SVMMA.

SVMMA.

DOCETE omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Matthæi ultimo. In quem locum mouetur quæstio pastoralis, An liceat baptizare filios infidelium inuitis parentibus. Quæ quæstio tractatur à doctoribus 4. Sententiarum distinctio. 4. & à sancto Thom. secunda secundæ quęstio. 10. artic. 12. & 3. parte quæstio. 68. articu. 10. Et tota disputatio & relectio suscepta est propter barbaros istos noui orbis, quos Indos uulgò uocant, qui ante quadra|ginta annos uenerunt in potestatem Hispanorum, ignoti prius nostro orbi. Circa quos præsens disputatio habebit tres partes. In prima tractabitur quo iure uenerint barbari in ditionem Hispanorum. In secunda, quòd possint Hispaniarum principes erga illos in temporalibus & in ciuilibus. In tertia, quod possint uel ipsi, uel ecclesia erga illos in spiritualibus, & in spectantibus ad religionem. Vbi respondebitur ad quæstionem propositam. Quo ad primam partem, ante omnia uidetur quòd tota hæc disputatio sit inutilis & otiosa, non solùm inter nos, ad quos non spectat, aut si omnia rectè geruntur in administratione illorum hominũhominum disputare, aut dubitare de illo negotio, aut si quicquam fortè peccatur, illud emendare: sed neque apud eos, quorum interest hæc considerare & administrare. Primò, quia neque principes Hispaniarum, neque qui eorum consiliis præpositi sunt, tenentur de integro examinare & retractare iura, & titulos, de quibus aliâs deliberatum est, & decretum, maximè in his, quæ bona fide principes occupant, & sunt in pacifica possessione. Quia, ut Arist. dicit. 3. Ethico. si semper quis piam consultauerit, in infinitum res abiret, neque possent principes & eorũeorum consiliarii esse securi & certi in conscientia sua: & si oporteret à primordio repetere titulos suæ ditionis, nihil explo|ratum possent tenere. Et præterea cùm principes nostri, scilicet FerdinãdusFerdinandus, & Isabella, qui primi occupauerunt regiones illas, fuerint Christianissimi, & imperator Carolus quintus sit princeps iustissimus, & religiosissimus: non est credendum quin habeant exploratissima & exquisitissima omnia que spectare possunt ad securitatem sui status, & conscientiæ, maximè in tanta re: atque adeò non solùm superuacaneum, sed etiam temerarium uideri potest de his disputare. & hoc uidetur quærere nodum in scyrpo, & iniquitatem in domo iusti. Pro solutione huius obiectionis est considerandum, quòd Arist. dicit tertio Ethicor. quod sicut consultatio & deliberatio non est de rebus impossibilibus, aut necessariis, ita nec consultatio moralis est nec de illis, de quibus certum & notum est esse licita & honesta, neque ecõtrarioecontrario, de quibus certum est esse illicita, & inhonesta. Neq;Neque enim quisquam rectè consultauerit, an temperatè, fortiter, iustè uiuendum sit, uel iniustè, aut turpiter agendum, neque an adulterandum, an peierandum, colendi parentes, & cætera huiusmodi. Certè non esset consultatio Christiana: sed cum aliquid agendum proponitur de quo dubitari meritò potest, an sit rectum uel prauum, iustum aut iniustum, de his expedit consultare, & delibe|rare, neque priùs temere aliquid agere, quàm sit inuentum & exploratum, quòd liceat, aut non liceat. Talia sunt quæ in utranque partem habent speciem boni aut mali, qualia sunt multa genera commutationum, & contractuum, & negotiorum. Et in his omnibus ita res se habet, quod si quis antequam deliberauerit, & legitimè illi constiterit tale factum licitum esse, aliquod tale faceret, & fortè secundum se esset licitum: talis peccaret, neque excusaretur per ignorantiam: cùm illa, ut patet, non esset inuincibilis, postquam ille non facit quod in se est, ad examinandum quòd liceat, aut non liceat. Ad hoc enim ut actus sit bonus, oportet si aliâs non est certum, ut fiat secundum diffinitionem & determinationem sapientis. Hæc enim est una conditio boni actus, 2. Ethic. ut fiat secundum diffinitionem sapientis. atque adeò si iste non consuluit sapientes in re dubia, excusari non potest. Imò dato quòd talis actus secundum se licitus esset, postquam dubitatur, meritò de illo tenetur quilibet consultare, & arbitrio sapientũsapientum facere, etiãetiam si fortè illi errarent. Vnde si quis contractum, de quo inter homines dubitatur an sit licitus necne, faceret sine consilio doctiorum, sine dubio peccaret, etiam si aliâs cõtractuscontractus esset licitus, & ipse ita putaret, non ex authoritate sapientis, sed ex sua affectione, & sententia. Et eadem ratio|ne si quis in re dubia consuluit sapientes, & illi determinauerint illud non licere: si talis proprio iudicio faceret aliquod tale, peccaret, etiam si aliâs illud in se esset licitum. Vt si quis exempli gratia esset dubius an hęc sit uxor sua, consultat, an teneatur reddere debitum, uel utrum liceat, uel etiam exigere: respondetur à doctoribus quòd nullo modo licet, ipse autem ex affectu uxoris uel propria cupiditate, non credit, sed putat sibi licere, certè peccaret accedens ad uxorem, quamuis de se licitum esset, sicut re uera est, quia talis facit contra conscientiam, quam tenetur habere. Tenetur enim credere in his quæ spectant ad salutem, his, quos ecclesia posuit ad docendum: & in re dubia arbitriũarbitrium illorũillorum est lex. Sicut enim in foro contentioso iudex tenetur iudicare, secundum allegata & probata: ita in foro conscientiæ quilibet tenetur iudicare, non ex proprio sensu, sed uel per rationem probabilem, uel per authoritatem sapientiorum, aliâs est temerarium iudicium, & exponit se periculo errandi, & hoc ipso errat. Sicut in ueteri testamento Deute. 17.
Deute. 17.
præcipiebatur, Si quid esset ambiguum inter sanguinẽsanguinem & sanguinem, causam & causam, lepram & non lepram, & iudicium intra portas tuas uideris uariare: surge, & ascẽdeascende ad locũlocum, quẽquem elegerit Dominus Deus tuus, ueniensq́ue ad sacerdotes Leuitici ge|neris, & ad iudices, qui fuerint illo tempore, quærés que ab eis, qui iudicabũtiudicabunt tibi iudicium ueritatis, & facies quodcunque dixerint qui præsunt loco, sequerisq́ue sententiam eorum, neque declinabis ad dextrãdextram neque ad sinistrãsinistram. Ita inquam in rebus dubiis tenetur quilibet consulere illos quos ecclesia ad hoc cõstituitconstituit, quales sunt prælati, prædicatores, cõfessoresconfessores, diuinæ & humanæ legis periti. Sunt enim in ecclesia alii oculi, alii pedes, &c. 1. ad Corint. 12.
1. Corin. 12.
Et Ephes. 4.
Ephes. 4.
& ipse dedit quidẽquidem quosdam apostolos, alios euangelistas, alios autem pastores, & doctores. Et, Super cathedrãcathedram Moysi sederunt Scribæ & Pharisæi, omnia quæcunque dixerint uobis, seruate & facite. Math. 23.
Matth. 23
Et facit etiam præceptum Aristo. 1. Ethi.
Aristo.
ex Hesiodo,
At qui ex se nescit, cuiquam neque porrigit aures,
Vt bona percipiat, demens & inutilis ille est. Itaque non satis est ad securitatem uitæ & conscientiæ, ut quis putet se bene agere: sed in rebus dubiis necesse est ut aliorum, ad quos spectat, authoritati nitatur. Nec enim negotiatoribus satis est ut nihil faciant, quod ipsis illicitum putent, si aliâs sine concilio peritorum illicitos cotractuscontractus faciant. Vnde non puto uerum quod Cardin. Caiet.
Caiet.
dicit, quòd si reuera aliquod secundum se est licitum, si ueniat in | dubium, quicunque prædicatores, aut confessores, qui alius habent authoritatem iudicandi in istis, dicant illud esse illicitum, uel sicut ueniale dicunt esse mortale: quòd ex affectu ad rem non credit illis, sed format sibi conscientiam, quòd non est mortale, non peccat. Exemplum ponit, ut quòd fœminæ utantur fuco, & aliis ornamentis superfluis, quod re uera non est mortale, dato quòd prædicatores & cõfessoresconfessores dicerẽtdicerent esse mortale: fœmina ex studio se ornandi non credit, sed putat uel esse licitum, uel non esse mortale, non peccat mortaliter ita se ornando. Hoc inquam periculosum est. Nam fœmina tenetur credere in his quæ sunt necessaria ad salutem, peritis, & exponit se periculo faciendi contra illud, quod secundum sententiam sapientum est mortale. Et econtrario in re dubia si quis deliberauit cum sapientibus, & accepit determinationem, quòd illud est licitum: talis est tutus in conscientia, quo usque fortasse iterum sit admonitus, uel tali authoritate, uel huiusmodi rationibus, quibus meritò debeat moueri ad dubitãdumdubitandum, uel etiam credendum contrarium. hoc est notum, quia facit quod in se est, etiam si ignotantiarantia est inuincibilis. Ex his ergo conficiuntur propositiones.
¶ Prima, In
1
* rebus dubiis quilibet tenetur consultare illos ad quos spectat hæc docere, | aliâs non est tutus in conscientia, siue illa dubia sint in se licita, siue illicita.
¶ Secunda, Si
2
* post consultationem rei dubię diffinitum sit à sapientibus illud esse illicitum, quilibet tenetur sequi sententiam illorum, & contrarium faciens non excusatur, etiam si aliâs illud esset licitum.
¶ Tertia econtrario,
3
* Si post consultationem rei dubiæ diffinitum sit à sapiẽtibussapientibus illud esse licitum, qui sequitur sententiam illorum, est tutus, etiam si aliâs sit illicitum.
¶ Ergo redeundo ad propositum negotium barbarorum, nec est de se ita euidẽtereuidenter iniustũiniustum, ut non possit disputari de iustitia illius: nec rursus ita euidetereuidenter iustum, ut dubitari non possit de iniustitia illius: sed in utranque partẽpartem uidetur habere speciem. Nam primùm cùm uideamus totum illud negotium administrari per uiros & doctos, & bonos, credibile est rectè & iustè omnia tractari. Deinde cùm audiamus tot hominũhominum cædes, tot spolia hominum alioqui innoxiorum, deturbatos tot dominos possessionibus, & ditionibus suis priuatos, dubitari meritò potest iure an iniuria hæc facta sint: & sic hæc disputatio non uidetur omnino superuacanea. & per hoc patet respõsioresponsio ad obiectionem. Et primùm, dato quòd nullum esset dubium in tota hac quæstione, non est nouum disputationes theologicas in|stitui de re certa. Nam & disputamus de incarnatione Domini, & aliis articulis fidei. Non enim semper disputationes theologicæ sunt in genere deliberatiuo. Sed pleræque in genere demonstratiuo, id est non ad consultãdumconsultandum, sed ad docendum susceptæ.
¶ Quòd si quis occurrat dicẽsdicens, Licet aliquando fuerint aliqua dubia circa hoc negotium, fuerunt tamen iam hæc tractata & diffinita à sapientibus, & sic ex consilio eorum iam omnia administrari, nec opus esse noua examinatione: respõdeturrespondetur primùm, si ita est benedictus Deus, nec nostra disputatio quicquam obstat, neque ego mouere uolo nouas querelas. SecũdòSecundò dico, quòd hæc determinatio non spectat ad iurisconsultos, uel saltem non ad solos illos. Quia cùm illi barbari, ut statim dicam, non essent subiecti iure humano, res illorum non sunt examinandæ per leges humanas, sed diuinas, quarum iuristæ non satis periti ut per se possint huiusmodi quæstiones diffinire. Nec satis scio, an unquam ad disputationem & determinationem huius quæstionis uocati fuerint Theologi digni, qui audiri de tãtatanta re possent. Et cum agatur de foro cōsciẽtiæconscientiæ, hoc spectat ad sacerdotes, id est ad ecclesiam, diffinire. unde Deutero. 17.
