoria. Similiter ex eodẽeodem principio palàm sequitur: Non falsum testimoniũtestimonium dices: quod cùm iniuriāiniuriam vetet, omnibꝰomnibus est cōpertissimũcompertissimum. Si autẽautem strictiùs inferas, Neq;Neque vllũvllum proferas mendaciũmendacium: non est ità notum. Imò inuenies in plebe qui putant iocosum & officiosum nullānullam afferre culpam. Atq;Atque hæc est ratio ob quāquam omnes prohibitiones secũdęsecundę tabulę, quo patẽtiorespatentiores essent, illorũillorum sint expressè criminum, quibus iniuria proximis irrogatur. TāetsiTametsi vt homicidij noĩenomine omnis læsio prohibetur: sic & nomine adulterij omnis turpitudo: & nomine falsi testimonij omne mẽdaciummendacium. PręceptorũPręceptorum autẽautem Decalogi ignorantia nulli mortaliũmortalium excusari vnquāvnquam potuerũtpotuerunt, etsi sua scelera fuco aliquo linirent. Sicuti illi qui religionis gratia cōtracontra interdictũinterdictum homicidij humana cęde cogitabātcogitabant Deos suos placare ac venerari. De quibꝰquibus Psalt. ImmolauerũtImmolauerunt filios suos & filias suas dæmonijs. Et Ci
Cicero.
cero in oratione quadāquadam cōmemoratcommemorat sua ætate Gallicas gẽtesgentes eodẽeodem ritu pollutas: eadẽq́;eademque feritatis immanitas fertur & populis Noui orbis esse solẽnissolennis. Dęmones enim humani generis hostes illa cæcitate homines demẽtantdementant, vt humano sanguine suāsuam expleātexpleant inuidiāinuidiam. Et Iulius Cęsar lib. 6. de bello Galli. narrat olim
Cæsar.
apud Germanos latrocinia nullānullam habuisse infamiam, quæ extra fines cuiusq;cuiusque ciuitatis erant. Sed tamen facinori obtẽdebantobtendebant quòd iuuenes illo exercitio desidiam & torporem | excuterent, bellisq́;bellisque se gerendis adpararent. De his autem in præsentiarum satis.
AD primũprimum igitur argumẽtumargumentum respōdeturrespondetur
Ad primum argumẽtumargumentum.
non esse Gratiani verba sic trũcatètruncate legenda, Ius naturale est quod in lege & in euāgelioeuangelio continetur. Ac si doceat quicquid est in euāgelioeuangelio ad ius naturale pertinere. Sed iunctim cum verbis sequẽtibussequentibus, Ius naturale est quo quisq;quisque iubetur id facere quod sibi vult fieri &c. id qquod in euāgelioeuangelio cōtinet̃continetur. vt verba hęc, parẽthesisparenthesis sint, docẽsdocens ius naturale plenè in euāgelioeuangelio cōtinericontineri: non tamẽtamen id solũsolum, sed & ius insuper diuinũdiuinum. ¶ Ad secundũsecundum quod est
Ad secundũsecundum.
Arist. iam respōsumresponsum est. Non quidẽquidem principia naturæ, sed cōclusionesconclusiones nōnunquānonnunquam deficere. ¶ Ad tertiũtertium autẽautem cōcediturconceditur inclinationes na
Ad tertium.
turæ quę homini cōpetuntcompetunt, in quantũquantum sensibili animali, ad legem attinere fomitis: hoc est appetitus sensitiui, originali iustitia destituti. Si autẽautem cōsiderenturconsiderentur quatenùs hominis sunt propriè, tunc legi naturæ subdũtursubduntur, puta rationi, cæterarum potentiarum moderatrici: quæ cunctos affectus debet intra suas lineas continere.
ARTICVLVS. V.

ARTICVLVS. V.

Vtrùm lex naturæ mutari abolerí ve poßit.
POST hæc facile est hoc quinto articulo duo perspicere quæ superiorũsuperiorum corollaria sunt: nẽpènempe vtrùm lex naturæ aut mutabilis sit: aut ab humana mente eradicabilis. Arguitur ergò quod sit mutabi
lis. Legitur enim Ecclesiast. 17. Addidit eis disciplinādisciplinam, & legẽlegem vitæ. vbi circũscribiturcircumscribitur glossa, legẽlegem scilicet literæ quantũquantum ad correctionẽcorrectionem legis naturalis. Et Isidô. li. 5. (quod est dist. 1. c. ius naturale.) ait cōmunemcommunem omniũomnium possessionẽpossessionem & libertatẽlibertatem esse de iure naturæ: cùm tamẽtamen iam iure gentiũgentium, tum rerũrerum diuisio, tum etiāetiam seruitus inducta in orbẽorbem sit: est ergò lex natu
rę mutabilis. Sed & quod à nostris cordibꝰcordibus auelli possit, arguit̃arguitur primò ex his quę dicta sunt. Multę enim fuêre gẽtesgentes adeò hebetes & morum prauitate tabefactæ, vt leges naturæ cōtrariascontrarias ediderint. Vnde super illud ad Rom̃Rom. 2. Cùm gentes quæ legem non habẽthabent &c̃etc. ait glossa, quod in interiore homine per gratiāgratiam
Glossa. Quartum argumentum.
innouato lex iustitiæ inscribitur, quāquam deleuerat culpa. Et quartò arguitur. Lex gratiæ efficacior est quàm lex naturæ: gratia verò deletur per culpam: ergò multò faciliùs deleri potest lex naturæ. ¶ In contrariũcontrarium autem est decretum Gratia. distin. 5. cap. 1. Ius naturale
Gratianus.
non variatur tẽporetempore, sed immutabile semper permanet. & sententia August. 2. lib. Confes.
Augustin.
Lex tua scripta est in cordibus hominum, quam nec vlla quidem delet iniquitas.
AD hanc quæstionem facilima est per di
Distinctio.
stinctionem responsio: supposito enim primo interuallo quod inter principia eiusq́ue conclusiones interiectum est, bifariàm lex naturæ censeri potest mutabilis.
Vno modo per additionem, quæ ei fiat: atque altero per distractionẽdistractionem. ¶ Statuitur er
Prima conclusio.
gò prima conclusio. Nihil vetat legem naturæ priori modo esse mutabilem. Adiecta enim est illi lex diuina tam vetus quàm noua duobus præcipuè commodis. Vno scilicet, quia iam obscurata erat in mortaliũmortalium mentibus & caligine obducta, vt innouaret̃innouaretur. NẽpèNempe vt cōstaretconstaret non solùm externos actus, verùm & internos esse ad legis normam cōponendoscomponendos: neq;neque solùm iura naturæ amicis deberi, verùm & inimicis. Altero vt ea consilia quę illi deerant supplerentur. Et hoc est quod gloss. Ecclesiast. 17. in primo argumento citata appellat correctionem legis naturę, quę facta est per legem literæ. ¶ Secunda con
Secunda conclusio.
clusio. Lex naturæ non est quantum ad prima principia posteriori modo mutabilis, vt scilicet quod priùs fuit legis naturæ desinat esse talis iuris. At verò quantũquantum ad secũdasecunda pręcepta quę sunt velut proximę cōclusionesconclusiones, licèt plurimũplurimum immutabilis sit, potest nihilo minùs quādoq́;quandoque, sed rarò, mutari propter humana impedimẽtaimpedimenta, vt articulo proximo expositum est. Nam & circa necessarias cōclusionesconclusiones speculabilium cōtingitcontingit ob mentis lippitudinẽlippitudinem nōnũquàmnonnunquam hallucinari. Quocircà mutatio hæc non tam in lege fit, quàm in rebus ipsis: veritas enim illius generalis præcepti, Depositum reddendum est, aut illius fides promissa custodienda: non mutatur nisi mutatis rebus ex quarũquarum mutatione contraria nascitur veritas. Quoniam & hęc lex, Esus carnium viniq́;vinique potus salubris est hominibus, ob id in particulari mutatur, quod homo febri correptus est, cui talis victus nocuus fit. Vnde Aristot. 5. Ethico. c. 7. Ius inquit naturæ immutabile est, sicuti ignis vbique vrit: quod de primis principijs intelligit: de conclusionibus autem subdit, posse | mutari, non tamen apud Deos, qui immutabiles sunt: sed apud nos, qui mutari possumus. Quo fit, leges triumphantium in regno cœlorum nullatenùs mutari posse: quia neque fœlices illi mutantur. Autoritas autem Isidôri non sic intelligenda est, vt libr. 3. q. 4. dicturi sumus, ac si communem possessionem præcipiat aut seruitutem interdicat: aliâs ius gentium non potuisset tales leges reuocare: sed dicuntur hæc negatiuè de lege naturæ: quia illa nec diuisionem fecit, nec seruitutẽseruitutem iussit. Restabat hîc tamen tractare an huiusmodi præcepta naturæ sint dispensabilia, cuius nimirùm inde coniecturæ fiunt, quòd Deus Abrahæ necem filij præcepit, & Oseæ vt fornicaretur, & filijs Israël vt deprędarentur Aegyptios: hęc autẽautem dubitatio inferiùs. q. 2. art. 8. propriāpropriam habitura est sedem. ¶ Tertia conclusio similis est
Tertia conclusio.
huic proximę. Lex naturæ quantum ad prima principia & præcepta non potest ab humana mente stirpitùs eradicari: potest tamẽtamen licet non plurimùm, sed rarò quantum ad conclusiones & secunda præcepta in aliquibus hominibus deleri. Conclusio non alio
Suadetur cōclusioconclusio.
indiget testimonio, quàm quòd à superioribus petitur. Possunt enim Barbari tātatanta morum vitiositate peruerti atq;atque errorũerrorum peruersitatibus offuscari, vt pro peccatis non ducant, quæ lex naturæ vetat. Neque id solùm in conclusionibus quæ longè à principijs distant, vt est officiosum mendacium, & simplex fornicatio: verùm & in his quoq;quoque quę propinquiores, subindeq́ue lucidiores existũtexistunt. Sunt enim (vt à fide dignis accepimus) reperti inter illos mortales Noui Orbis qui nefandam turpitudinem contra naturānaturam non solùm impunè permittebant, verùm nulla culpa denotabant. Qua vtique ratione fieri potest vt respublicæ & principes leges contra naturam instituant secundùm verbum Isaiæ: Væ qui condunt leges iniquas. Et secundùm hoc intelligenda est illa glossa ad Rom̃Rom. 2. quæ ait culpam deleuisse legem iustitiæ ab infidelium cordibus. ¶ Restant ergò
duo superiorum argumenta soluta. Ad tertium autem respondetur, quòd etsi gratia sublimior sit atque efficacior quàm natura, non est tamen nobis ingenita, & innata, atqatque; adeò neque tam penitus infixa: & ideò faciliùs per culpam nostram eradicatur, quàm lex naturæ.

QVAESTIO QVINta, de lege humana in genere. S. Thom̃Thom. 1. 2. quæstio. 95.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm præter legem naturæ necessariæ nobis fuerint humanæ.
TErtium legũlegum genus est humanarum, de quibꝰquibus maiores extant disputandi rationes: quæritur ergò primò an pręter legem naturalẽnaturalem necessariæ sint etiam humanæ. Et arguitur à parte negatiua: Primò,
quia (vt August. quem ex. 1. de lib. arb. q. proxima citauimus, ait) per legem æternam sufficienter omnia sunt ordinatissima: illa autẽautem satis abũdeq́;abundeque nobis per naturalem communicatur: ergò humanę redundant. ¶ Secun
Secundum.
dò, lex mensura est (vt suprà diximus) nostrarum actionum: ratio autem non est rerũrerum mensura: sed ipsa potiùs rerum natura, quāquam ratio inspicit, vt. 10. Meta. autor est Arist. ergò cùm leges humanæ à ratione proficiscantur, non habent legitimam rationem legũlegum. ¶ Tertiò mensura, qualis est lex, debet esse
Tertium.
(vt ibîdem Arist. docet) certissima: certitudo autem humanæ rationi de rebus gerendis, quæ singularia sunt ac mutabilia, competere non potest, secundùm illud Sapientiæ. 9. Cogitationes mortalium timidæ, & incertæ prouidentiæ nostræ: ergò à ratione humana nulla proficiscitur lex. ¶ Quartò altera via
Quartum argumentum.
arguit̃arguitur. Esto humana ratio certa esse posset regula nostrarum actionum, multò commodiùs respublica viua hominum voce gubernaretur quàm positis legibus. Enimuerò cum iudex (vt. 5. Eth. cap. 4. autor est Aris.) sit ani
Aristot.
matum iustum, faciliùs cōgruentiusq́;congruentisque fieret ad illũillum recursum, quàm ad legẽlegem surdāsurdam & mutam. Nam cùm actiones in singularium vsu cōsistantconsistant, non potest humana lex (vt. q. sequẽtisequenti videbimus) de omnibus prouidere, singularesq́;singularesque circunstantias prospicere, vt faceret sua prudentia iudex. ¶ In contrarium autẽautem
Isidorus.
est Isidô. lib. 5. Etymol. cap. 20. & refertur inter Decreta distinct. 4. vbi ait, factas esse leges vt earum metu humana coërceatur audacia, tutaq́ue sit inter improbos innocen|tia: & in ipsis improbis formidato supplicio refręnetur audacia, & nocendi facultas.
QVæstionis huius solutio facilè ex ipsa rerum natura, & humana conditione colligitur. RespōdeturRespondetur ergò duabus conclusionibus. Vna est: Necessarium prorsus
Prima cōclusioconclusio.
fuit præter legem naturę alias humanas pro rerũrerum varietatibus, emergẽtibusq́;emergentibusque casibus ac negotijs cōdicondi. CōclusioConclusio hæc ex duabus radi
Prima ratio
cibus constat: videlicet & ex discursiuo ingenio nostro, & ex rerũrerum indigentia. Enimuerò sicut in speculabilibus, sic & in practicis innata nobis vis est ex vniuersalibus principijs & indemonstrabilibus conclusiones deducere: easdemq́;easdemque in duplici differentia. Alias quippè necessarias demōstramusdemonstramus, vt in Mathematicis: alias verò propter ineuidentiam consequentiæ sub opinione colligimus pro qualitate cuiusq́;cuiusque sciẽtięscientię. Parimodo in practicis ex primis principijs (vt dictũdictum est) præcepta Decalogi, quasi necessarias conclusiones exprimimus: & ideò sunt de iure naturę. Sed tamen quia actiones nostrę in singularibus versantur, necesse est ex eisdẽeisdem principijs obseruatis circunstantijs loci & temporis ad particularia descendere. Quapropter illę regulæ hunc in modum constitutæ, quia non necessariò ex solis principijs naturalibꝰnaturalibus pullulant, sed rationis adminiculo cōstituũturconstituuntur, humanæ leges nuncupantur. Vti sunt leges quæ in venditionibus & cæteris rerum commutationibus positæ sunt: sine quibꝰquibus genus nostrũnostrum vitāvitam nequiret transigere. ¶ Sed exur
Obiectio.
gat hinc quispiāquispiam fortasse aduersus Dei naturæq́;naturæque prouidentiam. Nunquid non prouidentiùs nobis fuisset consultum si lex ipsa naturæ vsque ad singularia doceret nos omnia. Arguitur enim hoc fuisse cōsultiusconsultius: eò quòd ratio affectibus sæpe obscuratur: cùm tamẽtamen lex naturæ semper sit perspicua. Responde
Solutio.
tur omnia esse disposita secundùm naturam nostrānostram. Rationis enim ingeniũingenium ac natura est discurrere: & ideò sapiens Deus, naturaq́;naturaque sagax semina in nobis tantùm posuit: quæ rationis cultura venirẽtvenirent ad frugem. Idq́;Idque tam in speculabilibꝰspeculabilibus quàm in practicis: videlicet tam
in artibus, quàm etiāetiam in moribus. Hinc ergò secũdòsecundo colligitur nostra cōclusioconclusio. Etenim vt quantũquantum ad sciẽtiasscientias creatus intellectus est cum principiorũprincipiorum lumine ex quibus ad diuersas sciẽtiarũscientiarum proles & opiniones discurreret, diuersasq́;diuersasque artes in lapide, ligno, & lana, alijsq́;alijsque materijs, nobis conducentes meditando excogitaret: nempè quibus vestimur, tegimur, nutrimur & oblectamur. Pari modo (vt autor est initio. 2. Ethic. Arist.) semina virtutũvirtutum moralium in nobis iecit, quæ nostra disciplina & consuetudine culta ad messem albescerent. Disciplina autem morum potissima ac efficacissima est legum humanarum positio: ergò præter legem naturæ, quæ sementem facit necessariæ sunt leges humanæ, quibus vberiùs proueniant segetes. Tertiò ea
Tertia.
dem conclusio comprobatur. Lex naturæ licet regula sit morum vniuersalis, non tamen pœnas adhibet compulsorias, quæ tamen hominibus pro statu naturæ lapsæ necessariæ sunt: ergò præter legem naturæ operæpretium est pœnales leges adhiberi. Doctrina est Arist. 10. Ethi. cap. 9. vbi ait alios natu
Aristot.
ra, & alios cōsuetudineconsuetudine, atq;atque alios disciplina fieri bonos. Natura quidem non est in nr̃anostra
Probatio.
potestate, sed Dei dono ꝗdāquidam tales nascũturnascuntur, quales virtutũvirtutum chorus genuisse videt̃videtur. Alij verò cōsuetudineconsuetudine statim ab infantia boni fiũtfiunt. Sed tamẽtamen disciplina non omnes satis institui possunt, nisi illi tantũtantum qui cōsuetudineconsuetudine sunt præmolliti. Sicuti nouale anteꝗ̈antequam excipiat semina, curuo opùs habet arâtro: ergò aduersus illos qui ad malum procliues sunt, ad bonum verò duri ac proterui, qui scilicet honesti gratia adduci non possunt, necessarius est metus vt vi cohibeantur à malo: & sic alijs vitam quietam relinquant, & sibi mens inquieta, metu cauere iubeat. Est enim homo (cuius. 1. Polit. cap. 2. autor est Aristo.) vt perfectione suscepta optimum cunctorum animalium: ità si alienus fiat à lege, & à iudicijs, omnium pessimum. Sęuissima enim est iniustitia tenens arma: homo verò arma tenet per innatam prudentiam: quæ ideò legibus dirigenda est, metuq́ue coêrcenda. Atque hac de causa (vt. q. 1. diximus) leges condere non potest nisi vel respublica vel qui eius fungitur autoritate. Eademq́ue ratione natura hominem genuit ciuile animal: nempè vt in societate legibus septus viueret.
AD primũprimum igitur argumentũargumentum respōdet̃respondetur quod
Ad primum argumentũargumentum.
etsi lex naturæ participatio sit æternæ, haud tamen humana ratio totātotam virtutẽvirtutem principiorũprincipiorum naturaliũnaturalium appręhendere potest: nisi, quę sua natura est, discurrẽdodiscurrendo. Haud enim qua in principijs vniuersalibus delitescunt simplici intuitu, veluti intellectualis angelus cernit: sed ratiocinando aliud ex alio diducit. Ob idq́;idque vt in speculabilibus ęterno lumine: | sic & in practicis æterna lege dupliciter illuminamur. Primùm suscipiendo generalia principia: secundò, vt discurrendo ex eisdem principijs alias particulares leges eliciamus: quæ cùm in eadem æterna lege præminenter existant, non satis per naturalem explicantur. Et hoc quantum ad vim directiuam legum. Sed & quantum ad coërciuam eadem penè ratio est. Lex enim naturæ malefactorum conscientias exulcerat, corroditq́;corroditque & percellit: atque vt ait ad Roman. Paulus:
Paulus.
cogitationibus satis accusat, vt possent cordati homines metu illo perculsi & turpitudinis horrore deterriti satis emendari. Ait enim. 1. Confes. Augus. Iussisti Domine & sic
Augustin.
est, vt pœna sua sibi sit omnis inordinatus animus. At quia sunt alij vsque adeò sensuum voragine submersi, vt non nisi quæ oculis obijciuntur extimescant, accumulari debuerunt humanis legibus sensualia supplicia. Ob idq́ue ait Paul. iusto non esse le
Paulus.
gem positam: nimirum quòd lex naturæ, fidei radio illustrata ei abundat vt à malo retrahatur, alliciatur ad bonum. ¶ Atq;Atque hinc
Solutio secũdisecundi argumẽtiargumenti.
planè colligitur solutio argumenti secundi. Concedimus enim rationem non esse regulam primam, sed naturalem legem, quæ est æternę imago: nihilo minùs illud exemplar ratio prospiciens leges exprimit humanas. ¶ Circa tertium autẽautem diffiteri non possumus
Ad tertium.
leges humanas non ea vigere certitudine, qua speculatiuas cōclusionesconclusiones: eò quod non circa necessaria, sed circa singularia contingentia, varietati subiecta statuuntur. Neque opùs est omnẽomnem mẽsurammensuram infallibili certitudine pollêre: sed satis est vt vnaquęq;vnaquęque secundùm ingenium suæ materiæ fida sit. Et hæc est ratio quare leges humanę non sunt, vti naturales, immobiles. ¶ Quartum argumentum gra
Ad quartũquartum.
uioris est pōderisponderis. Quæstio enim est quam Aris. 3. Poli. c. 11. tetigit: An scilicet respublica
Aristot.
meliùs ab optimo homine, quàm optima lege gubernetur. Definit autem meliùs legem quàm hominẽhominem dominari. Id quod &. 5. Ethi. c. 6. cōmemoraueratcommemorauerat. NẽpèNempe quia facilius est
vnum aut paucos prudẽtesprudentes inuenire legum cōditoresconditores, quàm iudicũiudicum multitudinem. Etenim qui leges ferant, pauci in vno sęculo satis sunt: qui verò ius dicātdicant, impendiò quāplurimiquamplurimi sunt necessarij. Deinde quoniāquoniam leges lōgilongi
Secunda ratio.
tẽporistemporis consideratione ferũturferuntur: iudicia verò breuissimè cogitāturcogitantur: & ideò faciliùs hîc, quàm illic error cōtingitcontingit. Prætereà maximè
Tertia ratio
quod cùm leges de vniuersalibus & futuris constituāturconstituantur, neq;neque personas singulariter tāganttangant, non conduntur personarũpersonarum respectu: senator verò & iudex, quia cum singularibus personis agit, odio percelli potest & amore: ac potissimùm auaritia corrũpicorrumpi. Quare melius est vt quàm maximè fieri possit cuncta legibus explicẽturexplicentur: iudicibus autẽautem non nisi minima, quę lege determinari nequeũtnequeunt, relinquāturrelinquatur. Vnde ait quod qui legem præesse iubẽtiubent, Deum pręesse iubẽtiubent & leges (vtpotè à quo ipsę promanant:) qui autẽautem hominem iubet præesse, adiungit bestiābestiam sæuam: quia libido atq;atque ira obliquos agit etiāetiam viros optimos, dum sunt in potestate. Iudices ergò non leges ipsi, sed (vt 5. Ethi. ait Arist.) legũlegum debent esse fidi custo
Aristote.
des. ¶ Et per hæc respondetur ad quoddāquoddam argumẽtumargumentum, quod sibi Aris. ibîdem de
artificibꝰartificibus opponit. ConducẽtiusConducentius enim, ait, ad corporis salutẽsalutem apparet vt medicꝰmedicus prudẽtiaprudentia sua quàm literarũliterarum præscriptis alligatus ægroto medeatur. Nam multò satiùs particulares circunstantias morbi sic habebit perspectas: ergò eadẽeadem ratione salubriùs singulari hominũhominum prudẽtiaprudentia, particularibꝰparticularibus euẽtibuseuentibus informata, poterit gubernari respublica, ꝗ̈quam præscriptis legibus. RespōsumResponsum inquāinquam duplex est. PrimũPrimum
Solutio prima.
enim negatur, medici prudentiāprudentiam quicquāquicquam valere nisi per artẽartem medicāmedicam fuerit instructa: certiùs enim per artẽartem quàm sine ipsa fit curatio. Deinde medicis non tam crebrò accidere po
Secunda solutio.
test vt corruptũcorruptum habeāthabeant animũanimum ad necādumnecandum infirmum, ꝗ̈quam iudicibus ad sententiāsententiam ferendũferendum vel in fauorẽfauorem vnius partis vel in perniciẽperniciem alterius. Et ideò periculosius est iudicis arbitratui iudicia permittere, quàm medici. Nihiloseciùs cùm de fide medici timeatur, nẽpènempe dum in suspitionẽsuspitionem venit quod pretio corruptus vel odio saluti infirmi insidiatur, oculatiùs obseruādusobseruandus est vt artis præscripta ad vnguẽvnguem seruet. Quin verò addiderim periculosum esse
maximè & temerarium vt medici suas proprias opiniones & existimationes scientię & arti anteferātanteferant. ¶ Sed quò ad iudices reuertamur: Accedit huc quartò quod (vt idem ait Philosophus. 10. Ethi.) lex dum probitatẽprobitatem iubet, licet hominẽhominem à voluptatibus cohibeātcohibeant, nemini molesta est aut odiosa, quẽadmodùmquemadmodum iudex, qui facilè in suspitionem venit, an odio alióve affectu fuerit infectus. Quapropter (vt hinc ego colligo) principũprincipum pædagogi & cōsiliarijconsiliarij hac vti debẽtdebent cautela, vt quādoquando ipsi non audẽtaudent patronos suos repræhẽdererepræhendere, leges virtutum historiasq́;historiasque legendas porrigātporrigant, quæ inuidiam non generātgenerant, & mores instituunt. | ¶ Ad reliquam autẽautem argumenti difficultatẽdifficultatem respondentes fatemur minutiora illa, quę legibus cōpręhendicompręhendi non valent, iudicis esse arbitratui relinquẽdarelinquenda, vt. ff. de legib. l. non possunt. sancit̃sancitur. Eò quod dum oĩaomnia legibꝰlegibus cōplecticomplecti non possumus, quædāquædam negligimus, nè cunctorũcunctorum iacturam faciamus: eorũeorum instar, qui ingruente tẽpestatetempestate, quædāquædam in aquas insanas exonerant, vt naui reliqua seruẽtseruent. Quocircà iudex pręter animi rectitudinẽrectitudinem apprimè sciẽtiæscientiæ ac prudẽtięprudentię indiget, vt legũlegum vniuersalia dextrè valeat ad singularium euentus accōmodareaccomodare.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm omnis humana lex à naturali deriuetur.
SEcundus articulus est, vtrùm omnis humana lex à naturali deriuet̃deriuetur. Arguitur enim primò à
parte negatiua: IustũIustum ciuile (vt. 5. Ethi. c. 7. ait Aris.) est illud qquod à principio nihil differt sic vel aliter fiat: id autẽautem quod ex lege naturę dimanat, etiam ante legem humanāhumanam referebat: non ergò omnis lex humana à naturali deriuatur. ¶ SecũdòSecundo,
Secundum. Arist. Isidorus.
ius positiuum (vt illic ait Arist. &. 5. lib. Isid.) cōtracontra naturalem diuiditur: ea autẽautem quæ à naturali lege descendũtdescendunt non diuiduntur contra ius naturale, imò sunt eius germina: ergò leges humanæ minimè à naturali deriuantur. ¶ Tertiò, lex naturæ (vt ibîdẽibidem ait Aris.) eādẽeandem
Tertium argumentum.
vim habet apud omnes: leges autẽautem humanę non item: sed vnaquæq;vnaquæque respublica suis proprijs fulcitur: ergò non omnes à lege naturæ oriũturoriuntur. ¶ Quartò, omniũomnium quæ à lege natu
Quartum.
ræ fluunt naturalis ratio reddi potest: non autem onmiũomnium quæ à maioribus cōstitutaconstituta sunt: vt Iulianus ait. ff. de legib. l. non omniũomnium. Non ergò omnes humanæ leges à naturali deriuantur. ¶ In contrarium autẽautem faciunt Ciceronis verba libr. 2. de Inuentio. Res à natura
Cicero.
profectas & à consuetudine probatas legũlegum metus & religio sanxit.
AD quæstionẽquæstionem quatuor cōclusionibusconclusionibus respondetur. Vna est: Omnis lex humani
Prima conclusio.
tùs posita, si recta est, à lege naturæ deriuat̃deriuatur. Quinimò tantùm habet rectitudinis rationisq́;rationisque legis, quantũquantum à lege naturę recipit. Lex etenim (vt arti. proximo latiùs patebit) nisi iusta fuerit, lex non est. Imò (vt ait. 1. de lib. ar. Augu.) in tantũtantum habet legis virtutẽvirtutem in quan
Augustin.
tum participat rationẽrationem iustitiæ. Ex hoc sic
ArgumentũArgumentum pro conclusione.
arguitur: iustũiustum & rectum in rebus humanis secũdùmsecundum rationis regulāregulam existimandũexistimandum est: rationis autẽautem regula (vt nuper dicebamus) est rerum natura, quāquam veluti exẽplarexemplar intueri in suis cunctis actionibus debet: ergò leges humanæ, vt quæ ab ipsa ratione fabricantur, à naturali cũctæcunctæ nascũturnascuntur. Neq;Neque verò (vt suprà diximus) vetat leges humanas duabus mensurari regulis, æterna scilicet & naturali: quarum hæc participatio illius est. Enimuerò vt architectus ex cōceptaconcepta forma domus lineas in lapide aut ligno ducit quæ ministro regulæ sunt, quas cudẽdocudendo & serrādoserrando sequi debet: sic Deus æternāæternam suam legem nobis impressit quæ esset sicut certum illius signũsignum. Quapropter dum legẽlegem naturæ imitamur, æternāæternam tenemus. Vnde Cicero lib. 2. de legib. lex in
Cicero.
quit est iustorũiustorum, iniustorumq́;iniustorumque distinctio, ad illam antiquissimāantiquissimam & rerum omniũomnium principem expressa naturānaturam, ad quam leges hominum dirigũturdiriguntur, quę supplicio improbos afficiũtafficiunt, defendunt ac tuẽturtuentur bonos. ¶ SecũdaSecunda
Secunda conclusio.
cōclusioconclusio. Bifariàm quippiāquippiam à lege naturę deriuatur. Vno modo ceu conclusio ex principijs deducta: atq;atque altero vt specifica determinatio alicuius cōmuniscommunis generis. Ex illo enim principio, Quod tibi non vis, id nemini fa
Declaratur conclusio.
cias, sequuntur illæ conclusiones: Non occides, non furtũfurtum facies &c̃etc. sed ex illo quod est, Omnis virtus pręmio digna est, & vitiũvitium pœna: lex humana sanxit sicariũsicarium latronemq́;latronemque suspendi, hæreticumq́;hæreticumque cōburicomburi. Vbi cōmunecommune supplicij genus ad particulare trahit̃trahitur. QuẽadmodùmQuemadmodum artifex formam domus in cōmunicommuni conceptam ad peculiares fabricas accommodat, vt hæc sic, illa aliter construatur. Et patet inter hos deriuationis modos latũlatum discrimẽdiscrimen. Prior enim fit per viāviam syllogismi. Cuius vtraq;vtraque præmissa est naturaliter nota: scilicet, Quod tibi non vis, alteri nè facias: nolles occidi, neq;neque tuis bonis expoliari, nec in tua vxore iniuriāiniuriam pati: ergò non homicidiũhomicidium, non furtum, non adulteriũadulterium facies. Posterior verò non fit hoc pacto. Ex hoc enim quòd omnis malus est puniẽduspuniendus, rectè instruitur syllogismus, quòd si iste est malus, iste puniatur.
Hoc tamen vniuersale, id est, sumptum cum distributione non est illud quod per legem positiuam secundo modo determinatur: sed vniuersale genus, quod ad suas applicatur species. Vt si improbus pœna plectendus est, talis, scilicet fur, puniatur tali pœna: quod non sequitur per similem | syllogismum, sed per humanam existimationem qua culpæ admetimur pœnam. Fit enim sic collectio. Omnis malus est puniendus: latroni autem congruens supplicium est suspendium, hæreticoq́ue incendium: ergò sic sunt puniẽdipuniendi. Posterior verò assumpta non est naturalis cognitio, sed humanũhumanum arbitramentum. ¶ Hinc sequitur conclusio
Tertia conclusio.
tertia. Deriuatio legis humanæ ex naturali quæ fit per viam conclusionis non est constitutio noua talis operis in genere virtutis, sed explicatio virtutis quæ in principijs naturalibus latebat. Etenim, Non fornicaberis,
Explanatur conclusio.