Deut. 17.
præcipitur Regi, ut accipiat exemplar legis de manu sacerdotis. Tertiò, ut summa rei sit satis examinata | & certa, nonne in tanto negotio possunt alia peculiaria dubia occurrere, quæ meritò disputari possent? Itaque non solùm non otiosũotiosum aliquod, & inutile, sed magnopere pretium me facturum putarem, si hanc quæstionem pro dignitate possem tractare. Redeundo ergo ad quęstionem, ut ex ordine procedamus, quæritur primò utrum
4
* essent ueri domini ante aduentum Hispanorum, & priuatim & publice: id est utrum essent ueri domini priuatarum rerũrerum & possessionum, & utrũutrum essent inter eos aliqui uiri principes & domini aliorum. Et posset uideri quòd non. Quia serui non habent dominiũdominium rerum: seruus enim nihil suum habere potest. Instituta per quas. perso. nob. acquirere liceat. § item uobis. &. ff. de acquirend. hæred. l. placet. unde quicquid acquiritur, domino acquiritur. Institu. de his qui sunt sui, uel alien. iur. §. nam apud omnes. Sed barbari isti sunt serui. Probatur. nam ut Aristo. 1. Ethico.
Aristo. Ethi. 1.
elegãtereleganter & accuratè tradit, aliqui sunt natura serui quibus, scilicet melius est seruire, quàm imperare. ii autem, quibus ratio non sufficit ad regendum etiam seipsos, sed solùm ad iussa capessendum, & quorum uis magis in corpore est quàm in animo. Sed profectò si aliqui tales sunt, maximè isti barbari, qui re uera parũparum distare uidentur à brutis animantibus, & omnino sunt inhabiles ad regendum: & sine | dubio meliùs est illis ut regãturregantur ab aliis, quàm ut se ipsos regant. Et Aristo.
Aristo.
dicit iustum naturale esse, ut tales seruiant. ergo tales non possunt esse domini. Nec obstat, quòd ante aduẽtumaduentum Hispanorum non haberent alios dominos: non enim repugãtrepugant, seruum esse sine domino. ut notat glo. in. l. si usum fructum. ff. de liberali causa. Imò habetur expressè in ipsa lege, & est casus expressus in. l. quod seruus. de seruo. stipulatio. de seruo, qui à domino relictus est, & à nullo occupatus, quòd potest à quocunque occupari. si ergo erant serui, potuerunt ab Hispanis occupari.
¶ In cotrariumcontrarium est, Quia illi erant in pacifica possessione rerũrerum & publicè & priuatim: ergo omnino (nisi contrarium constet) habendi sunt pro dominis, neque indicta causa possessione deturbandi. Pro solutione nolo reuocare in propositum multa, quæ à doctoribus traduntur de diffinitione dominii, quæ à me etiam latè adducta sunt in materia de restitutione, 4. dis. 15. & secunda secundæ, q. 62. Illa in quam prætereo, ne occasione illorum omittam magis necessaria. Et ideo his prætermissis notandum, quòd si barbari non haberent dominium, non uidetur quòd possit prætendi alia causa, nisi uel quia sunt peccatores, uel quia infideles, uel quia amentes, uel insensati. Fuerunt ergo aliqui,
5
* qui defendebant, quòd | titulus dominii est gratia, & per consequens quòd peccatores, saltem mortali peccato, nullum habent dominium in quacunquere. Iste fuit error pauperum de Lugduno, siue ValdẽsiumValdensium, & postea Iohannis Vuicleff.
Vuicleff.
Cuius unus error damnatus in cõcilioconcilio Constantien. fuit, Nullus est dominus ciuilis, dum est in peccato mortali. Eadem fuit sententia Armachani libr. 10. de quæstio. Arme. c. 4.
Armachus.
& in dialogo. Defensorium pacis. & probat Armac. quia tale dominium reprobatur à Deo. Oseæ. 8.
Oseæ. 8.
Ipsi regnauerunt, & non ex me, principes extiterunt, & non cognoui. Et subiungitur causa, ArgẽtumArgentum & aurum suum fecerunt sibi idola ut interirent, &c. Et ideo, inquit, tales carent iusto dominio apud Deum. Certum est autem omne dominiũdominium esse authoritate diuina, cùm ipse sit creator omnium, neque aliquis possit habere dominium nisi cui ipse dederit. Non est autem consentaneum, ut det inobediẽtibusinobedientibus, & transgressoribus præceptorũpræceptorum suorum: sicut & principes humani non dant sua bona, ut uillas, aut castra rebellibus, & si dederint auferunt. Per humana autem debemus iudicare de diuinis. Rom. 1.
m. 1.
ergo ita Deus non concedit dominium inobedientibus. Vnde in signum huius Deus aliquando tales proiicit à principatu, ut Saulem. 1. Reg. 15. & 16.
1. Reg. 15. & 16.
& de Nabuchodonosor. & Balthasar, Dani. 4. &. 5.
Daniel. 4. &. 5.
ItẽItem Genes. 1.
Gene. 1.
Faciamus | hominem ad imaginem & similitudinem nostram ut præsit piscibus maris, &c. Apparet quod dominium fundetur in imagine Dei, sed hæc non est in peccatore, aliâs esset filius: filii autẽautem sunt propter imaginem patris, ergo non est dominus. Item talis committit crimen læsæ maiestatis, ergo meretur perdere dominium. Item August.
August.
dicit, quòd peccator non est dignus pane, quo uescitur. Item Dominus dederat primis parentibus dominium paradisi, & ratione peccati priuauit eos, Genes. 1. ergo. Verum est, quòd tam Vuicleff, quàm Armachanus non distinctè loquuntur, & uidentur potiùs loqui de dominio superioritatis, quod est principũprincipum. Sed quia argumenta æqualiter procedũtprocedunt de omni dominio, ideo uidẽturuidentur sentire de omni dominio generaliter. & ita intelligit illorum sententiam Conradus libro 1. q. 7.
Conradus.
& satis clarè dicit Armachus. Qui ergo sequeretur hãchanc sententiam, posset dicere, quòd barbari non erant in peccato mortali.
¶ Sed contra hanc sententiam ponitur propositio, Peccatum
[6]
* mortale non impedit dominium ciuile, & uerum dominium. Hæc propositio licet sit determinata in concilio Constantiæ, probatur tamẽtamen. Primò arguit Almain. 4. distin. 15. q. 2.
Almain.
ex Aliaco, quia tunc existens in peccato mortali, & constitutus in extrema necessitate esset perplexus, quia tenetur come|dere panem: & si non habet dominium, accipit alienum. ergo non potest euadere mortale. Sed hoc argumentum parum procedit, primùm neque Armachanus, neque VVicleff uidentur loqui de dominio naturali sed ciuili. Secundò negatur consequentia, & diceretur, quòd in casu necessitatis posset alienum accipere. Tertio, Non est perplexus, quia potest pœnitere. & ideo aliter arguitur. Primò, Quia si peccator non habet dominium ciuile, de quo uidentur loqui, ergo nec naturale. cõsequensconsequens est falsum, ergo. Probo consequentiam, Quia etiam dominium naturale est ex dono Dei, sicut ciuile: imò plus, quia ciuile uidetur esse de iure humano. ergo si propter offensam Dei homo perderet dominium ciuile, eadem ratione perderet etiam dominium naturale. Falsitas autem probatur, Quia non perdit dominium super proprios actus, & super propria membra. habet enim peccator ius defendendi propriam uitãuitam. Secundò, Scriptura sacra sæpe nominat reges illos, qui mali erãterant, & peccatores, ut patet de Salomone, Achab.
3. Regu.
& aliis multis: non est aũtautem rex qui non est dominus: ergo. Tertiò conuerto argumentum factum pro parte contraria, Dominium fundatur in imagine Dei: sed homo est imago per naturam, scilicet per potentias rationales. ergo non perditur per peccatum mortale. Minor probatur ex | Augusti. libro 9. de trini.
Augusti.
& ex doctoribus. Quartò, Dauid uocabat Saulem dominum suum, & regem tempore quo persequebatur. 1. Reg. 16.
1. Regu. 16.
& aliis locis. imò tempore Dauid aliquando peccauit, nec perdidit regnum. Quintò, Genes. 49.
Genes. 49.
Non auferetur sceptrum de Iuda, nec dux de femore eius donec ueniat, qui mittendus est, &c. & tum multi fuerũtfuerunt mali reges. ergo. Sextò, Potestas spiritualis non perditur per peccatũpeccatum mortale, ergo nec ciuilis, quia multo minus uidetur fundari in gratia, quàm spiritualis. Antecedens autem patet, quia presbyter malus consecrat eucharistiam, & malus episcopus sacerdotes, ut certum est: licet Vuicleff neget, concedit tamẽtamen Armachanus. Item 1. Pet. 2.
1. Pet. 2.
Obedite præpositis uestris, non tantùm bonis, sed etiam dyscolis. Vltimo, Nullo modo est uerisimile, cùm sit præceptum obedire principibus, ad Roma. 13.
Rom. 13.
& 1. P. 2.
1. Pet. 2.
& non capere alienum, quòd uoluerit Deus quòd esset ita incertum, quòd essent ueri principes, & domini. Et in summa, hæc est manifesta hæresis: & sicut Deus solem suum oriri facit super bonos & malos, & pluit super iustum & iniustum: ita bona temporalia dedit bonis & malis, nec disputatur eo quòd dubitetur, sed ut crimine ab uno, id est à tam amenti hæresi discamus omnes hæreticos.
¶ Sed restat, utrum
7
* saltem ratione infidelita|tis perdatur dominium. Et uidetur quòd sic, quia hæretici non habent dominium: ergo nec alii infideles, quia non uidentur esse melioris cõditionisconditionis. Antecedens autem patet ex c. cùm secundum. de hæret. libr. 6.
Lib. 6.
ubi cauetur, quòd bona hæreticorum ipso iure sunt confiscata. Respondeo per propositiones. Prima, Infidelitas non est impedimentum, quo minus aliquis sit uerus dominus. Hæc cõclusioconclusio est S. Tho. secunda secundæ, q. 10. ar. 12.
S. Tho.
Et probatur etiam primò. Quia Scriptura uocat reges aliquos infideles, ut Sennacherib, & Pharaonem, & multos alios reges. Item quia grauius peccatum est odium Dei, quàm infidelitas. sed per odium, &c. Item Paul. ad Roma. 13.
Rom. 13.
& Petr. 1. Pet. 2.
1. Pet. 2.
iubent præstare obedientiam principibus, quia tunc erant omnes infideles, & seruos obedire dominis. Item Tobias iubebat reddi agnum à Gentilibus captum tanquam furtiuum Tob. 2.
Tob. 2.
quod non esset, si Gentiles non haberent dominium. Item Ioseph fecit totam terram Aegypti tributariam Pharaoni, qui erat infidelis, Genes. 47.
Genes. 47.
Item ratione S. Tho. Quia fides non tollit nec ius naturale, nec humanum, sed dominia sunt uel de iure naturali, aut humano. ergo non tolluntur dominia per defectum fidei. Et tandem iste est ita manifestus error, sicut præcedens, & est hæreticum. Ex quo patet, quòd nec à Saracenis, nec à Iudęis, | uel aliis infidelibus licet capere res quas possident, per se loquẽdoloquendo, id est quia infideles sunt: sed est furtum, uel rapina, non minus quàm à Christianis.
¶ Sed quia peculiaris difficultas est de hæresi, sit secunda propositio, Stando
8
* in iure diuino, hæreticus non amittit dominium bonorum, hæc est omnium, & est nota. Cum enim amissio bonorum sit pœna, & nulla est pœna de lege diuina pro isto statu, constat stando in iure diuino non amitti bona propter hæresim. Item patet hæc propositio ex prima. Nam si propter aliam infidelitatem non perditur dominium, nec propter hæresim, cùm nihil sit cautum specialiter de hæresi quantum ad hoc in iure diuino. Sed
9
* utrum de iure humano? Conradus quidem libr. 1. q. 7. con. 2. & 3.
Conradus.
uidetur tenere quòd hæreticus ipso facto perdit dominium bonorum suorum: ita quòd in foro conscientiæ cadit à dominio. Ex quo infert, quòd nec potest alienare, & alienatio non tenet, si fiat. Probatur ex illo c. cùm secundum leges. ubi propterea præmittit, quòd propter aliqua crimina secundum leges, eo ipso suarum rerum dominium authores delictorũdelictorum perdunt. & papa determinat, quòd idem sit pro crimine hæresis. & idem uidetur tenere Iohan. Andr. in d. c. cùm secundum. & uidetur haberi ex l. 4. C. de hæret.
ubi interdicitur hæ|reticis uenditio, & donatio, & omnis contractus bonorum suorum.