DepositũDepositum redde, & Decalogus, ante humanāhumanam ratiocinationem erant virtutes, latentes tamen in principijs naturalibus: sunt autem explicitùs posita nè quis sibi eorum ignorantiam prætexeret. Secunda verò deriuatio est noua constitutio operis in esse virtutis. Iure enim naturæ non erat virtus latronem occidere aut hæreticum: nam lex naturæ tantùm dicebat vt punirentur: sed lex humana fecit eorum interfectionem esse virtutem. Pari modo lex naturæ, veluti generale principium est. Temperatè & frugaliter viuendum est, quatenùs corpus expeditiùs possit animo inseruire: ex quo non propalàm sequitur abstinendum esse à carnibus, aut semel tantùm in die reficiendum: sed tamen lex humana inde id arbitrando deduxit qualis debet esse temperantia: & ideo humana lex constituit abstinentiam carnium sub virtute temperantiæ, vbi antè non erat. Eodem modo, Sabbatha sanctifices: determinauit ad hoc vel illud festum colendum, atq;atque ad sacra audienda. Quo fit vt quemadmodũquemadmodum ait S. Tho.
D. Thomas.
leges humanæ prioris generis vigorem habeāthabeant suum in lege naturæ: illæ verò posterioris ordinis, minimè. Quòd si supremāsupremam huius
rationem perscruteris, hæc est, vt reor, quòd conclusiones in suis principijs actu cōtinenturcontinentur: species autẽautem in genere non nisi in potentia: vt patet in Prædicab. Animal enim non cōtinetcontinet omnes species actu, aliâs quodcunq;quodcunque animal esset omnium specierum. Obidq́;Obidque leges illæ quæ per contractionẽcontractionem generis ad speciem cōstituunturconstituuntur vigorem non habent nisi in illa minori, quam ratio humana cōstituitconstituit: scilicet viuendum est temperatè: huic autem tempori & genti hæc temperantia congruit: ergò in Quadragesima à carnibus abstinendum est.
PRimum igitur argumentum per hanc
Ad primum argumentũargumentum.
proximam sententiam dissoluitur. Appellauit enim Philosophus. 5. Ethico. iustum
Aristot.
legale id quod est merè ciuile, id est, quod secundo modo deriuatur ex naturali: quod ideo antequàm stabiliretur non erat virtus: ac subinde neq;neque referebat sic vel aliter fieri. Secùs de altero deriuationis modo. Vnde per hanc distinctionem articulo quarto diuidemus ius humanũhumanum in ius gentium & ciuile. ¶ Pariq́;Parique modo respondetur ad secundum ar
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
gumentum, ius humanum, non quodcunq;quodcunque sed ciuile quod secũdosecundo modo deriuatur à naturali, diuidi contra ius naturale. ¶ Ad ter
Ad tertium.
tium autem respondetur, ius naturale, quod Aristot. ait eandem habere potentiam apud omnes, consistere in principijs: nam conclusiones, & præsertim specificas determinationes, ipse ibîdem agnouit variari apud varias nationes. ¶ Ad quartum respondetur quòd
Ad quartũquartum.
Iurisperitus in lege citata non negat, eorum quæ à iure naturæ per modum conclusionũconclusionum eliciuntur, posse rationem reddi: eorum autẽautem quæ secundo modo deriuantur, quia seniorum consultatione per experientiam & prudentiam statuta sunt, veluti vniuersaliũvniuersalium specificæ determinationes, non est semper exigenda ratio, sed eorum experientiæ, & prudentiæ habenda fides: vt. 6. Ethicor. author
Aristot.
est Aristoteles.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm legis humanæ qualitates rectè ab Isidôro describantur.
CIRCA alias legum species nihil opùs est qualitates perscrutari in quibus earum rectitudo posita sit: videlicet circa legem æternam, naturalem, & diuinādiuinam. Nam illæ innata natura sua bonæ & rectæ sunt. At verò de humana, quia ratio nostra hallucinari solet, explorare necesse est quibꝰquibus debeat lex conditionibus exornari, vt sit bona. EasdẽEasdem autem Isidô. lib. 5. cap. 21. hoc ordi
Isidorus.
ne ponit: Erit, inquit, lex honesta, iusta, possibilis, secundùm naturam, secundùm patrię consuetudinem, loco temporiq́;temporique cōueniensconueniens, necessaria, vtilis, manifesta quoq;quoque, nè aliquid propter obscuritatem in captione cōtineatcontineat, nullo priuato commodo, sed pro communi ciuium vtilitate conscripta. Et refertur dist. 5. can. Erit autem. ¶ Arguitur autem non esse
Argumen. 1.
necessariam tam lōgamlongam qualitatum seriem: nam suprà cap. 3. compendiosiùs dixerat, lex | erit omne quod ratione cōstiteritconstiterit duntaxat quod religioni congruat, quod disciplinæ conueniat, quod saluti proficiat: superuacanea ergò fuit prolixior oratio. ¶ Secundò,
Argument. 2
consuetudo distinguitur à lege scripta, vt author est idem Isidô. dist. 1. ergò lex non fertur secundùm consuetudinem. ¶ Tertiò,
Argumen. 3.
necessariũnecessarium dupliciter vsurpatur. Vno modo pro eo quod impossibile est aliter se habere, de quo non est necessaria lex. Ridiculum enim esset legem sancîre, vt quę in vtero habet partum ædat: necessarium autem ad consequutionem finis idem est quod vtile: repetitio ergò eiusdem fuit dicere, Vtilis & necessaria. ¶ Quartò denique arguitur. Nonnunquàm
Argumen. 4
iniquum est ad legis rigorem iudicare: sed est operæ pretium eam veluti Lesbiam regulam ex æquo & bono ad rerum euentus inflectere, vt. 5. Ethicor. cap. 10. author est Arist. ergò non est vsque adeò legi necessarium vt sit iusta. ¶ In contrarium autem facit authoritas Isidôri.
AD quæstionem respondetur vnica con
Conclusio responsiua.
clusione. Optimè Isidô. bonitatem legis suis numeris circumscripsit: priùs quidem cōpendiocompendio, pòst verò explicatiùs. Duo nanq;nanque est in lege considerare penes quæ conditiones bonæ legis exigendæ sunt, & examinandæ. Est enim lex & præscripta forma quę humanas actiones in debitum finem ducit: & prætereà mensura & regula ad exẽplarexemplar æternæ naturalisq́;naturalisque legis posita. Si autem consideretur vt forma ducẽsducens in finem, necesse est vt talis sit, qualis ad eundem conducit finem secundùm PhilosophũPhilosophum. 2. Physi. serræ nanq;nanque
Aristot.
talis est necessaria forma, qualis fuerit ad serrandum aptissima. Si autem consideretur vt regula & mensura, debet esse ad æternam & naturalem expressa. Finis autem humanæ legis est hominum vtilitas: vt. ff. de legib. l. Nulla. refertur: hoc est salus eorũeorum, morumq́;morumque suorum institutio vt tranquillè & fœliciter viuant. Prima ergò bonæ legis conditio ad legem spectat æternam, quæ fons est totius rectitudinis. Et hoc est quod ait Isidô. religioni congruens: nempe qua Deus colitur, qui primus statuendus est finis nostrarum actionum. Hoc enim ipsum & Plato. 1. de legibus,
Plato.
agnouit. Secundum quod legi humanæ tribuitur, est in ordine ad naturalem, quæ alterum est eius exemplar. Et hoc est quod illic subdit, dicens, Quod disciplinæ conueniat. Disciplina enim (vt Plat. 2. Dialogo de legib.
Plato.
docet) est puerorum educatio, morumq́;morumque nostrorum institutio. Idem ergò est disciplinæ conuenire, quod regulam esse moribus componendis appositam. Quæ quidem disciplina tradenda hominibus est secundum eorũeorum naturam. Restat ergò tertium respectu finis vt lex saluti incolumitatiq́;incollumitatique hominum proficiat. Vocatur enim hîc salus optima animi dispositio, qua ab ingruentibus affectionibus & morbis, qui nostra sunt calamitas, pręseruamur incolumes. Sic enim ait Paul. NũcNunc enim propior est nostra salus quàm cùm credidimus. ¶ Ad has tres qualitates (vt author
est S. Thom.) reducitur aliarum numerus. Explicatiùs tamen oratorum more per illum depingitur legis figura & pulchritudo. Enimuerò cùm regula sit virtutum quarum
pręmium est honor, nihil est legi antiquius quàm quòd sit honesta. Et quia verus virtutis honos diuinitùs expetendus est, optimè quod dixerat, religioni congruens, honestatis verbo explicuit. Tametsi & hoc quoq;quoque
Lex honesta
eâdem voce doceatur, vt nè sit turpis: videlicet quæ oculos & aures offendat: vti erant apud miseros illos Ethnicos ritus & leges suorum tẽplorumtemplorum. Videlicet lex BacchanaliorũBacchanaliorum, quæ crapula celebrabāturcelebrantur, & obscena hominum nuditate. Esset prætereà inhonesta lex quæ ingenuos ac illustres magnates eodem infami supplicio quo latrones puniret. Deinde, vt quod dixerat, disciplinæ conueniens, declararet, quod ad legem naturæ diximus pertinere, subiungit: Iusta, possibi
Iusta lex & poßibilis.
lis. &c̃etc. In tribus enim humana disciplina posita est. Primùm vt rationi sit adæquata, eius in cunctis lineam tenens: in quo ratio iusti
ArgumentũArgumentum.
tiæ consistit. Quòd si arguas nihil esse honestũhonestum quod non sit iustũiustum, & ideo esse frustraneāfrustraneam repetitionem, honesta & iusta: Responde
Solutio.
tur, si iustũiustum vniuersaliter accipias pro omni virtute, idem est quod honestum: attamen iustitia, specialis virtus, est pars, hoc est, vna ex quatuor speciebus honesti: vti secundùm Aristot. ait Cicero. 1. de Offic. Est enim hone
Cicero.
stum idem quod moralis virtus, quę in quatuor diuiditur cardinales. Dicere ergò honesta & iusta, specificatio est generis per speciẽspeciem. Secundò, Humana disciplina in hoc cōsistitconsistit, quod sit in nostra facultate more & vsu legum præscripta sequi. Et hoc est quod ait, possibilis secundùm naturam: hoc est secundùm cōditionemconditionem eorum quibus lex ponitur. Sed ais Nomine ipso iustitiæ includit̃includitur possibilitas:
Alter scrupulus.
Nam quod impossibile est, iustũiustum esse nequit: | Respondetur quòd hoc etiam concesso, ne
Responsio.
cesse fuit depromere qualis sit possibilitas legis. Nempè quæ sumi debet ex ciuium ingenio & conditione: Vnde possibile hoc loco accipitur pro eo quod est non difficile. Bifariàm enim Philosophus. 1. de Cœl. accipi ait
impossibile. Vno modo simpliciter: & altero pro eo quod non bene non facilè factibile est. Debetq́;Debetque possibilitatis ratio pro personarum qualitate pensari quam Isidô. naturānaturam vocat. Non enim pueris & ętate nondum firmis senióve confectis eadem imperari exercitia debẽtdebent & laborum grauamina, quæ alijs firmioribus & validioribus. Neq;Neque tot ieiunia aut spiritualia officia sunt lege à sæcularibus exigenda, quot à religiosis monachis. Tertiò requiritur ad debitam disciplinam, vt lex sit omnibus circunstantijs vestita. Circunstantiæ autem sunt, tempus & locus. Et ideo ait
secundùm consuetudinem patriæ, loco & tempori conueniens. Nam cùm rerum natura mutari non possit, quæ in diuersis regionibus diuersa fert hominum ingenia & mores & morbos, debent leges moribus regionis adaptari. Sunt enim Germani (vt verbi gratia dixerim) minùs mortis timidi, feriq́;ferique magis & truces: & ideo inter illos nonnulla scelerum genera atrocissimis supplicijs vindicāturvindicantur, qua Hispanis non sunt præ nimio eorũeorum horrore congruentia. ¶ Cætera verò qua fequuntur ad finem legis, humanam scilicet salutem spectant. Debet enim lex homines &
Lex necessaria & vtilis
à malo retrahere, & in bonum promouere. Propter primum, dicitur necessaria, scilicet ad cauendum incommoda, & nocumenta quibus peruertimur: propter secundum dicitur, vtilis. Vtile enim idem est quod mediũmedium ad finem accōmodumaccommodum. Quare, necessarium, in proposito non vsurpatur simpliciter, sed hoc pacto differt ab vtili, quòd respectu sunt diuersorum effectuum. Vnde id maximè legiferi deberent considerare nè legum multi
Legum multitudo, vitiosa.
tudine subditos obruerẽtobruerent: sed illis essent tantùm contenti, quæ sunt penitus necessariæ: nam ipsa multitudo fit statim impossibilis. Vnde illicò efficiuntur veluti aranearum telæ, quibus muscæ arcentur, non leones. Legum inquam immodica turba hoc solùm præstat, vt boni & mites, qui legibus non indigent, circumsepti viuant: peruicaces autẽautem & indomiti leges plures habeant, quas pessundent ad suas explendas libidines. ¶ Sed ad eundem finem legis perquàm maximè decens est, vt nulla sit obscuritate obuoluta, nè ad captandos ignorantes muscipula fiat: sed sit vsq;vsque adeò manifesta, vt transgressorũtransgressorum nemo possit non eam intellexisse. Vnde eodem titulo de legib. & constitu. legimus, Leges sacratissimæ quæ constringunt hominũhominum vitas, intelligi ab hominibus debent: vt vniuersi præscripto earum manifestiùs cognito, vel inhibita declinent, vel permissa sectentur. ¶ Deniq;Denique vt eundẽeundem legũlegum finẽfinem palàm Isidô
Isidorus.
rus indicaret, quasi omnium compendium conclusit dicens: Nullo priuato commodo, sed pro communi ciuium vtilitate conscripta. Etenim vt inter regem ac tyrannum hac sola ratione interest, quòd ille in commune bonum, hic autem in suum priuatum cuncta refert: sic & inter legem bonam & malam hoc idem est interstitium. At verò cùm alijs modis & respectibus leges possint pro priuato commodo constitui, ille esset omnium pessimus ac pestilentissimus si lucri gratia conderentur. Videlicet, vt vel transgressorũtransgressorum mulctis, vel dispensationum frequẽtiafrequentia, legislatorum ærarium ditesceret, aut aulicorum res augerentur. Optimè ergò ait. 1. de lib. arb. August. quòd lex iniusta non est lex. & ele
Augustinus.
ganter. 2. de legib. Cice. Constat profectò ad salutem ciuium, ciuitatumq́;ciuitatumque incolumitatẽincolumitatem, vitamq́;vitamque hominum quietam & beatam, conditas esse leges: eosq́;eosque qui primùm eiusmodi scita sanxerunt populis, ostendisse ea se scripturos atq;atque laturos, quibus illi scriptis susceptisq́;susceptisque, honestè, beateq́;beateque viuerent: quæq́ue ita composita, stataq́;stataque essent, eas leges videlicet nominârunt. Ex quo intelligi par est eos qui perniciosa & iniusta populis iussa descripserint, cùm contrà fecerint quàm polliciti professiq́;professique sint, quiduis potiùs tulisse quàm leges: vt perspicuum esse possit, in ipso nomine legis interpretando inesse vim & sententiam iusti & iuris colendi. At quid opùs est testibus? Lex, regula est: regula autem nisi recta sit, suam non retinet naturam: lex verò iniusta, obliqua est: nihil ergò minùs ꝗ̈quam lex.
PRimum igitur tertiumq́ue argumentum quæ suprà obiecimus, planè soluta sunt. ¶ Ad secundum autem respondetur. Quòd
Ad secundũsecundum.
consuetudo antequàm scripta sit vim habet legis, vt. ff. de leg. l. diuturna. &. l. sed ea ait Iurisconsultus. differt tamen à lege quæ reipublicæ cōsensuconsensu scribitur. Debet autem lex poni quę cum patriæ consuetudine non pugnet: nisi cōsuetudoconsuetudo abiectu digna sit. ¶ Ad quar
Ad quartũquartum.
tum argumentum respondetur, quòd cùm | humanarum rerum casus tantæ sint varietati subiecti, nullatenùs queunt leges tanta cōstituiconstitui certitudine, quin quandoque sint ex æquo & bono interpretandæ. Nam & lex ipsa naturalis de reddendo deposito deficit dum ab eo petitur qui nocere parat. Pari modo lex quæ capite punit homicîdam, deficit cùm quis vxorem occidit in adulterio depręhensam. Quapropter (vt eodem citato loco ait Arist.) defectus huiusmodi non sunt in le
Aristot.
ge, sed in rebus ipsis humanis, quarum casus nequeunt certiùs compręhendi. Qua vtique
Lex similis regulæ Lesbiæ.
de causa appositissimè lex comparatur regulæ Lesbiæ. Erat enim insula vbi lapides, præ sua intractabili duritie, nequibant cudendo quadrari vt adaptarentur ad regulāregulam. Et ideo vice versa regula, quæ idcircò non ferrea sed plumbea erat, flectebatur vt gibbositati lapidis adaptaretur: quò secundum regulæ curuitatem depręhenderetur in muro sedes, vel sterneretur locus cui aptiùs insideret. Vnde fit consequens vt cùm lex ob necessitatem ex æquo & bono accommodatur rebus, illam Arist. obliquitatem non tribuerit vitio, sed laudi, propter inconstantiam rerum humanarum. Sed tamen extra talem necessitatem meritò malè audit regula lesbia. Puta dum lex vel ad principum voluntatem inflectitur, vel alias ob causas non mores ad legem collimantur, sed lex ad morum corruptelam detorquetur.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm conuenienter Isidô. & qui illum sequuntur ciuiles leges ius́iusque humanum diuidat.
TANDEM in hoc postremo quęstionis articu. videndum est vtrùm diuisiones humani iuris conuenienter fiant. Et arguitur
Prima ratio à parte negatiua.
à parte negatiua: Ius humanum diuidunt tam Isidô. quàm leges ciuiles in ius gentium & ciuile: vt patet dist. 1. &. ff. de Iust. & Iure. vbi post ius naturale quod contra humanum opponitur, subsecatur ius gentium & ciuile. Ius autem gentium potiùs ad naturale pertinere videtur ꝗ̈quam ad ciuile: quandoquidem conclusio est naturalis iuris: quare Isidô. ipse qui dixerat, ius naturale esse commune omnium nationum, subdit ius gentium inde sic appellari quòd ipso omnes ferè gentes vtuntur: ergò inepta est diuisio. ¶ Secundò arguitur. Fit alia legum diuisio in leges sa
Secunda ratio.
cerdotum & militum, quæ quidem sumitur ex diuersis officijs: igitur cùm penè innumera sint officia opificiaq́;opificiaque reipublicæ, in infinitum producenda esset illa diuisio. ¶ Tertiò
Tertia ratio
arguitur: ius ciuile diuiditur in Senatusconsulta, & plebiscita, & alia id genus: hæc autẽautem tantùm materialiter differre videntur, videlicet tanquàm leges à pluribus vel paucioribus positæ: non autem formali ratione iubendi. materialis verò diuisio non cadit sub arte, quia procedere potest in infinitum: sicut si dicas leges Atheniensium vel Lacedæmoniorum vel RomanorũRomanorum: illa ergò nequâquam est artificiosa diuisio. Et eodem modo impugnatur partitio alia, qua leges diuiduntur in Corneliam, Iuliam, Semproniam, & alias quæ à solis authoribus sortiuntur diuersa nomina. Cùm enim absq;absque numero sint authores, absq;absque arte fit talis diuisio. ¶ In contrarium facit tum Isidô. tum etiam legis pru
Isidorus.
dentum authoritas.
QVæstio præsens vnica conclusione dis
Conclusio responsiua.
soluitur, quæ est hæc: Ius humanum, vt idem sit quod lex humana, quadrifariam ex arte diuiditur. Vnumquodq;Vnumquodque enim genus
Ostenditur conclusio.
secundùm id quod in eius ratione continetur per se diuiditur, & (quod aiunt) formaliter: non autem penes id quod sibi forinsecùs accidit: sicuti animal, quia in se continet animam, quæ ratione intrinseca, vel rationalis est, vel irrationalis, per se diuiditur in rationale & irrationale: non tamen in album & nigrum, sicut coloratum: in ratione autem legis humanæ quatuor per se includuntur: ergò tot modis potest in species diuidi. PrimũPrimum nanq;nanque quod legi humanæ per se competit, est deriuari (vt arti. 2. diximus) à iure diuino: idq́;idque dupliciter contingit: scilicet & per modum naturalis illationis, & per modum arbitrariæ determinationis: igitur penes has differentias primùm omnium distribuitur ius humanum in ius gentium & ciuile. Dicitur enim ius gentiũgentium quicquid mortales ex principijs naturalibus per modum conclusionis ratiocinati sunt. Exempla sunt manifesta. Statuamus illud naturale principium: Vita humana in pace & tranquillitate sustentanda est & confouenda. Inde, subsumpta altera præmissa quòd natura corrupta in communi viuens neq;neque agros coleret diligenter, neque in pace viueret, gentes intulerunt diuidendas esse possessiones. Ex eodem itidem | principio elicuerunt seruitutis legem: nam aliter seruari nequiuerat hostis in bello. Rursùs ex eodem principio, subiuncta altera pręmissa, scilicet quod homines, ciuile animal, sustentare se nequeunt nisi vicarijs se operis mutuò iuuent, intulerunt leges omnes venditionis, locationis, impignorationis, aliarũq́;aliarumque commutationum, pactorum & conuentorum: vt habetur. ff. de Iust. & Iure. l. Ex hoc iure. quibus humana societas colligatur & sustinetur. Quicquid verò per modum determinationis generis per speciem cōstitutumconstitutum est, ius appellatur ciuile. Vnaquæq́ue enim ciuitas, aut respublica sua sanxit particularia scita. Vt ex illo naturali principio, DeꝰDeus sacrificijs colendus est, diuersa instituta sunt sacrificia, boum scilicet aut caprorum: & (vt ait 5. Ethico. Arist. cap. 7.) capram dijs, sed non
Aristot.
duas oues mactare. Sacrificia verò antiquæ legis diuinitùs instituta sunt: & sacrosanctũsacrosanctum nostrum Eucharistiæ, ab ipso redemptore, qui factus est pro nobis hostia & sacrificiũsacrificium. Leges etiam (vt dicebamus) pœnarum quibus diuersis maleficiorum generibus diuersa sunt supplicia decreta, ad ius ciuile pertinent. Itaq́;Itaque ius naturale absq;absque vlla ratiocina
tione scriptum est in mẽtibusmentibus nostris: ius autem gentium naturali ratiocinatione, absq;absque hominum conuentu, & longo consilio inde elicitum: ius autem ciuile arbitratu hominũhominum in vnum coëuntium concilium constitutũconstitutum. Vnde Isidô. lib. 5. cap. 5. quod refertur dist. 1.
Isidorus.
Ius, inquit, ciuile est, quod quisque populus vel ciuitas sibi proprium diuina humanaq́;humanaque causa constituit. ¶ Vnus hinc tamen obori
Scrupulus.
tur scrupulus, responso dignus. Consequens enim ex his fieri videtur præcepta Decalogi esse de iure Gentium: quandoquidem (vt suprà visum est) ex principijs naturalibus, ceu conclusiones eruuntur. Consequens autem hoc falsum est: nam quantum ad radicem de iure naturæ censentur: quantum verò ad explicationem & positionem, de iure Diuino, tum antiquo, tum etiam EuāgelicoEuangelico. Ad hoc
Solutio.
tamen respondetur quòd ratione originis omne ius gentium dicitur de iure naturæ licet ratione illationis ac positionis nuncupetur ius gentium. Obidq́;Obidque nihil vetat si ante legem scriptam Decalogus censeretur posteriori modo de iure gentiũgentium. Tametsi propter euidentiam proximæ illationis, forsan non sortiretur nomen nisi iuris naturæ. Nam est Decalogus adeò patens, vt principijs naturalis iuris sit proximus. At verò quoniam caligante iam mortalium mente præcepta illa digito Dei in tabulis exarata sunt, nomen obtinuerunt diuini iuris. Non quòd supranaturalia sunt, sed quia Deo authore exposita. ¶ Per hæc soluitur argumentum primũprimum.
Ad primum argumentũargumentum.
Ius enim gentium sic non negatur quodammodo esse naturale, vt tamen censeatur ab illo differre propter illationem: tunc præsertim, dum longiùs conclusio à principijs distat. ¶ Secunda conditio humanæ legis est ordo
ad commune bonum. Et secundum hunc ordinem diuiditur respectu diuersorum officiorum ac ministrorum, qui egregias operas nauant communi bono: vt est lex sacerdotum, qui religionis cultui consecrantur. Et leges militum, qui publici sunt custodes: legesq́;legesque magistratuũmagistratuum, qui iustitiæ administrandæ præficiuntur. Haud tamen inde fit consequens (vt secundo loco ante quęstionem arguebatur) multiplicandam esse hanc diuisio
Soluitur secundum argumentum.
nem ad opificum numerum qui sunt in republica. Nam alij non sunt publici eius ministri communi bono deputati, sed particularibus necessitatibus inseruientes. ¶ Tertiò
conuenit legi humanæ ab illis institui, qui publica funguntur administratione rei publicæ: generis autẽautem rei publicæ (vt suprà iam secundum Aristot. in Polit. diximus) multæ sunt species. Alia enim est Aristocratia, id est
Prima Aristocratia
optimatum principatus: quare leges quę ab istis ęduntur nuncupantur Senatusconsulta, responsa prudentum. &c̃. Secunda regimi
Secunda Oligarchia.
nis species est, Oligarchia, id est, paucorum diuitumq́;diuitumque & potentum principatus. Et secundùm hoc sumitur ius prætorium, quod etiam dicitur honorarium. Tertium regimẽregimen
Tertia Democratia
est Democratia, hoc est, popularis potentia: cuius leges dicuntur plebiscita. Aliud autem distinguitur regimen tyrannicũtyrannicum, de qua specie propter eius corruptionem nullum sumitur legum nomen. Sed quartum regiminis
Quarta regiminis species.
institutum, est regnum. Et secundum hoc sumitur species legum quæ dicuntur constitutiones principum. De quibus extat titulus. 1. lib. Digestorum: Cuius prima lex est, Quod Principi placuit legis habet vigorem. Arist.
Aristot.
autem ex his videtur aliud cōminisciconminisci, quod ei forsan optimum iudicatum est. Et ex hoc (vt author est Isidô.) natæ sunt leges, quas
Isidorus.
maiores natu simul cum plebibus sanxerũtsanxerunt. ¶ Et per hæc satisfactum est tertio argumen
Ad tertium argumentũargumentum.
to. Haud enim harum differentiæ legum ob numerum tantùm legumlatorũlegumlatorum discernuntur, imò ob species regiminis diuersas. Quo|circà non est eadem ratio diuisionis legum in Romanas, AtheniẽsesAthenienses, Lacedæmones. &c̃etc. Hæc enim non specifica, sed prorsus numerica est. ¶ QuartũQuartum, quod lex humana sua ra
tione includit, est componere humanos mores, diuersosq́;diuersosque animi insultus compescere. Ex hac ergò parte sumitur diuisio legum in legem Iuliam de adulter. & Cornel. de Sica. & Aquili. & alias: quæ licèt à suis authoribus nomina traxerint, tamen non solùm hac ratione discrepant: (quod quarto argumento
Ad quartũquartum.
impugnabatur) sed propter specificāspecificam actionum distantiam, de quibus latæ sunt. RestātRestant ergò omnia argumenta soluta. Hæc autem satis dicta sint ad exponendum iuris diuisiones. De quibus, præter loca citata, copiosa fit mentio. ff. de orig. iuri.

QVAESTIO SEXTA, De potestate legis humanæ. S. Thom. 1. 2. quæst. 96.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm lex humana in communi debeat constitui.
POST legis humanæ necessitatem, qualitatemq́;qualitatemque & diuisiones, sequitur de eius potestate, & virtute. Et initio ab eius generalitate sumpto quæritur primò, vtrùm debeat in communi constitui. ¶ Et arguitur à parte negatiua. Primùm ex
Argumen. 1. partis negatiuæ.
Philosopho. 5. Ethicor. cap. 7. vbi ait: de singulis etiam lege iuberi, vt sacra Brasidæ facere: idq́;idque distinguit contra ea quæ publicis de
Aristot.
cretis instituũturinstituuntur. Inde enim colligitur, leges non in communi tantùm, sed in singulari quoq;quoque poni. ¶ Secundò, leges sunt de actio
Argument. 2
nibus nostris quæ tamen in singulari fiunt: ergò debent in singulari ferri. ¶ Tertiò, lex
Argumen. 3.
est mensura nostrarum actionum: & mensura, vt. 1. Metaphysi. docetur, debet esse certissima: actiones autem nostræ, lubricæ incertæq́;incertæque sunt: congruentiùs ergò leges de singularibus casibus decernerentur quàm in communi. ¶ In contrarium est Pomponius Iu
Pomponius.
risconsultus. ff. de legib. vbi ait: Iura constitui oportet in his quæ accidunt, hoc est, in his quæ vsu venire solent: non tamen in his quæ præter opinionẽopinionem & insperatò cōtinguntcontingunt. Idq́;Idque tribus subsequentibus legibus inculcatur.
REsponsio facilè per vnicam conclusionẽconclusionem
instituitur. Lex debet in communi constitui. Hoc est non debet præcipere, Si talis aut talis occiderit, vel tali de causa, aut cum tali circunstantia, capite plectatur: verùm in communi, Quicunq;Quicunque occiderit. Accidentarię enim illæ circunstantiæ nequeunt lege concludi, at per prudentiam sunt posteà perpendendę. Enimuerò vt in speculatiuis, quemadmodùm iubebat Plato, quiescendum in speciebus est: eò quòd de singularibus, quæ caduca sunt, nulla est scientia sed experientia: sic & in practicis de singularibus quæ fortè accidunt nulla esse potest lex, sed sola prudentia. Probatur autem prætereà conclusio
Probatio cōclusionisconclusionis.
tum ex fine legis, tum ex alijs quæ illi adhærẽtadhærent. Iam enim in quęstione proxima assertũassertum est legẽlegem deberi pro cōmunicommuni vtilitate ciuium scisci. Inde ergò fit vt debeat talis condi, qualis communi expediat bono: commune autem bonum ex multis constat, tam personis quàm negotiorum varietate. Sunt inquam qui legibus parêre coguntur, senes & iuuenes, potentes & debiles, sapientes & ignorantes: quibus multa possunt negotia contingere. Debet ergò legifer hisce omnibus prospicere: quod fieri aliter nequit quàm si lex in communi ponatur. Deinde ponitur (vt. 1. de Ciuita. Dei, ait August.) non vt paruo tem
Augustinus
pore duret, sed vt lōgislongis sæculis. Graue enim respublica accipit detrimentum frequenti summutatione legum: si autem de singularibus casibus poneretur, illis demutatis mutari & ipsa subinde deberet. Ex præsenti conclusione elicitur illud axiôma, Lex non respicit ea quæ rarò, sed ea quæ plurimùm cōtinguntcontingunt. Quod Iurisconsultus verbis citatis pronuntiat. ¶ Contra hanc igitur legũlegum naturānaturam
grauiter peccant qui singulis casibus legibus occurrere cōtenduntcontendunt. Extat (vt exempli gratia dicam) lex de ambitu: nempe quo candidati ambire prensareq́;prensareque prohibẽturprohibentur. Vt autẽautem hic murus firmior sit, alia cōmuniturcommuniter lege: videlicet nè quis domos ipsorum adeat, nè ipsi obambulent, nè vllus cum altero colloquatur. Quòd si scholaris contra fecerit, iure suffragandi priuetur: si verò candidatus ipse, ius quoq;quoque amittat petendi CathedrāCathedram. Re vera hoc plus iusto est irretire humanos animos.