¶ Item leges obligant in foro conscientiæ, prima secundæ q. 96. articu. 4. sed pro declaratione sit tertia propositio, Hæreticus
10
* à die commissi criminis incuritincurrit confiscationem bonorum. Ita tenent communiter doctores & est determinatio Directo. libr. 3. titulo 9.
Directo.
& summa Baptistiana in uerbo absol. §. 17.
Baptista
& uidetur diffinitum in illo. c. cùm secundum leges & in d. l. 4. C. de hæret.
¶ Quarta propositio,
11
* Nihilominus quamuis constet de crimine, ante tamen condemnationem non licet fisco occupare bona hæreticorum. Hæc est etiam omnium, & est determinatio dicti c. cum secundum. Imò esset contra ius diuinum, & naturale, ut pœna daretur executioni antequam quis condemnetur. Sequitur ex tertia conclusione, quòd
12
* condemnatione facta etiam post mortem, retroagitur confiscatio ad tempus commissi criminis ad quamcunque peruenerit potestatem. Hoc corollariũcorollarium est etiam omniũomnium, & particulariter Panormi. in c. fi. de hęreticis. Secundò sequitur, quòd
13
* uenditiones, donationes, & omnis alia alienatio bonorum à die commissi criminis sunt inualidæ. itaque facta condemnatione, omnes rescinduntur à fisco, etiam pretio non restituto emptoribus. Etiam hæc est omnium | & Panormita. ubi. supra. & patet ex d. l. 4. C. de hæreticis.
¶ Quinta propositio, Nihilominus
14
* hæreticus est dominus in foro conscientiæ antequãantequam condemnetur. Hæc propositio uidetur contra Conrad. & Direct. & Iohan. Andr. sed tamen est propositio Syluest. in uerbo, hæres. §. 8.
Syluest.
Et tenet illam, & disputat ad longum Adrian. quot. 6. q. 2. & idem uidetur Caieta. in summa in uerbo pœna. Et probatur primò, Quia hoc ipsum scilicet, priuari in foro conscientiæ est pœna. ergo nullo modo debet infligi ante cõdemnationemcondemnationem: nec satis scio an ius humanum hoc posset facere. Item probatur manifestè, Quia ut patet in illo c. cùm secundum leges. eodem modo sunt confiscata bona ipso facto propter incestas nuptias. Item si mulier ingenua rapta nubat raptori: imò si quis de mercibus importatis non soluat uectigalia consueta, ipso facto bona cõfiscanturconfiscantur. Item qui illicitas merces exportat, ut arma, ferrum, ad Saracenos: ut patent omnia ista in. d. c. cùm secũdumsecundum
c. cum secuidum.
leges & c. de incestis nuptiis. l. cum ancillis. & C. de raptu uirgi. l. una.
c. de rapto
& de Iudęis. c. ita quorundam. & ff. de uectig. l. fin. Imò papa in d. c. cum secundum. expressè dicit, quòd sicut est confiscatio in illis casibus, ita uult quòd fiat propter hæresim. Sed nullus negat, quin incestuosus, & raptor, & deferens arma Saracenis, | & non soluens uectigalia, quin maneat uerus dominus bonorum suorum in foro conscientiæ: quare ergo non conuenienter dicunt de hæretico? & ipse Conradus etiam eodem modo dicit de illis casibus, & de hæretico. & grauius esset cogere hominem iam emendatum ab hęresi, restituere bona fisco. Sequitur corollarium, quòd
15
* hæreticus potest licitè uiuere ex bonis suis. Secundò sequitur item, quòd
16
*titulo gratioso potest transferre bona sua, puta donãdodonando. Sequitur tertiò, quod
17
* titulo oneroso puta uendendo, aut dando in dotem, si crimẽcrimen posset uenire in iudicium, non licet transferre. Patet, quia decipit emptorem, & ponit eum in periculo perdẽdiperdendi & rem & pretium, si uẽditoruenditor condemnetur. Vltimò sequitur, quòd
18
* si re uera non esset periculum confiscationis, posset etiam licitè titulo oneroso alienare, ut qui esset hæreticus in Germania, catholicus posset licitè emere ab illo. Graue esset, quod non posset licitè in aliqua ciuitate Lutheranorum si quis est catholicus, emere agrum ab hæretico, nec uendere illi: quod tamen necessario esset dicendum, si omnino hæreticus non est dominus in foro conscientiæ.
¶ Ex omnibus his sequitur conclusio, Quòd
19
*barbari nec propter peccata alia mortalia, nec propter peccatũpeccatum infidelitatis non impediuntur quin sint ueri domini, tam publicè quàm | nec hoc titulo possunt à Christianis occupari bona & terræ illorum, ut latè & eleganter deducit Caiet. secunda secũdæsecundæ. q. 66. ar. 8.
Caieta.
Restat an ideo non essent domini, quia sunt insensati, uel amentes. Et circa hoc dubium est, an
20
*ad hoc ut aliquis sit capax dominii, requiratur usus rationis. & CõradusConradus quidẽquidem libro, 1. q. 6.
Conradus.
ponit conclusionem, quòd dominium conuenit creaturæ irrationabili tam sensibili quàm insensibili. Probatur, Quia dominium nihil aliud est quàm ius utendi re in usum suum: Sed bruta habent ius super herbas, & plantas. Genes. 1.
Genes. 1.
Ecce dedi uobis omnem herbam afferentem semen super terrãterram, & uniuersa ligna, quæ habent in semetipsis sementem generis sui, ut sint uobis in escam, & cunctis animãtibusanimantibus terræ. Item astra habent ius illuminandi, Gene. 1.
Genes. 1.
Posuit ea in firmamento cæli, ut lucerent, ac præessent diei, ac nocti. Et leo habet dominium super omnia animalia gressibilia, unde & rex animantium uocatur. Et aquila est domina inter uolucres. unde Psal. 103.
Psall. 103.
Herodii domus dux est eorum. Eiusdem sententiæ est Syluest. in uerbo dominium, in principio,
Syluest.
ubi dicit, quòd elementa dominantur inuicẽinuicem.
¶ Sed respondeo per propositiones. Prima, Creaturæ irrationales non possunt habere dominium. Patet, quia dominium est ius, ut fatetur etiam Conrad. sed creaturæ irrationa|les non possunt habere ius: ergo nec dominiũdominium. probatur minor, quia non possũtpossunt pati iniuriãiniuriam, ergo non habent ius. Probatur assumptũassumptum, Quia qui prohiberet lupum, aut leonem à pręda, uel bouem à pastu, non faceret ei iniuriam, nec qui claudit fenestram ne sol illuminet, facit iniuriam soli. Et confirmatur, Quia si bruta habẽthabent dominium, ergo qui tolleret herbam à ceruo, faceret furtũfurtum, quia caperet alienum inuito domino. Item, Feræ non habent dominium sui, ergo multominus aliarum rerum. AssumptũAssumptum probatur, Quia licet eas impune interficere etiãetiam animi gratia: unde etiãetiam Philo. 1. politi. quod uenatio ferarũferarum est iusta & naturalis. Item, ipsæ, feræ & omnia irrationalia, sunt hominis per proprietarẽproprietarem, multo magis quàm serui. ergo si serui non possunt habere aliquid suũsuum, multominus irrationalia. Et confirmatur propositio authoritate S. Tho. prima secũdæsecundæ, q. 1. ar. 1. & 2. & q. 6. ar. &. 1. contra Gent. c. 110. sola creatura rationalis habet dominiũdominium sui actus, quia ut ipse etiãetiam dicit prima primæ, q. 82. ad. 3. per hoc aliquis est dominus suorũsuorum actuũactuum, quia potest hoc uel illud eligere. Vnde etiam, ut ibidem dicit, appetitus circa ultimum finem non sumus domini. si ergo bruta non habent dominium suorum actuum, ergo nec aliarum rerum. Et licet disputatio uideatur de nomine, certè hoc est ualde impropriè loqui, & præter communem | modum loquẽdiloquendi tribuere dominium irrationalibus. Non enim dicimus aliquem esse dominum, nisi eius, quod situm est in sua facultate. Ita enim loquimur, Non est in mea facultate, non est in mea potestate, quando non sum dominus. Bruta autem cùm non moueant se, sed potiùs moueãturmoueantur, ut S. Tho. ait prima secundæ, ubi suprà: eadem ratione nec habẽthabent dominium. Nec ualet quod Syluest. dicit, quòd dominium aliquando non dicit ius, sed solam potentiam. & hoc modo ignis habet dominium in aquam: si enim hoc satis est ad dominium, ergo latro habet dominium ad interficiendum hominem, quia habet potentiam ad hoc, & fur habet potentiam ad capiendum pecuniam. Quòd autem dicit astra dominari, & leonem esse regem, certũcertum est dictum metaphoricè, & per translationem.
¶ Sed
21
* potest uideri dubium de puero ante usum rationis an possit esse dominus. Quia uidetur nihil differre ab irrationalibus: & Apostolus ad Galat. 4.
Gala. 4.
Quanto tempore hæres paruulus est, nihil differt à seruo. Sed seruus non est dominus, ergo, &c. Sed sit secunda Propositio, Pueri ante usum rationis possunt esse domini. Hoc patet, Quia possunt pati iniuriam, ergo habent ius rerum. ergo & dominium, quod nihil aliud est, quàm ius. Item bona pupillorum non sunt in bonis tutorum: & | habent dominos, ergo pupillos. ItẽItem, pueri sunt hæredes. Sed hæres est qui succedit in ius defuncti, & qui est dominus hæreditatis. l. cum hæres. ff. de diuer. & tempora. pręscrip. & inst. de hæred. qualita. & differentia. §. fin. Item diximus, quod fundamentũfundamentum dominii est imago Dei, quæ adhuc est in pueris. & Apostolus eodẽeodem loco Gala. 4. Quanto tẽporetempore hæres paruulus est, nihil differt à seruo, cùm sit dominus omniũomnium. Nec est idem de creatura irrationali, quia puer non est propter alium, sed propter se, sicut est brutum.
¶ Sed
22
* de amentibus quid? Dico de perpetuò amentibus quòd nec habẽthabent, nec est spes habituros usum rationis: sít que tertia propositio.
¶ Videtur adhuc quòd possint esse domini, quia possunt pati iniuriam: ergo habent ius. sed hoc remitto ad iuriscõsultosiurisconsultos, utrum possint habere dominium ciuile, & quicquid sit de hoc, sit ad propositũpropositum. Quarta propositio, Nec
23
* ex hac parte impediuntur barbari ne sint ueri domini. Probatur, Quia secundũsecundum rei ueritatem non sunt amentes, sed habent pro suo modo usum rationis. Patet, Quia habent ordinem aliquem in suis rebus, postquam habent ciuitates, quæ ordine constant, & habent matrimonia distincta, magistratus, dominos, leges, opificia, commutationes, quæ omnia requirunt usum rationis: item religionis speciẽspeciem: | item non errant in rebus, quæ aliis sunt euidentes, quod est indicium usus rationis. ItẽItem Deus & natura non deficiunt in necessariis pro magna parte speciei: præcipuum autem in homine est ratio, & frustra est potentia, quæ non reducitur ad actũactum. Item fuissent sine culpa sua tot millibus annorũannorum extra statum salutis, cùm essent nati in peccato, & non haberẽthaberent baptismum, nec usum rationis ad quærẽdumquærendum necessaria ad salutem, unde quòd uideantur tam insensati & hebetes, puto maxima ex parte uenire ex mala & barbara educatione, cùm etiãetiam apud nos uideamus multos rusticorum parum differentes à brutis animantibus. Restat ergo ex omnibus dictis, quòd sine dubio barbari erãterant & publicè & priuatim ita ueri domini, sicut Christiani: nec hoc titulo potuerunt spoliari aut principes, aut priuati rebus suis, quod non essent ueri domini. Et graue esset negare illis, qui nihil iniuriæ unquam fecerunt, quod cõcedimusconcedimus Saracenis, & Iudæis perpetuis hostibus religionis Christianæ: quos non negamus habere uera dominia rerũrerum suarum, si aliâs non occupauerunt terras Christianorum.