Contra eandẽeandem itidem doctrinādoctrinam delinquunt, | qui in condendis legibus non alia tempora longiùs prospiciũtprospiciunt quàm quod præsens est. Sunt inquam qui exiguum numerũnumerum personarum considerantes charitate feruentium graui legum onere religionum familias premunt, quas cùm posteri ferre nequeant, ceruicibus excutiunt. Verissima ergò doctrina est quod leges debent sic in cōmunicommuni ferri, vt multis temporibus, personarumq́;personarumque qualitatibus & casibus coaptari possint.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum.
detur tres gradus in præsentiarũpræsentiarum distingui præceptionum ac prohibitionũprohibitionum humanarum. Primus est omninò generalis: nempè
Primus gradus.
quando instituta non in gratiam alicuius singularis, sed in bonũbonum totius reipublicæ fiunt, & hæc propriè dicuntur leges: vt, Qui cædẽcædem fecerit, capite plectatur. Magistratus non pretio creentur. Iudicia iudices nè pretio vendātvendant. Et istę sunt propriè leges. Alia verò sunt
SecũdusSecundus gradus.
quæ in gratiam singularis personæ cōcedunturconceduntur. Et istæ non tam leges quàm priuilegia seu dispensationes dicũturdicuntur: vt cùm rex militi strenuè se in bello gerẽtigerenti iura nobilitatis cōfertconfert. Et eleemosynas in subsidium belli cōtracontra Turcas largientibus singularia Pontifex impartitur priuilegia. Hoc autẽautem perspectè audiendũaudiendum
est. Potest enim vera lex in gratiāgratiam singularis personæ ferri, vt sunt leges Festorum quæ in honorem Virginis sacrę, aut alius cuiusq;cuiusque Diui solenniter feriamus: nam istæ etiam in cōmunicommuni omni populo indicũturindicuntur. Priuilegia autem non præferunt talẽtalem vniuersalitatis speciẽspeciem: aliâs iam inducerẽtinducerent formam legis. Vt est illa quæ totam nobilitatem à soluendis tributis eximit: & illa generalis, Qui tot annis militauerit, emeritus sit miles. In postremo autem
Postremus gradus.
gradu sunt sententiæ iudicum (quę vt suprà dictum est) non leges, sed legum sunt applicationes ad singularia. ¶ Secundi autẽautem argu
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
menti responsio facilima est. Nam cùm lex mensura sit, non debent esse tot leges quot actiones: sed sicuti vna regula artifex plurimos disponit lapides, & eâdem vlna plurimas metimur quantitates: sic vna communi lege plurimas regulamus actiones. ¶ Ter
Ad tertium.
tio autem argumento fatemur non posse humanas leges tanta pollêre certitudine quanta est in naturali: sed tamen neq;neque in omnibus exigenda est eadem certitudo: vt. 1. Ethicor.
Aristot.
ait Aristot. Et ideò satis est humanis legibus si plurimùm sint vsu rectæ, licèt nonnunquàm deficiant.
2
ARTICVLVS. II.
Vtrùm ad legem humanam pertineat omnia vitia cohiberi.
POstquàm de generali forma legis visum est, in communi esse ferendam, sequitur vt de eius latitudine videamus, an omnia vitia debeātdebeant humanis legibus prohiberi. Existit enim statim in foribus ratio affirmatiua. Enimuerò si leges (vt suprà nos
Prima ratio. Isidorus.
Isidô. docuit) in hoc humanitùs positæ sunt, vt earum metu coërceatur iniquorum audacia, cùm aliter coërceri nequeat, quàm si omnia prohibeantur vitia, consequens fit vt omnia humanis legibus vetari debeant.
¶ Secundò, cùm etiam ex Aristotele iam au
Secunda ratio.
diuimus illud esse legislatoris propositum, vt bonos studiososq́;studiososque faciat ciues: id autem nequeat nisi homines ab omnibus vitijs refrenando: fit vt debeat legibus omnia compescere vitia. ¶ Tertiò, lex humana (vt etiāetiam
Tertia ratio
visum est) à naturali deriuatur: legi autem naturæ cuncta repugnātrepugnant vitia: ergò legibus humanis omnia caueri debent. ¶ In contrariũcontrarium est August. lib. 1. de libe. arb. vbi ait huma
Augustinus.
nam legem multa concedere, ac impunita relinquere, quæ per diuinam prouidentiam vindicantur.
REsponsio huius quæstionis more & vsu patentissima est, quæ duabus conclusio
nibus constat. Prior est: Leges humanæ non omnia prohibent vitia. Fulcitur autem hac naturali ratione: Lex (quod identidem resumimus) mensura est humanarũhumanarum actionum: mensura autem (vt. 10. Metaphysi. author est Philosophus) homogenea esse debet, hoc est eiusdem rationis rebus ipsis quas metimur. Enimuerò quantitates continuas vlna metimur, aut pede, aut palmo, quæ quantitates itidem cōtinuæcontinuæ sunt: liquores verò & grana metimur modio: sed pondera libra: idq́;idque in singulis generibus obseruamus: fit ergò consequens vt leges hominum humanę sint conditioni adaptandę. Id quod Isidô. illic admonuit, vbi iussit legem debere esse possibilem secundùm naturam & secundùm consuetudinem patriæ. Conditio autem humana id postulat, vt leges non sint summo rigore vitiorum vindices: ergò tales debent institui. Quòd autem hoc nostra cōditioconditio & ingenium expostulet, sic accipito: Leges toti mul|titudini ponuntur: in multitudine autẽautem longè plures sunt qui virtutum habitibus non sunt imbuti, sed cum prauis corruptisq́;corruptisque affectibus colluctantur, quiq́;quique adeò potentes non sunt præclara virtutum opera assequi: nam studiosi habitꝰhabitus sunt, quibus facultatem nanciscimur studiosè agendi: ergò sicuti leges non eædem pueris quæ viris, neq;neque eædem sæcularibus quæ religiosis ferendæ sunt: sic neq;neque toti multitudini illa sub pœnæ interminatione prohibenda sunt à quibus tota multitudo pro humana fragilitate abstinere non potest, sed ea prorsus quæ plurimi cauere possunt. ¶ Posterior conclusio. Ea potissimùm
Postrema conclusio.
vitia, flagitia, & scelera, debent leges humanę prohibere, quæ rempublicam de sua pace & quiete deturbant: qualia sunt crimina quæ iniuriāiniuriam habent annexam: puta illa quæ sunt contra commutatiuam iustitiam, vt homicidia, furta, adulteria, fraudes, & insidias, atq;atque id genus reliqua. Enimuerò tranquillitas hęc
Probatio.
& reipublicæ serenitas, scopus est & finis omnium qui leges condunt. Quin verò alia quę impunè permittunt, vt hæc euitentur sinunt: nempè meretricia, vt adulterijs obuietur: vsuræ, vt caueantur furta. Hinc fit crimi
CorollariũCollorarium.
na & scelera non quo grauiora sunt coràm Deo duriùs in republica vindicari: sed quo paci sunt magis inimica. Periuria enim quæ peiora sunt furtis, & blasphemiæ quæ homicidia sua immanitate exuperant, non prohibentur capitali supplicio, sed Deo reseruāturreseruantur castiganda. Veruntamen illa quę substantiāsubstantiam religionis cōcutiuntconcutiunt, vt hæreses & apostasiæ: atq;atque illa quæ sua fœditate aures inficiunt, licèt non sint hominibus iniuriosa, acerbiùs nihilo minùs sunt vindicanda.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum.
detur, quòd Isidôrus dum ait, legũlegum metu coërcenda esse hominũhominum audaciāaudaciam, seipsum exponit, quòd debeātdebeant legibus prohiberi iniuriæ quas cōtracontra iustitiam impuri audacesq́;audacesque homines reipublicę inferunt: haud tamen arbitratur necessariũnecessarium cunctas subinde culpas in quas debilitas humani generis collabitur, earundem vigore vlciscendas. ¶ Ad secundũsecundum
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
autem respondetur, homines ad virtutem alliciendos esse ac promouendos more suo, vt scilicet gradatim eorũeorum imperfectione ad perfectionem appulsa, promoueantur. Obidq́;Obidque non sunt legibus, quæ omnibus debent esse communes, illa instituenda egregia officia, quæ solis integris viris, & virtute progressis possibilia sunt: sed illa prorsus quæ etiam imperfectiores adire ferreq́;ferreque possunt, vt illis facilioribus imbuti ad alia quæ ardua sunt valeant sua sponte conscendere. Ac non citiùs vsu veniat, vt dum nimia legum angustia sepiuntur, in deteriora prosiliant. Nam (vt legitur Prouer. 30.) qui nimis emungit elicit san
Prouerb. 30. Matth. 9.
guinem. Et Matth. 9. Si vinum nouum, id est ardua & calore feruentia mandata, mittatur in vtres veteres, id est, in homines impuros corruptisq́;corruptisque affectibus laceros, vinum effunditur, hoc est, præcepta contemnuntur, & ex contemptu iniqui in peiora prorumpunt. ¶ Ad tertium respondetur quòd etsi lex hu
Ad tertium argumentũargumentum.
mana à naturali deriuetur, non tamen illam ad vnguem adæquare debet: neq;neque ideo (vt loco citato ait August.) quòd non omnia vetet, quæ vetat & iubet improbanda sunt.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm lex humana omnium virtutum actus præcipiat.
VT circa malorum prohibitionẽprohibitionem sic & circa virtutum præceptionem videndũvidendum est quàm latè lex humana se extendat, vtrùm scilicet omnium virtutũvirtutum actus debeat præcipere. Et arguitur à parte negatiua.
Argumen. 1. partis negatiuæ.
Virtutum officia vitiorumq́;vitiorumque opera contraria sunt: lex humana non oĩaomnia prohibet vitia: ergò nec omnes præcipit studiosas actiones. ¶ Secundò, virtutis opus à virtute procedit:
Argument. 2
Virtus autem finis est legis: nam vt diximus finis legislatoris est bonos studiososq́;studiososque facere ciues: præcepta verò legis non finis, sed media sunt ad consequendum finem: ergò virtutum opera non cadunt sub præcepto legis. ¶ In contrarium autem est authoritas Philosophi. 5. Ethicor. cap. 1. vbi ait: leges ob com
Aristot.
munem omnium vtilitatem de omnibus dictare. Quare præcipit, inquit, lex & ea agere quæ ad virũvirum pertinet fortem, & item ea quæ sunt temperantiæ, & etiam ea quæ sunt māsuetimansueti, & in cæteris identidem virtutibus atq;atque vitijs alia iubens atq;atque alia vetans.
AD præsentem quæstionem perinde atq;atque ad præcedentem duabus conclusionibus respondetur. Prior est: Nulla est virtutis
species, de cuius actibus non aliquos præcipiat lex humana. Conclusio est non solùm Arist. loco citato, verũverum & Platonis Dialog. 1. | de legibus. vbi ait eos qui de diuina republica disserunt, non ad particulam virtutis & præsertim ad degetiorem, sed ad vniuersam ipsos virtutem respexisse putandum, & per singulas earum species leges quæsisse. Ratio
Ratio cōclusionisconclusionis.
autem quam nos natura docet, quamq́;quamque sanctus Thom. dilucidat, hæc est. Virtutum species ratione obiectorum distinguuntur: nullum autem est virtutis obiectum quod non ad bonum referri possit commune, quin verò sæpissimè idem etiam ad priuatum: vt ea quæ fortitudinis sunt, & ad protectionem, seu propriæ personæ, seu amici accommodari contingit, & rursùs ad tutelam reipublicæ. Et quæ sunt temperantiæ ad bonam priuati hominis valetudinem, & rursùs vt habilior ciuis ad contemplationem fiat eorum quæ bono publico conducunt. Et simile est in cæteris. Cùm igitur lex omnis humana (vt dictum est) ob communem mortalium vtilitatem constituatur, consequens fit vt nulla sit virtutis species de cuius actionibus lex humana non iubeat. Quòd si des fortè priuatam aliquam, infrà tibi respondebitur. ¶ Posterior conclusio. Leges hu
Vltima conclusio.
manæ non de singulis actibus singularium virtutum præcipiunt. Itâque præcipiunt de singularum virtutum aliquibus actionibus: non tamen de singulis omnium. Vt si verbi gratia dixerimus, in materia for
Explanatur conclusio.
titudinis præcipit lex humana rempublicam defendere, etiam cum mortis periculo: non autem sic defendere amicum: sed hoc relinquit legi naturæ. In materia temperantiæ præcipit Ecclesia certis diebus ieiunia: non autem in reliquo temporis anno moderatè comedere, quod facit lex naturæ. In materia religionis iubet certos dies Diuis dedicare, ac sacris interesse: non autem ad alias cogit orationes liberas. In materia iustitiæ & liberalitatis præcipit in graui necessitate & parentibus alere filios secundùm suum statum, & nonnunquàm filijs viceversa parentes. Extra illos autem casus reliqua ad legem naturæ & diuinam remittit de honore parentibus deferendo. In summa, lex humana ea duntaxat præcipit officia quæ ad bonum commune referuntur: vel per se, & proximè, vt ad publicum bellum arma indui: vel mediatè (vt aiunt,) vt illa quæ ad bonam attinent disciplinam per quam ciues ad bonum iustitiæ & pacis instituuntur. Quæris ergò quid si aliqua esset
Quæstio.
virtutis species quæ nullatenùs ad bonum publicum referri posset? Respondetur nul
Solutio.
lam esse prorsus cuius non saltem aliquis actus ad idem bonum quandoq́ue referri valeat. Neque verò generalis hæc conclusio morales tantùm virtutes amplexatur, verùm & intellectuales. Legibus nanque humanis, & artes iubentur in republica & scientiarum contemplationes. ¶ At verò si ità res
ArgumentũArgumentum.
habet, vt etiam virtutes intellectuales cōclusioconclusio cōpræhendatcompræhendat, emergit statim argumentum quòd non sit in vniuersum vera. Nam obiectum supremæ virtutis intellectualis in qua summa posita est nostra fœlicitas, cùm Deus ipse sit per essentiāessentiam, in nullũnullum aliud commune bonũbonum est referibile. Respondetur autẽautem
Responsio.
quod etsi per se Deus in nullum aliũalium referatur finem, eò quòd ipse sit vniuersalis omnium, idemq́;idemque summus: tamen quatenùs faciali visione à nobis attingitur & possidetur, refertur quidem, tum in nostram fœlicitatem ac beatitudinem, tum etiam in suam ipsius gloriam, quæ per eandem visionem fit in beatis illustrior.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum
detur quòd sicut lex humana non prohibet singulos vitiosos actus, ità neque præcipit studiosos vniuersos. Sed est tamen differentia quòd quantum ad virtutes nulla est species cuius non aliquem præcipiat actum: tamen quantũquantum ad vitia, nihil vetat aliquāaliquam esse speciem cuius nullũnullum actũactum prohibeat. Et proptereà præcedenti articulo respōsumresponsum est ad vniuersalitatẽvniuersalitatem negatiuè: præsenti verò affirmatiuè. NullũNullum enim prohibet aut iocosum aut officiosum mendaciũmendacium, neq;neque vllam simplicem fornicationem, nisi circunstantiam habeat speciem variantem in genere moris: vt adulterium, incestum. &c̃etc. ¶ Ad secundum
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
respondetur quòd actus bifariàm dicitur virtutis: vno modo quantum ad substantiam: quia scilicet fit secundum rationis normam: siue ex habitu procedat, siue ab eo fiat qui non est habitu præditus. Alio verò modo quia ex habitu proficiscitur, atq;atque adeò promptè & delectabiliter fit: lex ergò nihil de habitibus præcipit, sed de actibus, qui media sunt ad comparandum habitum. Præcipit inquam pro republica pugnare, nihil curans an ex habitu id fiat: agere autem ex habitu, non est præceptum legis, sed finis: nam iubendo nobis operari, intendit legifer habitus in nobis ingenerare quibus studiosi efficiamur.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm lex humana imponat subditis neceßitatem in foro conscientiæ.
POSTQVAM visum est de potestate legis humanæ quantum ad extensionem, videre restat quantũquantum ad eius vim, an vsq;vsque ad conscientias attingat, quas ligare possit. Est enim statim in propatulo ar
Argumen. 1.
gumentum à parte negatiua. Potestas inferioris non attingit vsq;vsque ad superioris forum: vt in eius iudicio obligare possit: potestas leges ferendi humana est inferior diuina: ergò non potest conscientias ligare quantum ad diuinum forum. ¶ Secundò arguitur quòd
Argumen. 2.
inde sequeretur & patremfamiliâs suis liberis posse itidem leges sciscere, quæ conscientias obligarẽtobligarent in foro Dei. Nam sicut præceptum est obedire superioribus, ità & honorare parentes, vbi & obedientia compræhenditur: consequens autem videtur esse contra id quod suprà dictũdictum est: nempè citra vim coërciuācoërciuam, quæ in patrefamiliâs non existit, leges non posse cōdicondi. ¶ Tertiò, iudiciũiudiciuim cōscientiæconscientiæ ex di
Argumen. 3.
uinis pendet mādatismandatis quæ indicia sunt & documenta diuinę voluntatis: cōtingitcontingit autem leges humanas cum diuinis pugnare, secundũsecundum illud Matth. 15. irritum fecistis mandatũmandatum Dei
Matthæus.
propter traditiones vestras: ergò non oĩsomnis lex humana obligat in foro cōscientiæconscientiæ. ¶ Quin
Argumen. 4
verò quartò arguitur. Sententia iudicis (vt suprà diximus) est quędāquędam legis applicatio: eiusmodi autẽautem sentẽtiasententia non semper obligat, etiāetiam si in foro exteriori iusta sit: vt puta dum iudex secundũsecundum allegata & probata contra veritatem innocentem condemnat. Imò quandoq;quandoque cōdẽnatuscondemnatus nullatenùs potest sententiæ parêre: vt si clam quis duxit vxorẽvxorem vnāvnam, & palâm alterāalteram: tunc enim iustè & iuridicè debitũdebitum iubetur reddere secundæ, & tamen potiùs mori debet quàm obtẽperareobtemperare: esset nanq;nanque fornicatio: ergò neq;neque lex iusta obligat in cōscientiaconscientia. ¶ Quintò, leges humanæ frequẽterfrequenter solent
Argumen. 5.
calumniācalumniam, ac subinde iniuriāiniuriam hominibus irrogare, secundũsecundum illud Isaiæ. 10. Væ qui cōduntcondunt le
Isaias.
ges iniquas, & scribẽtesscribentes, iniustitias scripserũtscripserunt, vt opprimerẽtopprimerent in iudicio pauperes, & vim facerent causæ humilium populi mei. oppressionẽoppressionem autẽautem ac tyrannidẽtyrannidem repellere cuiq́;cuique fas est. ¶ In contrarium est Apostolus Petrus in sua
Petrus.
prima Cano. cap. 2. Vbi postꝗ̈postquam omnes Christianæ familiæ admonuit, vt subditi essent dominis, non tantũtantum bonis, sed etiam discolis, quia sic erat voluntas Dei, subdit: Hæc est enim gratia si propter Dei cōscientiamconscientiam sustinet quis tristitias, patiens iniustè. dicens autẽautem propter conscientiam Dei, insinuat conscientiam ciuilibus legibus ligari.
QVæstio est in qua aliquātoaliquanto plus dubietatis, ac difficultatis ꝗ̈quam in superioribus inest. Ad cuius vtiq́;vtique intellectũintellectum distinguendũdistinguendum est inter leges iustas atq;atque iniustas. Tribus ergò cōclusionibusconclusionibus ad quæstionẽquæstionem respōdeturrespondetur. Prima, lex humana tam ciuilis ꝗ̈quam canonica, si
Prima conclusio. Probatio.
iusta sit, authoritate viget viq́;vique pollet obligādiobligandi subditorũsubditorum conscientias. Probatur. Lex oĩsomnis humana (vt dictũdictum est) ab æterna per naturalem deriuatur: secundũsecundum illud Prouerb. 8. Per me Reges regnant, & legũlegum cōditoresconditores iusta decernũtdecernunt: vbi (vt suprà discernẽdodiscernendo notauimus) priori membro designatur regnādiregnandi potestas diuinitùs principibꝰprincipibus collata: iuxta illud Pau
Paulus.
li: Omnis potestas à Domino Deo est: posteriori verò prudentia per quāquam leges cōduntcondunt & executioni mandant: ergò ex eadẽeadem æterna lege virtus ad easdem subinde leges deriuatur, qua sint in cōscientiaconscientia apud DeũDeum ipsum obligatoriæ. Existimatur autem legis iustitia ex
omnibus eius causis: scilicet finali, efficiente, materiali, atq;atque formali. Finali inquam, vt pro communi bono sit cōditacondita: eadem enim differentia (vt diximus) quæ inter tyrannũtyrannum & regẽregem, inter leges quoq;quoque dignoscitur. Nempè vt quæ pro cōmunicommuni vtilitate sit lata, iusta habeatur: quæ verò pro particulari, tyrannica. Secundò, ex parte agentis: vtpotè quod qui illāillam tulerit, suam non fuerit facultatem transgressus. Tertiò, ex parte materiæ. Quoniam, vt quæ pro tempore & loco bona sunt, prohiberi non debent: ità neq;neque opera mala materia præceptionis sunt. Quartò ex parte formę. Nam cùm lex, regula sit, ea debet rectitudine & æquitate splendere, vt talẽtalem seruet tam in honoribus ꝗ̈quam in oneribus proportionem ad ciues, qualem ipsi habent ad corpus reipublicæ: sunt quippe ceu partes in toto: obidq́;obidque sicut partibus diuisa sunt à natura munera, sic & onera secundùm proportionem facultatum ciuium imperanda singulis sunt, atq;atque honores secundùm proportionem dignitatum impartiendi. Igitur quæ lex his fuerit numeris absoluta, obligatoria erit. ¶ Se
Secunda CōclusioConclusio.
cunda conclusio: lex humana iniusta non obligat in foro conscientiæ. Conclusio ex superioribus fit notissima. Nam lex iniusta,
Probatio.
| cùm recta non sit, regula esse nequit, atq;atque adeò neq;neque lex: quæ autem non est lex, obligat neminem. Legis autem iniustitia duobus pen
satur modis. Primò, si bono aduersetur humano: vt puta ratione aliqua cuipiam prædictarum quatuor contraria, videlicet ex defectu aut debiti finis, aut agentis, aut materiæ, aut formæ. Altero modo si contraria sit bono diuino. Et quanuis nequeant Deo esse contrariæ nisi ratione pariter materiæ, vel aliarum prædictarum causarum, notatur tamen distinctio hæc vt ad tertiam conclusionem sternatur aditus, quæ talis est. ¶ Le
Tertia conclusio.
ges illæ quæ humano tantùm bono aduersantur, licèt in conscientia de se non obligent, ligant tamen quandoq́ue ratione scandali: quæ verò diuino bono impiè repugnant, nullatenùs: sed apertè est illis obuiandum. Prius membrum patet: nam in his quæ præ se non ferunt manifestariam tyrannidem, resistere potentibus non est citra scandalum possibile: & ideo ferendi interim sunt quousq;quousque leniori via in mentem saniorem adducantur. Huc enim pertinet Christianum cōsiliumconsilium, Matthæ. 5. Qui angariauerit te mille
Matthæus.
passus, vade cum eo & alia duo: & qui abstulerit tibi tunicam, da ei & pallium. At verò si tyranni vel ad idololatriam nos suis legibus inducerent, vel à nostris arcerent sacramentis, vel ad alios mores aut ritus fidei contrarios propellerent, nullum esset formidandum scandalum, sed illud esset grauissimũgrauissimum, si illis non statim posthabita vita obsisteremus. Hic enim est legitimus sensus illius, Actu. 5. Obedire oportet Deo magis quàm
Actu. 5.
hominibus. Sic nanq;nanque respondit Petrus principi Sacerdotum præcipienti nè in nomine Christi prædicarent. Hisce iniustitiæ formulis ex arte dispositis vniuersæ cōpręhendunturcompręhenduntur quas iuris interpretes ad duodecim vel plures congestim multiplicant: vt est tum apud alios Summistas videre, tum apud Syl
Syluester. Quæstio.
uest. verbo, lex. §. 9. ¶ Vt autẽautem hæc accuratiùs collimentur, speculandum primùm de prima conclusione est, quo sit gradu tenenda. Ad quod respondetur non esse tam sublimi
Solutio.
tamq́;tamque firmo certitudinis gradu constabilitam de ciuilibus legibus, quàm de ecclesiasticis: obidq́;obidque de Ecclesiasticis, Papæ potissimũpotissimum ac Conciliorum, adhibetur quarta cōclusioconclusio. ¶ Tanquàm fides catholica cōfitendumconfitendum est
Quarta conclusio.
Ecclesiasticas sanctasq́;sanctasque leges obligare in foro conscientiæ genere suo sub reatu mortalis maculæ. Irrepsit enim olim VvaldensiũVvaldensium er
Vvaldenses.
ror, postq́;postque Ioannis Vvicleff, eorundemq́;eorundemque
Ioannes Vvicleff. Lutherus.
tandem legitimi hæredis Lutheri, quòd neq;neque in Pontifice maximo, neq;neque in tota Ecclesia potestas vlla est cōdendicondendi aut articulos fidei, aut morum leges. Sic enim habet vigesimusseptimus eius articulus inter exhibitos ad Leonem: Quare (vt aiunt) sola illa mandata obligant in conscientia, quæ in Euangelio
explicita sunt. Extant autem apertissima testimonia, quibus isti cōfutanturconfutantur. Vt est illud Luce. 10. Qui vos audit, me audit: & qui vos spernit, me spernit. Et Matth. 18. Si peccauerit. &c̃etc. dic Ecclesiæ, si ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicꝰethnicus & publicanꝰpublicanus. Vbi cōpertissimũcompertissimum est iurisdictionẽiurisdictionem Ecclesiæ designari. ItẽItem, quodcũq;quodcumque ligaueris super terrāterram, erit ligatum & in cœlis. Et Ioan. 20. Data est mihi oĩsomnis
Ioan. 20.
potestas in cœlo & in terra: sicut misit me viuens pater, & ego mitto vos. Accipite spiritũspiritum sanctum: quorum remiseritis peccata, remissa erunt: & quorum retinueritis retenta erũterunt. Quid euidentius ꝗ̈quam illic (vt ait Chrysos.)
Chrysost.
collatam fuisse à Christo Apostolis ac subinde Ecclesiæ potestatem quam ipse attulerat à Patre? Eò præcipuè quòd retinere peccata, functio est habentis potestatem obligādiobligandi. Et Deut. 17. lex extat quod qui non obediret sacerdo
Deutero. 17.
ti morte moreretur: morte autem nemo plectitur nisi ob graue peccatum mortale: ergò fortiori ratione lege noua, quam & Christus instituit, & Spiritus sanctus gubernat, eadem est authoritas confitenda. Idq́ue verba illa palàm ostendunt Actuum. 15. Visum
Actu. 15.
est Spiritui sancto & nobis nihil vltra imponere vobis quàm hæc necessaria. &c̃. Re vera cùm Ecclesia suis legibus obligare nos intelligat sub reatu mortalis culpæ, & Christus suāsuam sit curam pollicitus, & Spiritus sancti regimen quẽquem ad hoc se missurum promisit à Patre, nè in rebus tam arduis falli posset, certissima colligitur fides, in hoc eandem ecclesiāecclesiam non deseri, sed certa pollêre authoritate obligandi. ¶ Iam id demum de ratione finis con
Ratio in hæreticos.
uincitur. Enimuerò cùm mortalium status nunꝗ̈nunquam sit fixus, sed pro temporũtemporum locorumq́;locorumque diuersitate lubricè varietur, non satis Christus legibus à se positis Ecclesiæ in perpetuũperpetuum consuluisset, nisi potestatẽpotestatem reliquisset in Ecclesia nouas pro tẽporetempore cōdendicondendi, quæ in suo ipsius diuino foro obligare valerẽtvalerent. Hæresis autem
hæc iam in Concilio Viennensi, vt habetur Clem. ad nostrānostram. de hęret. & in ConstātiensiConstantiensi, ac deinceps à Leone. 10. merito suo cōdemnatacondemnata est. ¶ At verò de potestate ciuili non est tan|to robore cōclusioconclusio firma, quin sunt in cōtrariumcontrarium argumenta nonnulla. ¶ Primum, obli
Argumen. 1.
gare ad culpāculpam in foro conscientiæ, cum animas vulneret, videtur spiritualis potestas, qualis in Ecclesia est: non autem in potestate ciuili. Secundò, potestas ciuilis non illucusq́;illucusque proten
Argumen. 2.
ditur, vt possit peccata remittere: cōsequensconsequens ergò apparet vt neq;neque possit in peccata conijcere. IniquũIniquum enim censere quis posset vt qui religare nequit, ligare valeat: Ecclesia nanq;nanque vtrunq́;vtrunque potest. Tertiò, finis proximus ciuilis
Argumen. 3.
potestatis est temporarius reipublicæ status: ergò ad æterna supplicia non se dilatat. Quartò, Potestas quæ in conscientia reum culpæ
Argumen. 4
punire nequit æterna pœna, non potest sub reatu talis culpæ obligare: potestas autẽautem ciuilis in foro cōscientiæconscientiæ nullam potest imponere pœnam, sicuti spiritualis, quæ illas in sacramento decernit pœnas, quas si hic non persolueris, patieris in altero sæculo. Postremò ar
Postremum argumentũargumentum.
guitur vt articulus neruusq́;neruusque materiæ detegatur. Aut obligatio ad culpam est in arbitrio principis ferentis legem, aut præter suam voluntatem sequitur ex natura legis. Si prius dederis, fit vt nunꝗ̈nunquam lex ciuilis obliget sub reatu culpæ: quia nulla est lex quæ talem circũstantiamcircunstantiam exprimat. Si autẽautem posterius cōcesserisconcesseris, scilicet, vt obligatio sequatur ex natura legis, cōsequiturconsequitur vt Princeps nullānullam possit cōderecondere legem, quæ non obliget sub reatu culpæ, quod tamen creditu durum est: quandoquidem in religionibus, præcipuè in nostra multæ sunt leges nullo nos ligantes culpæ reatu. ¶ Veruntamen his nihil obstantibus cōclusioconclusio
quæ secundùm mentem D. Tho. primo loco asserta est, suam etiam inconcussam retinet veritatẽveritatem in ciuilibus legibus: quippe quæ ad culpam obligātobligant, & de genere suo ad mortalem. Enimuerò sicut reipublicæ ecclesiasti
Probatio.
cæ, sic & ciuili necessaria fuit ratione finis potestas seipsam gubernandi, atq;atque adeò leges pro temporum regionumq́;regionumque varietate instituendi: licèt hæc potestas (vt lib. 4. sub titulo de dominio. fusiùs disserendum est) aliter quàm ecclesiastica à Deo defluxerit. IllāIllam enim Christus per se contulit ecclesiæ diuina lege: hæc autem per legem naturę descendit, qua quælibet respublica seipsam administrādiadministrandi authoritatem habet, quam & regibus conferre potuit. Itaq́;Itaque quia respublica ciuilis, familia quoque Dei est, fit vt sicuti qui contra suas leges proximũproximum offenderit, ante eius tribunal reus habeatur: qui verò secundũsecundum easdẽeasdem fuerit erga eosdem proximos beneficus, dignus habeatur pręmio: sic prorsus & qui leges humanas per potestatẽpotestatem ab ipso collatācollatam cōditasconditas, vel violauerit, vel custodierit. Et hoc est obligare in cōscientiaconscientia. Sed cōfirmaturconfirmatur etiam
num eadem cōclusioconclusio. Facere cōtracontra legẽlegem Principis est malum morale: ergò peccatũpeccatum apud Deum. Antecedens est notum: quoniāquoniam si lex iusta est, regula rationis existit: prætergredi autẽautem rationis lineam, obliquitas est, ac subinde peccatũpeccatum. Consequentia nihilo minùs inde claret, quòd quicquid mali in moribus est, peccatũpeccatum existit, vt egregiè S. Tho. 1. 2. q. 21. dis
seruit. ¶ Deinde lex humana à naturali (vt dictũdictum est) deriuatur, quę cōstituitconstituit id quod generale est in particulari specie virtutis, vt genus pacis ad hoc quod est armis non vti nocturnis: ergò leges humanę obligātobligant in foro cōsciẽtiæconscientiæ. Ac demũdemum postremũpostremum adhibetur argumentũargumentum
Postremum argumentũargumentum.
peculiariter de lege ciuili. Principis finis, licèt proximus sit, quietus status reipublicæ, supremus tamen est sempiterna fœlicitas ad quāquam ille temporalis finis tendit: ergò potest suis legibus per virtutẽvirtutem sibi cœlitùs donatādonatam in illo supremo foro obligare. Colligamus ergò quod licèt non sit manifestaria hæresis hanc authoritatẽauthoritatem & vigorẽvigorem ciuilibus legibus, veluti ecclesiasticis denegare: esset tamen profectò temerariũtemerarium & cōtracontra doctorũdoctorum consensum, qui præcipuũpræcipuum habent nomẽnomen. ¶ At verò vnus Ioan
Gersonis placitum.
nes Gerson, vir aliâs egregiæ notæ, reuocare nos huc cogit in disputationẽdisputationem vtrũvtrum huiusmodi humanæ leges per seipsæ obligẽtobligent in quantũquantum humanæ sunt, id est, in quantũquantum potestate hominibus cōcessaconcessa conditæ: an verò eatenus prorsus quatenùs diuina lege stabiliuntur. Sustinet enim tract. de vit. spe. lect. 4. opinionem de hac re singularẽsingularem: nempè quod nulla lex neq;neque ciuilis neq;neque ecclesiastica, imò neq;neque naturalis vim habet obligandi in conscientia ad culpam, sed sola lex diuina est quæ obligat: humana verò in quātumquantum est illius interpres. Quæ quidem opinio non tantùm nomine (vt quidam putant) à cōmunicommuni differt, sed re certè latissimè. Non inquam hoc tantùm ait quod leges humanæ idcirco obligẽtobligent quòd tales potestates diuinitùs sunt hominibus collatæ: hoc enim nos fatemur: sed ait nullānullam esse potestatẽpotestatem creatācreatam à Deo cōcessamconcessam obligādiobligandi sub reatu culpæ: sed tantùm exponendi & declarādideclarandi diuinum ius. Itaq́;Itaque Papa, secundùm ipsum annalem præcipiens confessionem, non obligat potestate sua, sed ius duntaxat declarat diuinum: quoniam, inquit, ante eius sanctionem lex Dei erat annuatim confiteri: | sed quia nobis erat ignota, excusabat nos ignorantia. Pari modo nisi ius, inquit, fuisset diuinum QuadragesimāQuadragesimam ieiunare, præceptũpræceptum Papæ non obligaret ad culpam: at quia tale ius erat, illud per Papam declaratũdeclaratum nos ligat. Et multò (vt censet) vehementiori ratione leges principum, nisi declarationes sint diuini iuris anteà ignorati, nullatenus ad culpāculpam obligant. Sicuti præceptum medici qui decumbentem iubet à nocuo cibo abstinere, non est obligatoriũobligatorium ad culpam: sed proptereà ægrotus illāillam incurrit, quod transgreditur diuinādiuinam prohibitionẽprohibitionem homicidij, quod Medicus declarat esu talis cibi perpetrari. Atq;Atque isto ordine infert vsq;vsque ad quatuordecim mirabilia corollaria. In summa vult, quod sicut Ecclesia articulos fidei cōderecondere nequit, nisi illos explicādoexplicando qui in sacra scriptura latitabant: ita neq;neque potest condere leges. Quin verò ait neq;neque legem naturalem vllo pacto obligare, nisi ius explicando diuinum. Ecce opinionem Gersonis à quàm paucissimis intellectam: & ideo ab aliquibus creditācreditam. Ratio illius est: quia sicut ne
MotiuũMotiuum Gersonis.
mo nisi solus Deus potest conferre gratiāgratiam, ità neq;neque illāillam auferre, atq;atque adeò neq;neque obligare ad culpāculpam per quam tollitur. Item sicut Ecclesia
Alia ratio eiusdem.
legem de actibus internis ferre nequit: quia neq;neque illos punire valet: sic quia æternāæternam pœnāpœnam infligere non potest quæ culpæ debetur, fit vt neq;neque valeat ad culpam obligare. Atq;Atque hac inquit de causa August. definiuit peccatũpeccatum quod sit dictũdictum vel factũfactum. &c̃ect. contra legẽlegem Dei: quia scilicet cōtracontra nullānullam aliāaliam peccare cōtingitcontingit. AttamẽAttamen
si fas est sic de doctore Catholico loqui, per parũparum differt ab hæresi Lutherana modò impugnata, quæ omnẽomnem aufert ab Ecclesia potestatẽpotestatem cōdendicondendi leges. Imò GersonẽGersonem sibi Lutherani cōtracontra Catholicos patronũpatronum obtendunt: licet hoc mitiùs dicat quod potest Papa diuinas leges declarare. Prætereà dicere quod ante sanctio
Prima ratio in GersonẽGersonem.
nes Ecclesiasticas annua cōfessioconfessio, quadragesimalisq́;quadragesimalisque abstinẽtiaabstinentia, esset de iure diuino, gratis sanè dictũdictum est, quin verò temerariè: quia nullo est pacto suasibile. Erat ꝗdẽquidem præceptũpræceptum cōfessionisconfessionis, sed tamen temporis præscriptio, Ecclesiæ prudentiæ erat cōmissacommissa. Ad hæc cum
Secunda ratio.