¶ Superest respondere ad argumenta in contrarium, ubi arguebatur, quòd isti uidentur serui à natura, quia parum ualent ratione ad regendum etiam seipsos. Ad hoc respondeo, quòd certe Aristoteles non intellexit, quòd | tales, qui parum ualent ingenio, sint natura alieni iuris, & non habeant dominium, & sui & aliarum rerum: hæc enim est seruitus ciuilis & legitima, qua nullus est seruus à natura. nec uult Philosophus quòd si qui sunt natura parum mente ualidi, quòd liceat occupare patrimonia illorum, & illos redigere in seruitutem, & uenales facere: sed uult docere, quòd à natura est in illis necessitas, quia indigent ab aliis regi & gubernari: & bonum est illis subdi aliis, sicut filii indigent subiici parẽtibusparentibus ante adultam ætatem, & uxor uiro. Et quòd hæc sit intensio philosophi, patet: quia eodem modo dicit, quòd natura sunt aliqui domini, scilicet qui ualent intellectu. Certum est autem, quòd non intelligit, quòd tales possent sibi arripere imperiũimperium in alios illo titulo, quod sint sapientiores, sed quia natura habent facultatem ut possint imperare & regere. Et sic, dato quòd isti barbari sint ita inepti & hebetes, ut dicitur: non ideo negandum est habere uerum dominium, nec sunt in numero seruorum ciuilium habendi. Verum est, quòd ex hac ratione & titulo posset oriri aliquod ius ad subiiciendum eos, ut infrà dicemus.
¶ Restat cõclusioconclusio certa, Quòd
24
* antequãantequam Hispani ad illos uenissent, illi erant ueri domini, & publicè & priuatim. Supposito ergo quòd sunt uel erant ueri domini, superest uidere | quo titulo potuerint Hispani uenire in possessionẽpossessionem illius regionis: & primò referam titulos qui possint prætendi, sed non idonei nec legitimi. Secundò ponam alios titulos legitimos, quibus potuerint barbari uenire in ditionem Hispanorum. Sunt autem septem tituli, qui possunt prætendi, sed non idonei, semptẽseptem autem alii uel octo iusti & legitimi.
¶ Primus ergo titulus posset esse, quòd Imperator est dominus mundi: & sic dato, quòd tẽporetempore præterito fuisset aliquid uitii, iam esset purgatum in Cæsare imperatore Christianissimo. Nam dato quod ita sit, quòd sint ueri domini, possent habere superiores dominos, sicut inferiores principes habẽthabent regem, & aliqui reges habẽthabent imperatorem, unde in eandem rem possunt plures habere dominium: unde illa distinctio iuristarum, Dominium, altum, bassum, directum, utile, merum, mixtum. Dubitatur ergo utrum isti haberent dominum superiorem. Et quia non potest esse dubium nisi de Imperatore, aut de papa, de istis dicemus. Et primò de Imperatore. Et uidetur quòd Imperator sit totius orbis dominus, & per consequens etiam barbarorum. Primùm ex communi appellatione, quam tribuunt Imperatori, Diuo Maximiliano, aut Carolo semper Augusto, orbis domino. Item, Exiit edictum à Cæsare augusto, ut describeretur uniuersus | orbis, Luc. 2. Sed non debent esse peioris con
Luc. 2.
ditionis Imperatores Christiani. Item, Dominus uidetur iudicasse CæsarẽCæsarem, esse uerũuerum dominũdominum IudæorũIudæorum. Reddite, inquit, quæ sunt Cæsaris, Cæsari, &c. Luc. 20.
Luc. 20,
non uidetur autẽautem quòd ius posset habere, nisi quia Imperator. ergo. De hoc Bart. in extrauagãtextrauagant. ad reprimen.
Bar.
quæ est Henri. 7. tenet expressè, quòd imperator de iure est totius orbis dominus. Et idẽidem tenet glos. in c. per uenerabil. qui filii sint legi. Et item ad longum glo. in c. uenerabil. de electio. & probant primò. 8. q. 1. in apibus, ubi Hieronymus dicit, quòd in apibus unus est rex, & in mundo unus Imperator. ItẽItem ff. ad. l. Rhodi. l. deprecatio. ubi Imperator AntoninꝰAntoninus dicit, Ego quidem mundi dominus. Et in l. bene à Zenone. C. de quadru. præscrip. omnia principis esse intelliguntur. Et posset etiam probari: quia Adam primò, & postea Noë uidẽturuidentur fuisse domini orbis, Genes. 1.
Genes. 1.
Faciamus hominem ad imaginem & similitudinem nostram, ut præsit piscibꝰpiscibus maris, & uolatilibus cæli, uniuersæq́ue terrę, &c. & infrà, Crescite, & multiplicamini, et replete terrãterram, & subiicite eam, &c. Et idẽidem in sententia dictum est Noë Gene. 8. Sed illi habuerũthabuerunt successores, ergo. Item quia non est credẽdumcredendum, quin Deus instituerit in orbe optimum genus gubernationis, Psal. 103. Omnia in sapientia fecisti. Sed illud est Monarchia, ut | S. Tho. egregiè disputat, de regi. princi. libr. 1. c. 2. & uidetur sentire Arist. 3. Politi. ergo uidetur quòd ex institutione diuina debeat esse unus Imperator in orbe. Item ea quæ sunt præter naturãnaturam, debẽtdebent imitari naturalia. sed in naturalibus est semper unus rector, ut in apibus, in corpore cor, in anima una ratio. ergo ita debet esse in orbe unus rector, sicut unus Deus.
¶ Sed hæc opinio est sine aliquo fundamẽtofundamento. Et ideo sit prima cõclusioconclusio. Imperator
25
* non est dominus totius orbis. Probatur, Quia dominium non potest esse nisi uel iure naturali, uel diuino, uel humano. Sed nullo tali est dominus orbis, ergo. Minor probatur, primum de iure naturali, quia ut bene dicit S. Tho. 1. p. q. 92. articu. 1. ad secundum, & q. 96. articu. 4. In iure naturali homines liberi sunt, excepto dominio paterno, & maritali. De iure enim naturali pater habet dominium supra filios, & maritus in uxorem. Ergo nullus est qui iure naturali habeat imperium orbis. Et, sicut etiam dicit secunda secũdæsecundæ, q. 10. articu. 10. dominium & prælatio introducta sunt iure humano, ergo non sunt de iure naturali: nec esset maior ratio quare hoc dominium conueniret Germanis magis quàm Gallis. Et Aristo. 1. Politi. Duplex est potestas, una familiaris, ut patris ad filios, uiri ad uxorem, & hæc est naturalis. Alia est ciuilis, quæ licet à natura quidẽquidem habeat or|tum, & ideo potest dici de iure naturæ, ut S. Tho. de regimi. prin. c. 1. libr. 1. est enim homo animal ciuile: non tamen natura sed lege constituta est. De iure autem diuino ante aduentum Christi redemptoris non legimus fuisse imperatorem & dominum mundi, quamuis gloss. illa Bar. in extrauagan. ad reprimend. adducat de Nabuchodonosor, Dani. 9. de quo dicitur, Tu rex regum es, deus cæli, regnum, fortitudinem, gloriam, & imperium dedit tibi, & omnia in quibus habitarent filii hominum. Sed certum est, quòd nec Nabuchodosor accepit imperium specialiter à Deo, sed eo modo quo alii principes. Rom. 13. Omnis potestas à domino Deo est. & Prouerb. 8. Per me reges regnant, & legum conditores iusta decernunt. Nec etiam habuit imperium iure in totum orbem, ut putat. Barto. nam Iudæi non erant ei subiecti iure. Item ex hoc ipso patet, quòd nullus erat de iure diuino dominus totius mundi, quia gens Iudæorum erat libera ab omni alienigena, imò erat prohibitum in lege, ut haberent dominum alienigenam Deu. 17. Non poteris alterius gentis hominem regem facere. Et quamuis S. Tho. de regi. princi. lib. 3. c. 4. & 5. uidetur dicere, quòd imperium Romanorum fuit à Deo traditum propter iustitiam illorum & amorem patriæ, & propter optimas leges, quas habebant, hoc non est in|telligendum, quòd ex traditione, aut ex institutione diuina, haberẽthaberent imperium, ut August. etiam dicit 18. de ciuit. Dei, sed quòd prouidẽtiaprouidentia diuina factum est, ut consequerentur imperium orbis: sed alio iure scilicet uel iusti belli, uel alia ratione, non eo modo quo habuit Saul, & Dauid regnum à Deo. Et hoc facilè intelliget siquis consideret, qua ratione, & successione imperia & dominia in orbe peruenerint usque ad nos. ut enim omittamus omnia, quæ præcesserunt diluuium, certè post Noë orbis fuit diuisus in diuersas prouincias & regna siue hoc fuerit ex ipsius Noë ordinatione, qui superuixit diluuio 350. annos, Genes. 9.
Genes. 9.
qui in diuersas regiones misit colonias, ut patet apud Berosum Babylonicum:
Berosus.
siue, quod uerisimilius est, ex consensu mutuo gentium, diuersæ familiæ occupauerunt diuersas prouincias, ut Gen. 13.
Genes. 13.
Abraham dixit ad Lot, Ecce uniuersa terra coram te est, si ad sinistrãsinistram ieris, ego dextram tenebo: si tu dextram elegeris, ego ad sinistram pergam. Vnde Genes. 10.
Genes. 10.
traditur, quòd per pronepotes Noë diuisæ sunt nationes, & regiones, siue in aliquibus regionibus primò inceperunt esse domini per tyrannidem, sicut uidetur fuisse Nemrod, de quo Genes. 10.
Genes. 10.
quòd primus incepit esse potens in terra: siue conuenientibus in unum aliquibus in unam rempublicam ex consensu | communi sibi constituerunt principem. Certum est enim uel his, uel aliis non dissimilibus modis dominia, & imperia incœpisse in mundo, ac postea, uel iure hæreditario, uel iure belli, uel aliquo alio tali titulo deriuata esse usque ad nostram ætatem, saltem usque ad aduentũaduentum Saluatoris. Ex quo patet, nullum ante aduentum Christi habuisse iure diuino orbis imperium, neque illo titulo hodie posse imperatorem sibi arrogare orbis dominium, & per consequens nec barbarorum. Sed post aduentum Domini posset quis prætendere, quòd ex traditione Christi esset unus imperator in orbe, quia Christus etiam secundum humanitatem fuit orbis dominus, iuxta illud Matth. 28.
Matth. 28.
Data est mihi omnis potestas, &c. quod secundum August. & Hieronymum intelligitur secundum humanitatem. Et, Omnia subiecit sub pedibus eius, ut introducit Apostolus 1. Corin. in fin. ergo sicut reliquit in terra unum uicarium in spiritualibus, ita reliquit etiam in temporalibus, & hic est imperator. Et S. Tho.
S. Tho.
de regi. prin. libr. 3. c. 13. dicit, quòd Christus à natiuitate sua erat uerus mundi dominus, & monarcha, cuius uices gerebat Augustus, licet non intelligens. clarum est, quòd non gerebat uices in spiritualibus, sed in tẽporalibustemporalibus. Cùm ergo regnum Christi si fuit temporale, fuit in toto orbe, ergo etiam Augustus erat Domi|nus orbis, & eadem ratione successores eius. Sed neque hoc dici ullo modo potest. PrimũPrimum, quia hoc ipsum est unum dubium, an Christus secundum humanitatem fuerit Dominus temporalis orbis. Et probabilius est quòd non, & ipse Dominus uidetur asseruisse in illo loco, Regnum meum non est de hoc mundo.
Iohan. 18.
Vnde & S. Tho.
S. Tho.
illic dicit, quòd dominium Christi ordinatur ad salutem animæ, & ad spiritualia bona, licet à temporalibus non excludatur eo modo, quo ad spiritualia ordinatur. Vnde patet, quòd non est sententia S. Thom. quòd regnum eius esset eiusdem rationis cum regno ciuili & temporali, sed ita est, quòd ad finem redemptionis habebat omnimodam potestatem, etiam in temporalibus: sed secluso illo fine, nullam habebat. Et primum, dato quòd fuisset Dominus temporalis, hoc est diuinare dicere quòd reliquit illam potestatem imperatori, cum de hoc nulla mentio facta sit in tota scriptura. Et quod S. Tho. dicit, quòd Augustus gerebat uices Christi, primùm hoc dixit in illo c. In tertia autẽautem parte, ubi loquitur ex instituto de potestate Christi, nullam mentionẽmentionem facit de hac tẽporalitemporali potestate Christi. SecũdòSecundò S. Tho. intelligit, quod gerebat uices per hoc, quia temporalis potestas est subiecta & ministra spiritualis potestatis. Imò hoc modo reges sunt ministri episcoporum, sicut & ars | fabrilis est subiecta equestri, & militari: sed tamen miles, aut dux non est faber, sed habet imperare fabro in armis fabricandis. Et S. Tho.
S. Thom.
in illo loco Iohan. 18. expressè dicit regnum Christi non esse temporale, nec tale regnum, quale Pilatus intelligebat, sed regnum spirituale, quod ipse Dominus declarat eodem loco, Tu dicis quia rex sum ego. ego in hoc natus sum, & ad hoc ueni in mundum, ut testimonium perhibeam ueritati. Et sic patet, quòd est merum commentum dicere, quòd ex traditione Christi sit unus imperator & Dominus mundi. Quod etiam apertè cõfirmaturconfirmatur, Quia si hoc esset ex iure diuino, quo modo imperiũimperium fuit diuisum in Orientale & Occidentale? primo inter filios magni Constantini, & postea ab Stephano papa, qui imperium Occidentale transtulit ad Germanos, ut habetur in d. c. per uenerabilẽuenerabilem. Est enim ineptum, & ineruditum, quod glo. illic dicit, quòd Græci postea non fuerunt imperatores. Nunquam enim imperatores Germani hoc titulo prætenderunt se esse Græciæ dominos. Et Iohannes Palæologus Imperator Constantinopolitanus, in concilio Florentino habitus est pro legitimo imperatore. Et præterea patrimonium ecclesiæ (ut fatẽturfatentur ipsi Iuristę, etiãetiam Bartolus) non est subiectum imperatori. quod si omnia essent subiecta, imperatori iure diuino, ex nulla dona|tione imperatorum, nec alio titulo potuissent eximi ab imperatore, sicut nec papa potest quenquam eximere à potestate papæ. Item nec regnum Hispaniæ est subiectum imperatori, nec FrãcorumFrancorum, ut etiam habetur in d. c. per uenerabilem. licet glo. ex capite suo addat, quòd hoc non est de iure, sed de facto. ItẽItem doctores concedunt quòd ciuitates, quæ aliquando fuerunt subiectæ imperio, potuerunt per consuetudinem eximi ab imperio: quod non esset, si subiectio esset de iure diuino. De iure autẽautem humano constat, quòd imperator non est dominus orbis. Quia uel esset sola authoritate legis: & nulla talis est, & si esset, nihil operaretur, quia lex præsupponit iurisdictionem. si ergo ante legẽlegem non habebat imperator iurisdictionem in orbe, lex non potuit obligare non subditos, nec hoc habuit imperator aut per legitimam successionem, aut donationem, aut permutatione, aut emptione, aut iusto bello, aut electione, aut aliquo alio legali titulo, ut constat. Ergo nunquam imperator fuit dominus totius mundi. Secunda conclusio, Dato
26
*quòd imperator esset dominus mundi, non ideo posset occupare prouincias barbarorum, & constituere nouos dominos, & ueteres deponere, uel uectigalia capere. Probatur, Quia etiam qui imperatori tribuunt dominium orbis, non dicunt eum esse dominum per pro|prietatem, sed solùm per iurisdictionẽiurisdictionem: quod
ius non se extendit ad hoc, ut conuertat prouincias in suos usus, aut donet pro suo arbitrio oppida, aut etiam prædia. Ex dictis ergo patet, quòd hoc titulo non possunt Hispani occupare illas prouincias.
¶ Secundus titulus, Quòd prætẽditurprætenditur, & quidem uehementer asseritur ad iustam possessionem illarum prouinciarũprouinciarum, est ex parte summi Pontificis. Dicunt enim quòd summus Pontifex est monarcha etiam temporalis in toto orbe, & per consequens, quòd potuit constituere Hispaniarum reges principes illorum barbarorum: & ita factum est. Circa hoc opinio est quorundam iurisconsultorum, quòd papa habet plenam iurisdictionem in temporalibus in toto orbe terrarum, adiicientes etiam, quòd omnium principum secularium potestas à papa in eos deriuata sit. Ita tenet Hostien. in c. quod super his. de uo. & archiepis. 3. parte, titulo 22. c. 5. §. 8. & Ang. Anch. ita tenet Syluest. quòd multo etiam largiùs, & benigniùs hanc potestatem tribuit papæ, in uerbo, infidelitas. §. 7. & in uerbo, papa. §. 7. 10. 11. & 14. & in uerbo, legitimus. §. 4. mirabilia dicit in illis locis circa hoc: ut puta, quòd potestas imperatoris & omnium aliorũaliorum principũprincipum est subdelegata respectu papæ, & quòd est deriuata à Deo mediante papa, & quod tota illorum potestas dependet à | papa, & quòd Constantinus donauit terras papæ in recognitione dominii temporalis. Et econtrario papa donauit Constantino imperium in usum & stipendium. Imò quòd ConstãtinusConstantinus nihil donauit, sed reddidit quod erat subtractum: & quòd papa non exercet iurisdictionem in temporalibus extra patrimonium ecclesiæ, non est propter defectum authoritatis, sed ad uitandum scandalum Iudæorum, & ad nutriendam pacem, & multa alia his uaniora, & absurdiora. Tota probatio istorum est, Quia, Domini est terra, & plenitudo eius: &, Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra. & papa est uicarius Dei & Christi. & ad Ephe. 2.
Eph. 2.
Christus factus est pro nobis obediẽsobediens usque ad mortem, &c. Et huius opinionis etiãetiam uidetur esse Barto.
Bart.
in illa extraua. ad reprimendam & uidetur fauere S. Tho. in fine secundi sentẽtiarumsententiarum, cuius ultima uerba sunt in solutione ad quartum argumẽtumargumentum, quod est ultimum totius libri, quòd papa tenet utriusque potestatis apicem, scilicet secularis & spiritualis. & eiusdem opinionis est Herbeus
Herbeus
de potestate ecclesiæ. Hoc ergo fundamento iacto, dicunt authores huius sententiæ. Primò, quòd papa liberè potuit cõstituereconstituere principes barbarorũbarbarorum reges Hispanię, tãquamtanquam supremus dominus temporalis. SecũdòSecundò dicunt, quòd dato quòd hoc non posset, saltem si barbari nolunt | recognoscere dominium temporale papæ in eos, quòd hac ratione potest eis inferre bellũbellum, & imponere principes. Vtrunque autem factũfactum est. nam primò summus Pontifex concessit illas prouincias Regibus Hispaniæ. Secundò etiam barbaris propositum fuit, & significatum, quòd papa est uicarius Dei, & habet uices eius in terris: & ideo, quòd recognoscant eum superiorem, quòd si illi recusauerint, iusto titulo est eis bellum illatum, & occupatæ prouinciæ illorum, &c. Et hoc secundũsecundum nominatim dicit Hosti. ubi suprà, & summa Ange.
¶ Sed quia de dominio temporali papæ prolixè disputaui in relectione de potestate ecclesiastica, ideo hic breuiter per propositiones respondebo. Prima, Papa
27
* non est dominus ciuilis, aut temporalis totius orbis, loquendo propriè de dominio & potestate ciuili. Hæc cõclusioconclusio est Turre. Crema. libro secũdosecundo, c. 113.
Turre Cre.
& Iohannis And. & Hugo. 69. dist.
Hugo.
cum ad uerum. Et fatetur doctissimus Innocen. in d. c.
Innocen.
per uenerabilem, se non habere potestatem temporalem in regno Franciæ. Et uidetur expressa sententia Bernardi
Bernard.
in secundo libro de consi. ad Eugeni. Et opposita sententia uidetur esse contra præceptum Domini, qui Mat. 20.
Matth. 20.
& Luc. 22.
Luc. 22.
ait, Scitis quia principes gẽtiumgentium dominãturdominantur eorum, &c. non ita erit inter uos. Item cõtracontra præceptum Apostoli,
1. P. 5.
Non dominã| p. 323tesdominantes in clerum, sed forma facti gregis. Et si Christus dominus non habuit dominium temporale, ut suprà tanquam probabilius disputatũdisputatum est, etiam ex sententia S. Tho.
S. Tho.
multo minus papa habet, qui est uicariꝰuicarius: & isti tribuũttribuunt summo Pontifici quod ipse nunquam agnouit: imò contrarium fatetur in multis locis, ut in relectione additum est. Et satis est probatũprobatum de imperatore, sicut suprà: quia non potest ei conuenire dominium nisi iure naturali, aut diuino, aut humano. Naturali, aut humano, certum est quòd non. De diuino nullum profertur. ergo frustra asseritur, & uolũtarièuoluntariè. Et quòd Dominus dixit Petro, Pasce oues meas,
Iohan. ulti.
satis ostẽditostendit esse potestatem in spiritualibus, & non temporalibus. Et primùm ostendit non esse in toto orbe. nam ipse dixit Iohan. 10.
Iohan. 10.
quòd in fine seculi fiet unum ouile, & unus pastor. Vnde satis constat in præsentia non omnes esse oues huius ouilis, saltem infideles. Item dato quòd Christus haberet hanc potestatem, constat non esse commissam papæ. Patet, quia non minus papa est uicarius Christi in spiritualibꝰspiritualibus, quàm in temporalibus. sed papa non habet iurisdictionem spiritualem super infideles, ut etiam fatẽturfatentur aduersarii, & uidetur expressè 1. Cor. 5.
1. Corin. 5.
Quid ad me de his, qui foris sunt, iudicare? ergo nec etiam in temporalibus. Et certè argumentum nullum est, Christus habuit potesta| p. 324tẽpotestatem tẽporalemtemporalem in toto orbe. ergo & papa habet, nam Christus sine dubio habuit potestatem spiritualem in toto orbe, non minus supra fideles, quàm supra infideles: & potuit ferre leges obligãtesobligantes totum orbem, sicut fecit de baptismo, & articulis fidei: & tamen papa non habet illam potestatem supra infideles, nec posset eos excommunicare, nec prohibere cõnubiaconnubia in gradibus iure diuino permissis. ergo. ItẽItem quia etiãetiam secũdũsecundum doctores Christus potestatẽpotestatem excellentiæ non cõmisitcommisit etiam Apostolis, ergo etiam nihil ualet cõsequentiaconsequentia, Christus habuit potestatẽpotestatem tẽporalẽtemporalem in orbe, ergo & papa. ¶ Secunda propo. Dato
28
* quod summus Pontifex haberet talem potestatem secularem in mũdomundo, non posset eam dare principibus secularibus. Hoc patet, quia est annexa papatui, nec potest eam papa separare ab officio summi Pontificis, nec potest priuare successorem illa potestate, quia non potest esse sequens summus Pontifex minor præcessore suo: & si unus Pontifex dedisset hanc potestatem, uel nulla esset talis collatio, uel sequens Pontifex posset auferre.
¶ Tertia propositio, Papa
29
* habet potestatem temporalẽtemporalem in ordine ad spiritualia, id est quantum necesse est ad administrationem rerũrerum spiritualium. Hæc etiãetiam est Turre Crema.
Turre Cre.
ubi suprà c. 114. & est omnium doctorum. Et proba|tur, quia ars, ad quam pertinet finis superior, est imperatiua & præceptiua artium ad quas spectant fines inferiores. 1. Ethico.
1. Ethico.
Sed finis potestatis spiritualis est ultima felicitas, finis autem potestatis ciuilis est felicitas politica. ergo potestas temporalis est subiecta spirituali. Et hac ratione utitur Innocen. in c. solitæ. de maiori. & obedien. Et confirmat, quia cui commissa est cura alicuius officii, intelligũturintelliguntur concessa omnia sine quibus officium rectè expediri non potest. de officio delega. c. 1.
De off. del.
Cùm ergo ex cõmissiõecommissione Christi papa sit pastor spiritualis, & hoc officium impediri possit per potestatem ciuilem, cùm Deus & natura non deficiant in necessariis: non est dubitandum quin fuerit ei relicta potestas in temporalibus quantum necesse est ad gubernationem spiritualium. Et hac ratione potest papa infringere leges ciuiles, quæ sunt nutritiuæ peccatorũpeccatorum, sicut infregit leges de præscriptiõepræscriptione malę fidei, ut patet de præscrip. c. fin. Et hac etiam ratione discordãtibusdiscordantibus principibꝰprincipibus de iure alicuius principatus, & in bella ruentibus, potest esse iudex, & cognoscere de iure partium, & sententiam ferre, quam tenentur recipere principes, ne scilicet eueniant tot mala spiritualia, quot ex bello inter principes ChristianorũChristianorum necesse est oriri. Et licet hoc uel non faciat papa, uel non sæpe faciat, hoc non est quia non potest, ut di|cit dominus Durand.