Ecclesia hoc aut illud sub pœna excōmunicationisexcommuncationis pręcipit, vt puta cōparerecomparere in iudicio, & similia, quis dicere ausit illud fuisse ius diuinũdiuinum, nisi quia à Deo data erat Pontifici talis cogendi potestas? ItẽItem Ioan. 20. Proptereà præ
Tertia ratio
misit Christus, Data est mihi oĩsomnis potestas: vt subdens, Accipite SpiritũSpiritum sanctũsanctum: intelligere
Postrema ratio.
tur eandẽeandem Ecclesię cōferreconferre. Ac postremò quomodò Papa esset vicarius Christi, nisi leges eius familiæ & vrgẽtiavrgentia præcepta ponere posset? Est ergò certo certius in Ecclesia existere potestatem non solùm declarandi diuinũdiuinum ius, verùm condendi humanum: quod ideo sic nuncupatur, quòd à potestate humana proficiscitur, licèt diuinitùs recepta. Etenim sicuti licèt arbores & animalia à Deo receperint virtutes generandi, nihilo minùs creaturæ ipsæ per propriam virtutem generant & operantur: pariter homines per suam potestatẽpotestatem condunt leges, quæ anteà non obligabant: sed proptereà obligant, quia positæ sunt ab hominibus: vt. 5. Ethico. cap. 7. ait Arist. Iam ve
Aristot.
rò ius naturæ ecquis neget per se obligare? ¶ Almain in. q. de potesta. Ecclesia. cap. 12. cōceditconcedit
Almain.
potestatẽpotestatem EcclesiasticāEcclesiasticam obligare posse ad culpam mortalem, quia Papa est vicarius Christi: negat id tamẽtamen de ciuili nisi Gersonico modo. Nihilo minùs verissimũverissimum etiāetiam est de ciuili, vt suprà expositũexpositum est ac demonstratũdemonstratum. ¶ Vnde ad argumẽtaargumenta Gersonis & ad ea quæ
nos adiecimus facile est respondere. Etenim licèt Deus solus gratiāgratiam conferat, non tamẽtamen ipse aufert, sed nos per scelera nostra: & ideo nihil obstat quo minùs homines ex sua ipsius institutione leges cōstituantconstituant, quarum transgressores de gratia eius decidātdecidant, eò quòd suis ministris non obtemperârunt: obidq;obidque quāquam homines nequeunt æternam pœnam infligere, ipse, veluti summus omnium iudex, infligat. ¶ Neq;Neque obstat quòd potestas ciuilis non se ex
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
tendat ad remittenda peccata: quia diuersa sunt ministeria Dei, vt ait Paul. vbi autẽautem August. dixit peccatum esse contra legem Dei, legem æternam insinuauit, à qua omnes deriuantur, etiam humanæ: quo ideo vno latissimo nomine omnes cōpręhenditcompręhendit. ¶ Ad
Ad postremũpostremum argumentũargumentum .
intellectũintellectum autẽautem alîus argumenti, videlicet quomodò leges principum obligent ad culpam: vtrùm scilicet pro arbitrio suo, an verò ex natura legis. Notandum est discrimen inter Ec
clesiasticam potestatem & ciuilem. Ecclesiastici enim Prælati, quia spiritualium iudices sunt, possunt leges condere: non modò constituendo opera in specie certa virtutis aut vitij, verùm etiam discernendo inter veniale & mortale, atq;atque adeò decernendo transgressionem suæ legis esse mortale crimen: sæculares autem principes id nequeunt definire, scilicet vt leges suæ sub culpa veniali aut mortali seruentur, sed duntaxat constituunt opera in specie virtutis aut vitij. An verò transgressio vel omissio mortalem labem trans|gressori impingat, ex rerum natura examinandum est. Dicamus exempli gratia: Præcipit Rex tempore famis frumentũfrumentum non asportari à regno, aut tempore instātisinstantis belli arma indui. CōstituitConstituit ergò illa opera in specie obedientiæ: & secundum speciatim in virtute fortitudinis. Et quia magni referunt, mortale est tunc non obtemperare. Præcipit autem aut non equitare mulas, aut sericis non indui, quod inde incipit esse temperantiæ virtus: aut non ferre arma, quod iam inde est virtus pacis: si parui referunt, erit inobedientia non grauior quàm venialis. ¶ Sed soluenda tunc restat alia superior obiectio: nempè quod tunc Princeps non posset leges ferre quæ non obligarent ad culpāculpam: quod est falsum: cùm in religionibus tales sint leges in vsu. Negatur autem cōsequentiaconsequentia. Sed sciscitaris iam signum
Quæstio.
quo dignoscendum est quænam lex obliget ad culpam, quæ verò minimè. Sunt inter iu
Iurisconsultorum sententia.
ris interpretes qui aiunt leges quibus subnectitur pœna, non obligare ad culpam: hoc autem statim articulo proximo repudiabitur. Caieta. autem in materia de ieiunio ait non
Caietanus.
satis constare legem ieiunij obligare ad mortale: quia non est lata cum illo additamento sub mortali reatu: vbi insinuat legem quæ id non explicat, non obligare ad culpam. Porrò autem (nisi ego fallor) grauissimè de hoc
Error Caietani.
ipse falsus est. Leges enim nunquàm ferri cōsueueruntconsueuerunt cum tali accessione, Præcipimus sub reatu culpæ mortalis vel venialis. sed ex operis natura & grauitate illud est perpendendum. Quocircà fidissima regula est: Omnis lex quæ absolutè fertur, hoc est quæ
Pulchra regula.
contrarium non explicat, obligat ad culpam, vel venialem vel mortalem secundùm prętium operis. Et ratio est liquida: quoniāquoniam lex
Ratio regulæ.
secum affert obedientiæ præceptũpræceptum: obedientia autem per se est virtus, & inobedientia, peccatum. Quo fit vt quicunq;quicunque legem ferre voluerint, siue sæculares Principes, siue Ecclesiastici præpositi, quæ non obliget ad culpāculpam, illud debent explanare. Neq;Neque aliud potest cōstituiconstitui signum. Documento sunt constitutiones nostræ: in quarum capite sic habetur, Regula nostra & constitutiones non obligant nos ad culpam sed ad pœnam: nisi propter præceptum vel contemptum. Quod quidẽquidem, documentum est, quod nisi illa fieret adiectio, non posset non obligare ad culpam. ¶ Su
Postremum dubium.
premum autem dubium in calce quæstionis superest. Vtrùm eatenus leges humanas sub reatu lethalis maculæ obligare valeant, vt mors etiāetiam sit anteà subeũdasubeunda, quàm vel omissione vel transgressione violetur. Apparet
Ratio dubitandi.
enim non tantum inesse virium in legislatoribus humanis: cùm non sint domini vitæ & mortis. Caieta. 1. 2. q. 96. art. 4. constituit re
Caietanus.
gulam quòd omnis lex humana quæ obligat ad mortale, obligat subinde pro sui obseruatione mortem perpeti, nisi casus aliquis benignitate legum excipiatur. Ratio eius
Fundamentum Caieta.
est, quòd mors animæ fugienda est prorsus antequàm corporis: obidq;obidque cùm lex humana obliget ad mortale, citiùs succumbendum est gladio, quàm legi obuiandum. Imò, inquit, perinde est dicere, legem humanam non posse obligare ad mortem pro sui obseruatione, ac non posse constituere actum in culpa mortali. Appendet deinde aliqua exempla. Potiùs enim debet homo interire, quàm cum consanguinea matrimonium cōtraherecontrahere. Et in cap. Sacris. de his quæ vi met. ve caus. fiunt, ait Innocent. quòd cùm pro nullo metu debeat quis peccatum mortale incurrere, nullo obstante metu licet cum excommunicatis communicare. ¶ Arbi
tror tamen sic verum esse humanam legem valere tanto cum rigore obligare, vt tamen CaietañCaietan. responsio censura indigeat. Igitur primùm omnium certum est tanti referre posse reipublicæ id quod præcipitur, vt lex pro sui obseruatione ad mortem vsq;vsque obliget. Etenim cùm Princeps in bello militi præcipit locum seruare, vnde pręsentaneum periculum reipublicæ existit, vitam potiùs quàm locum deserere debet. Imò quoties quidpiam sub pœna capitis iubet, periculũpericulum subeundum est capitis pro legis custodia.
Nam etsi Princeps non sit absolutè dominus vitæ, vti Deus: tamen accidente causa potest subditos exponere morti, sicut totũtotum partes. Nihilo minùs non est vsq;vsque adeò vniuersalis re
gula Caietani. Neq;Neque idẽidem est obligare ad mortale, & obligare non obstāteobstante periculo mortis: nam lex ieiunij proculdubio sub reatu mortali obligat: & nihilo minùs si tyrannus mortem alicui minaretur nisi ieiunium frangeret, nulla porrò esset culpa illud frangere: nisi dum tyrannus in cōtemptumcontemptum legis ad id cogeret: tunc em̃enim teneretur Christianus potiùs mori. Enimuerò quāuisquamuis potiùs sit moriendũmoriendum, ꝗ̈quam peccandũpeccandum, nihilo minùs non pręsumitur lex tam rigidè semper cogere. Et ideò an lex obliget ad mortem oppetendāoppetendam nêcne, examinandũexaminandum est ex operis grauitate. Quin verò neq;neque lex diuina cum illa acrimonia nos vbîq;vbique obligat. | Nemo enim tenetur vel se vel filium cum periculo mortis baptizare, aut alia suscipere sa
cramenta. Quin verò crediderim Ecclesiasticas leges nunquàm obligare tanta cogendi vehementia, nisi quando vel contemptus eiusdem legis interueniret, vel iniuria fidei. Et ratio est: quia qui metu mortis contra legem facit, non delinquit ex inobedientia, sed metu: sicut qui fame frangit ieiunium, non formaliter peccat contra obedientiāobedientiam, sed cōtracontra temperantiam. Quod autem nullo metu
possit quis contrahere cum consanguinea: hoc est, quia non est materia matrimonij, nec fieri potest per metum: sed talis concubitus esset fornicatio. Illud autẽautem caput, Sacris, citatum omnes intelligunt de communicatione in sacris & interueniente scandalo. Si enim dum sacerdos coràm notorijs excommunicatis celebrat plebs acciperet scandalũscandalum, suspicans leges Ecclesiasticas nullius esse valoris, aut illum esse manifestariũmanifestarium inobedientem: in tali casu potiùs deberet mori, quàm id facere. Aliâs communicare cum excommunicatis ad fugiendum periculum mortis, non esset lethale crimen.
REstat ergò respondere ad argumenta in
Ad primum argumentũargumentum.
capite quæstionis proposita. PrimũPrimum autem iam solutũSOLUTUM est sic, scilicet, quod licèt homo per se potestatem non habeat in foro Dei, tamen tanꝗ̈TANQUAM eius ministerio fungens præcipere id potest: cui qui restiterit, resistit eius ordinationi, & ipse sibi damnationem acquirit secundùm Paul. ad Rom̃Rom. 13. ¶ Secundo autẽautem
argumento conceditur patremfamiliâs obligare posse suos liberos ad mortale. Vt si rem illis eximij pōderisponderis æquissimè & seuerissimè præciperet. Nam & eorum potestas à Domino Deo est: nimirum præcipiente liberis honorare parẽtesparentes. Vnde August. super Psal. 70.
AugustinꝰAgustinus.
Vbi iubet pater quod cōtracontra Dominum non sit, sic audiendus est quomodò Deus. Et Salom. Prouer. 6. Conserua fili mi præcepta pa
Salomon. Paulus.
tris tui. Et Apostolus ad Ro. 1. alijs criminibus annumerat non obedire parẽtibusparentibus. Super quibus verbis Ambr. Quanta, inquit, insolẽtiainsolentia
Ambrosius.
arrepti sunt, vt neq;neque parẽtesparentes suos quos authores in natiuitate habent agnoscerent: hoc enim est esse sine intellectu: sine charitate scilicet Dei: peccatum autem charitati Dei aduersum, mortale est. Et Deute. 21. Pœna mortis decernebatur filio qui contumax esset & proteruus, neq;neque audiret patris aut matris imperiũimperium, & coërcitus obedire cōtemneretcontemneret. Verba sunt legis. Quin verò & inter omnes naturales obedientias (vt. 1. Poli. Arist. docet) hæc
Aristot.
est prima quæ parẽtibusparentibus debetur. At & vxor quandoque teneretur sub tali reatu obedire marito, tametsi eius præcepta, quia vi coërciua carent, vim non habeant legum. An verò in famulos & reliquam familiam eadem fungatur authoritate, non facilè crediderim. ¶ Ad tertium responsum est in tertia conclu
Ad tertium argumentũargumentum.
sione, quòd leges diuinis aduersantes, non habent legum robur, sed sunt potiùs cōculcandæconculcandæ. ¶ Et ad eundem propè modum respon
Ad quartũquartum.
detur ad quartum, quod sententiæ, quæ ideò penitùs iustę sunt quòd secundùm tantùm exterum forum in falsa præsumptione fundantur, non obligant in conscientia: quia cùm sint veritati cōtrariæcontrariæ, lex naturalis ac diuina aliud continet. Diuersimodè tamen considerantur. Nam dum sententia diuinæ legi non est omninò contraria, tunc condemnatus, licèt possit quomodocunq;quomodocunque, citra scandalum & vim iudici illatam, iudicio se eximere, potest nihilo minùs & eidem auscultare. Vt cōtingitcontingit quando innocens cōdemnaturcondemnatur. Quando verò diuina lex omninò est contraria, vt dum quis cogitur illam cognoscere quæ verè non est sua, citiùs debet mori ꝗ̈quam obedire. ¶ Et pari modo respondetur ad quintum.
Ad quintũquintum.
Quando enim leges humanę iniquæ sunt in subditos, si citra scandalum fieri potest, non est in conscientia eis obediendum: secùs si tale scandalum oriretur.
ARTICVLVS. V.

ARTICVLVS. V.

Vtrùm oĩsomnis pœnalis lex obliget ad culpam.
DVOS hîc articulos adhibere est operępretium de lege pœnali, in qua nōnihilnonnihil subest singularis ambiguitatis. Et primò quęritur vtrũvtrum humana lex quæ obligat ad pœnam, pariter obliget & ad culpam. Et arguitur à parte negatiua. In primis leges pœnam irregularitatis cōtinentescontinentes, non omnes
Prima ratio.
obligant ad culpam: nam iudex qui iustè est causa sanguinis, irregularis fit, vt patet in titulo de homicid. voluntario. & Can. aliquātosaliquantos. dist. 51. Et bigamus fit similiter irregularis, vt patet. 34. dist. cap. si cuius. & tamẽtamen nulla illic inest culpa. Nam hæc vna fortè est causa, ob quam regula iuris exceptionẽexceptionem fecit: Sine culpa (nisi subsit causa) non est aliquis puniendus. vnde illud collectum est axiôma: Et si sine causa non potest infligi pœna, potest tamẽtamen | sine culpa. ¶ Secundò in religionibus (vt de
Secunda ratio.
nostra iam suprà dictũdictum est) extant leges obligantes ad pœnam sine culpa: ergò quotiescunq;quotiescunque princeps pœnam adnectit legi non est cẽsenduscensendus obligare ad culpāculpam, sed pœna esse cōtentuscontentus: nè oraculo illi aduersetur Naum Pro
Naum.
phetæ cap. 1. Non consurget duplex tribulatio. ¶ Tertiò innumeræ sunt leges tam diuinæ
Tertia ratio
quàm humanæ quæ nullam induũtinduunt præcepti formāformam, sed tantùm pœnæ: vt illa Exod. 22. Si quis furatus fuerit bouem aut ouem. &c̃etc. quinq;quinque boues pro vno boue, & quatuor oues pro vna oue restituet. Et. 2. q. 3. Qui non probauerit quod obiecerit, pœnam quam ipse intulerit patiatur. Et. l. capitali. ff. de pœnis. Sic habẽthabent leges: Incendiarij capite puniũturpuniuntur. Fœnerarij capite puniendi sunt. & multæ sunt similes quibus nihil prorsus præcipitur, aut prohibetur, sed pœna tantùm statuitur: illæ ergò non obligātobligant ad culpāculpam, sed prorsus ad pœnāpœnam. ¶ In contrariũcontrarium est CanonicũCanonicum ius: Can. Satis peruersum. 56. dist. vbi habetur, satis esse peruersum vt quis suis officijs priuetur, quẽquem sua culpa vel facinus à suo gradu non deijcit. Et idem notatur. l. si putator. ff. ad. l. Aqui.
QVæstio hæc, si natura pœnæ satis perpenderetur, non erat cur reuocaretur in dubiũdubium: adeò res per seipsa liquet. Sed ꝗaquia vulgus nescio quo colore ait legem quæ obligat ad pœnāpœnam non obligare ad pœnam, necesse est errorem hũchunc elidere. ¶ RespōdeturRespondetur ergò vni
Conclusio responsiua.
ca generali cōclusioneconclusione. Nulla prorsus est lex pœnalis, si legitimè sit pœnalis nominanda, quæ non obliget ad culpāculpam: nisi contrariācontrariam intentionem expresserit, dicendo, non intendimus obligare ad culpāculpam, aut quid simile: vt superiori quęsti. expositũexpositum est. CōclusioConclusio est S. Tho. 22.
S. Thomas.
q. 108. ar. 4. vbi eam, vt pleraq́;pleraque oĩaomnia luculenter dilucidat: Et est lumine naturali notissima.
Ratio quæstionis.
Pœna enim, vel ipso attestante nomine, tam cognatācognatam habet cōnexionemconnexionem ad culpāculpam, vt pœnæ, neq;neque rem habeat, neq;neque iustum nomẽnomen, nisi sit pro culpa posita. Loquimur enim hîc de pœna iuridica pro eo quod est vltio & vindicta. Nam accipitur pœna quoq;quoque Physicè pro cruciatu quẽquem quis patitur, vel à febre, vel ab alio quouis morbo afferente dolorem. Neq;Neque opùs porrò est alia probatione præter nominis significationẽsignificationem. Vindicare enim & vlcisci, & suppliciũsupplicium poscere, atq;atque adeò pœnāpœnam infligere, neutiꝗ̈neutiquam nisi pro culpa fas est. Quocircà nisi culpa adsit impropriè, & præter verborum significatũsignificatum vsurpatur. Fit enim per pœnāpœnam iusta repensio culpæ: nempè vt qui suæ obsequens voluntati deliquit (nam secundũsecundum AugustinũAugustinum: vbi non est voluntariũvoluntarium, non est peccatum.) cōtracontra eandẽeandem suāsuam voluntatem patiatur. ¶ Secundò id probatur. Leges humanæ (vt
Secunda ratio.
proximo articulo constitutũconstitutum est) si absq;absque pœnæ cōminationecomminatione absolutè ponāturponantur, ad culpāculpam obligātobligant: at cōminatiocomminatio pœnę legi apposita non est cōtrarijcontrarij signum: ergò tunc etiāetiam eadem manet obligatio ad culpāculpam. Probatur minor: quia cōmunicatiocommunicatio pœnæ natura sua illuc spectat, vt obseruantiùs lex custodiatur. Ea nanq;nanque ratione in illo articulo de legis actibus dictum est vnũvnum esse punire, quod sicut in speculabilibus per principia inducũturinducuntur cōclusionesconclusiones: ità & in practicis per cōminationemcomminationem pœnæ inducitur obseruātiaobseruantia præcepti: ergò non solùm pœna non est indiciũindicium ablatæ culpæ, verùm cōtràcontra, apertũapertum est testimoniũtestimonium grauitatis ipsius, quæ de trāsgressionetransgressione omissioneq́;omissioneque legis contrahitur. ¶ Tertiò arguitur. Huius causa quòd ma
Tertia ratio
ior minórve aut maxima assuatur legi pœna, non alia afferri potest, ꝗ̈quam proportio culpæ: iuxta illud Deut. 25. iuxta mensuram delicti erit & plagarũplagarum modus. cuius simile est. c. Exiuit. extrà, de his quę fi. à ma. par. cap. &. c. Fœlicis. de pœn. lib. 6. ergò quęcunq;quęcunque pœna testimonium est culpæ. ¶ Accedit quartò & diui
Quarta ratio.
num exemplũexemplum. Illa enim lege quāquam Deus primāprimam posuit parentibus nostris in statu innocentiæ, quia eius præuaricatio tam lōgèlongè grauissima erat, & enormissima, truculentissimātruculentissimam pœnāpœnam cōminatuscomminatus est, dicẽsdicens: In quacunq;quacunque hora comederis ex eo, morte morieris. Quo factũfactum est vt mors, morbiq́;morbique ac cæteræ calamitates & ærumnæ, quæ si in puris essemus naturalibus cōditiconditi, non pœnæ, sed natura nobis essent: iam nũcnunc ob culpāculpam Adæ expoliātisexpoliantius nos originali iustitia, quę nos ab his seruasset incolumes, pœnæ & dicuntur & sunt: Proptereà quod modo quodam eius nos parentis volũtatevoluntate peccauimus. Punitur ergò nemo nisi ob culpāculpam, siue suāsuam propriāpropriam, siue suorum parentum, quorũquorum pars quodammodò existit. Vnde illud Exod. 20. Ego sum Deus zelôtes visitans iniquitatem patrum in filios, in tertiātertiam & quartāquartam generationẽgenerationem. Fateor nos quidẽquidem quandoq;quandoque à Deo flagellari, non solũsolum ob delicta præterita, verùm vt in futurum cautiores viua
mus: illa verò flagella non tam pœna sunt quàm præseruatoriæ medicinæ. Prætereà & in originis culpāculpam cuncta resoluuntur. Deinde & alijs Dei exemplis eadem conclusio confirmatur. Etenim Exod. 21. & Leuit. 20. | iuxta grauitates scelerũscelerum pœnas statuit: Qui maledixerit patri suo vel matri, morte moriatur. Si mœchatus fuerit quis cum vxore alteriꝰalterius, morte moriatur &c̃etc. Quapropter etsi in euāgelioeuangelio præceptis Decalogi nulla sit adiuncta pœna, tamen per humanas leges adhibitę sunt: vt scilicet homicida, & fur, & reliqui nequam impuriq́;impurique homines mortis metu ab illorum violatione cohibeantur. Et est profectò cauillosum diuerticulum dicere, aliud esse in legibꝰlegibus diuinis quàm in humanis: cùm potiùs leges humanæ diuinarum esse debeant imitatrices. ¶ Ecquis prætereà dubitet, quin cùm Rex pœnam capitis comminatus militi iubet nè locũlocum deserat, mortalis sit culpa inde referre pedẽpedem? Quin verò infallibilis regula est quod in neminẽneminem potest princeps pœnāpœnam capitis, aut mutilationis, aut exilij, aut omnium bonorum publicationis decernere, nisi pro transgressione vel omissione legis quæ sit lethalis culpa. Profectò non video vnde hæc plusquàm vulgaris opinio prodire potuit, quod leges obligantes ad pœnāpœnam non obligent ad culpam. Cùm pœna suapte natura, tum genuinus effectus, tum & apertum iudicium sit culpæ. Sed tamen qui eam inuexerunt non sunt illi qui de natura rerũrerum philosophāturphilosophantur. ¶ At verò alij Doctores hac
Aliorum opinio.
parte doctiores, licèt conclusionem nostram non prorsus denegent, moderantur tamen hac distinctione, quam ex Henrico Ganden
Henricus.
si quolib. 3. q. 22. desumunt. Ille nanque fortasse fuit qui vulgari opinioni quam modò impugnabamus, ansam porrexit. Tametsi ipse moderatiùs opinatus est. Distinctio eius est hæc: Legum pœnalium alię sunt quę præceptum explicātexplicant vel prohibitionem, cui pœnæ cōminationemcomminationem adiungũtadiungunt: & has, qui illum defendunt, appellātappellant pœnales mixtas, hoc est obligātesobligantes ad culpāculpam pariter & pœnāpœnam: sed aliæ sunt quæ nullam exprimunt neu præceptionem, neu prohibitionem, sed tantùm pœnam sub conditione: quarum figuram in tertio argumẽtoargumento proposuimus. Atq;Atque has appellant purè pœnales. Aiunt ergò illas mixtas obligare ad culpam: has verò puras, minimè. Veruntamen (vt salua id autho
Exploditur præterita opinio.
rum existimatione dixerim, qui digni sunt pretio) callere mihi non videor vim huius distinctionis. Imò inconcussam arbitror vniuersalem veritatẽveritatem nostræ conclusionis: nempè quòd nihil habere potest rationem pœnæ, nisi vbi subest culpa, propter rationes factas. Sed absente culpa id quod fert imaginem pœnę, potiùs erit pretium, vel pactum, vel quid aliud, vt statim in solutione ad tertium patebit.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum.
detur quòd irregularitas, quæ non delicto ponitur (nam de illis secùs res habet) neutiquàm rationem induit pœnæ, sed indecentiæ cuiusdam, quæ hominem ad sacros ordines sacrorumq́;sacrorumque functiones reddit inhabilẽinhabilem. Ecquis enim dicat si iudex iustissimè addixit hominem supplicio, veluti pœnāpœnam illi statui nè possit ad sacros ordines promoueri? ecquis inquam egregiæ virtuti pœnam vnquàm opposuit? Sed est indecôrum atq;atque indecens (vt lib. 5. q. 1. dicturi sumus) vt qui sanguine contaminatur, sacramẽtasacramenta innocentissimi Agni dispenset. Pari nanq;nanque ratione bigamus, non in pœnam, sed propter significationem, quia Christus vnicam sibi ecclesiam desponsauit, fit irregularis. QuẽadmodùmQuemadmodum & consanguinei contrahendo matrimonio inhabiles sunt & inidonei: non certè in pœnam, sed propter rei absurditatem. Quapropter regula iuris vniuersalem continet veritatẽveritatem, quòd fine culpa non est aliquis puniendus. Nam interiecta parenthesis (nisi subsit causa) si glossam auscultes, solũsolum docet, vbi interuenerit citra culpam causa, contingere posse vt homo propter indecentiam, quam irregularitatem vocant, ab aliqua dignitate repellatur. Quanuis eadem parenthesis aliter à diuo Tho. loco citato quàm à glossatore intelligatur: videlicet de flagellis iam memoratis diuinis, quę non tam in pœnāpœnam commissorum criminũcriminum, quàm ceu medicinæ in futurum infliguntur. ¶ Ad secundum re
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
sponsum satis est quòd vbi lex suam expresserit intentionem non obligādiobligandi ad culpam, salua res erit. Inde tamẽtamen non sequitur vt vbi absq;absque tali expressione subiũgitursubiungitur pœna, tollatur subinde culpa. Nam verbum prophetiæ Naum nihil ad rem attinet: haud enim duplex illic tribulatio idem est quod culpa & pœna. Sed illa sententia misericordiam Dei designat, qui pœna semel ad iustũiustum persoluta, nunquàm alteram reposcit. ¶ Circa
Ad tertium.
tertium argumentum. Illi qui distinctionẽdistinctionem Henrici defensant, contendunt leges illas commemoratas non obligare ad culpam. Neq;Neque illarum vllam quæ extant Leui. 20. Si mœchatus quis fuerit cum vxore alterius, mœchus & adultera morte moriantur &c̃etc. Breuiter, nullam seu CanonicāCanonicam seu ciuilem | quæ ponitur sub hac cōditionisconditionis figura, obligare putant ad culpam: sed illas præcisè quę iubendo explicant quidpiam fieri aut non fieri sub pœnæ comminatione: vt est illa, Omnis vtriusque sexus. de pœni. & remis. Qua præcipitur vt omnis semel in anno peccata sua confiteatur, & saltem in die Paschæ Eucharistiæ sacramẽtumsacramentum suscipiat: alioquin & viuẽsviuens ab ecclesiæ ingressu arceatur, & moriens ecclesiastica careat sepultura. Hîc autẽautem
Duo aduertenda. Primum.
duo adnotauerim. Vnum quòd etsi vera sit hæc opinio, nihil veritati conclusionis nostræ detrahitur: quoniam illę pœnæ non statuuntur nisi pro culpis, quæ, vel illis, vel alijs legibus vetāturvetantur. Alterum est quòd illas ego
Secundum.
leges pœnales, siue diuinas, siue canonicas, siue ciuiles, quæ delictis pœnas decernunt, negare non auderem quin obligent ad culpam. Nam quanuis illa delicta alijs mandatis non essent prohibita, in illis certè satis exprimitur, pœnas illas & maximè capitales ad cohibendas culpas illic insinuatas institui, quæ ideò culpæ illic virtualiter prohibẽturprohibentur. Vtendum ergò arbitror hac distinctio
Distinctio.
ne: Quando pœna applicatur culpæ, vti in dictis legibus, obligatio fit sub reatu culpæ: quando verò lex formam habet potiùs concessionis aut dispensationis, tunc talis lex non obligat ad culpam, sed tamen neque id quod sub imagine pœnæ subiungitur, habet veram rationem pœnæ, sed pretij aut cōuentionisconuentionis. Subdamus exẽplaexempla. Hæc lex: qui frumentũfrumentum èex regno euexerit, illud perdat aut talem luat pœnam: re vera obligat ad culpāculpam. AttamẽAttamen si intẽtiointentio Regis non esset distractionem frumenti prohibere, sed illa ratione pecuniam colligere, lex tunc non obligaret ad culpam: sed tamen conditio subiuncta non esset pœna, sed cōcessionisconcessionis pretium, vt qui vellet euehere, tantum contribueret. Sicut & respublica potest, & vetando legem hanc ferre, Qui ligna in nemore cæciderit, tali plectatur pœna: & rursum sinendo pro pretio, Qui cæciderit, tantũtantum soluat. Eodem modo, Si quis mulāmulam equitauerit, illam perdat: profectò (vt reor) ad culpam obligat: sed si post latam legem ciues dispensationem procurarent, vellentq́;vellentque eam pretio redimere, tunc lex hæc, Qui mulam equitauerit tātumtantum soluat, non est pœnalis: quia neq;neque prohibitoria, sed potiùs concessoria. ¶ Quòd si contrà no
Obiectio.
bis obijciantur institutiones nostræ, aliarumq́ue religionum, in quibus sic habetur: Nolumus obligare ad culpam sed ad pœnāpœnam: vbi pœna sine culpa nominatur: Responde
Responsio.
tur tales non esse propriè ac legitimè pœnas, sed sunt quasi conuentiones & pacta: quia monachi tali se volunt voto astringere, vt si hæc fecerint, illa patiantur. Dicuntur autem non ineptè pœnæ, quia propter res vetitas exiguntur, ac rependuntur. Cuius instar in nostro libello de Abusu iuramentorum cauẽdocauendo, dicebamus quòd citra obligationem ad nouam culpam potest quisq;quisque se astringere vt quotiescunq;quotiescunque iuramẽtoiuramento fuerit abusus, tantum pendat. Allêget hîc etiāetiam contra nos
Altera obiectio.
forsan leges aliquas ciuiles statuentes pœnas vbi non apparet subesse culpa. Quales sunt illæ de effractoribus carcerum vt fugiātfugiant ff. de effract. l. de ijs. &. ff. de cust. & exhib. reor. l. in eos. cùm tamen liceat citra culpam cuicunque vincto id facere. Sed de his libr.
Solutio.
5. q. 6. respondebimus, quòd vel est illic, vel præsumitur culpa.
ARTICVLVS. VI.

ARTICVLVS. VI.

Vtrùm lex pœnalis in foro conscientiæ ante iudicis condemnationem obliget ad pœnam.
ARticulus proximus quo definitum est legem pœnalem & ad culpam simul & ad pœnāpœnam obliligare, in hāchanc nos disputationẽdisputationem mittit eidem agnatam, vtrùm sicuti ad culpam ità & ad pœnam ante iudicis cōdemnationemcondemnationem obliget. ¶ Et arguitur
à parte affirmatiua: Leges huiusmodi (vt dictum est) non habẽthabent minorem vim obligandi ad pœnam quàm ad culpam: & ideò legis virtus tam est punire (vt suprà dictum est) quàm imperare: ad culpam autem absq;absque iudicis sentẽtiasententia obligant: ergò & ad pœnāpœnam pari modo obligare possunt. ¶ SecũdòSecundo argui
Secundum.
tur. Iudex vigore legis per suam sententiam obligat ad pœnam: ergò maiori ratione lex per se ipsa. Aliter minoris esset vigoris lex quàm iudex: cùm tamen contrà tota sententiæ virtus à lege dimânet. Quin verò quisq;quisque etiam potest se ad pœnam obligare quam absq;absque vlla sententia tenetur exoluere, vt dum quis vouit si certum admiserit crimen, tali se pœna vltum ire: cur ergò lex id non possit? ¶ Tertiò arguitur, leges diuinæ ante iudicis
Tertium.
sententiam obligant ad pœnam: possunt ergò & similes humanitùs condi: postquàm autoritas humana à diuina deriuatur. Exta|bat enim antiquitùs Leui. 15. lex, vt qui mulierem tetigisset fluxu sanguinis pollutam immundus esset vsq;usque ad vesperam: quæ quidem immundicies absq;absque vlla sententia contrahebatur. Et similes ferè extabant leges de leprosis alijsq́;alijsque infectis hominibus qui ipso facto tenebantur ab aliorum se arcêre contubernio. Item & sacrificia quæ ad expianda piacula iubebantur offerri tenebāturtenebantur delictores in conscientia sacerdotibus exhibere. Et modò eadem ratione ecclesia potest pro aliquibus peccatis statuere pœnas, sicuti quadragesimale ieiuniũieiunium indixit: quas nos meritò pœnitentias tenemur perpeti: ergo lex obligat in conscientia. His accedit & lex Christi Matth. 19. Qui dimiserit vxorem suāsuam excepta fornicationis causa, facit eam mœchari. qua insinuatur licere dimittere adulteram quantum ad tori separationem in conscientia antequàm causam in iudicium deferatur: quam quidem pœnam ipsa tenetur pati. ¶ Quartò & de legibus multis huma
Quartum argumentum.
nis arguitur. In primis potest defunctus vsumfructũvsumfructum prædij legare vxori ea lege si pudicè vixerit, aut si ad secundas non transierit nuptias: quam idcircò cōditionemconditionem cùm primùm fregerit tenetur legatum hæredi remittere. Et potest pari ratione qui collegiũcollegium aliquod de sua substantia instituit leges condere vt quicunq;quicunque collegarum hoc aut illud admiserit crimen, priuatus sit collegij iuribus, aut quod à collegio receperat restituat. quæ quidem leges absq;absque alia iudicis sententia in conscientia obligant. Et potest Rex tali lege iudices ministrosq́;ministrosque iustitiæ ad munera reipublicæ assumere vt quicunq;quicunque iudiciũiudicium vendiderit, aut munuscula susceperit, eo ipso nulla alia spectata sententia tali aut tali pœnæ subiaceat. Quales sanè leges in Hispania alijsq́;alijsque bene institutis prouincijs extant. Quę quidem profectò conscientiam perstringunt. Et in nostra Vniuersitate statutum est vt scholaris qui in petitione Cathedræ prẽsaueritprensauerit seu ambierit, quod subornare vocant, ipso facto sit suffragatoria voce priuatus. ¶ Prætereà quintò, cùm Rex lege pre
Quintum argumentum.
tium statuit frumenti vel quarũcunq;quarumcunque aliarũaliarum mercium, adijciẽsadijciens trāsgressoritransgressori pœnam, obligat ad eādemeandem pœnam in conscientia. Et inter omnes extant leges præscriptionis quarum virtute possessor bonæ fidei absq;absque vlla iudicis sententia in cōscientiaconscientia acquirit in decẽniodecennio rerum mobilium dominium, & numero quadraginta annorum rerum etiam immobiliũimmobilium: vt latè patet vtroq;vtroque Iure, sub eisdẽeisdem titulis de præscripti. hæc autem lex est pœnalis: ob negligentiam quippè illius qui tanto temporis interuallo rem suam neglexerit priuatur eius dominio: ergò lex pœnalis ante iudicis sententiam obligat in conscientia. ¶ Sextò arguitur ex. c. si qui. de pręscrip. lib.
Sextum argumentum.
6. vbi duo distinguũturdistinguuntur modi quibus potest quispiam rebus possessis priuari: scilicet aut per sententiam aut ipso iure. Etenim nisi lex per se ante iudicis sententiam reum mulctaret, inanis esset illa distinctio: quia non superesset nisi vnus puniendi modus, scilicet per sentẽtiamsententiam. ¶ Septimò leges in iure sub
Septimum.
diuersa forma statuũturstatuuntur pœnales. Aliæ quippè sunt quæ explicant sententiam ferẽdamferendam: illæ scilicet quæ tantùm sunt monitoriæ, vt habetur in gloss. super. c. vnico de sagitta. videlicet quoties dicitur, Præcipimus sub pœna seu sub interminatione, vel excommunicationis, vel anathematis, vel suspẽsionissuspensionis. Vnde illud verbum capituli Dolentis. de celebr. Mis. sub pœna suspensionis penitùs inhibemus, sic glossatores legunt, vt ipsum intelligant solùm illic ferẽdamferendam sententiāsententiam comminari. Et expressiùs. c. relatum. de iure patro. post verbum, sub anathematis interminatione prohibere curetis, continuò subnectitur: Si quis autem prohibitionis vestræ cōtemptorcontemptor extiterit, excōmunicationiexcommunicationi subdatis. Aliæ verò extant vrgentiores leges: puta quæ pœnas non admonendo comminantur, sed castigando infligunt. Quarum vtiq;vtique quatuor habentur cap. cùm secũdùmsecundum leges. de hæret. lib. 6. Prima, vt contrahentes incestas nuptias naturę nefarias, hoc est turpitudine se contra naturānaturam polluentes, ipso facto suarum rerum dominium perdant. SecũdaSecunda vt rapta mulier quæ contra voluntatem parentum raptori nupserit, omnia bona ipso iure amittat. Tertia vt illi etiāetiam qui arma vel species ad hostes fidei transuexerint, earundem specierum & rerũrerum proprietate hoc ipso priuentur. Ac præ omnibꝰomnibus Quartò, vt hæretici ipso facto priuentur bonis suis, quæ fisco adiudicentur: quæ quidem priuationes ipso facto (vt illic refertur) fiunt secundùm ciuiles leges. His insuper QuintꝰQuintus adhibetur casus in crimine lęsæ Maiestatis, vt habetur l. fin. C. ad legem Iuli. maiest. Et sextus iure Can. aduersus eos qui vel Romanæ ecclesiæ Cardinalem percusserint, vel ceperint, vt patet in. c. Fœlicis. de pœnis. Nam hi reputantur ecclesiæ maiestatẽmaiestatem læsisse. Et septima est | lex similis in eos qui mutilant, vulnerātvulnerant &c̃etc. Romipetas, vel peregrinos in Hierusalem: vt patet ex more Romano quo in cœna Domini omnes illi declarantur excommunicati atq;atque suis priuati bonis. Vniuersos inquam hoc genus criminosos legibus sancitum est ipso facto rebus suis mulctari. Vnde fit consequens leges obligare ad pœnāpœnam in foro conscientiæ: nam aliâs nullum superesset interstitium inter huiusmodi leges atq;atque alias monitorias. Et confirmatur ratio: quia pœna excommunicationis, suspensionis & irregularitatis ipso facto ante iudicis sentẽtiāsententiam incurrit̃incurritur. ¶ Octauò lōgèlongè vrgentiùs arguitur
Octauum argumentum.
ex cap. pro humani. de homi. volunt. lib. 6. Illic enim in eos qui per Assasinos quempiāquempiam occiderint, illa profertur sententia vt excommunicati omni honore & ordine & officio & beneficio ipso facto priuentur, eademq́;eademque liberè alijs conferantur. Itâq;Itaque postquàm scelus probabilibus argumentis cōstiteritconstiterit, nullatenùs alia sententia requiratur. Verba legis sunt. Accedit & vehemẽtiorivehementiori tenore Pau
Paulus secũdussecundus.
li secũdisecundi Decretalis Extrauagans, Ambitiosę. in qua aduersus illos qui ecclesiastica bona alienauerint truculẽtiortruculentior denuntiatur censura: nempè vt ipso facto absq;absque declaratione aliqua sint suis beneficijs & dignitatibus priuati. ¶ In contrarium autem facit quod in eodem cap. cùm secundùm leges. post illud verbum, Bona hæreticorum ipso iure decernimus confiscata: subiungitur, Confiscationis tamen huiusmodi executio, vel bonorũbonorum ipsorum occupatio fieri non debet per principes, aut alios dominos temporales (iuxta Gregorij Papæ prædecessoris nostri declarationem) antequàm per Episcopum loci vel aliam personam ecclesiasticam, quæ super hoc habet potestatem, sententia super eodẽeodem crimine fuerit promulgata.
QVæstionem pręsentem pluribus quàm fortè par esset dissertam curabo: eò quod viri egregiè docti illāillam cōtrouertuntcontrouertunt. Quorum est Alphons. Castro Franciscanus, de literis certè & religione benemeritus, ac mihi perinde obseruandus. Nam quanuis tum in alijs, tum etiam forsan & in hoc certiùs me rem coniectauerit, videor mihi tamẽtamen paulò aliter sentire. RespōdeboRespondebo ergò more nostro ad quęstionẽquęstionem quinq;quinque cōclusionibusconclusionibus: ac perinde rationibus ac testimonijs quæ cōtràcontra obijciuntur pro meo captu satagam respondere. Neq;Neque verò tanti disputationem fecissem nisi tanti familiæ Christianæ referret conscientias de hac re informari. Quò autẽautem perspicua sit lucidaq́;lucidaque oratio, ex multis quæ de lege pœnali disputantur, hoc solùm ad rem potissimùm scire pertinet. Vtrùm eo ipso
quòd quis transgreditur legem, quæ ipso facto transgressorem suis bonis priuat, teneatur in conscientia fisco eadẽeadem bona mancipare: an verò citra culpāculpam possit ea retinere vsq;vsque ad iudicis sententiam: vel ob id quòd illuc vsque dominium retinet: vel quia possessionis seu cōcessionisconcessionis iure potitur. Hæc nanq;nanque, quæ causam interrogat, noua est quæstio.
¶ Prima ergò esto conclusio. Lex pœnalis
Prima cōclusioconclusio.
ob id quòd dicat ipso facto, vel ipso iure, aut quid simile, non obligat ad pœnam ante sententiam à iudice latam, sic vt reus teneatur in conscientia bona sua statim cōmissacommissa culpa à se abalienare. Sed si quæ lex taliter obligat, aliundè arbitrādumarbitrandum est. Hanc ergò conclusionem Abbati Panormitano, salua eius
Panormitanus.
autoritate, èex regione contraponimus. Cuius regula est super. c. CanonũCanonum. de constitu. &. c. dilecti, de arbit. quòd ille cuius bona sunt ipso facto confiscata, non potest illa cum bona conscientia retinere: quia statim sunt, inquit, acquisita fisco. Verba eius sunt in dict. c. CanonũCanonum. Et quoniam testimonia natura
libus rationibus elucescunt, ab eiusmodi rationibus exordiar. Eò præsertim quòd patroni contrariæ sententiæ illi principio nitũturnituntur, quod nullum (vt aiunt) ius, vel humanũhumanum, vel diuinum, vel naturale sententiam nostrānostram adstruit: cùm tamen licet lex nulla, humana aut diuina, expressè hoc asserat, naturales rationes legis naturalis sint interpretes. Quare prudenteridem religiosus author Theologos curauit admonitos, nè citationibus Doctorum essent contenti. ¶ Ratio ergò pri
Prima ratio pro cōclusineconclusione.
ma est hæc. Pœna (vt nomen ipsum sonat) inde dicitur, quòd passio est: natura autem abhorret vt idem sit agens & patiens: ergò lex quæ ministrum meipsum faceret executorem meæ pœnæ, non esset naturæ conformis: atque adeò cùm (vt suprà dictum est) humanæ leges à naturali deriuentur, nulla sic est obligatoria. At quoniam patronis cōtrariæcontrariæ opinionis perquàm debilis apparet hæc ratio, perpendamus quanti sit pōderisponderis. Lex, regula est inanimis nostrarum actio
Explicatur præterita ratio.
num, quæ per iustitiæ ministros applicanda subditis est: ergò ad ministros pertinet suos subditos ad legis obseruantiam cogere: coactio autem fit per pœnæ inflictionem: ergò | talis animaduersio ad iudicem pertinet: & contra naturam reo in se ipsum committeretur. Ob id nanq;nanque Aristo. 5. Ethic. appellauit
Aristote.
iudicem iustum animatum, qui debet ex lege agere in reum. Quapropter si ego bene conijcio, lex pœnalis duobus membris ad diuersos loquitur. Cùm enim iubet nè quis quid faciat, subditos alloquitur: cum verò addit contrà faciens eo ipso dominium rerum perdat, aut ipso iure bona amittat, aut bona eius sint confiscata, non tam cum subditis loquitur, quàm cum iudicibus, iustitię executoribus, quibus talẽtalem imperat animaduersionem. ¶ Secundò (quod mihi vrgens ar
Secundum argumentũargumentum.
gumentum est) quantunuis lex pœnam cōmineturcomminetur, æquissimum tamen naturæ ius illæsum seruat: quod est vt delinquens audiatur. Hinc nanq;nanque illa emanauit constitutissima firmissimaq́;firmissimaque sentẽtiasententia Greg. de caus. pos.
Gregorius.
& propri. c. susceptis. Nos contra inauditāinauditam partem nihil possumus definire. Non ait solùm, non volumus, sed non possumus: Natura scilicet id vetante. Enimuerò cùm lex (vt suprà monstratum est) in communi feratur, neque singulares contingentium circũstantiascircunstantias potuerit prospicere, munus hoc delegatum est iudici, vt eisdem perspectis sententiam ferat. Potest siquidem reus allegare vel ignorantiam, vel infirmitatem, vel vehementissimam occasionem, vel fortasse quòd non tam grauiter in legem impegerit, vt dignus sit totius pœnæ acerbitate. Quapropter etiāetiam in crimine hæreseos, quod omnium est impientissimum, & execrabilissimum, auditur hęreticus quouis modo voluerit suum factũfactum excusare. Et contingit sæpissimè tam tenue esse delictum, vt non agatur in ipsum toto rigore iuris, atq;atque adeò neq;neque expolietur omnibus suis bonis. Et pari ratione, imò æquiori in crimine læsæ Maiestatis atq;atque in alijs quibuscunq;quibuscunque perpendenda est causa in particulari, & secundùm grauitatem aut leuitatem iudicandũiudicandum: etiam si lex millies dicat ipso iure & ipso facto & eo ipso: quoniāquoniam epieikeia nulla potest lege à iudicijs ablegari. Quapropter quòd lex ait, ipso facto, idem est quod ex natura, & genere facti: cui non obstat quominùs de quantitate & modo facti sit rursus expendenda pœna: quemadmodùm ab ipso legislatore si præsens esset, fieret. Et inde quoq;quoque alia sanctissima lex dimanauit, vt nemo nisi vel confessus cōdemneturcondemnetur, vel conuictus: vt habet Can. Nos in quenquam. & Can. Iudex. 1. q. 7. Quòd si ratio hęc suscipit̃suscipitur, vide in quas angustias miserum delictorem conijcias, si ante sententiam iudicis teneatur bona ipse sua (vt habet contraria opinio) fisco tradere. Profectò non solùm eum cogis vt executor sit legis aduersum seipsum, qquod natura non fert, verùm & iudicem cōstituisconstituis: nempè vt ipse perpendat an delictum suum tantam mereatur pœnam. Fac exempli gratia, hominẽhominem scientẽscientem ac prudentẽprudentem leuem hæresin secum, tum mente concepisse, tum etiam protulisse ore, in qua diem tantùm vel præcisam horam priuatim durauit: Vtrùm statim eum in conscientia cogere debes, vt amplissimāamplissimam suāsuam substantiāsubstantiam, etiāetiam dum ditissimus est, fisco offerat: quanuis in mentem redactus firmus sit iam in fide. Re vera atrocissima esset cẽsuracensura: neq;neque vllus, neu sæcularis neu ecclesiasticus iudex talem pronuntiasset sententiam, tantum abest vt esset priuatim in cōscientiaconscientia cogendus. Et tamẽtamen si vera esset cōtrariacontraria opinio, maximè eorum qui tenent etiam pro occulto crimine quod nullatenùs probari potest, incurri in pœnam iuris, cogendus esset: quoniam qui nullam sibi potest ignorantiam prætexere, verè hæreticus est. Imò vt ex vsu aliud capiamus argumentũargumentum,
Alterum argumentum.
quis vnquàm sacerdotũsacerdotum in illas angustias pœnitentem adegit, vt ante condemnationẽcondemnationem sua publicaret bona? ¶ Accedit prætereà
Tertia ratio
tertiò, quòd leges humanæ (vt suprà ab Isidôro docti sumus) debẽtdebent esse tolerabiles atq;atque ad hominum imbecillitatẽimbecillitatem accommodatę: quas etiāetiam illi qui non sunt adeò virtute progressi ferre possint: si tamen lex homines sic distringeret, vt sua substantia, quantũuisquantumuis locupleti, sua se spōtesponte nudarẽtnudarent, intolerabilis esset, & suaui leuiq́;leuique iugo Christi lōgèlongè dissimilis. Neq;Neque aduersariorũaduersariorum ratio cōcluditconcludit, qua aiũtaiunt
Ratio aduersariorũaduersariorum debilis.
hoc modo cautiùs obseruari leges: nam talis debet adhiberi cautela custodiendæ legis, vt tamen non fiat obseruatu impossibilis.
¶ At quoniam de occulto hæretico tetigi
Quartum argumentum.
mus cuius nullus est testis, inde sumamus argumẽtumargumentum quartũquartum, quod sit hoc Dilemma: Aut vis occultum hęreticũhęreticum, scilicet qui absq;absque vllo teste protulit exteriùs hæresin incurrere ciuiles pœnas iuris: (nam de excommunicatione à nemine dubitatur:) vel secùs: prius durissimum sanè est opinatu: si tamen non iucurrit nisi quando protulit coram testibꝰtestibus, inde sumitur manifestum argumentum, quod ante condemnationem non tenetur pœnas luere: nam cùm testes nullatenùs sunt necessarij, nisi propter iudicium: qui negat senten|tiam iudicis esse necessariam ad priuationẽpriuationem bonorũbonorum, gratis dat testes esse necessarios vt hæreticus sit reus pœnæ iuris. Hoc argumẽtumargumentum licèt non fecerit prænominatus autor oculatè tamen prospexit, dum. q. 15. 2. libri concessit cum suo Panormitano occultum hæreticum incurrere pœnam iuris: nam secundùm suam opinionem ad hunc effectũeffectum superflui sunt testes. Fundamentum autem
quod huic assertioni suæ subiecit, non solùm non videtur solidum, verùm cōtrariæcontrariæ potiùs sententiæ suffragatur. fundamentum sumitur ex. c. accusatus. de hæret. lib. 6. vbi Papa præcipit confiscationem fieri bonorum hæretici defuncti, cuius hæresis, ipso viuẽteviuente nōdumnondum innotuerat. Attamen ex illo apertiùs colligitur hæresin illam non fuisse occultāoccultam: siquidem post mortem patuêrunt testes. Et re vera condemnare hominem delinquentem simpliciter occultum, contrarium esse videtur non solùm capitulo, SecũdùmSecundum leges, confiscationem vetanti ante sententiam iudicis, verùm & toti ordini Iuris: quo sancitũsancitum est vt nemo nisi via vel inquisitionis, vel denũtiationisdenuntiationis, vel accusationis puniatur: quia semper iura id quod probari nequit, non esse sui fori reputârunt: excepta excommunicationis censura, quæ natura sua cognitionem causæ non requirit, sed solam iuris præmonitionem. ¶ Sed quintum hîc peculiariter
Quinta ratio.
argumentum adhibeam, vt dicta præfati doctoris intelligam. In secundo suorũsuorum lib. quibus egregiè de Iusta hęreticorum punitione disputauit. c. 6. dixit quòd non omnis proferens hæresin incurrit pœnam iuris, sed tantùm hæreticus: vt habetur in dicto. c. secundũsecundum leges: Puta ille qui hæresis pertinax est. Aut ergò appellat pertinacem eum qui contra solam legem rebellis est, puta qui consultò negat id quod scit esse cōtracontra scripturam, vel contra sanctam ecclesiam: aut nondum reputat pertinacẽpertinacem quoadusq;quoadusque in iudicio admonitꝰadmonitus mordicùs hæresin retineat. Si prius dicat, non intelligo cur adhibuit in dict. c. 6. quòd illis qui admoniti statim reuocant & damnātdamnant errorem suum, non pœna iuris, sed arbitranda puniendi sunt. Nam illic propalàm loquitur de admonitione, non iuris sed iudicis. Si autem illic intellexit, vt planè videtur intellexisse, non incurrere hæreticum pœnam iuris nisi in illo articulo quo in iudicio admonitus non resipiscit, tunc tota eius machina ruit. Primum enim falsum est occultum hæreticũhæreticum cuius nulla haberi potest probatio priuatum esse suis bonis. Quin verò palàm sequitur neminem ipso iure & facto priuari quousque in iudiciũiudicium trahatur: vbi non solùm de hæresi sed de pertinacia cōdemneturcondemnetur. Prætereà tota practica inquisito
Altera ratio
rum negatur. Nam quicunq;quicunque manifestariāmanifestariam hæresin secum absq;absque arbitris affirmauit, nisi ignorantia excusetur, censetur hæreticus, scilicet excommunicatus tāquàmtanquam pertinax contra admonitionẽadmonitionem legis. Et ideò licèt nunquàm fuerit admonitus ab homine, si in iudicio pòst conuinceretur, iure possent eius omnia bona cofiscariconfiscari, & confiscantur: nisi ob hæresis leuitatem aliqua ei remittantur. Tametsi dum veniam petit non relaxatur sed reconciliatur. Secùs de illo qui tantùm est suspectus de hæresi, in quem non habet pœna iuris locum, sed arbitraria. Hæc dixerim non ad reuincendum autorẽautorem, sed ad hoc per eius dicta confirmādumconfirmandum quòd occultus hæreticus non tenetur tradere bona sua quoadusq;quoadusque sit in iudicio de crimine conuictus.
¶ Id quod prætereà sextò inde maximè con
Sextum argumentũargumentum.
firmatur, quòd si quis nemine sciente, hæresin consultò secum ore asseruit, & absque vlla denuntiatione, sua sponte se patribus sancti tribunalis offert, licèt excommunicatus ipso facto sit, mulctari non solet omnibus suis bonis nec diffamari. Re vera ad hoc nescio quomodò responderi posset. ¶ Accedit septimo loco & famigerata illa sentẽtiasententia Chry
sostomi super epistolam ad Hebræos, quæ refertur de pœn. dist. 1. Can. Quis aliquādoaliquando. Non dico vt te prodas: ex qua fit consequẽsconsequens quòd nemo tenetur se prodere, nisi quẽquem infamia, vel indicia, vel accusatio, iudicis autoritate compulsum prodiderit: si tamen occultus reus teneretur bona sua fisco offerre, cogeretur subinde se prodere: nam si esset insignis persona, quî aliter fieri posset vt illa traderet? ¶ Sed trifariàm contendunt aduer
sarij hanc rationem debilitare. Primò, illam in nos ipsos recutientes. Nam pariter inquiunt, sequeretur quod neq;neque fur qui clàm fiscũfiscum compilasset, teneretur restituere nè se proderet. Secundò aiunt quòd debent tunc restituere secretè per tertiam personam. Et tertiò, quod si non potest citra infamiam, cessat necessitas restitutionis. Prima autem respōsioresponsio,
fuga est potiùs quàm solutio. Lata est enim differentia inter pœnam & restitutionem: quod enim ait Chrysost. toto concordante iure, est quòd nullus reus ea causa vt puniatur, tenetur se prodere: illa nimirùm ratione | quòd nemo esse tenetur agens & patiens. Quod autem tu alteri surripuisti, non in pœnam, sed ratione iustitiæ commutatiuæ perstringeris restituere: etiam si necesse fuerit te ipsum cum aliq̃aliqua infamia prodere: si secretò non potes. Illa quippè regula vt nemo cum detrimento suæ famæ debeat restituere pecuniāpecuniam, lib. 4. sub titulo de restitu. patebit quàm sit fallax, quamq́;quamque intolerabilis & perniciosa, si sic vniuersaliter vt iacet absq;absque temperamentis & exceptionibus intelligatur. Nam certè qui expilasset fiscũfiscum aut magnam pecuniāpecuniam, cum detrimento etiam famæ deberet restituere. Secùs de periculo vitæ. Ad rem ergò, profectò si nemo tenetur vt pœnam subeat se prodere, consequitur, vt neq;neque illam in conscientia debeat. Huc accedit argumentum ex leg. aut facta. ff. de pœn. §. nonnunquàm. vbi habetur quòd supplicia exacerbantur quoties opùs sit exemplo esse multis. DebẽtDebent ergò pœnæ exemplares esse, & non occultę. ¶ Octauò denique arguitur. Lex (vt in. c. SecũdũSecundum leges. persistamus) permittit reo sua bona possidere vsque ad condemnationem: quin verò vetat illa surripi: ergò idem reus bona fide possidet. Scio fautores contrariæ
Aduersariorum solutio.
opinionis & hoc argumẽtumargumentum imbecille existimare. CongerũtCongerunt enim fallentias cōplurescomplures cōsequentiæconsequentiæ huius, Fiscalis iudex non potest exigere rei bona: ergò reus ipse non tenetur sua sponte conferre. Vt enim habetur. ff. de alea. l. 1. qui furatur in domo vbi alea publicitùs luditur, restituere quidem tenetur domino, sed tamen domino in pœnam, quia receptat Iusores, non datur actio in iudicio. Atque inde inferunt quod permittitur reo ipso iure damnato sua possidere, non illa permissione quæ culpam tollit, sed illa quæ pœnāpœnam non exigit: sicut meretrices permittuntur. Attamen fallentiæ in primis quas adducunt
Impugnatio
fallere nequeunt argumenti vim. Debet enim natura permissionis ex subiecta materia perpendi. Etenim cùm quisq;quisque antequàm crimen admittat dominus sit legitimusq́ue suorum bonorũbonorum possessor, & lex statim post positionem pœnę priuationis subiungat nè confiscatio ante sententiam iudicis executioni mandetur, apertè videtur reo concedere suorum bonorum vsum. Secùs si furaris. Neque opùs est aliam adducere legem aut rationem huiusmodi cōcessionisconcessionis, vt reus bona fide possideat. Qua vtiq;vtique ratione, vt habetur de præscrip. lib. 6. cap. vlt. hæredes defuncti bona ipsorum præscribunt. Quanuis hoc bene videam perparùm vrgere. Nam etsi hæretici bona fide non possiderent, possent illam habere hæredes ad præscribendũpræscribendum: propter ignorantiam criminis. Sicuti & latronis hæredibus vsu venire potest. Profectò licèt non sim vsq;vsque adeò mei amator iudicij, tamen rationes istæ, vbi vel scriptura sacra vel expressus textus iuris mihi non obstaret, vti re vera non obstat, efficaciùs mihi rem persuaderẽtpersuaderent, quàm lōgalonga DoctorũDoctorum phalanx, qui simplices aliorũaliorum assertiones absq;absque vlla perspicientia perlustrant. Quanuis neq;neque probatissimorum testimonia nobis desunt. Est enim in primis S. Thom̃Thom. 2. 2. q. 62. arti. 3.
S. Thomas.
qui expressè ait neminem ante condemnationem per iudicem ad pœnam teneri. Cui & Conrad. tracta. 1. de contract. q. 7. subscri
Conradus. Adrianus.
bit. Et Adria. quol. 6. art. 1. Neq;Neque verò vt quidam putant oppositum censuit in. 4. vbi de his quæ ludo acquiruntur quæstionem disputat. Illic enim hoc ait duntaxat quòd qui ea quæ ludo iure prohibito perdidit soluitq́;soluitque, potest ante sententiam iudicis recuperare si potest: cuius quidẽquidem ratio longè diuersa est. Quia lex ludorum non est pœnalis, sed putat Adrian. impedire dominij translationem. Caieta. item & eodem loco. 22. & in
sua summa, verbo, pœna: & Syluest. in verbo, hęresis. 1. §. 8. sed latiùs in verb. Assasinus. & inter Iurisconsultos Archidiac. super eod. c. cùm secundùm leges. lib. 6. eādemeandem probat sententiam. Cui Anchar. & Philip. Franc. &
alij adhærescunt. Quin verò & Ioannes Andre. c. pro humani. de homi. lib. 6. & Bart. l. eius qui delatorem. ff. de iure fisc. Et Glossa c. Fraternitas. 12. q. 2. At parum ad rem refert quàm sit numerosa citatio, vbi ratio non adhibetur noua. ¶ Hoc tamen vnum admonere non negligam, quòd licèt quantum ad alia puncta, an videlicet quādoquando lex dicit ipso facto, statim reus priuetur rerum vel dominio vel possessione, alia fit plurium opinio, alia verò pauciorum: tamen quòd teneatur protinùs ea reddere, non solùm non est opinio communis Iuristarum, verùm neque est cur inter eos habere debeat authoritatem. Primùm, quia ad ipsos non attinet de foro conscientiæ cẽserecensere. Secundò, quòd inter antiquos vnius tantùm fuit Panormitani opinatio. Nam Felinus & alij non alia ratione
Felinus.
eam amplectũturamplectuntur, ꝗ̈quam quòd ille dixit. Quare non opùs est plures citare: quia vno nominato omnes connumerasti. Et tertiò, Syluest.