Durandus.
sed quia timet scandalum, ne principes putent hoc facere per ambitionem, uel ueritus rebellionem principum à sede apostolica. Et hac ratione potest aliquando reges deponere, & etiam nouos constituere, sicut aliquando factum est. Et certè nullus legitimè Christianus deberet negare hanc potestatem papæ. Et ita tenent Palud.
Paulud.
& Durand. de potestate eccle. & Henri. Gand.
Henric.
quotlibet. 6. articu. 23. & ad hunc sensum intelligenda sunt iura quæ dicunt papam habere utrunque gladium, quæ multa sunt, & quicunque doctores antiquiores qui hoc dicunt sicut etiam S. Tho. in 1. Sententia. ut citatum est. Imò non dubito quin episcopi habeant hoc modo authoritatem temporalem in suo episcopatu eadem ratione, qua papa in orbe. Vnde malè dicunt, & malè faciunt, uel principes, uel magistratus, qui contendunt impedire episcopos ne coërceant seculares à peccatis per pœnas pecuniarias, aut exilium, aut alias pœnas temporales. hoc enim non est supra potestatem eorum, modò non faciant ex auaritia, & ad quæstum, sed ad necessitatem, & commodum rerum spiritualium. Et ex hoc loco iterum sumitur argumentũargumentum pro prima cõclusioneconclusione: si enim papa esset dominus orbis, etiãetiam episcopus esset dominus temporalis in suo episcopatu, quia etiam in suo episcopatu est uicarius Christi: | quod tamen aduersarii negant.
¶ Quarta conclusio, Papa
30
* nullam potestatem temporalem habet in barbaros istos, neque in alios infideles. Hæc patet ex 1. & 3. Nam si non habet potestatem temporalem nisi in ordine ad spiritualia, sed non habet potestatem spiritualem in illos. 1. Corin. 5. ergo nec temporalẽtemporalem. Sequitur corollarium, quòd
31
* etiam si barbari nolint recognoscere dominium aliquod papæ, non ideo potest eis bellum inferri, & bona illorum occupari. Patet, quia nullum tale dominium habet. & confirmatur hoc manifesté. Nam (ut infrà dicetur, & aduersarii fatentur) dato quòd barbari nolint recipere Christum pro domino, non tamen possunt bello peti, aut aliquo malo affici: absurdissimum est autem quod ipsi dicunt, & faciunt, quòd cùm possint impune non recipere Christum, teneãturteneantur recipere uicarium eius, aliâs possint bello cogi, & spoliari omnibus bonis, imò & supplicio affici. Et cõfirmaturconfirmatur iterum, quia causa secundum istos quare etiam si nolint recipere Christum, aut fidem eius, non possunt cogi, est, quia non potest eis euidenter probari per rationes naturales: sed multo minus potest probari dominium papę. ergo etiam non possunt cogi ad recognoscẽdumrecognoscendum hoc dominium. Et Syluest.
Syluest.
quamuis latissimè loquatur de potestate papæ, tamen in uerbo, infideles. septi|mo expressè tenet contra Hostien. quòd infideles non possunt bello cogi ad recognoscendum hoc dominium, nec hoc titulo possunt spoliari bonis suis. Et ita tenet. Innocentius
Innoce.
in d. c. quod super his. de uot. Et non est dubium quin. S. Tho.
S. Tho.
sit huius sententiæ, secunda secũdæsecundæ, q. 66. arti. 8. ad secundum. & Caieta.
Caieta.
illic ex expressè, ubi dicit S. Tho. quòd infideles non possunt spoliari suis bonis, nisi qui sunt subditi principibus temporalibus, propter causas legum legitimas, propter quas etiam alii subditi possunt priuari. Imò nec Saraceni inter Christianos unquam isto titulo fuerunt spoliati suis bonis, aut aliquo incommodo affecti. Nam si iste titulus est sufficiens ad inferendum eis bellum, hoc tantundem est, ac si quis dicat, quòd ratione infidelitatis possunt spoliari. Certum est enim quòd nullus infidelium recognoscit hoc dominium. nullus au autem doctor, nec etiam inter aduersarios est, qui hoc cõcedatconcedat, scilicet quòd solo titulo infidelitatis possunt spoliari. ergo omnino est sophisticum, quod isti doctores dicunt, quòd si infideles recognoscunt dominium Roma. põtificispontificis, non possunt bello infestari, bene autẽautem si non recognoscũtrecognoscunt. NullꝰNullus enim recognoscit. Ex quo patet, quòd nec iste titulus est idoneus contra barbaros, uel quia papa dederit prouincias illas tanquam dominus absolutè, uel | quia non recognoscunt dominium papæ, habent causam iusti belli contra illos. Et hanc sententiam tenet Caietanus latè secunda secundæ, quæst. 66. articulo 8. ad secundum. Nec authoritas canonistarum in contrarium multum debet mouere: quia (ut suprà dictum est) hæc tractanda sunt ex iure diuino, & plures & maiores contrarium tenent, inter quos etiam est Iohan. Andr. nec habent pro se aliquem textum. nec etiam grauis authoritas Archie. Floren. hoc loco recipienda est, secutus est enim Augu. Ancha. sicut aliâs solet sequi Canonistas. Ex dictis patet, quòd Hispani cum primum nauigauerunt ad terras barbarorum, nullum ius secum afferebant occupandi prouincias illorum.
¶ Et ideo alius titulus est, qui potest prætendi iure inuentionis, nec alius titulus à principio prætendebatur: & hoc solo titulo primo nauigauit Columbus Ianuen. Et uidetur quòd hic titulus sit idoneus, quia illa, quæ sunt deserta, fiunt iure gentium & naturali occupantis. Instituta de rerum diuisio. §. feræ bestiæ. ergo cùm Hispani fuerint primi, qui inuenerint, & occupauerint illas prouincias, sequitur quòd iure possident, sicut si solitudinem inhabitatam hactenus inuenissent. Sed de isto titulo qui tertius est, non oportet multa uerba facere: quia ut suprà probatum est, bar|bari erant ueri domini, & publicè & priuatim. Ius autem gentium ut quod in nullius bonis est, occupanti concedit: ut habetur expressè in d. §. feræ bestiæ. Vnde cùm non carerent domino, non cadunt sub illo titulo. Et sic licet iste titulus cum alio aliquid facere possit (ut infrà dicetur) tamen per se nihil iuuat ad possessionem illorum, non plusquam si illi inuenissent nos.
¶ Et ideo quartus titulus prætenditur, quia scilicet nolunt recipere fidem Christi, cùm tamen proponatur eis, & sub obtestationibus admoneantur, ut recipiant. & uidetur quòd iste titulus sit legitimus ad occupandas terras barbarorum. Primò, quia barbari tenentur recipere fidem Christi: quia, Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit, qui uerò non crediderit, condemnabitur.
Marc. ultimo.
Nullus autẽautem condemnatur nisi pro mortali. Et Actuum 4.
Actuum 4.
Non est aliud nomen datum hominibus, in quo oporteat nos saluos fieri ergo. cùm papa sit minister Christi, saltem in spiritualibus, uidetur quòd saltem authoritate papæ possent cogi ad recipiendam fidem Christi: & si requisiti nolint recipere, iure belli possit agi contra eos. Imò uidetur, quòd etiam principes sua authoritate hoc possint, quia sunt ministri Dei. Ro. 13.
Rom. 13.
Et uindices in iram eis qui malè agũtagunt. isti autem pessimè agunt, non recipientes fidem Christi. | ergo possunt cogi à principibus. SecũdòSecundò, quia si Galli nollent obedire regi suo, posset rex Hispanię cogere illos ut obedirẽtobedirent, ut certum est. ergo si nolunt obedire Deo, qui est uerus & supremus dominus, possunt principes Christiani cogere illos barbaros, ut obediant. non enim uidetur quòd debeat esse peioris conditionis causa Dei, quàm hominum. Et confirmatur, Quia sicut arguit Scotus 4. distin. 4. q. 9. de pueris infidelium baptizandis,
Scotus 4.
potius debet aliquis cogi ad obediendum domino superiori, quàm inferiori. Si ergo cogi possent barbari ut obedirent principibus suis, ergo multo magis ut obediãtobediant Christo, & Deo. Tertio, quia si blasphemarent publicè Christum, possent bello cogi, ut desisterent ab huiusmodi blasphemiis, ut doctores concedunt,
& uerum est. Possemus enim bello persequi, si uterentur crucifixo ad irrisionem, uel quocũquequocumque modo abuterentur ad ignominiãignominiam rebus Christianis, ut fingentes ad illusionem sacramenta ecclesiæ, uel aliquod simile. Quod etiãetiam patet. Nam si facerent iniuriam Regi Christiano, etiãetiam defuncto, possemus uindicare iniuriam. multo ergo magis si faciãtfaciant iniuriam Christo, qui est rex uiuus Christianorum. Nec de hoc est dubitandum, quia si Christus uiueret inter mortales, & pagani facerent ei iniuriam, non est dubium quin possemus bello perse|qui iniuriam: ergo etiam nunc. Sed maius peccatum est infidelitas, quàm blasphemia, quia ut S. Tho. dicit, & probat secunda secundæ, q. 10. articu. 3.
S. Thom.
infidelitas est grauissimum inter peccata quæ contingunt in peruersitate morũmorum, & blasphemia, & non opponitur directè fidei, sed confessioni fidei. Infidelitas etiam tollit principium conuersionis in Deum, scilicet fidem, non autem blasphemia. si ergo pro blasphemia in Christum possunt Christiani bello persequi infideles: ergo pro ipsa infidelitate. Et confirmatur, Quòd blasphemia non sit ita magnum peccatum, sicut infidelitas. Quia pro infidelitate est pœna capitalis Christiano per leges ciuiles, non autem pro blasphemia.
¶ Pro responsione sit prima propositio, Barbari
32
* priusquãpriusquam aliquid audissent de fide Christi, non peccabant peccato infidelitatis, eo quod non crederent Christo. Hæc propositio est ad literam. S. Tho. secunda secundæ q. 10. articu. 1.
S. Thom.
ubi dicit, quòd apud eos, qui nihil audierunt. de Christo, infidelitas non habet rationem peccati, sed magis pœnæ, quia talis ignorantia diuinorum, ex peccato primi parentis secuta est. Qui autem (in quit) sic sunt infideles, damnantur quidem propter alia peccata, sed non propter peccatum infidelitatis. Vnde Dominus dicit Iohan. 15. Si non uenissem, & loquutus eis non fuissem, peccatum non haberent. | Quod exponens August.
August.
dicit, quòd loquitur de illo peccato, quo non crediderunt in Christum. Idem uidetur dicere S. Tho. secunda secundæ, q. 10. di. 6. & q. 34. arti. 2. ad secundum. Hæc propositio est contra multos doctores, & primò contra Altisio. 3. p. in q. Vtrum fidei potest subesse falsum
Altisio.