Syluester.
solertissimus Doctorum iuris explorator in | verbo, Assasinus, ait Abbâtem in hoc non teneri. ¶ Secunda conclusio: sententia excōmunicationisexcommunicationis,
Secunda cōclusioconclusio.
vtpotè quæ spiritualis est & ecclesiastica, ligare ipso iure potest & solet. Conclusio hac solenni ecclesiæ vsu propatu
Probatio cōclusionisconclusionis.
la est. ExcōmunicanturExcommunicantur enim ipso iure clericorum percussores, vt patet. 17. q. 4. & Assasinorum receptores: vt cap. proximè citato de homicid. volunt. lib. 6. Et cum primis hæretici, vt. c. ad abolendam. de hæreti. sed non opùs est in re non dubia testibus vti non necessarijs. Trahiturq́;Trahiturque cōclusioconclusio ex forma euangelica: Si EcclesiāEcclesiam non audierit, sit tibi sicut
Matth. 18.
ethnicus & publicanus. Quare qui vel à iudice vel à iure præmonitus inobediens est, ipso iure ab Ecclesiæ suffragijs excluditur. Sunt autem (vt Caietan. loco citato) qui in
Caietanus.
ter hanc atq;atque alias ciuiles pœnas hoc tantũtantum discriminis constituant, vt hæc liget, illæ verò non. Item quòd hæc est mera priuatio & passio ad quam reus ipse non debet veluti agens concurrere: aliæ verò vt pœna corporalis aut pecuniaria requirunt actionem, ac subinde executorem. Haud tamen arbitror
hanc discriminis rationem satis esse: quoniāquoniam sequeretur inde condemnari reum posse, nè de carcere aufugeret, & paratum cibum non gustaret, quousque fame strangularetur: quia non fugere & comedere non est agere. Quòd si dicas eôdem reduci non comedere & se hominẽhominem occidere, vti ait S. Tho. sequeretur saltem quòd posset delinquens ipso facto priuari ante sententiam iudicis priuilegio aliquo aut iure quod habet eligẽdieligendi, vtẽdivtendi, vel fruendi re aliqua: quoniam non eligere, & non vti, non est agere: quod tamen, si nostra vera est opinio, falsum est. Ratio er
gò quare Ecclesia excommunicare potest ipso facto absq;absque causæ cognitione & iudicis sentẽtiasententia, est quia dum priuat hominem suis suffragijs aut susceptione sacramentorum, non priuat eum bonis suis proprijs quæ iure peculiari possidet, & tradere per actionẽactionem teneatur: sed communibus quorum ipsa est dispensatrix. Ac si dixisset, Qui talẽtalem admiserit culpam, non sit nostrorum sacrificiorum, ac sacramentorum, ac consortij particeps: Veluti si paterfamiliâs suos admoneret dicens: Quicunque me odio prosequitur, nolo illum meo vesci pane. Et ex hoc capite multa quæ contra nos facere videntur argumenta paulò pòst diluentur. Atque hanc ob causam diximus in prima conclusione legẽlegem quę ipso facto obligat in conscientia, non inde habere illam virtutem quia dicit, ipso facto, sed aliunde. ¶ Tertia conclusio. Quando
Tertia conclusio.
ipso facto pœnāpœnam decernit, tunc sentẽtiasententia iudicis non est necessaria vt feratur super pœnāpœnam, sed super crimen: satis inquam erit vt hæreticus condemnetur de crimine: puta quòd sciens & prudens id asseruerit quod nouerat scripturæ sacræ aut Ecclesiæ determinationi aduersari. Nam tunc (vt modò dicebādicebam) iam condemnatur tanquàm transgressor legis, per quam fuerat admonitus. Et ideò ex tali cōdemnationecondemnatione sine alia noua expressione pœnæ oritur ex natura rei condemnatio ad pœnam iuris. Conclusio hæc expressa ia
Probatio cōclusionisconclusionis.
cet in vltimis verbis dicti cap. Secundùm leges. scilicet confiscationis executio fieri non debet antequàm sententia super eodem crimine fuerit promulgata. Quasi dicat, Inde enim sequit̃sequitur cōdẽnatiocondemnatio pœnæ taxatæ à iure: nisi criminis leuitas (vt diximus) supremo iudici misericordiæ aditum pandat. Et hîc mihi est legitimus sensus verbi ipso facto, scilicet ipso facto per sentẽtiamsententiam prodito. Nam quantum ad pœnam, quandiu latet, non habetur pro facto: ex damnatione autem facti incurritur pœna huiusmodi legũlegum. ¶ Quapropter non mihi displicet eorum loquẽdiloquendi modus, qui aiunt sententiam huiusmodi facti esse tantùm declaratoriam criminis: sed tamẽtamen minimè subinde concesserim cum Panorm̃Panorm.
Panormitanus.
in. c. cùm non ab homine. de iudic. quòd vbi crimen est notorium non opùs est expectare iudicis sententiam: quoniam non alia manifestatio criminis sufficit, ꝗ̈quam iuridica per sententiam: vt præcipitur eodem cap. & rationes à nobis factæ ostendunt. Et per hoc etiāetiam proditur imbecillitas argumenti quod contra nos fit: videlicet quod si tantùm requiritur sententia tanquàm criminis declaratoria, quid opùs est reo cui compertissimũcompertissimum est, sententiam expectare, vt teneatur bona sua reddere? Hærent enim semper isti in eadem salebra: quibus ideò respōdemusrespondemus non requiri sententiam solùm propter declarationem, sed propter talem declarationẽdeclarationem, scilicet condemnatoriam. Alioquin lex ipsa illam fecisset exceptionem. ¶ Quarta conclusio. Con
Quarta conclusio.
demnatio illa retrò agitur vsq;vsque ad articulum quo hæreticus omni ignorantia nudatus hęresin studio asseruit: quoniam nulla alia admonitio ab homine (vt dictum est) requiritur vt censeatur hæreticus. Nam quantum ad veritatẽveritatem articuli satis erat admonitus vel per notam sibi scripturam, vel per determi|nationem Ecclesiæ. Assertio est Ioannis Andre. in dict. cùm secundùm leges. sed nulla
Ioan. Andr.
opùs est autorũautorum citatione: nam lex est expressa, Post diui Marci. C. ad. l. Iul. maiestatis, cōtracontra
Probatio.
illiusmodi impios. Et vniuersalis vsus & practica sancti senatus Inquisitionis sic habet: nempè secundùm normānormam directorij, lib. 3. tit. 9. Habetq́ue eousq;eousque vim talis sententia, vt omnes contractus, nempè donationis, vẽditionisvenditionis, atq;atque alij, etiāetiam causa dotis, quos hæreticus ab illo articulo fecerit, habeāturhabeantur pro infectis. Etsi apud hæreticum non inueniantur pretia, nihilo minùs fiscus nullo emptoribus restituto pretio sibi adiudicat dicta bona. Dixerim si hęreticus vendiderit, donauerit &c̃etc. nam si cibum vestitumq́;vestitumque citra fraudẽfraudem emerit, talia pretia à venditoribus non repetuntur: quia iure naturæ sibi licebat vitam suam sustentare. Hæc autem non sunt præsentis loci pressiùs tractare. ¶ Ex hac autẽautem
ArgumentũArgumentum aduersariorum.
quarta conclusione, sustinentes alteram opinionem, ineluctabile, vt putant, informātinformant argumentum aduersus nostram primāprimam. Supponunt enim cum Arist. 6. Ethi. c. 2. ad præteritum non esse potentiam: quoniāquoniam neq;neque in Dei potestate est ingenita facere quæ facta sunt. Dilemma ergò suum est hoc, Aut hæreticus ab articulo patrati criminis priuatus est suorum bonorum dominio, aut secùs. Prius si dederis, iam ipso facto ante iudicis sententiāsententiam priuatus est. Si autem vsq;vsque ad sententiam erat verè dominus, non potuit per sentẽtiamsententiam effici vt dominus non fuerit: quia nulla est ad præteritum potentia. Si autem sententia id facere nequit, fit vt neq;neque potuerit contractus illos libera hæretici voluntate celebratos, infectos reddere: vtpote qui veri domini voluntate bona fide firmati sunt. Et quò vrgentius argumentum appareat, simile fieri potest de possessione. Si enim responderimus, ab illo hæreticum articulo caruisse dominio, retinuisse tamen legitimam possessionem: Arguitur similiter: SentẽtiaSententia facere nequit, vt vsq;vsque ad illum articulum non habuerit legitimālegitimam possessionem: ergò neq;neque potest cōtractꝰcontractus sic rescindere, vt emptores fraudentur suo pretio. Nam qui à legitimo possorepossessore emerit, non est cur pretium perdat. Argumentum autem certè non est tanti momenti quanti à suis authoribus æstimatur. Do enim in primis hæreticum verè fuisse do
Solutio argumenti.
minum vsq;vsque ad condemnationem, ac subinde sententiam non posse facere vt non fuerit dominus. Negatur tamen cùm infers: ergò non potest præteritos contractus rescindere, ac pro infectis pronũtiarepronuntiare: quoniam ab articulo cōmissicommissi criminis impediebatur bona sua alienare. Veluti possessor primogeniturę, & pupillus ante legitimam ætatẽætatem, & collegium ac monachorũmonachorum conuẽtusconuentus, licèt domini sint suorũsuorum bonorum, sunt tamen lege ligati nè possint illa abalienare: quòd si fecerint contractus non valẽtvalent, cassiq́;cassique habentur. SecũdòSecundo
Solutio secũdasecunda.
prętereà nihil repugnabo, si quis dicat ab illo articulo amissum esse dominium, dũmodòdummodo hoc non negetur quin iure fuerit hæretico permissa possessio, ab alienatione tamen cohibita. Sed instas, Postꝗ̈Postquam dominiũdominium perdi
Instantia.
tum est ex cuius natura sequitur in reo obligatio restituendi, qua lege fingitur concessa possessio? Respondetur ipsa, eâdem quæ exe
Responsio.
cutionem vsq;vsque ad prolatam sententiāsententiam vetat, dicens: confiscationis autem executio non fiat &c̃etc. Neq;Neque opùs est aliam disquirere: nam si lex voluisset sic ipso facto reos punire, vt ex tunc tenerentur tradere sua bona, id profectò expressisset. Etenim cap. Cùm singula. de præb. lib. 6. quia retinentem duas prębendas vult Papa inhabilem esse, vt eligatur: ait, Ex tunc eo ipso efficiatur ineligibilis. Nam inhabilitas (vt infrà dicemus) ipsofacto contrahitur. Attamen licèt habens vnam præbendam cum cura animarum, & alteram recipiens ipso facto priuetur priori, nihilo minùs priuatio non est facienda nisi reus audiatur, vt ibîdem cauetur cap. Licèt Episcopus. vnde non debile à nobis stat argumentum. ¶ Rursus autem sciscitaris: Vnde col
Quæstio.
ligitur impeditum esse hæreticum abalienando si vel dominium habet, vel legitimālegitimam possessionem. Respondetur. Ex commissio
Solutio.
ne ipsa peccati, cui lege decreta est pœna. Quòd si inde inferas, iam nos ergò concedere aliquo modo puniri reum ipso facto ante sententiæ prolationem, id nos ingenuè fatemur. Id enim tantùm hactenùs negauimus quòd sic punitur ipso facto vt teneatur ipse in conscientia executor esse: & ideò simpliciter non punitur. Si tamen cum temperamẽtotemperamento dicas, punitur quodammodò, verum ais. Et hanc arbitror esse mentem legis vltimæ C. ad. l. Iul. Mai. vbi habetur quòd Maiestatis læsor etiam defunctus condemnetur, successoriq́;successorique eius eripiantur bona. Cuius causa his verbis exprimitur: Nam ex quo sceleratissimum quis cōsiliumconsilium cœpit, exinde quodammodò sua mente punitus est. Quæ autem sit illa quædam punitio, declaratur se| p. 66cundũsecundum diuos SeuerũSeuerum & AntoninũAntoninum. Nè alienare neq;neque seruos manumittere possit, neq;neque debitores ei soluere teneāturteneantur. ¶ VnũVnum hîc autẽautem adnotato opùs est & admonito, quod vbi malefactorẽmalefactorem quẽpiamquempiam vel infamia denotatum vel insinuatũinsinuatum indicijs, vel semiplena probatione pręuia iudex interrogaret, ille verò negaret: quia iam tũctunc fateri tenebatur, & ideò iudiciũiudicium per iniustitiāiniustitiam impediuit, inde fieret reus pœnæ cuius iustè condẽnanduscondemnandus esset. AttamẽAttamen si fiscalis, dum solus ipse crimẽcrimen nouisset quod probare non posset, neq;neque verò infamia notatũnotatum esset, bona hæretici clāculũclanculum acciperet (qquod aliud est aduersarię partis argumentũargumentum) certè cōtracontra ius faceret & ad restitutionem teneret̃teneretur. ¶ At nè hoc in præsentiarum desideret̃desideretur, quin
Quinta conclusio.
tam adhibeamus conclusionẽconclusionem eandemq́;eandemque generalẽgeneralem de sentẽtiasententia iudicis. Quotiescũq;Quotiescunque iudex iusta, iuridicaq́;iuridicaque sentẽtiasententia reum condẽnatcondemnat ad pœnāpœnam quæ non est mortis, corporalísve læsionis inflictiua, tenetur reus parêre, etiam si aliquid debeat agere: vt puta vel pecuniāpecuniam soluere, vel in exilium secedere, vel in carcere, etiāetaim perpetuò permanere. Secùs autem si corporali supplicio addicatur. Tunc enim tātùmtantum tenetur pati: agere verò minimè. Prior pars inde patet quòd vnusquisq;vnusquisque debet potestati
Probatio prioris partis.
bus obedientiāobedientiam, nisi iure aliquo diuino aut naturali excusetur: illic autẽautem nulla est excusasatio. Quare non alius requiritur legis executor ꝗ̈quam iudex ipse sentẽtiamsententiam pronuntians: illa nanque, vbi non est de corporali supplicio, legitima est executio. Posterior autẽautem ratione cōtrariacontraria comprobatur. Nam ius naturæ no
Probatio alterius partis
bis concessum tuendi vitam propriāpropriam, excusatos nos habet, nè vlla nos obedientia cogere possit vt in nos ipsos vltrices manus cōijciamusconijciamus. Neq;Neque hîc Caiet. protegere dissimulabo,
Protegitur Caietanus.
cui falsò imponitur negasse in art. 3. 22. q. 60. postꝗ̈postquam quis à iudice pecuniaria mulcta cōdemnatuscondemnatus est, teneri eam soluere. Id quippe nunquàm negauit, sed quod à lege ipso facto nemo potest ad hoc condemnari, neq;neque ad id prorsum ad quod requirit̃requiritur eius actio. Quare nullatenùs sibi cōtradicitcontradicit dum. q. 69. ar. 4. ait quod condemnatus vt vel in exiliũexilium abeat, vel mulctam soluat, syncerè obtemperare tenetur.
¶ Neque verò hoc prætereundũprætereundum hîc silentio
arbitror quod causa quare nullus dānaridamnari potest vt se ipsum vel interimat, vel alio supplicio afficiat, non est quia nemo est dominus propriæ vitæ. RidiculũRidiculum enim esset si hāchanc causam iudici tunc obijceres dum tibi id iuberet. In promptu enim ipse hoc haberet respōsumresponsum: Neq;Neque ego idcircò tibi iubeo vt te ipse interficias, quòd tu sis dominus vitæ tuæ, sed quia ego potestatẽpotestatem eius habeo & arbitriũarbitrium. Etenim carnifex nihilo plùs habet dominij in reũreum, ꝗ̈quam ipse in seipsum: & tamẽtamen iudicis autoritate illũillum interficit. Ratio ergò vt nemo sic potest obligari est, quòd non potest illo beneficio
naturali priuari, quod homo habet protegẽdiprotegendi vitāvitam suāsuam. Idcircò enim licèt vi nemo potest tali casu resistere, non tamen potest cohiberi nè aut fugiendo aut alia via mortẽmortem sibi caueat. Obidq́;Obidque quādoquando suppliciũsupplicium ex eorum esset numero, quę homines religionis ac pœnitẽtiæpœnitentiæ gratia sumere ipsi solẽtsolent, nulli aduersaretur iuri: quāꝗ̈quanquam præfectus in religionibꝰreligionibus monacho, vel Episcopus sacerdoti præciperet, vt idem ipse suis manibꝰmanibus susciperet: puta vt à seipso flagello vapularet.
SVperest ergò ad argumentorum seriem, quæ tum longa est, tum etiam nodis difficilibus implexa, respondere. Primum au
Ad primum argumentũargumentum.
tem iam solutum est. Nam etsi lex tam ad pœnam obliget quàm ad culpāculpam, diuersimodè tamen. Quoniam cùm sit regula, eo ipso quòd quis ab ipsa deflectit, peccat: culpa enim non est aliud quàm deflexio à lege quę ab æterna diuinaq́ue deriuatur. Ad pœnam autem obligat, illam statuẽdostatuendo: & in hoc sensu legis virtus dicitur punire. Applicare tamen pœnam pertinet ad iudicem. ¶ Ad se
Ad secũdũsecundum.
cundum respōdeturrespondetur quòd etsi obligatio ad pœnam ante iudicis sententiam non emergat, non inde fit maioris esse virtutis iudicẽiudicem quàm legem: tum quod iudex operatur tanquàm minister legis per eius virtutem: tum potissimùm quòd lex per se obligat ad culpam. Sed id solùm sequitur, quòd virtus punitiua legis non pertingit ad reum nisi ministerio eius administri. Qua ratione ab Aris. appellatur iustum animatũanimatum. Quod autem de cuiusq;cuiusque voluntate in calce argumẽtiargumenti subditur, per quam potest homo transferre suorum bonorum dominium, nihil ad rem. Habet enim quisque suarum rerum liberam facultatem vt possit seipsum sua sponte obligare: respublica tamen non, nisi præscriptis formis & modis, videlicet, vt dum legi rebellis extiteris, possis à iudice cogi. ¶ Ex
Ad tertiũtertium argumentum.
legibus autẽautem diuinis tertio argumẽtoargumento allatis nullum aduersum nos extruitur validũvalidum argumentũargumentum. Etenim mulier quę fluxũfluxum patiebatur, iure naturę tenebat̃tenebatur abstinere à viro nè illũillum morbo inficeret, licèt fluxꝰfluxus non esset culpa: | immundities autem legalis eius qui illam cognoscebat, per culpam ipsam contrahebatur. Quare sicut modò ille qui peccat eo ipso coinquinatur, teneturq́ue pœnitentiæ fructibus satisfacere: sic ille qui antiquitùs inquinabatur. Nam illa corporalia, figura nostrorũnostrorum erāterant spiritualiũspiritualium. ¶ Et per hæc patet re
sponsio ad leges diuinas quibus pro diuersis peccatis diuersæ statuebantur sacrificiorum ac purificationum ceremoniæ. Deus enim in quem offensa committitur, reposcere potest quam voluerit satisfactionem: quam absque alio iudicio tenetur peccator exoluere. Pariq́ue ratione nunc Ecclesia potest ieiunia, eleemosynas, & orationes instituere, quibus quisq;quisque tenetur sua expiare piacula. Quod autem additur de leprosis, nihil ad rem: nam iure naturæ tenentur mortiferi homines ab aliorum cœtu sese abstrahere nè illos contagione inficiant, licèt morbus culpa non sit: neque talis abstractio, pœna. ¶ Neque permissio euangelica quæ fit viro separandi torum ab adultera rem contra nos vrget: nam separatio illa non tātùmtantum existimanda est vt pœna, sed tanquàm conuentionalis licentia, quæ ex fracta coniugis fide nascitur: est enim pactũpactum inter coniuges, data vtrique acceptaq́ue fide, vt vterque alterius torum immaculatum seruet. Et ideò dum vnus suam fidem fregit, liber fit alter à vinculo soluendi ei debitũdebitum. Sicut si ego tibi ea lege meas operas pollicerer vt tu mihi tuas obstringeres, cadẽtecadente te à fide tua, non teneor ego ampliùs stare meæ. ¶ Et pari fer
mè modo respondetur ad membra omnia quarti argumenti. Primùm enim de illo qui vxori quidpiam legauit sub cōditioneconditione, lōgèlongè à nostro proposito distat: neq;neque opùs fuerat Caietano in sua Sum. verb. pœna, talem ex
Caietanus.
ceptionem facere: quoniam eiusmodi cōditioconditio neutiquàm est lex pœnalis: Defunctus enim, si persona erat priuata, non poterat legem condere: sed est conditionale pactum, Do vt facias. Obidq́;Obidque si tu conditionem non imples, teneris mihi meum restituere. ¶ Similis est ad secundum membrum responsio. Enimuerò qui collegium suis bonis instituit statuta facere potuit, vt si CollegarũCollegarum quisq;quisque
CollegiorũCollegiorum fundatores.
aut foris pernoctaret, aut matrimonium duceret, aut aliud quiduis faceret, ipso facto in conscientia iura collegij perderet: quæ quidem lex vim haberet in cōscientiaconscientia: quia institutor potuit, si libuit, sub illa cōditioneconditione bona sua largiri. Tametsi profectò nemini consulerem tales condere leges: sunt enim conscientiarum illaqueatrices. Hoc est enim nimium emungendo sanguinem elicere. Satis nanque familiæ consulitur si huiusmodi leges particulares instar cōmuniumcommunium cōstituāturconstituantur, vt scilicet delinquentes via regia cōperticomperti puniantur. At quoniāquoniam præsumitur præfectorũpræfectorum negligẽtianegligentia, huiusmodi rigor permittitur. ¶ Atq;Atque huic prętereà affine respōsumresponsum est ter
Ad tertium membrum.
tij mẽbrimembri de legibus quibꝰquibus Reges solent manus ministrorũministrorum iustitiæ vincire, nè munera captẽtcaptent. Enimuerò cùm illos sua libera voluntate & tanꝗ̈tanquam suos ministros eligant, ac de suo ærario stipẽdiastipendia illis decernant, suoq́;suoque mandato illis iura soluātursoluantur, possunt tali conditione illos eligere, vt in conscientia obligentur pœnas suorũsuorum delictorũdelictorum pendere. Et ideò si cōditionemconditionem voluerint accipere, tenẽturtenentur implere. Atq;Atque eam ob causam iure iurando stringuntur, quod aliâs lex per se illos non posset cogere ad pœnāpœnam ante cōdemnationẽcondemnationem. QuāuisQuamuis verbum illud, In cōscientiaconscientia teneāturteneantur soluere, fateor me approbare non posse: quia nullũnullum in iure cōmunicommuni reperitur eius exẽplumexemplum. Nam principes sęculares non debẽtdebent de cōscientiaconscientia iudicare. Neq;Neque verò illo aureo auct. vt iudices sine quoquo suffragio fiant, quo acerrimè inhibetur iudicũiudicum auaritia, vlla fit de conscientia mẽtiomentio. Tametsi vbi eorũeorum corruptio adeò esset inuerecũdainuerecunda, non omninò huiusmodi rigorẽrigorem legum reprobassem. ¶ De legibus
autẽautem pœnalibus nostræ Vniuersitatis, quibꝰquibus prensatores & ambitores seu subornatores ipso facto priuantur eligẽdieligendi voce, semper arbitratus sum non obligare in conscientia ad pœnam illam ante condemnationẽcondemnationem. Nisi illũillum qui de ea re infamia laborāslaborans, dum iuridicè interrogatur veritatem negat. Nam de hoc perinde hac parte censerẽcenserem, ac si esset cōdẽnatuscondemnatus: vt suprà de hæretico dictũdictum est. Atq;Atque idem cẽseocenseo de alijs electoribus in Ecclesijs & collegijs. Et præter rationes suprà declaratas est hîc alia particularis, quòd alioqui vix vlla esset tuta electio, quod perniciosissimum esset reipublicæ. Et ideò si eiusmodi leges contenderent in conscientia ante condemnationem ligare: tanquàm periculosæ non essent ferendæ. ¶ Ad quintum respondetur ocu
Ad quintum argumẽtumargumentum.
latè perspiciendum esse in lege quidnam habeat propriè rationẽrationem pœnę, quid verò pretij, aliúsve rei. Enimuerò cùm lege pretium statuitur vel frumenti vel alius mercis, adiecta pœna, si quis cariùs vendat ad restitutionẽrestitutionem excessus ipso facto tenetur in cōsciẽtiaconscientia, quo | legitimum pretium excessit: non tamen ad pœnam antequàm condemnetur: vt ait sanctus Thom̃Thom. loco citato. q. 62. ¶ Ad alterum
verò membrum de legibus præscriptionis respondetur eiusmodi leges non esse merè pœnales: licèt pœna diu negligentis bona sua, sit, vt eorum ius perdat: sed præcipuè in bonum pacis conditæ sunt, & vt viæ litibus occludantur. Hac enim de causa princeps potestatem habet transferendi dominia.
Quocircà lapsus ipse legalis temporis absq;absque vlla sententia possessorem bonæ fidei dominum rei facit. Quare nulla fit inde consequẽtiaconsequentia, vt lex merè pœnalis velit vt reus suis se rebus ante causæ cognitionem expoliet. ¶ Ad
Ad sextũsextum argumentum.
sextum respondetur, differentiam illius citati capituli inter pœnam ab iure & illam quę est ab homine liquidam esse. Pœna enim iuris est illa quam ius ponit quamq́ue iudex tenetur infligere nisi patentissima adsit ratio misericordiæ arbitrandi ex æquo, & bono. Pœna autem ab homine posita est, quāquam iudex arbitratu suo, vel suis adhibet mandatis, vel post patratum delictum reo infligit. ¶ Ad septimum respondetur hanc es
Ad septimũseptimum.
se differentiam inter leges monitorias atque alias, quæ dicunt, ipso facto, quod qui contra priores inobediens est, non solùm declarandus est facto deliquisse, verùm & ad pœnam condemnandus: cùm autem quis in alteras secundi ordinis impegerit, satis est si condemnetur illas fuisse transgressum.
Tunc enim absque vlla alîus sententiæ explicatione pœnæ censetur addictus. ¶ De excommunicatione autem iam dictum est cur ipso facto obliget. Suspensio verò & irregularitas, quia non est nisi contaminatio quædam & commaculatio, ac subinde indignitas (vt superiori artic. dicebamus) ad tractandum sacra, actu ipso culpę contrahitur. Quin verò aliquando citra culpam, vt patet in iudice qui spontanea causa est mortis.
Quare nulla indigent sententia iudicis.
¶ Sed leges quæ octauo argumento citatæ
Ad octauũoctauum.
sunt, fateor vehementiorem aculeum adhibere: nihilo minùs respondetur quòd neq;neque in cap. citato de homicid. li. 6. simpliciter habetur quod qui AssasinorũAssasinorum crimen incurrit, teneatur ante sententiam pœnam soluere, pręter excommunicationem quam ipso facto patitur: sed ait quòd postquàm probabilibus constiterit argumentis, nullatenùs alia excommunicationis vel depositionis etiam sententia requiratur. Non ergò negatur quin sententia requiratur super crimine. Quin verò proptereà præmittitur, Postquàm probabilibus constiterit argumentis, id est quibus res probari in iudicio possit. Nam nulla priuata persona iudicare potest an sint probabilia argumẽtaargumenta nisi solus iudex. Qua
propter sinistra est eorum gloss. qui aiunt proptereà dici, probabilibus argumentis, quod nulla alia exigitur sententia. Imò dexteriùs censet Archidia. (vti ait Syluest.) quòd
Archidi. Syluester.
etiam tunc requiritur declaratoria sententia facti. Textus autem solùm dicit quòd non requiritur sententia super pœnam. Et quòd hæc sit eius mens, egomet mihi sic lucidè persuadeo. Extat & Assasinorum pœna, vt quisque possit eos liberè interficere: at verò si cui priuatim id liceret antequàm cōdẽnaticondemnati essent de crimine, occasio daretur cuicunque fingẽdifingendi hunc aut illum esse Assasinum, vt quem vellet interimeret: exitiosa ergò esset talis licentia: ideoq́ue certo certius est ante iudicis sententiam nemini id liberum esse: ergò neque expoliare suis bonis eos fas est, aut alios qui eorum ministerio vtuntur, ante eandẽeandem sententiam. ¶ Restat igitur po
Postremus scrupulus.
stremus scrupulus ex Extrauagan. Ambitiosè: Pauli secundi. vbi habetur quòd clericus qui bona Ecclesiæ alienauerit duntaxat, ipso facto priuatus existat beneficiorũbeneficiorum Ecclesiasticorum: illaq́ue absque declaratione aliqua vacare censeantur. At verò ex his
Dissolutio prima.
verbis solidissimum in primis à nobis stat argumentum. Etenim exprimẽsexprimens Sum. Ponti. declarationẽdeclarationem in hoc casu non esse necessariam, palàm docet quòd si hoc verbum non adiecisset, non satis illi fuisset dicere, ipso facto, vt teneretur reus in conscientia relinquere ante sententiam sua beneficia. Quod nos hactenùs constituere contendimus. Se
Secundæ.
cundò respondetur illo modo quo de principe diximus, posse illum, priuare quem eligit, si fecerit contra conditionem quam cum ipso pepigit. Videlicet si acceperit munera. Enimuerò cùm Sum. Ponti. collator dispen satorq́ue sit beneficiorum, declarat per illāillam Extrauagan. illa lege & tacita conditione quemcunque sacerdotum sacerdotia Ecclesiæ recipere, vt dum eius bona alienauerit, eisdem sacerdotijs priuatus censeatur. Tametsi porrò nescio an super crimine requirenda sit etiam tunc aliqua declaratio ad pacādaspacandas conscientias. Attamen de hoc ad vsum me refero ecclesiasticum.
ARTICVLVS. VII.

ARTICVLVS. VII.

Vtrùm omnes subijciantur legi.
IN autoritate & virtute legis etiamnum persistentibus scire prætereà restat hoc septimo loco, vtrùm omnes subijciantur legi. Et arguitur à parte negatiua ex Apostolo. 1. ad Timotheum. 1. Iusto
non est lex posita. quòd Vrbanus Papa confirmat. 19. q. 2. Canon. Duæ sunt: vbi ait, qui à lege priuata ducitur, scilicet Spiritus sancti, nulla ratio exigit vt lege publica, puta humana, quæ vniuersis posita est, constringatur: non ergò omnes lege tenentur. ¶ Secundò ad idem facit lex, princeps. ff. de lega. vbi ait Vlpianus Iu
risconsult. quòd princeps legibus solutus est. ¶ In contrarium est quod Apostolus ad Roman. 13. ait: Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit: nemo autem potestati subijcitur nisi eius sit legibus subiectus.
PRæsenti quæstioni secundùm duas legis virtutes tribus conclusionibus fiet satis. Monstratum enim iam suprà est legem tum regulam esse actionum directricem, tum etiam vi pollêre coërciua. Et vtroque modo contingit quempiam legi submitti. Sit ergò prima conclusio: Vniuersi qui sub
Prima conclusio.
diti sunt potestati, legibus subinde ipsius, quin verò & princeps quantum ad vim directiuam subijcitur. Res est clara: nam al
Probatur cōclusioconclusio.
teri subdi idem est quod parêre eius mandatis: ac subinde legibus. De principe autem confestim dicemus. Dixerim vniuersi subditi: quoniam nullius lege illi compræhenduntur qui ab eo extranei sunt.