. Vbi dicit, quòd non potest aliquis habere ignorantiam inuincibilem, non solũsolum Christi, sed cuiuscũquecuiuscumque articuli fidei: quia si faciat quod in se est, Dominus illuminabit, siue per doctorẽdoctorem intrinsecũintrinsecum, siue extrinsecũextrinsecum: & sic semper est peccatũpeccatum mortale credere aliquid cõtrariũcontrarium articulis fidei. Ponit exemplum de uetula, cui episcopus prædicaret aliquid cõtracontra fidei articulum. Et generaliter dicit, quòd ignorantia iuris diuini neminem excusat. Eadem fuit opinio Guillelmi Parisien. qui eodẽeodem modo argumẽtaturargumentatur. Vel enim talis facit quod in se est, & illuminabitur: si non facit, non excusatur. Et in eadem sententia uidetur fuisse Gerson. de spirituali uita animæ, lect. 4. Concors (inquit) est sententia doctorum, quòd in his, quæ sunt iuris diuini, non cadit ignorantia inuincibilis, quin facienti quod in se est, Deus semper assistat paratus illustrare mentẽmentem, quantum oportebit ad salutem, & erroris euitationem. Et Hugo de sancto Victore libro 2. parte 9. c. 5. dicit neminem excusari per ignorãtiamignorantiam à præcepto baptismi suscipiendi: quia ni|si sua culpa destiterit, audire & scire poterit, ut exemplum est de Cornelio. Actuum 10. Hanc sententiam & opinionem limitat Adrian. in quodlibetis, q. 4. Ea, inquit, quæ sunt iuris diuini, sunt in duplici differẽtiadifferentia. Quædam sunt, ad quorum scientiam Deus non obligat omnes uniuersaliter, ut sunt apices iuris diuini, & difficultates circa illud, & circa scripturam sacram, & præcepta: & circa hæc bene potest cadere ignorantia inuincibilis, etiam si quis faciat totum quod in se est. Alia sunt, ad quorum scientiãscientiam Deus generaliter obligat omnes, ut articuli fidei, præcepta uniuersalia legis: & de his est uerum, quod doctores dicunt, quòd non potest quis excusari per ignorantiam. Si enim quis faciat quod in se est, illuminabitur à Deo per doctorẽdoctorem interiorẽinteriorem, uel exteriorem. Sed nihilominus conclusio posita uidetur expressè de intentione S. Tho. Et probatur, Tales, qui nunquam audierunt quantumcunque sint aliâs peccatores, ignorant inuincibiliter: ergo talis ignorantia non est peccatum. Antecedens patet ex illo ad Roma. 10. Quomodo credent nisi audiant: quomodo autem audiẽtaudient sine prædicante? ergo si non est eis prædicata, ignorant inuincibiliter, quia non possunt scire. Neque Paulus condemnat infideles, quia non faciunt quod in se est, ut illuminentur à Deo: sed quia cùm audissent, non crediderunt. | Nunquid (inquit) non audierunt? Et quidem in omnem terram exiuit sonus eorum. Ex hoc condemnat illos, quia in omnem terram fuit prædicatum Euangelium, aliâs non condemnaturus quantumcunque haberent alia peccata. Vnde etiam decipitur Adrianus
Adrianus,
in alio puncto circa materiam de ignorantia. Dicit enim in eodem quotlib. quòd etiam in materia morum si quis adhibet omnem industriam, & diligentiam ad sciendum ea quæ oportet, non satis est ad excusationem ignorãtiæignorantiæ, nisi per contritionem peccatorum disponat se ad hoc ut illuminetur à Deo: ut si quis dubitat de aliquo contractu, & quærit à uiris doctis, & aliâs laborat ad sciendum ueritatem, & putat esse licitum: si fortè non est licitus, & exercet, non excusatur. Si fortè aliâs est in peccato, quia non facit totum quod in se est ad uincendum ignorantiam, & licet stet, quòd etiam si disponat se ad gratiam, non illuminetur: tamen non excusatur, nisi tollat hoc impedimentum, scilicet peccatum. Vnde si de eodem casu & tractatu Petrus & Iohannes dubitant, & faciunt æqualem diligentiam humanam, & uterque putat esse licitũlicitum: Petrus autem est in gratia, Iohannes in peccato: Petrus habet ignorantiam inuincibilem, Iohannes uincibilem: & si uterque exerceat contractum, Petrus excusatur, Iohannes non excusatur. Fallitur inquam in | hoc, sicut à me disputatum est latè prima secũdæsecundæ, in materia de ignorantia. Mirabile enim esset dicere, quòd in nulla materia iuris diuini posset habere ignorãtiamignorantiam inuincibilem infidelis, imò quicunque est in peccato mortali. Imò sequitur, quòd ille Petrus, qui erat in gratia, & ignorabat inuincibiliter aliquid circa usuram, aut simoniam, solùm per hoc quòd caderet in mortale, illa ignorantia fieret uincibilis. quod absurdum est.
¶ Vnde dico, quòd
33
* ad hoc, quòd ignorantia imputetur, & sit peccatum uel uincibilis, requiritur negligentia circa illam materiam, puta, quia noluit audire, uel auditum non credidit: & econtrario ad ignorantiam inuincibilem satis est, quòd fecerit humanam diligentiam ad sciendum, etiam si aliâs sit in mortali. Vnde quantum ad hoc idem est iudicium nũcnunc & statim post aduentum Christi, uel post passionẽpassionem eius. Nec posset Adrianus negare, quin paulo post passionem Domini Iudæi, qui erãterant in India, uel Hispania, ignorabant inuincibiliter passionẽpassionem Domini, quantumcunque essent in mortali, imò expressè hoc ipse concedit in 1. q. ad quartum, in materia de obseruantia legalium. Et certum est, quòd Iudæi absentes à Iudæa, siue essent in peccato, siue non, habebant ignorantiam de baptismo inuincibilem. Sicut ergo tunc poterat cadere ignorantia in|uincibilis de hoc, ita & nunc apud eos, apud quos non est facta annuntiatio de baptismo. Sed in hoc decipiuntur isti doctores, quia putant, quod si ponamus ignorantiam inuincibilem de baptismo, aut fide Christi, quod statim consequitur, quod possit aliquis saluari sine baptismo, aut fide Christi. quod tamẽtamen non sequitur. Barbari enim ad quos non peruenit annuntiatio fidei, aut religionis Christianæ, damnabũturdamnabuntur propter peccata mortalia, aut idololatriãidololatriam, sed non propter peccatum infidelitatis, ut dicit S. Tho. quòd si facerent quod in se est, bene uiuẽdouiuendo secundum legem naturæ, ita est, quod Dominus prouideret, & illuminaret illos circa nomen Christi: non ideo tamẽtamen sequitur, quod si male uiuant, imputetur eis ad peccatum ignorantia, aut infidelitas circa baptismum, & fidem Christianam.
¶ Secunda propositio, Barbari
34
* non ad primum nuntium fidei Christianæ tenentur credere, ita quod peccent mortaliter, non credentes Christo solùm per hoc, quod simpliciter annuntiatur eis, & proponitur, quod uera religio est Christiana, & quod Christus est saluator & redẽptorredemptor mundi, sine miraculis, aut quacũquequacumque alia probatione, aut suasione. Probatur hæc cõclusioconclusio ex prima. Si enim antequãantequam aliquid audissent de religione Christiana, excusabãturexcusabantur, non obligantur de nouo per huiusmodi simplicem | propositionem, & annuntiationem, cùm talis annuntiatio nullum sit argumentum aut motiuum ad credendum. Imò, ut Caieta ait secũdasecunda secundæ, q. 1. articu. 4.
Caieta.
temere & imprudenter quis crederet aliquid, maximè in his, quæ spectant ad salutẽsalutem, nisi cognoscat à uiro fide digno illud asseri. quod barbari non cognoscent, cum ignorẽtignorent qui, aut quales sint, qui eis nouãnouam religionẽreligionem proponũtproponunt. Et confirmatur, quia ut ait S. Tho. secunda secundæ, q. 1. articu. 4. ad secũdũsecundum argumen.
S. Thom.
& articu. 5. ad primũprimum, ea quæ sunt fidei, sunt uisa, & euidentia sub ratione credibilis. non enim fidelis crederet nisi uideret ea esse credenda, uel propter euidentiam signorum, uel propter aliquod huiusmodi. ergo ubi neque huiusmodi signa, neque aliquod aliud ad persuadendum concurrit, non tenentur barbari credere. Et cõfirmaturconfirmatur, quia si simul Saraceni eodem modo proponerent barbaris sectam suam simpliciter, sicut Christiani, non tenerentur eis credere, ut certum est. ergo nec Christianis sine aliquo motiuo, & suasione proponentibus, quia non possunt, nec tenentur diuinare utra sit uerior religio, nisi appareant probabiliora motiua pro altera parte. hoc enim esset citò credere, quod est leuis corde, ut dicit Ecclesiasticus c. 19.
Eccle. 19.
Et confirmatur per illud Iohan. 15.
Iohan. 15.
Si signa non fecissem, &c. peccatum non haberent. ergo ubi nulla fiunt | signa, neque motiua, nullum erit peccatũpeccatum. Ex qua propositione sequitur, quòd
35
* si solùm illo modo proponatur fides barbaris, & non recipiant, non hac ratione possunt Hispani inferre illis bellum, neque iure belli contra eos agere. Patet, quia sunt innocẽtesinnocentes quãtumquantum ad hoc, nec fecerunt aliquam iniuriam Hispanis. Et cõfirmaturconfirmatur hoc corollarium, quia ut S. Tho.
S. Tho.
tradit secũdasecunda secũdæsecundæ, q. 4. articu. 1. ad bellum iustum requiritur causa iusta, ut scilicet illi, qui impugnantur propter aliquãaliquam culpãculpam, impugnationẽimpugnationem mereãturmereantur. Vnde Augustinus dicit libro 83. q. Iusta bella solent diffiniri, quæ ulciscuntur iniurias, si gens, uel ciuitas plectenda est, quæ uel uindicare neglexerit quod à suis improbe factum est, uel reddere quod per iniuriam ablatum est. Si ergo nulla præcessit à barbaris iniuria, nulla est causa iusti belli. Et hæc est sentẽtiasententia cõmuniscommunis omniũomnium doctorũdoctorum, non solũsolum theologorũtheologorum, sed etiãetiam cõsultorũconsultorum, ut Hostiensis,
Hostien.
InnocẽtiiInnocentii
Innocen.
, & aliorũaliorum. Et ponit eam disertè Caieta.
Caieta.
secunda secũdæsecundæ, q. 66. articu. 8. nec scio aliquẽaliquem doctorẽdoctorem qui oppositũoppositum sentiat. Vnde hic non esset legitimus titulus ad occupãdasoccupandas prouincias barbarorum, & spoliandos priores dominos. ¶ Tertia propositio, Si
36
* barbari rogati & admoniti ut audiant pacificè loquentes de religione, nollent audire, non excusarẽturexcusarentur à peccato mortali. Probatur, Quia, ut supponimus, | illi habent grauissimos errores, de quibus non habent rationes uerisimiles, aut probabiles. ergo si quis admoneat eos, ut audiant, ac deliberent de rebus spectantibus ad religionem, tenentur saltem audire, & cõsultareconsultare. Item necessarium est eis ad salutem credere in Christum, & baptizari. Marci ultimo,
Marc. ulti.
Qui crediderit, &c. Sed non possunt credere, nisi audiant. ad Rom. 10.
Rom. 10.
ergo tenentur audire, aliâs essent extra statum salutis, sine culpa sua, si non tenentur audire.
¶ Quarta propositio, Si
37
* fides Christiana proponatur barbaris probabiliter, id est cum argumentis probabilibus, & rationabilibus, & cum uita honesta, & secundum legem naturæ studiosam, quæ magnum est argumentum ad confirmandam ueritatem: & hoc non semel, & perfunctoriè, sed diligenter, & studiosè, barbari tenentur recipere fidem Christi sub pœna peccati mortalis. Probatur ex 3. cõclusiõeconclusione, Quia si tenentur audire, ergo & acquiescere auditis si sunt rationabilia: & patet magnifestè ex illo Marci ultimo
Marc. ulti.
, EũtesEuntes in mundum uniuersum, prædicate EnãgeliumEuangelium omni creaturæ. Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit: qui uerò non crediderit, cõdemnabiturcondemnabitur. Et per illud ActuũActuum 4.
Act. 4.
Non est aliud nomen datum hominibus, in quo oporteat nos saluos fieri.
¶ Secunda conclusio,
38
* Non satis liquet mihi, | an fides Christiana fuerit barbaris, hactenꝰhactenus ita proposita, & annuntiata, ut teneantur credere sub nouo peccato. Hoc dico, quia (ut patet ex secunda propositione non tenentur credere, nisi proponatur eis fides cum probabili persuasione. Sed miracula, & signa nulla audio, nec exempla uitæ adeò religiosa: contrà, multa scandala, seu facinora, & multas impietates. Vnde non uidetur quod religio Christiana satis cõmodècommodè, & piè sit illis prædicata, ut illi teneantur acquiescere: quanquãquanquam uidentur multi religiosi, & alii ecclesiastici uiri, & uita, & exemplis, & diligenti prædicatione sufficienter operam & industriam adhibuisse in hoc negotio, nisi ab aliis, quibꝰquibus alia cura est, impediti essent. ¶ Sexta propositio,
39
* Quantumcunque fides annuntiata sit barbaris probabiliter & sufficiẽtersufficienter, & noluerint eam recipere: non tamen hac ratione licet eos bello persequi, & spoliare bonis suis. Hæc conclusio est expressa S. Tho. secunda secundæ, q. 10. articu. 8. ubi dicit, quod infideles, qui nun quãquam susceperunt fidem, sicut GẽtilesGentiles, & Iudæi, nullo modo sunt compellendi ad fidem. Et est conclusio communis doctorũdoctorum etiam in iure canonico & ciuili. Et probatur, Quia credere est uoluntatis: timor autem multùm minuit de uoluntario, 3. Ethico. & ex timore seruili dũtaxatdumtaxat accedere ad mysteria, & sacramenta Christi, sacrilegum est. Item pro|batur ex cap. de Iudæis 45. distin. De Iudæis
45. d. de Iudæis.
autẽautem præcepit sancta synodus, nemini deinceps ad credendũcredendum uim inferre. cui enim uult, Deus miseretur, & quem uult, indurat. Non est dubium quin sententia concilii Toletani sit, ut non agatur cum Iudæis minis & terroribus ad recipiendam fidem. E idem dicit expressè Grego. in c. qui sincera.