Lex quippè Gallorum nihil ad Hispanos. Et prætereà si qui superioris priuilegio ab inferiori exempti sunt, non summittuntur inferioris mandato, quâ se priuilegium extendit. Hac enim ratione clerici sæcularium
CorollariũCorollarium.
legibus subditi non sunt: tunc præcipuè, dum lex de rebus Ecclesiasticis decernit quæ principibus non subduntur: vt patet cap. Ecclesia. de constitutio. aut si in odium Clericorum posita sit, aut si non pari iure pertineat ad Clericos: vt prohibitio vtendi sericis, non obstat quo minùs in sacris possint illis indui. Et prohibitio equitandi mulas ciues, belligeri vt fiant, nihil ad sacerdotes. Cæterùm leges de rerum pretijs, & nè merces distrahantur à regno, atque aliæ id genus ex æquo Clericos cum sæcularibus obligant. De hoc autem Summistas consule in verbo, lex, & verbo, Clericus. ¶ Secunda conclusio. Quantum ad
Secunda conclusio.
vim coërciuam iusti qui virtutum habitibus ducuntur, legi non subduntur: quia nihil coactè quod ad virtutem attinet, sed o
Probatio.
mnia sua sponte perficiunt. Enimuerò vt 2. Ethicor. author est Aristote. Virtus facit
Aristot.
vt studiosus promptè & cum delectatione operetur. ¶ Huic autem subijcimus simi
Tertia conclusio. Probatio.
lem ei tertiam. Princeps quantum ad vim coërciuam non subditur legi. Conclusio est aperta: quoniāquoniam coactio, eiusdem ad se ipsum esse non potest: non enim est intellectu possibile, vt vim quispiam sibi ipsi inferat, atq;atque adeò se sua lege cogat. Quapropter vnus idemq́;idemque non pœnitendus est sensus illius Regij verbi: Tibi soli peccaui. vt Deum illic solum agnouerit superiorẽsuperiorem. Quasi dixisset, in terris nullum habeo cui rationem erratorum meorum debeam: & ideò tibi soli peccaui. Quanuis & alter genuinus etiam sit, quòd nullum malum esset peccatum, nisi quia contra legem Dei. ¶ Est ergò simi
lium conclusionum, ratio dissimilis. Quòd enim iustus non sit legi subditus, ab ipso eôdem sumitur ratio, qui scilicet coactione non indiget. Intelligitur enim conclusio non de quibuslibet iustis, sed de illis qui sunt iam absolutæ virtutis. Nam quandiu colluctatio quæ nobis cum affectibus est, perstat, pariter durat pœnarum metus, ac perinde nonnulla coactionis ratio. Et est secunda hæc conclusio sic Pauli testimonio fulcita, vt Philosophos non latuerit. Ait enim Arist.
Aristote.
10. Ethi. c. 9. ob id legibus in omni vita omninò opùs esse, quòd multitudo necessitati potiùs, & pœnis quàm honestati paret. Et ideò legislatores & honestatis gratia ad virtutem prouocare debẽtdebent. Nam ij qui probi sunt, ob consuetudinem præcipuè obtemperabunt. Aduersus autem inobedientes & hebetiores ingenio castigationes pœnasq́ue instituere. Et. 5. Polit. c. 9. Excellentes, inquit, virtute & potentia non sunt legibus astringẽdiastringendi: quod tam ad secundam quàm ad tertiam conclusionem referri potest: nempè vt virtus ad moralem probitatem: potentia verò ad principatum referatur: sed sunt, inquit, ipsi lex: ob idq́;idque inter homines vt Dij ęstimādięstimandi. Quòd autem sua principẽprincipem lex non cogat non
Ratio tertiæ cōclusionisconclusionis.
inde venit quod ipse non egeat, sed quod lex natu|ra sua nequeat. At verò hanc principes exẽptionẽexemptionem non inter priuilegia ducere debẽtdebent, imò est illis iniqua conditio. Subditi enim qui non solùm legis luce ducũturducuntur, verùm etiam eius pœnis stimulantur, duobus subsidijs ad virtutem vtuntur: princeps autem altero destitutus est dum nullus est qui illum cogere possit, aut repræhendere audeat: imò vix vllus qui veritatem doceat. Quocircà illius Prouerb. 21. Sicut diuisiones aquarum,
ità cor Regis in manu Domini. dexter sensus est, quòd cùm priuatorũpriuatorum corda sic in manu Dei sint, vt per suos iustitiæ ministros ea gubernet & cogat: cor tamen Regis in solis diuinis manibꝰmanibus positũpositum est. Vt sicut ipse solus pos
Apposita similitudo.
set ingẽtẽingentem amnẽamnem & rapidũrapidum supra naturānaturam aliorsum diuertere quāquam alueus ducit: sic solus ipse Regem, qui suæ mācipatusmancipatus est voluntati, potest vel remorari, vel in aliam vertere mentẽmentem. Quapropter Rex quo eum Deus liberiorẽliberiorem
Salutiferum consilium.
fecit, legumq́;legumque coactioni lōgiùslongius exemptum, eo debet ipse rationi vigilātiùsvigilantius, diuinoq́;diuinoque nutui audiẽsaudieins esse, ac subinde legibus quas alijs ponit ipse auscultare: nè in illum Christi improperium impingat: Qui dicunt & non faciunt: & qui alijs onera grauia imponũtimponunt, ipsi neq;neque digito volunt ea mouere: Matth. 23. Vnde extrà, de cōsticonsti. c. Cum omnes. quòd quisq;quisque iuris in alterum statuit, ipse debet vti eo. vbi & citatur Sapientis autoritas: Pátere legem quam tu ipse tuleris. Et. C. de leg. & constitutio. l. 4. aiunt Imperatores ipsi: Digna vox est maiestatis regnantis, legibus alligatum se principem profiteri. ¶ At nondum tota rei difficultas exhausta est. Statuimus nanque sic in vniuersum conclusionẽconclusionem primāprimam, vt vnà & iustos quoq;quoque & principẽprincipem ipsum conpræhendat, qui veluti reliqui vi directiua legum obligantur. Enimuerò licèt princeps sibi subditꝰsubditus non sit, nil tamen vetat quo minùs suæ subdat̃subdatur legi: nam dum alios illuminat & sibi ipsum quoq;quoque lumẽlumen prębet. Haud tamen hoc dubitatione caret ad intelligendũintelligendum. Videt̃videtur enim
Dubitatio.
secum pugnare vt princeps legi sit subditus absq;absque eo quod lege cogatur. Ponit Papa leges de ieiunijs, de audiendis sacris, de annali confessione, easdemq́ue sub pœna excommunicationis. Et Cæsar pariter nè quis sub certa pœna peieret. Arguit̃Arguitur ergo sic: Si
Prima ratio dubitandi.
princeps subditus est legi quantũquantum ad vim directiuādirectiuam, fit vt dum ipsam trāsgrediturtransgreditur, peccet: ergò ipsum obligat: obligatio autem vis est coërciua. ¶ Secundò, si vim coërciuam à le
Secunda.
ge excluseris, rationem legis sustulisti. Nam (vt suprà definitum est) proptereà leges à solo fungente reipublicæ vicibus condi possunt, quòd sine vi coërciua non sunt leges: igitur si princeps non subditur coërctioni legis, nec subditur legi. Sed potest ipsam sequi ac si esset sententia alicuius sapientis, puta aut Platonis aut Senecæ, quę non obligātobligant ad culpāculpam: & sicut sua lex obligaret extraneos qui suæ non sunt iurisdictionis, & nos possumus Gallorum scita auscultare. ¶ Tertiò quæri
Tertia ratio
tur à quo princeps obligatur cùm legẽlegem condit. Non enim à Deo: quia lex illa non est diuina: neq;neque à seipso: quia lex ipsa non est votum, quo homines obligare se solent. Et quò argumento roborescat, demus illum nolle sua lege illigari. ¶ Hæc autem conclusionẽconclusionem licèt oppugnent non tamen expugnant.
CōsiderandumConsiderandum enim primũprimum est quòd princeps non est extra rempublicam, sed membrum eius, puta caput. Secundò, id ex superioribꝰsuperioribus recolendum est, quòd lex humana obligat in conscientia, eò quod ab æterna per naturalẽnaturalem deriuatur. Ex his potest statim deduci vis obligatoria. Ex illo scilicet naturali principio: Ius quod tibi non vis, alteri nè statuas. CōtrariũContrarium enim repræhẽditrepræhendit ChristꝰChristus, dicẽsdicens: Quod imponũtimponunt alteris onera quæ ipsi non tāgunttangunt. eò ergò quòd princeps statuit legẽlegem, iure naturæ illi summittitur. Sed fortè clariùs id sic deducitur. Legislator (vt dictum est) legem condens opus tale constituit in certa virtutis specie: vt ferens Papa legem ieiunij, constituit illud, virtutem obligatoriam abstinẽtiæabstinentiæ: Et præcipiens seruare aliquod festum, illud collocat in virtute religionis. CōstitutoConstituto autem virtutis opere, tota respublica, atque adeò ipsum caput tenetur secundùm illam agere. Quòd si scisciteris cur non subinde
Quæstio.
& pœna cogat principem: Perspice latum discrimen. Lex enim eò quòd regula est fa
Solutio.
cit vt deflexus ab ipsa sit culpa absque alia executione vel legis applicatiōeapplicatione: pœna autẽautem adhibet̃adhibetur legi obseruationis causa, quæ idcircò executione & applicatione indiget: executor autẽautem est princeps ipse, cui repugnat vt seipsum cogat: licèt possit pœnāpœnam si voluerit soluere. ¶ QuādoQuando autẽautem statuimus, principẽprincipem legibus subdi suis, intelligimus de legibꝰlegibus qua ex ęquo ad ipsum perinde atq;atque ad subditos spectant. Præcipit Rex neminem gladio succincto incedere, aut sericis indutũindutum: non est par ratio cur ipse eisdẽeisdem abstineat. Indicit autem Papa ieiunium aut festi solennitatem: eadem est æquitas in ipso: nisi iusta de causa se|cum, veluti cum alijs, dispensauerit. ¶ At verò vt ad secundam reuertamur conclusionem, absit vt quis inde Lutheranum imbi
Lutheri error.
bat sensum. Fuit enim ille hæresiarcha eô vsque vesaniæ collapsus in suo libr. de Libert. Christiana, vt iustum hominem cùm primùm Deo fidem præbet, cui soli ipse iustificationem tribuit, docere contenderet ab omni esse lege liberum: quia per fidem, inquit, totam impleuit legem. Itâque nullo ampliùs alligatur legis vinculo: sed omnia deinceps ex amore perfecit. Hanc autem erroris absurditatem lib. 3. de Natur. & gra. cap. 1. suis depictam coloribus abundè
expugnauimus. Nemo enim in hac vita, etiam si sit vt Apostoli confirmatus, liber est à lege. Quin verò si per impossibile ipsi Apostoli contra legem fecissent, peccassent: licèt confirmati erant vt non facerent. Nam & iustis illis dictum est: Si vis ad vitam ingredi, serua mandata. Imò vt ait ipse veritatis Magister, Seruus qui cognouit voluntatem domini sui & non fecit vapulabit multis. Prætereà sic hominem à lege eximere, est ipsum impeccabilem facere: quæ
Secunda.
absurdissima est hæresis. Paulus enim qui alibi putabat nullam esse potestatem quæ illum posset à charitate Dei separare, alibi nihilo minùs fatebatur se corpus castigare suum & in seruitutem redigere, nè cùm alijs prædicabat, ipse reprobus efficeretur. Et nè magnitudo reuelationum eum in superbiam extolleret, angelum Satanæ qui eum colaphizabat sustinebat.
Non enim sic Paulus intelligit iusto non esse legem positam, quin si illam transgre
Mens Pauli.
deretur eandem iustitiam amitteret, sed ingenium gratiæ fauorisq́;fauorisque Dei duntaxat explicuit: nempè quòd vbi charitas foras mittit timorem, hominem quem possidet obsequentissimum legi facit. ¶ Atque hic est sensus verborum Pontificis in dict. distinct. 19. q. 2. Appellat enim legem priuatam singularem dictum Spiritus sancti, contra quẽquem nemo tenetur obedire legibus communibus. Ille tamen est etiam Spiritus sancti ductus, vt subditorum quisque suis præfectis obtemperet: neque omni spiritui credat contra prælatorum obedientiam intùs obloquenti: nè sit fortè angelus Satanæ quem lucis esse putat.

ARTICVLVS. VIII.

Vtrùm subdito liceat præter verba legis agere.
POstremus articulus virtutis legis est, vtrũvtrum omnis epieikeia sit subditis interdicta, an verò liceat subdito contra verba legis agere. Et arguitur quòd nemini subditorum id liceat. Ait enim Augusti.
PrimũPrimum argumentum. Augustin.
lib. de ver. religio. In temporalibus legibus quanuis homines iudicent de his cùm eas instituunt, tamen quando sunt institutæ & firmatæ non licebit de ipsis iudicare, sed secundùm ipsas: qui autem legis verba prætermittit arbitratus intentionem legislatoris seruare, is de lege iudicare videtur: ergò subditis id non licet. ¶ Secundò: Ei pror
Secundum.
sus competit legum esse interpretem, qui est earum conditor: solus autem princeps potest leges condere: nemini ergò aliorum liberum est illas interpretari, sed secundùm eas agere. ¶ Tertiò: qui leges condiderunt
Tertium.
sapientiæ lumine illustrati censendi sunt:
Quæ ait Prouerb. 8. Per me Reges regnant & legum conditores iusta decernunt. ergò de intentione legislatoris non aliter iudicare licet quàm per legis verba. ¶ In contrarium autem est Hilarius. 13. de Trinit. Intel
Hilarius.
ligentia dictorum ex causis est assumenda dicendi: quia non sermoni res, sed rei debet esse sermo subiectus. Ex quibus verbis colligitur prudentius esse ad causam attẽdereattendere quę legislatores induxit, ꝗ̈quam ad legis verba.
QVæstio præsens materiam epieikeię in disputationem producit: an videlicet aliquo casu subditis ea sit licita. Nam quòd principi competat ambigit nemo, iuxta doctrinam Aristotel. 5. Ethicor. cap. 10.
Aristot.
Ad quam idcircò quæstionem tribus conclusionibus respondendum est. Prima est
generalis: Lex quæ à communi bono deficit, nullam habet obligandi vim. Hæc iam suprà ex eo demonstrata est, quòd lex omnis debet esse pro communi salute ciuiũciuium instituta. Vnde. ff. de legib. l. Nulla. ait Modest. Nulla iuris actio aut benignitas patitur, vt quæ salubriter pro hominum vtilitate introducuntur, ea nos duriore interpretatione contra ipsorum commodum producamus ad seueritatem. ¶ Secunda con
Secunda cōclusioconclusio.
clusio. Quanuis lex in communi lata casibus plurimùm contingentibus vtilis sit, ni|hilo minùs quo casu noscitur aduersari communi saluti, non est obseruanda. Exemplum diui Thomæ est: In ciuitatis obsidio
S. Thomas.
ne salutiferum est lege caueri nè portæ aperiantur: nihilo seciùs si tunc ciues quorum vita saluti reipublicæ conducit, hostes fugientes in vrbem se volunt recipere, contra legis verba aperiendæ sunt illis valuæ: quoniam illa est legis mens, quippè quam si adesset legislator, haberet. Conclusio hæc protinùs ad primam consequitur.
Enimuerò lex (vt suprà dictum est) ideò
ponitur in communi quòd casibus particularibus prospicere satis nequit: vt habetur. l. Neque leges. &. l. Non possunt. ff. de legib. fit ergò inde consequens, vt quoties casus occurrerit quem si legislator prospexisset, exceptum iudicaret, non sit obseruanda. ¶ Tertia conclusio. His duabus asser
Tertia conclusio.
tionibus nihil obstantibus huiusmodi legis epieikeia more & ordine ad solum principem spectat, nisi illis duntaxat casibus quibus adeò instat subitum periculum, vt si ad principem vel ad eius vicem gerentem recurrendum esset, damnum interim timerereturtimeretur. Tunc enim licitum est subdito contra verba legis agere. Illa quippè necessitas est, quæ legem non habet. ¶ Atqui in con
clusione prima nihil dubitationis latet, in secunda verò nonnihil. Videtur enim sanctus Tho. nimiùm illam stringere, dum ait illo præciso casu quo legis obseruatio in exitiũexitium vergeret cōmuniscommunis salutis, non esse seruādāseruandam, cum tamẽtamen neq;neque in priuatāpriuatam interniciẽinterniciem sit seruanda. Etenim ille cui palàm esset, obseruatio
Ratio hæsitādihæsitandi.
nem legis esse sibi lethalem, constaretq́ue ex natura legis non esse eius mentem in tantum periculum adigere subditos, neutiquāneutiquam tenetur legem custodire. Vt si mihi constaret hostes mihi in via insidias parasse, non teneor die festo ire ad sacrum. Respondetur neque hoc negare sanctum Thom̃Thom. sed lo
qui in reipublicę periculo. Obsessa enim ciuitas non tenetur vnicuilibet ciui fugienti portas pāderepandere cum suo periculo: & ideò neque ianitori, aperire fas est. Imò licèt essent personæ quàm plurimùm tuendæ vrbi vtiles, si certum esset quòd hostium turma simul cum illis intrò irrueret quæ ciuitatem caperet, non tenentur. Secùs vbi non esset tantum periculum: nam tunc iminenti peri
culo clauiger ipse posset aperire. ¶ Tertia verò conclusio non est vsque adeò clara. Dum enim asserit subitò iminente periculo licere subdito agere cōtracontra legem inconsulto magistratu, alioqui verò ad ipsum recurrẽdũrecurrendum: aut intelligit quādoquando subditus de legis mẽtemente ambiguus est, aut quādoquando proculdubio certissimus est: non quādoquando hęret in dubio: nam tunc (vt ait in solutione secundi) debet absq;absque vlla interpretatione verba legis seruare. QuādoQuando verò omninò est certus, etiāetiam si nullum sit in mora periculũpericulum, non tenetur Pręlatum cōsulereconsulere. Cui enim in die ieiunij nullus alius suppetit cibꝰcibus ꝗ̈quam carniũcarnium, absq;absque vlla superioris cōsultationeconsultatione potest, nè fame pereat, illas comedere: etiāetiam si citra periculũpericulum posset ipsum adire. ¶ Ad
Solutio. Caietanus.
rei huius intellectum, etsi Caiet. quatuor hîc mẽbramembra dignoscat, perspicatior tamẽtamen hæc fuerit trimembris diuisio. Aut enim subdito (de
hoc enim loquimur) palàm liquet occurrenti casu non esse legis mentem vt seruetur, & tunc nulla opùs est subdiuisione: sed siue subitum sit periculum, siue tempus suppetat adeundi præfecti absque illius prorsus cōsilioconsilio licet facere contra legem: vt casibus proximis à nobis explicitis patet. Aut per a
Secundum.
liud extremum eiusmodi subditus in dubio hæret vtrinque æquali. Itâque neutrius partis assensum habet, liceátne facere contra legem nécne. Et tunc si vacat ad superiorem recurrere, recurrendum est: si verò repentinum periculum id non permittit, ad literam seruanda est lex. Atque hîc est casus sancti Thomæ in solutione secundi: quoniam subdito in tali casu legem interpretari non licet. Si verò medio modo se habeat, ità vt ne
Tertium mẽbrummembrum.
que certus omninò sit, neque prorsus ambiguus, sed in illam partem propẽdeatpropendeat, quod potest facere contra legem. Itâque illius partis opinionem habet cum formidine alterius: tunc si mora datur qua possit magistratum consulere, id facere tenetur: sin verò per subitaneum periculum id non licet, tutò facere potest contra legem. Atque hic est casus tertiæ conclusionis. ¶ Quòd si scisciteris v
Quæstio incidens.
trùm illa sit sufficiens ratio epieikeię vt subditus faciat contra legem, quòd ratio legis in particulari persona & casu deficiat: RespōdeturRespondetur
Responsio.
quod si tātũtantum deficit in particulari, non sufficit: si autẽautem in toto genere causa cessauerit, tum & lex quoq;quoque cessare debet. VerũtamẽVerumtamen anteꝗ̈antequam princeps vel consuetudo illam abroget, vim suam non amittit. Lege (vt exemplum proferamꝰproferamus) cautũcautum est, nè quis arma noctu deferat: quantumuis ergò pacificus sis neq;neque vllum à te timeatur digladiationis periculũpericulum, non potes contra legem facere. Attamen quoniam | de epieikeia alibi doctor sanctus disputat, nẽpenempe.
S. Thomas.
22. q. 102. extra chorum hic saltaremus si longior nos disputatio remoraretur. ¶ Hæc autem sunt hic adnotatu propria. Primùm:
Primum aduertendum.
etsi liceat nōnunquàmnonnunquam propter epieikeiam contra verba legis secundùm eius mentem agere, tamen vice versa extra tales casus seruare in cortice verba, corrupta legis mente, præuaricatio legis est. Sic enim habet lex cōtracontra. ff. de legi. In fraudem legis facit qui saluis verbis legis sententiam eius circumuenit. Et l. sequenti: Fraus legi fit, vbi fit quod fieri noluit, fieri autem non vetuit. Prohibet lex nè
Exemplum.
adulter filium spurium hæredem instituat: concredere ergò alteri hæreditatem qui det filio, est verba legis, non autem mentem seruare. Prohibet & altera lex nè sacerdos sacerdotium in fauorem filij renuntiet: alter autẽautem cōfertconfert alterius filio, vt ille suo vices rependat: iniquitas est, epieikeiæ èex regione aduersa.
ET per hæc, argumentorum patent solutiones. Ad primum enim respondetur,
Ad primum argumentũargumentum.
quod qui in illo postremo necessitatis casu agit contra verba legis non iudicat de lege ipsa, sed singulari casu, in quo cernit non esse seruandam. ¶ Et pari modo respondetur ad
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
secundum. Hîc enim idem subditus non interpretatur legẽlegem simpliciter, sed in casu quo manifestũmanifestum est legislatorem aliud intendisse: secùs si anceps hæsitet, vt dictum est in secundo casu. ¶ Ad tertium autem respondetur quod
Ad tertium argumentũargumentum.
quantacunq;quantacunque legislatores sapientia vigeant, nulla tamen sufficit vt casus omnes occurrentes prospiciant.

QVAESTIO SEPTIma, de mutatione & varietate legis humanæ. S. Tho. 1. 2. q. 97.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm lex humana debeat quoquo pacto mutari.
POSTREMA DEmum quæstio legis humanæ est vt explicetur quàm debeat esse firma & fixa. Et ideò primo quæritur an debeat ali
quo pacto mutari. Apparet enim id minimè licêre: lex enim humana (vt suprà diximus) à naturali deriuatur: hæc autem immutabilis est: ergò & illa. ¶ Id
Secunda ratio. Aristot.
etiam secundò colligitur ex natura regulæ, qualis est lex: quę secundùm Arist. 5. Ethico. cap. 5. solida esse debet, & perstāsperstans: lex autem regula est, ergò immobilis. ¶ Item tertiò, lex
Tertia ratio
iusta & recta esse debet: quod autem iustum semel est, semper tale existit. ¶ Accedit & te
CōfirmatioConfirmatio. Nicolaus Papa.
stimonium Nicolai Papæ, dist. 12. Ridiculum est & satis abominabile dedecus, vt traditiones quas antiquitùs à patribus suscepimus infringi patiamur. ¶ In contrarium verò
Primum argumentũargumentum negatiuum.
sunt argumenta nihilo pauciora. Ratio enim exposcere videtur, vt quoties melius quidpiam occurrit, toties lex humana mutetur. Leges quippe humanæ, veluti & cæteræ artes, humana ratione excogitatæ sunt & inuentę: reliquę verò artes occurrente eo quod melius est summutantur: ergò idem est & in legibus obseruandum. ¶ Secundò, de præte
Argumen. 2.
ritis sumenda est ratio & cautio futurorum: cōtingitcontingit autem leges antiquas rudiores esse, minusq́;minusque politas, quàm succedentibus moribus conueniant: ergò nisi quotiescunq;quotiescunque meliores inuentiones occurrerent, legibus pristinis antiquatis alię innouarentur, incommodum esset. ¶ Tertiò, leges humanæ quia cir
Argumen. 3.
ca lubricum singularium fluxum versantur nequeunt nisi temporis experientia exactè institui. ExperiẽtiaExperientia enim (vt. 2. Ethic. author est Arist.) tempore indiget: ergò quoties tem
Aristot.
poris curriculum melius quid attulerit, expediens est leges submutari. ¶ Accedit demũdemum
Postremum argumentũargumentum.
& August. 1. de lib. arbi. vbi ait, lex temporalis quāuisquamuis iusta sit, cōmutaricommutari tamen per tempora iustè potest.
ARgumenta præsentis quæstionis rem in duo diuersa extrema distrahunt. Nam illa prioris ordinis contendunt humanam legem prorsus esse immutabilẽimmutabilem. Reliqua verò per alterum extremum, quòd vbiuis melius aliud occurrerit, sint mutandæ: & ideo duabus conclusionibus respondendum est, quibus ambo extrema moderemur. ¶ Prior est,
licitum quandoq;quandoque est, decens, & sanctum, legem humanam mutari. Veritas conclusionis huius ex duabus nascitur radicibus: videlicet tam ex natura rationis humanæ, qua leges conduntur, quàm ex natura nostrarum actionum de quibus statuuntur. Etenim cum
Prima ratio.
natura nostra rationalis sit, hoc est, discursiua & successu quodam veritatis indagatrix: non potest, ceu intellectualis angelus, qui na|turalia omnia simul nouit, subitò intima veritatis penetrare. Vnde quemadmodùm in scientiarum speculatione defluxu quodam temporis Philosophi ex imperfecto ad perfectum scientias promouerunt: vt. 1. Physico.
Aristot.
primoq́;primoque de Anima alijsq́;alijsque libris Aristo. testimoniũtestimonium extat: sic & in morũmorum cōpositionecompositione ratio practica negotiatur. Quapropter sicut Thales ille Milesius alijq́;alijsque illius ætatis sex sapientes, scientias illucusq;illucusque rudes & incōptasincoptas contemplatione polire cœperunt, quas post Plato & Arist. expoliuêre: sic & Lycurgus, & Solon, & apud Romanos Numa Pomp. suas respublicas, anteà barbaras & agrestes, politioribus legibus instituerunt: quæ deinceps temporum incrementis exactiùs sunt accuratiusq́;accuratiusque & emunctiùs cultæ. ¶ Accedit ratio
Secunda ratio.
secunda ex nostrarum actionum conditione: quæ & regionum diuersitati & temporũtemporum sic subiecta est, vt nunquàm in eodem statu permaneat. Exemplum est Augustini, lib. 1.
Augustinus.
de libe. arbi. vbi ait, quòd si populus bene sit moderatus, & grauis, communisq́;communisque vtilitatis diligentissimus custos, rectè lex fertur qua tali populo liceat creare sibi magistratus: per quos respublica administretur: porrò si paulatim ille populus deprauatus habeat vęnale suffragium, & regimen flagitiosis sceleratisq́;sceleratisque committant: rectè adimitur populo talis potestas dandi honores: & ad paucorum bonorum redit arbitrium. ¶ Secunda con
Secunda CōclusioConclusio. D. Thomas.
clusio quam D. Tho. sanctissimè constituit, quæq́;quæque legislatoribus perspectissima esse debet, est: Non ob quamcunq;quamcunque causam melius quidpiam afferentem mutanda est lex, sed tunc penitus quando vsq;vsque adeò excellat, vt damna detrimentaq́;detrimentaque compenset, quæ legis mutatio suapte natura affert. Ratio conclu
Ratio cōclusionisconclusionis.
sionis sic habet. Cùm leges humanæ pro cōmunicommuni vtilitate & salute (vt dictum est) sint institutæ, eadem prorsus ratione mutandæ sunt: nempè quando mutatio in augmentũaugmentum est communis boni. Mutatio autem suopte ingenio per seipsam detrimentum affert: quia cùm consuetudo seruandæ legis fuerit quodam pacto in naturam versa: (nam consuetudo, altera natura est) mutatio ipsa legis, quædam est mutatio naturæ. Quo fit vt quę contra consuetudinem fiunt, etiam dum leuia sunt, grauia existimentur. Atq;Atque eandem ob causam veneranda legis canicies amore retinet humanos animos, qua ideò extincta nouitas alterius nescio quid inuidiæ secum trahit. Dum igitur de legis mutatione agitur, hæc debent in statêra pendi: nè scilicet mutetur nisi tātatanta ab ea parte propẽdeatpropendeat causa, quæ hæc valeat mala compensare. Quod quidem tunc prorsus continget, quando vel maxima, euidentissimaq́;euidentissimaque vtilitas ex noua lege prouenerit: aut ingens necessitas consuetam legem ob manifestam eius iniquitatem antiquare cōpuleritcompulerit: vnde. ff. de const. prin. l. 2. ait Vlpian. In rebus nouis constituendis euidens esse vtilitas debet, vt recedatur ab
eo iure quod diu æquum visum est. ¶ Hæc ergò regula tum in sæculari republica, tum maximè in Ecclesiastica, ac potissimũpotissimum in his quæ ad sacra pertinent obseruantissima esse debet. Nè scilicet ratio persoluendi officium qua clerus assuetus est, pro quacunq;quacunque ratione demutetur: etiam si egregia videatur. Et multò minùs sacrorum ratio, quę ad cultum diuinum attinent: quibus videlicet populus oculos habet immersos, & affectos animos. Haud enim id absq;absque detrimento & scandalo fieri posset. Nihil aduersus nouitatẽnouitatem Breuiarij obmurmurandum est, postquàm sanctissimus Papa id permittit: tamen finis ille ob quem mutatio facta est, videlicet vt statas soluentes horas memoriter Psalterium discātdiscant, non est ille quem sancti patres horis dicendis canonicis præfixêre. Cantus enim Ec
clesiastici non studij gratia, sed tantùm diuinæ laudis instituti sunt, vt melodia militantis Ecclesiæ instar triumphantis institueretur. Vbi non cessatur clamari quotidie, Sanctus, Sanctus. &c̃etc. Atq;Atque huic scopo admetiebāturadmetiebantur patres Antiphonas, Responsoriaq́;Responsoriaque & Psalmodiam. Imò (vt est in priscorum historijs) angelos eas etiāetiam de cœlo attulisse fertur. ¶ Præterquàm quòd sacerdotibus permittere, vt aliter officium domi pendant, quàm in Ecclesia, est illis manifestam porrigere occasionem, nè in Ecclesia cum alijs cōcinantconcinant, sed velut muti stipendia sua faciant. Adde quòd periculum inde imminet vt eadem horarum ratio in Ecclesiam publicitùs inducatur: quod grauiter populi aures offenderet. Hæc mihi in præsentiarum in mentem venê
re: quia pro mei captu ingenioli ardenter desidero, vt vnica esset ratio Breuiarij in toto Christianismo. Nam varietas Ecclesiæ, qua tanꝗ̈tanquam regina circumamicta à dextris sponsi sedet, in varietate religionum aliarumq́;aliarumque ceremoniarum Christianæ familiæ satis splendet. Quòd autem ad horas canonicas in lingua Latina tanta diuersitas obtinuerit, nullum forsan, si fas est dicere, decus est. ¶ Cæte
Dubitatio.
|rùm non ab re huc dubitatio occurrit, vtrùm legislator pro suo libito absq;absque vlla intercedente causa, leges valeat commutare. Et apparet à parte negatiua argumentum quòd
ArgumentũArgumentum partis negatiuæ.
non aliter licet leges mutare, quàm condere: si autem non pro communi vtilitate conderentur, non essent leges: ergò neq;neque si alia ratione mutent̃mutentur, valida erit mutatio. ¶ In respōsioneresponsione autem multa sunt membra. Primùm si
legislator penes quem summa est potestas legem sine causa tolleret, factum teneret: hoc est, nullam haberet deinde vim legis, nisi quatenùs vim retineret iuris, seu naturalis, seu diuini. Tametsi dum lex reipublicæ conduceret, graue crimen committeret. Videlicet, si Papa tolleret annuam confessionem, maneret ius tantùm diuinum cōfessionisconfessionis: & si Cæsar abrogaret legem suspendendi fures, maneret duntaxat naturale ius vt punirentur saltem. Res est clara: quia lex nisi vim habeat
Probatio præfatæ assertionis.
coërciuam, non est lex: hanc autem vim habet à Principe vel à republica. Quapropter sicuti etiam dum respublica legibus indigeret, tamen nisi eas poneret, nulla esset: ità si quam tolleret, non esset ampliùs lex. Secun
Secunda assertio.
dum membrum est. Lex quam nouam conderet vel in quam alteram mutaret, si non esset pro communi bono, vel esset intolerabilis, non haberet vim legis. Enimuerò licèt quāquam
Ratio.
ipse abrogaret, re vera esset abrogata: non tamẽtamen tantùm potest in legumlatione, vt quam ipse tulerit, statim sit firma & valida: nisi (vt dictum est) iusta fuerit. ¶ Hæc autem de omni potestate tam sæculari quàm ecclesiastica dicta sunt, quibus tamen de ecclesiastica tertium peculiare adhibemus membrum.
Nempè quòd neq;neque Papa neq;neque Concilium in
his legum positione & mutatione, quæ familiæ Christianæ necessariæ sunt, vtpotè quòd Spiritu sancto reguntur, errare non poterunt. Nunquàm scilicet permittetur diuinitùs Papa aut cunctas leges ieiuniorum tollere, aut legem confessionis in decennium prolatare: quia impendiò quàm maximè huiusmodi leges reipublicæ referunt. Neq;Neque rursùs pręcipere permittetur, vt cùm primùm quisq;quisque conscius sibi fuerit mortalis culpæ ad aures sacerdotis confessurus aduolet: quia lex esset intolerabilis.
REspondere autem restat ad vtranq;vtranque argu
mentorum seriem. Ad primũprimum ergò prioris ordinis respondetur quòd lex naturalis, quæ participium quoddam æternæ legis est, immobilis perseuêrat: quia deriuatur ab illa per diuinam rationem, illam instituentem: quæ quidem diuina ratio etiam est immobilis. Lex autem humana deriuatur à naturali per rationem humanam trahentem genus ad speciem. Et quia ratio humana non omnia futura satis prospicit, ex hac parte fit lex ipsa mutabilis. Accedit prætereà quòd lex naturalis continet principia vniuersalia quæ abstrahunt à singularibus: leges autem humanæ fundamẽtisfundamentis nituntur particularibus, quæ in actionibus contingentibus & caducis sita sunt. ¶ Et per hoc respōdeturrespondetur ad secundum
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
quòd mensura debet esse immutabilis quatenùs fert natura materiæ: mensura autem mutabilium rerum solidiorem non suffert perpetuitatem. ¶ Ad tertiũtertium eodem ferè mo
Ad tertium argumentũargumentum.
do respondetur, quòd rectitudo in quantitatibus corporeis non dicitur respectiuè in ordine ad aliam, sed est in se absolutè recta, quia eius extrema non exeunt à medio: rectitudo autem humanæ legis non est absoluta, sed sumitur in ordine ad commune bonũbonum, cui non semper res eandem habent proportionem. Quocircà illis mutatis mutatur rectitudo & iustitia legis. ¶ Authoritas au
Ad postremũpostremum argumentũargumentum.
tem iuris. 12. distin. solùm admonet in fauorem secundæ conclusionis, ridiculum esse citra causam vrgentissimam patrum sanctiones infringere: secùs dum causa adest legitima. ¶ Nihilo minùs & reliqua in contra
rium argumenta temperanda sunt & eneruanda quatenùs cum secunda conclusione pugnant. Ad primum ideò consideratissimè respondet S. Thom̃Thom. aliud esse artium ingenium, aliud verò legum. Artes enim ex sola ratione vigorem habent & efficaciāefficaciam, & ideò quotiescunque melius quidpiam intellectui occurrerit, mutari debent: nam nullum est periculum quin mutẽturmutentur in melius: eò quòd totum negotium in intellectu contineatur. Leges autem vim maximam obtinent ex cōsuetudineconsuetudine, vt Philosophus. 2. Politicor. ait.
Aristot.
adeò vt diuturna consuetudo (vt. ff. de legibus Vlpian. ait) pro iure sit habenda. Ob idq́;idque non tantùm perpendendum est in mutatione legis illud bonum quod noua affert, verũverum & detrimentũdetrimentum quod veteris cōsuetudoconsuetudo patitur. Reliqua verò duo cum Augustini
sententia id tantùm comprobant quòd leges mutare liceat: non id tamen quòd quacunque de causa, etiam si aliquo pacto congruentiùs quidpiam suadeat.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm consuetudo vim legis obtinere valeat.
NON est impertinens sermoni de mutatione legum articulum intexere de consuetudine, per quam & mutari solent. Quæritur ergò, vtrùm cōsuetudoconsuetudo vim queat obtinere legis. Existunt enim à parte negatiua argumenta. Primum: lex humana
Argumen. 1. à parte negatiua.
ab æterna per naturalem deriuatur: contra illas autem nulla præualere potest consuetudo: ergò neque vlla valet humanas mutare. ¶ Secundò egregiè arguit D. Tho. Ex multi
Argumen. 2. D. Thomas.
plicatis malis nullum conflari potest bonũbonum: imò malũmalum, quo multiplicatius, eo peius: qui autem primò contra legem agere incipit, malè facit: ergò similibus aceruatis actibus nihil boni confici potest: lex autem, cùm regula sit nostrarum actionum, egregium bonum est: nulla ergò consuetudo migrare in legis naturam potest. ¶ Tertiò: Leges condere
Argumen. 3.
munus est solius publicæ potestatis: consuetudo autem priuatis ciuiũciuium actibus inualescit: nulla ergò cōsuetudoconsuetudo authoritatem legis abrogare potest. ¶ In contrarium autem est August. in epist. ad Casulanum: vbi ait: Mos
Augustinus.
populi Dei & instituta maiorũmaiorum pro lege sunt tenenda: & sicut præuaricatores legum diuinarum, ità & contemptores consuetudinum ecclesiasticarum coërcendi sunt.
QVæstioni præsenti vnica, sed tamen tri
membri conclusione fit satis. Conclusio autem est: Consuetudo trina virtute pollet: videlicet vt & antiquam legem, tum interpretetur, tum etiāetiam immutet, ac subinde vim obtineat nouæ. Probatur. Ratio voluntasq́;voluntasque
Probatio.
legislatoris promulgata non solùm interpres legis est, verùm & veteris abrogatio, & nouæ constitutio: eiusmodi autem rationis voluntatisq́;voluntatisque promulgatio, non solùm verbo, verùm & facto fieri consueuit: nam quod quis opere foris præstat, intus mente probare censetur: quando autem princeps quos subditos cohibere potest, identidem longoq́;longoque temporis interuallo operari sinit, permissu illo rationem suam & voluntatem aperit: ergò sicuti verbali promulgatione edictum ponit, sic & eiusmodi permissione ciuium consuetudinem pro lege ducit: quæ subinde aut vetustæ interpres sit, vel certè abolitio. ¶ Ad pleniorem autem rei intellectum nosse ope
ræpretium erit quid nomini consuetudinis supponatur. Subobscurus enim apparet Isidôrus lib. 5. Etymolog. qui refertur in Decretis dist. 1. vbi ait: Mos est longa cōsuetudoconsuetudo de moribus tantùm tracta. Videtur quippe in definitione repetitionis vitium committere, Mos de moribus. Notato ergò vocem, mos,
trifariātrifariam vsurpari. Accipitur enim primò pro singulari humano actu, puta libero: actiones enim brutorum, nisi per metaphoram, mores non dicuntur. Et ab hac acceptione dicitur philosophia moralis, id est, humanorum actuum. Secundò accipitur pro habitu ex
Secunda.
frequentia similium actuum genito: quemadmodùm dicimus hominem benè aut malè morigeratum. Et istæ acceptiones ad rem non faciunt. Tertiò ergò accipitur vt idem
Tertia.
sit quod cōsuetudoconsuetudo: & hoc modo nihil aliud est quàm frequentia longi temporis similiũsimilium actuũactuum in aliqua republica: puta vel in regno vel in vrbe aut in collegio. Nihil ergò ineptè dixit Isidô. Dicens enim morem esse consue
Isidorus.
tudinem de moribus tractam, priori loco accepit tertio modo: posteriori verò, primo. Consuetudo ergò rationi cōsonaconsona atq;atque à principe concessa, vim habet legis. Quin verò eo
tantùm à lege differt, quòd lex scripto traditur: consuetudo verò, vsu. Sic enim ait Isidô. Lex est constitutio scripta: mos autem longa cōsuetudoconsuetudo. Et subdit: Consuetudo autem est ius quoddam moribus institutum, quod pro lege accipitur vbi deficit lex. Et lege, diuturna. ff. de legib. consuetudo pro iure & lege in his quæ non ex scripto descendunt, obseruari solet. Atq;Atque inferiùs Paulus IuriscōsulIurisconsul. Imò magnæ authoritatis, inquit, hoc ius habetur, quod in tantùm probatum est, vt non fuerit opùs scripto compręhendere. ¶ Hoc
Doctrina memoriæ commendanda.
ergò memoriæ commendandum est, quòd consuetudo de seipsa vim legis non habet, sed quatenùs à principis cōsensuconsensu dimânat. Itaq́;Itaque vt Aristot. Platonisve aut alius philosophi, quin verò omnium Iurisconsultorum saluberrimæ essent sententiæ, nunquàm vim legis haberent nisi consensu principis stabilirentur: sic neq;neque cōsuetudoconsuetudo eandem aliter obtineret virtutem. Exempli gratia, nunquàm Baldi opinio quòd pro triplici furto suspenderetur fur obtinere potuit vim legis, nisi princeps illam scripto sancîret, vel per consuetudinẽconsuetudinem approbaret. Quapropter vbi lex exprimeret, nullam consuetudinem contra legem valituram, decretum hoc consuetudi|nem irritat, vt per illam lex nunquàm abrogetur: quia tunc consuetudo nihil operatur, eò quòd nunquàm indicium est talis voluntatis principis. Tametsi tam lōgalonga potest esse in contrarium, maximè in sæculo aliorum principum, vt decretum etiam illud irritans euincat. Sed est prætereà animaduertendum quòd consuetudo non solùm obligat tanquātanquam signum promulgationis legis nouæ: verùm aliquando est signum ac testimonium quòd olim talis stiterit lex: licèt non reperiatur scripta. ¶ Quàm verò longum tẽpustempus consuetudine spectādumspectandum sit, antequàm vim obtineat legis, non est iure certum. In aliquibus (vt aiunt) duo actus sufficiunt, in aliquibus tres, in aliquibus decem. Sed re vera nulla esse po
Regula.
test cordatior regula, quàm quæ. c. cùm tanto. de consue. statuta est: vbi habetur quod nunquàm consuetudo positiuo iuri præiudiciũpræiudicium generare debet, nisi fuerit rationabilis & legitimè præscripta. Vbi in verbo, rationabilis, animaduertendũanimaduertendum est quòd ad hoc vt robur nanciscatur legis, habere debet conditiones bonæ legis, suprà constitutas. Et secundò, in verbo, præscripta, cōsiderandumconsiderandum quòd tunc consuetudo vim adipiscitur legis quando cōmunicommuni hominum iudicio & arbitratu peccatum esset facere contra illam. ¶ Quapropter
Sana admonitio.
admonere hîc non præteribo quantum creetur periculi dum in aliqua republica semel aut bis quippiam permittitur. Enimuerò ad id persuadendum quod nouum petitur, in causam adducitur, quòd vnus actus nihil nocere potest: posteà verò similitudine illius alter persuadetur, ac subinde consuetudo vires nanciscitur. Idem existit periculum inter viros potentes. Vt si semel Vasalli vrbanitatis ac beneuolentiæ gratia domino ac patrono suo munuscula obtulerint, statim vrbanitas in consuetudinem rapitur, & gratia in ius debitum. ¶ Sed nunquid quæcunq;quæcunque
Quæstio. Ratio.
inueterata cōsuetudoconsuetudo legem abrogat. Ratio enim id videtur persuadere. Nam dum Princeps dissimulat, suam existimatur interpretari voluntatem. Respondetur nihilo minùs
Solutio.
minimè sic esse. Imò quandiu vsus contra legem non aliunde quàm ex negligentia principis oritur, aut ex eo quòd potens non est ad sumendam de malefactoribus vindictam, nunquàm contra legem præscribit: sed tunc penitus quando & potens est abusum cohibere, & non ex vecordia, sed oculata dissimulatione illũillum permittit. Neq;Neque verò antequàm longęuus mos authoritatẽauthoritatem nanciscatur: nam cùm lex prudentia & iudicio condi debeat, iudicium autem tempus requirat, fit vt consuetudo breui tempore non vsq;vsque ad vigorem legis irroborescat. Hac enim fortasse ratione
Gallorum mos.
inoleuit mos in Gallijs vescendi carnibus in Sabbathis inter Natale Domini & Purificationem Virginis: & in Hispanijs animalium intestina. Quando autem dicimus dissimulationem Prælati in causa esse vt consuetudo lex fiat, intelligitur de illo Prælato qui est legislator: nam etsi Prætor in vrbe, vel Prælatus conuentus, aut prouinciæ dissimulent legum transgressiones, eiusmodi consuetudo nunquàm vires legis consequitur: quia non est signum voluntatis supremi Prælati, qui est legislator. ¶ Vtrùm autẽautem quicunq;quicunque vsus
Alia quæstio
in consuetudinem versus obligatoriam legem constituat, ambigere quisq;quisque posset. Solet enim vsu venire vt homines pietatis gratia incipiant, vel diem festum colere, vel ieiunium seruare: non quidem tanquàm de præcepto sed ex animi pietate, & (vt aiunt) ex deuotione: vt si modò in aliqua prouincia inciperent feria quarta à carnibus abstinere, vtrùm proptereà posteà præceptum esset. Respondetur perpendendum esse quomo
Solutio.
dò talis religio fuerit seruata. Si enim tantùm ex deuotione libera, nunquàm illud vertitur in pręceptum: nisi posteà religio crebrescere incipiat tanquàm præceptũpræceptum. Suspicio enim me semper tenuit, morem soluendi statis horis officium Dominæ nostræ in initio non habuisse vim præcepti, neq;neque illam vim obtinuisse ante quadringentos hinc annos. Alioqui in ordine nostro non esset nobis iussum surgentes in dormitorio illud soluere. VeruntamẽVerumtamen posteà adeò religio inualuit, vt vix iam sit qui audeat negare præceptum.
AD primum igitur argumentorũargumentorum frontis
Ad primum argumentũargumentum.
quæstionis respōdeturrespondetur longè esse aliam rationem legum naturalium ac diuinarum quàm sit humanarum. Illæ enim à voluntate diuina statutæ sunt, cui nulla humana voluntas neq;neque consuetudo obsistere valet. Imò verò quanto consuetudo contra diuinam legem & naturalem fuerit inueteratior, tanto grauioris est causa peccati: tantum abest vt consuetudo quidpiam vigoris detrahat illis legibus. ¶ Ad secundum autem respōdeturrespondetur.
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
Quòd cùm, vt sæpè dictum est, leges humanæ in aliquibus casibus deficiant, potest cōsuetudoconsuetudo cōtracontra legẽlegem per actus licitos inchoari: qui quidem frequentati actus vim obtine|bunt legis: eò quòd per illos ostenditur legem antiquam fuisse inutilem. Quandiu verò ratio legis durauerit nequibit eam vlla cōsuetudoconsuetudo superare: quia consuetudo tunc non erit rationabilis, sed lex potiùs erit semper victrix: nisi forsan consuetudo ostenderit legem, licèt non inutilem, tamen non conformem naturæ patriæ: hoc enim etiam sufficiet ad ipsam abolendam. ¶ At verò S. Tho.
D. Thomas.
videtur curtè respōdisserespondisse. Docuit enim quemadmodùm consuetudo possit per actus licitos inchoari, non tamen respondit, quid si inchoëtur per illicitos. CaietañCaietan. respondet
Caietanus.
quòd etiam dum per illicitos incipit, potest temporis lapsu authoritatem obtinere. Ar
Censura authoris. Distinctio.
bitror autem operæpretiũoperæpretium distinguere. Nam quantum ad hunc effectum, vt lex pristina antiquetur, consuetudo etiam illa quæ illicitum habuit ortum, potest, licèt non apud eosdem homines, tamẽtamen apud posteros vim obtinere. Cœperunt inquam (vt exempli gratia dixerim) antecessores nostri prauè agere contra aliquam legem, nos autem in nostro sæculo inuenimus cōsuetudineconsuetudine abrogatam: non tenemur scrutari de consuetudine illa, qualia habuerit initia, sed liberi sumus ab eadem lege. At verò quantum ad alterum effectum, qui est obligare, consuetudo non sortietur vim legis quàm diu per actus illicitos increbuerit, ob rationem iam supradictam: quia lex debet esse æqua & iusta. ¶ Ad ter
Ad tertium.
tium respondetur quòd multitudo priuatorum hominum introducentium consuetudinem, duplicis conditionis esse potest. Aut enim liberam constituunt rempublicārempublicam, quæ seipsam sine principe gubernat: & tunc mos populi erit constitutio legis. Si tamen sub rege aut alio principe degat, tunc (vt dictum est) consuetudo non per se est lex, sed quatenùs interpretatio est voluntatis principis.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm rectores multitudinis in legibus dispensare poßint.
POstquāPostquam in calce superioris quęstionis definitum est, non licêre subditis nisi in repentino periculo epieikeia vti, videre nũcnunc restat vtrùm saltem gubernatores multitudinis dispensare possint in lege illis casibus quibus iudicauerint expedire. Et arguitur à parte negatiua. Lex (vt suprà ex Isi
dôro monstratum est) fertur pro bono communi: bonum autem commune non est pro priuato intermittendum: siquidem (vt Philosophus. 1. Ethicor. author est) bonum gentis diuinius est quàm bonum vnius hominis: ergò non licet cum aliquo dispensare vt cōtracontra legem faciat. ¶ Secundò, Deuter. 1. præ
Argumen. 2.
fectis hoc ponitur documentum: Ità paruũparuum audietis vt magnum: neque accipietis cuiusquam personam: quia Dei iudicium est. alicui autem id indulgere quod toti reipublicę denegatur, acceptio est personarum: ergò id minimè licet. ¶ Tertiò, in legem diuinam &
Argumen. 3.
naturalem nulla cadit dispensatio: lex autẽautem humana debet illis esse cōformisconformis, vtpotè quę ab illis deriuatur: ergò neque in ipsa cadit. ¶ In contrarium ait Apostolus. 1. ad Corin. 9.
Paulus.
Dispensatio mihi credita est.
AD quęstionis intelligentiam notandum cum sancto Tho. quòd dispensatio pro
S. Thomas.
priè importat commensurationem alicuius communis ad singula: hac enim ratione paterfamiliâs dispẽsatordispensator dicitur, quòd vnicuiq́;vnicuique pondere quodam & mensura tum operas imperat, tum & necessaria ex communi penu distribuit. Pari ergò modo ille in republica dicitur dispensator, cui incumbit ordine & ratione disponere qualiter communis lex sit à singulis obseruanda. ¶ Duabus ergò conclusionibus ad quæstionem respōdeturrespondetur. Prior est. Ille cui regimen incumbit multitu
Prima conclusio.
dinis potestatẽpotestatem habet dispensandi super lege humana in casibus certis & cum certis personis. Conclusio ex illo principio sæpe anteà
Suadetur conclusio.
resumpto colligitur: lex enim humana quia in communi posita est compræhendere non potest casus omnes singulares: obidq́;obidque vsu venire potest, vt quæ in communi ac plurimũplurimum congruens est, in persona certa & casu deficiat: quippe quòd eius obseruantia vel obstaculum sit meliori bono, vel alicuius mali occasio. Quamobrem cùm ille qui curam reipublicæ gerit vniuscuiusq;vniuscuiusque saluti debeat consulere, efficax ratio præcipit vt facultatem tunc faciat tali personæ faciendi contra legẽlegem. ¶ Secunda conclusio. Quando causa non oc
Secunda cōclusioconclusio.
currerit rationi consentanea atq;atque in bonum commune relata, tunc Prælatum pro suo libito dispensare, peccatum est, aut infidelitatis aut imprudentię. Infidelitatis inquāinquam, dum bono communi non prospicit, sed suo aut alterius priuatæ personæ: imprudentiæ autem | si zelum quo affectus est boni publici, prudentia non exornat, nè antequàm exploratam habeat perspectamq́;perspectamque causam contra legem dispẽsetdispenset. Quam ob rẽrem Christus redemptor noster, vt Luce. 12. scriptum est, difficile arbitrabatur vt ambæ virtutes in dispensatore coniungerentur. Aiebat enim: Quis putas est fidelis dispensator & prudens quem constituit dominus super familiāfamiliam suam? ¶ Quò hęc autem lucidiora fiant, nonnulla hîc sunt consideranda. Insinuat se enim hîc primùm
omnium fallacia quæ nonnullos deuincit. Nempe idem esse dispensationem, quod est epieikeia: eò quod dispensator nihil eis aliud videtur efficere, quàm legẽlegem in tali casu ex ęquo & bono interpretari. At verò secùs res habet. Differunt enim significato quatuor hæc respectu legis: Irritare, abrogare, epieikeia interpretari, & dispensare. Irritare enim est le
Quid irritatio.
gem aut votum impedire & cassare, nè robur obtineat obligādiobligandi. Vt si legem à ciuibus constitutam Rex non probaret, neq;neque confirmaret, sed cassaret. Quemadmodùm & pater potest votum filij irritare: super quo, si solidum esset, dispensare non posset. Legem verò abrogare, est postquàm vim habet, in to
Quid abrogatio.
tum tollere. Quanuis si vsq;vsque ad præfinitum duntaxat tempus posita erat, tunc non tam propriè dicitur tolli, quàm impleri. Quo vtiq́;vtique inter alios sensu ait Christus: Non veni legem soluere, sed adimplere. Interpretari au
tem per epieikeiam est ipsam declarare, in tali casu locum non habere. At verò dispensare est quempiam subditorum à lege excipere: concessa illi licentia & facultate sine qua legi esset obnoxius. Patet ergò discrimen quod epieikeia non est subditum per licentiam eximere casu quo teneretur, sed explicare quod in illo casu non tenebatur: dispensatio autem est licentiam cōcedereconcedere. Quare epieikeia non solùm Prælatis, verùm subditis (vt dictũdictum est) competit: dispensatio verò tantùm Prælatis. ¶ Sed arguis contrà: si Prælatus non
Obiectio.
potest sine causa dispensare, fit vt dispensatio nihil aliud sit quàm declaratio causæ ob quam ratio legis in tali casu deficit. Negatur consequentia. Nam etsi ratio legis in hac
Solutio.
persona deficiat, non ideò protinùs à vinculo legis enodatur. Aliud enim est quòd obseruatio humanæ legis rationi sit contraria, vbi epieikeia locum habet: aliud verò quòd ratio legis in hac persona deficiat, vbi nihilo minùs necessaria est dispensatio. Exempla sunto. Si carnes die vetita non comedere causa mihi esset vt fame perirem, possum epieikeia vsus comedere: tamen licèt ego castigatione carnis non indigerem, ob quam ieiunium indictũindictum est, imò abstinentia & inedia aliquod mihi esset impedimentum studij, non ideò liber à lege fio, sed est causa vt mecum Prælatus dispenset: non quidem interpretando quòd tunc me lex non comprehendit, sed etiam si me comprehendat, præbendo mihi gratia maioris commodi licentiam, vt non sit mihi culpa non ieiunare. Item dum vetaret lex ignobiles homines & infames equos ascendere, si occurreret eorum cuipiam casus, vt nisi se equo eriperet, in manus hostium incideret, tunc epieikeia eum docet lege se illo casu non obligari. At verò etsi contingeret quempiam illius classis hominem vtilem esse bello, non subinde equo liceret vti, sed tamẽtamen ratio dispensationis emergeret. Et pari modo loquendum est de voto. ¶ Ex quo fit quòd dispensare non solùm
CorollariũCorollarium.
est mutare vnam obligationem in aliam, sed potest etiam fieri per remissionem ac relaxationem, saltem in parte. Alioqui non esset dispensatio, sed mera cōmutatiocommutatio. Vouisti difficilem peregrinationem HierosolymitanāHiersolymitanam: occurrit autẽautem causa publica Ecclesię in cuius subsidium eleemosynis opùs est: potest illud votum Papa in aliquam pecuniam commutare, etiam minorem quàm essent itineris expensæ. ¶ At verò sciscitaris fortè vtrùm
Quæstio.
penes solum Principem & Legislatorem situm sit dispensandi munus. Est enim hoc ar
ArgumentũArgumentum.
gumentum à parte affirmatiua, quòd dispẽsatiodispensatio legis, est quædam particularis eius abrogatio: abrogare autem legem eiusdem est functio cuius est condere. Respondetur ni
Responsio.
hilo minùs eiusmodi potestatem in leges, licèt plenaria ad solũsolum legislatorem pertineat, nihilo minùs, vt præfata ratio persuadet, in casibus nōnullisnonnullis penes inferiores quoq;quoque gubernatores sitāsitam esse. PrimũPrimum potestate à superiore delegata: quāquam vel iura inferioribꝰinferioribus cōceduntconcedunt, vel cōsuetudoconsuetudo interpretatur. Vt dispẽsaredispensare in voto simplici, tribus exceptis. Mox facultate ordinaria, tam in suis proprijs legibus quàm etiam in legibus superioris. Potest inquam, Episcopus in legibus Papæ dispensare, vel iuris concessione, vel consuetudine. Prętereà in triplici rerum ordine. Nempè si vel materia leuis est, vel frequens casus, vel lex proprium bonum suæ ciuitatis vel diœcesis respicit. Sententia est CaietañCaietan. 1. 2.
Caietanus.
quæst. 97. articu. 4. quam suo sale condîtam | credo esse veram. Nam & hac de causa Di. Thom̃Thom. non interrogauit strictè, an princeps
D. Thomas.
& legislator, sed latiùs, an rectores multitudinis possint in legibus humanis dispensare. Rectores enim non solùm principes sunt, verùm & qui ad gubernaculum cuiusq;cuiusque multitudinis sedent. Leuia autem censentur illa, quæ non præcepto propriè dicto obligante ad mortale, sed statuto posita sunt. Qua ratione Prælati nostri etiam Priores cōuentualesconuentuales dispẽsaredispensare possunt in esu carniũcarnium, in induẽdisinduendis lineis, & in id genus cæteris. Frequentia deinde casuum causa est vt possit Episcopus dispensare. Vt in ieiunijs: licèt sit lex superioris: quoniam grauissimum esset onus quoties quis dispensatione ieiunij egeret, adire Papam. Hoc autem sic temperarem, quòd
possit Episcopus in diem aut in breue tempus cum assistente causa, super eiusmodi legibus dispensare: tamen pro vita tota, nescio. Et eadem ratione si alter coniugum per incestum cum alterius consanguinea, inhabilis ad exigendum coniugale debitum fiat.
Atque tunc præsertim dum vel ob personæ pauperiem vel alia de causa non pateret ad Vrbem accessus. Secùs si impedimentum antecederet matrimonium quod subinde contrahendum impediret: in quo solus Papa dispensare potest. Prætereà, si peculiaris lex vrbis extat nè vel vinum vel frumentum extrinsecus aduehatur, vt proprij vrbis fructus dispendantur, posset credo Prætor dispensare: secùs tamen Episcopus in matrimonijs & ordinibus ad bonum publicum pertinentibus. ¶ Causas verò quibus dispensator ad
duci ad dispensandum debet, explicant sancta Decreta. 1. quęst. 7. per totum: scilicet tempus, vtilitas, persona, qualitas. In summa quò cunctas complectaris, dispensatio fieri non debet nisi in commune bonum cedat, pro quo lex omnis constituitur. Nam quantum periculi reipublicæ inde confletur, vnde legum dispensatio, alijs priuatis respectibus & silendis causis fieri cœperit, locus in quo Ecclesia Dei iacet apertissimo documẽtodocumento est. Nam si leges nihil aliud emolumenti in rempublicam conferant, quàm quòd sint principi fructuosæ, pernicies sunt potiùs & labefactatio boni publici. Fit enim inde vt soli pauperes legibus coërceantur: sed qui illis indigent, subijciantur nulli. Absit ergò (quod anteà diximus) leges in hoc condi, vt sint legislatori peculium. Sed cùm primùm ratio ob quam latæ sunt, cessauerit, abrogandæ sunt nè à ciuibus sit pretio dispensatio redimenda. ¶ At si perconteris
Dubitatio.
vtrùm causa sit dispensandi satis idonea, quod qui votum fecit nequit illud sine graui difficultate & molestia implere: hæc enim est quæ frequentiùs obtendi consueuit. Respon
Dissolutio.
detur quòd si difficultas, in re ipsa sit: quia scilicet quis inconsulta prudentia nec re satis perpensa, longum ieiunium in pane & aqua vouit, aut pedestrem peregrinationem, suis cruribus imparem, temeritas illa causa est dispensandi. At verò dum difficultas non ex rei natura, sed ex prauo habitu vouentis proficiscitur, cùm difficultas ipsa abstinendi ab iniqua consuetudine causa fuerit vouendi, non est eadem in causam dispensationis reuocanda. Si verò postquàm votum (vt exempli causa dicamus) aut Hierosolymitanæ peregrinationis aut etiam religionis emisisti, perpetuus tibi accidit morbus, aut debilitas, quæ tibi impedimento sit iuris, absolutus à voto es. At verò de voti dispensatione peculiaris nobis institutus est octa
uus liber. ¶ Postremum ergò dubium restat, vtrùm ille cùm quo sine causa dispensatur, tutus in conscientia maneat. Respondent Iurisconsulti, vt ex Innocentio colligitur in cap. Cùm ad monasterium. de statut. mona. Et ex Panorm. in cap. non est voti. de voto. quòd si Pontifice Summo inferior sine causa dispensat, dispensatio non tenet: quia sub hoc limite illis concessa est dispensandi facultas. Si verò Papa dispenset, tunc distinguendum est: nam in his quæ de iure diuino pendent, quale est votum & iuramentum, si absq;absque causa dispenset, dispensatio non tenet. Secùs in his quæ sunt meri iuris positiui, qui à suo prorsus arbitrio pendent. Et qui
Refelluntur præfati authores.
dem prior distinctio forsan non tanta veritate pollet: nam in leges quæ à sua merè pendent ordinaria potestate, non est cur Episcopus non fungatur facultate qua Papa in suas. Posterior verò distinctio impendiò quàm
maximè probabilis est. Et ideo in his quæ pendent de iure diuino non solùm dispensans peccat, verùm & formidanda dispensatio est, veluti cassa & nullius apud Deum valoris. Quapropter dum in pluralitate beneficiorũbeneficiorum dispensatur, & dum infans aut puer curam permittitur gerere animarum, & laicus monachis in Abbatem præficitur, & solenniter professus (vti Panor. infert) ad laxiorem ordinem, illum præsertim qui tantùm habet ordinis nomen, reuocatur: verendum | est ratum non esse & validum apud Deum. Quocircà tam qui eiusmodi dispensationes alijs procurant, quàm ipsi qui petunt grauiter delinquunt. Imò etiam si dispensatio sine causa teneret, non solùm dispensare, verùm & petere & procurare peccatum est graue. In his autem quæ meri sunt positiui iuris dispensatio sine causa à peccato non excusatur, veruntamen dispensatio tenet. Tametsi CaietañCaietan. loco citato & in sua Summa, verbo,
Caietanus.
dispensatio: neque in his pacatas censet eorum conscientias, cùm quibus sine causa dispensatur. Et ratio eius est, quod licèt tollatur ius positiuum, superest nihilo minùs legis naturalis vis, quæ est nè quis absque causa reipublicæ se oneribus subducat. Hoc au
tem nondum equidem mecũmecum constitui quantum valeat. Enimuerò si exoneratio mea oneratio esset aliorum, vt cùm quis priuilegiũpriuilegium procurat quo se tributis soluendis absq;absque causa subtrahat, vnde aliorum vergit aggrauatio, peccatum esset mortale. In ieiunijs autem non est tam planum: nisi vbi exemptus scandalum daret. Illo autem cessante forsan culpa non esset peior quàm venialis.
AD primum igitur argumentum iam
Ad primum argumentũargumentum.
respōsumresponsum est quòd nihil dispensatio cum priuata persona legi obstat: etiam si pro bono communi sit lata: quia talis dispensatio fieri non debet: vt bono communi noceat, imò vt in eius augmentum cedat. ¶ Ad se
Ad secundũsecundum argumentũargumentum.
cundum verò respondetur quòd nulla est acceptio personarum, licèt non semper æqualia personis inæqualibus imperentur. Imò verò nihil iniquius æqualitate, vbi personæ non sunt æquales. ¶ Ad tertium iam suprà
Ad tertium argumentũargumentum.
responsum est de legũlegum mutatione. Lex enim naturalis quantum ad præcepta communia & generalia nullam potest habere fallentiam: & ideò indispensabilia sunt: in conclusiones autem naturales epieikeia vim habet: cuius vtiq;vtique virtute qui in deposito arma custodit furibundo domino non confert. Dispensare autem in eisdem soli Deo competit qui antiquitùs dispensauit, vt plures vnus matrimonio sibi coniungeret. In legibus autem diuinis positiuis quæ non sunt de iure naturæ ipse quoque dispensare potest, vel cui ipse specialiter commiserit. Specialiter inquam, quia Papa, licèt sit Christi vicarius potestate ordinaria non potest super iure diuino dispẽsaredispensare. Apostoli verò speciali ipsius commissione dispensarunt in forma baptismi vt fieret in nomine eius. Et Actuum. 15. tolerarunt, vt Christiani abstinerent à suffocato & sanguine: cùm ritus illos iure diuino Christus abrogasset: qui salus est & redemptio nostra, benedictus in sæcula.
FINIS LIBRI PRIMI DE IVSTITIA ET IVRE.
Loading...