Grego.
eadem distin. Qui sincera (inquit) intentione extraneos à Christiana religione, ad fidem cupiunt perfectam perducere, blandimentis debent, non asperitatibus studere: nam quicunque aliter agunt, & eos sub hoc uelamine à cõsuetaconsueta sui ritus uoluerint cultura remouere, suas illic magis quàm Dei causas probantur attendere. Item probatur quæstio ex usu & cõsuetudineconsuetudine ecclesiæ. NũquãNunquam enim imperatores Christiani, qui sanctissimos, & sapientissimos pontifices à concilio habebant, bellum intulerunt infidelibus, eo quòd nollent recipere ChristianãChristianam religionẽreligionem. Item bellum, nullum argumentum est pro ueritate fidei Christianæ. ergo per bellum barbari non possunt moueri ad credendum, sed ad fingendum se credere, & recipere fidem Christianam, quod immane, & sacrilegum est. Et quãuisquamuis Scot. in 4. dict. 4. q. ultima
Scotus
, dicat, quod religiose fieret, si infideles cogerentur à principibus minis & terroribus ad fidem: hoc tamẽtamen non uidetur intelligere, nisi de infidelibus, qui | aliâs sunt subditi principum Christianorum, de quibus postea dicetur. barbari autem non sunt tales: unde puto quod nec Scotus asserit de barbaris istis. Patet itaque, quod neque iste titulus idoneus est, & legitimus ad occupãdasoccupandas prouincias barbarorum.
¶ Alius titulus prætẽditurprætenditur seriò, & est titulus quintus, scilicet peccata ipsorum barbarorum. Dicunt enim quod licet non possint bello infestari ratione infidelitatis suæ, aut quia non recipiunt fidem Christianam, possunt tamẽtamen bello peti, propter alia peccata mortalia, quæ multa habẽthabent & ipsa grauissima, ut aiunt. Circa peccata autẽautem mortalia distiguũtdistinguunt. DicũtDicunt enim, quod cum sint aliqua peccata, quæ non sunt cõtracontra legẽlegem naturæ, sed solũsolum cõtracontra legẽlegem diuinãdiuinam positiuam: pro his barbari non possũtpossunt infestari. Alia autẽautem sunt cõtracontra naturãnaturam, ut esus carnis humanæ, concubitus indifferẽsindifferens, cum matre, sororibus, & cum masculis: & pro his possunt infestari bello, & cogi, ut ab his desistant. Et ratio utriusque est, quia circa alia peccata, quæ sunt contra legem positiuam, non potest eis ostendi euidenter, quòd malè faciant: circa alia autem contra legem naturæ, potest eis ostendi, quòd offendũtoffendunt DeũDeum: & per cõsequẽsconsequens coerceri ne offendãtoffendant DeũDeum. Præterea possunt cogi ut seruẽtseruent legẽlegem, quãquam ipsi profitẽturprofitentur, ea autẽautem est lex naturæ. Hæc est opinio. Archiepis. Florenti.
Archiepis.
tertia parte, titulo 22. cap. | 5. c. 8. post Augus.
Augus.
Anch.
Anch.
idem Sylues.
Syluest.
in uerb. papa. §. septimo: & est opinio. Innocen.
Innocent.
in c. quod super his. de uoto. ubi expressè dicit, Credo quòd si gentiles, qui non habẽthabent nisi legem naturæ, contra legem naturæ faciant, poterũtpoterunt per papam puniri. Arguitur Genes. 19.
Gene. 19.
ubi Sodomitæ puniti sunt à Deo. Cùm autem Dei iudicia sint nobis exemplaria, non uideo quare papa, qui est uicarius Christi, hoc non possit Hæc Innocen. Et eadem ratione poterunt authoritate papæ puniri à principibus Christianis. Sed pono corollariũcorollarium, Principes
40
* Christiani, etiãetiam authoritate papæ non possunt coërcere barbaros à peccatis contra legem naturę. nec ratione illorum eos punire. Probatur primo. Quia presupponunt falsum, quòd papa habeat iurisdictionẽiurisdictionem in illos, ut suprà dictum est. secundo, quia uel intelligunt uniuersaliter pro peccatis contra legem naturæ, ut pro furto, fornicatione, adulterio, uel peculiariter pro peccatis contra naturãnaturam, de quibus S. Tho. secunda secundæ, q. 154. arti. 11. ad secundum. quomodo peccatum contra naturam dicitur non solùm quia est contra legem naturæ, sed contra ordinem naturalem, de quo 2. ad Corin. 2. uocatur immunditia, secundum glos. ut cõcubitusconcubitus puerilis, & bestialis, uel fœminæ ad fœminam: de quo ad Rom. 1. Si secũdosecundo modo solùm, cotràcontra arguitur. Quia homicidium est | ita graue, uel grauius peccatum, & ita manifestum, quòd si pro illis licet, ergo & pro homicidio. Item blasphemia est ita graue peccatum, & ita manifestum. Si primo modo, id est generaliter pro omni peccato cõtracontra legem naturæ: cõtràcontrà, pro fornicatione non licet. ergo nec pro aliis peccatis contra legem naturæ. AntecedẽsAntecedens patet 1. ad Corin. 5.
1. Corin. 5.
Scripsi uobis in epistola, ne cõmisceaminicommisceamini fornicariis. Et primũprimum, si quis frater nominatur inter uos fornicator, aut idolis seruiens, &c. & infrà, Quid enim mihi de his, quæ foris sunt, iudicare? ubi S. Tho.
S. Thom.
dicit, Prælati acceperunt potestatem super eos tantùm, qui se fidei subdiderũtsubdiderunt. Vbi apertè patet, quòd Paulus dicit non spectare ad eum iudicium de infidelibus, & fornicariis, aut idololatris. ItẽItem nec omnia peccata contra legẽlegem naturæ possunt euidenter ostendi, saltem omnibus. Item hoc tantundem est dicere, ac si quis dicat, quòd propter infidelitatem liceat barbaros debellare: omnes enim sunt idololatræ. Item non licet papæ inferre bellum Christianis, quia sunt fornicarii, aut fures, imo quia sunt cynedi: nec ideo potest publicare terras eorum, & dare aliis principibus, hoc enim modo cùm in omni prouincia sint multi peccatores, quotidie possent mutari regna. Et confirmatur. Grauiora enim peccata sunt hæc apud Christianos, qui sciunt illa esse peccata, quàm | apud barbaros, qui ignorant esse peccata. Item mirum est, quòd papa non possit ferre leges infidelibus, & possit exercere iudicia, & inferre pœnas. Item arguitur, & certè uidetur conuincere, quia uel barbari tenẽturtenentur ferre pœnas illatas pro illis peccatis, uel non. Si non tenentur, ergo nec papa potest inferre. si tenentur, ergo tenentur recognoscere papam tanquam dominum, & legislatorem. ergo si non recognoscatur, iam propter hoc solùm potest eis inferri bellum: quod tamen isti negant, ut suprà dictum est. Et profectò mirum est quòd possunt impune negare authoritatem, & iurisdictionem papæ: & tamen teneantur subire iudiciũiudicium eius. Item non possunt acceptare iudicium papæ, qui non sunt Christiani. nullo enim alio iure papa potest eos condemnare aut punire, nisi quia uicarius Christi. Sed isti fatentur, tam Innocentius, August. Ancha. quàm etiam Archiepi. & Syluest. quòd non possunt puniri, quia non recipiunt Christum. ergo nec quia non recipiunt iudicium papæ. hoc enim præsupponit illud. Et confirmatur, quod nec iste titulus, nec præcedens sit sufficiens. Quia etiam in ueteri Testamento, ubi tam armis res gerebatur, nunquãnunquam populus Israëel occupauit terras infideliũinfidelium: uel quia essent infideles, & idololatræ, uel quia haberẽthaberent alia peccata cõtracontra naturãnaturam, qui multa habebant, quia erant | idololatræ, & alia peccata contra naturãnaturam habebant, ut quia sacrificabant filios suos, & filias suas dæmoniis: sed uel ex spirituali dono Dei, uel quia trãsitũtransitum impediebãtimpediebant, & eos offenderãtoffenderant. ItẽItem quid isti uocãtuocant profiteri legẽlegem naturæ? si est cognoscere, non totam cognoscunt: si est uelle seruare legem naturæ, contrà, etiam uolũtuolunt seruare totam legem diuinam. si enim scirent legem Christianam esse diuinam, uellent seruare. ergo non magis profitentur legem naturæ, quàm Christianam. Item profectò maiores probationes habemus ad probandum legem Christi esse à Deo, & esse uerãueram quàm ad ꝓbandũprobandum quod fornicatio est mala, uel quęrẽdaquęrenda alia, etiãetiam lege naturali prohibita. Ergo si possunt cogi ad obseruãdũobseruandum leges naturæ, quia potest probari: ergo etiãetiam ad obseruationẽobseruationem legis euangelicæ.
¶ Restat alius & sextus titulus, qui prætenditur, scilicet per electionem uolũtariamuoluntariam. Hispani enim cùm ad barbaros perueniunt, significant eis, quemadmodum rex Hispaniæ mittit eos pro cõmodiscommodis eorũeorum, & admonent eos, ut illum pro domino, & rege recipiant, & acceptent. & illi retulerũtretulerunt placere sibi. & nihil tam naturale est, quàm uoluntatem domini uolentis rem suam in alium transferri, ratam haberi. Instituta de rerũrerum diuisione, §. per traditionem. Et est conclusio quòd nec iste titulus est idoneus. Patet primò, Quia deberet abesse me|tus, & ignorantia, quę uitiant omnem electionem. Sed hæc maximè interuenit in illis electionibus, & acceptationibus. nesciunt enim barbari quid faciunt, imò fortè nec intelligũtintelligunt quid petunt Hispani. Item hoc petunt circunstantes armati ab imbelli turba, & meticulosa. Item cùm illi (ut suprà dictum est) haberẽthaberent ueros dominos, & principes, non potest populus sine alia rationabili causa accersere nouos dominos: quod est in detrimentum priorum. Item nec econtrario ipsi domini possunt nouum principem creare sine assensu populi. Cum ergo in huiusmodi electionibus & acceptationibus non concurrant omnia requisita ad legitimam electionem, omnino ille titulus non est idoneus nec legitimus ad occupandas & obtinendas illas prouincias.
¶ Septimus titulus qui possit prætendi, scilicet ex speciali dono Dei. dicunt enim nescio qui, quòd Dominus in suo peculiari iudicio condemnauit istos barbaros omnes ad perditionem, propter abominationes suas, & tradidit in manꝰmanus HispanorũHispanorum, sicut olim Cananæos in manus Iudæorum. Sed de hoc nolo multùm disputare, quia periculosè crederetur alicui prophetiam asserenti contra communem legem, & contra regulas Scripturæ, nisi miraculis confirmaret̃confirmaretur doctrina sua: quæ tamen nulla proferũturproferuntur ab huiusmodi prophetis. Item | dato quòd ita esset, quòd Dominus perditionem barbarorum facere constituisset, non tamen ideo consequitur, quòd ille, qui eos perderet, esset sine culpa, sicut nec erant sine culpa reges Babyloniæ, qui contra Ieroboam ducebant exercitum, & filios Israëel ducebant in captiuitatem: licet re uera totũtotum fuerit ex peculiari prouidentia Dei: sicut sæpe illud erat prædictum. Nec Ieroboam rectè auertit populum Israëel à Roboam, quamuis hoc factum fuisset concilio Domini, sicut etiam Dominus per ProphetãProphetam comminatus fuerat: & utinãutinam secluso peccato infidelitatis, non sint maiora peccata in moribus apud aliquos Christianos, quàm sunt inter illos barbaros. Scriptum est 1. IohãIohan. 4. Nolite credere omni spiritui, sed probate spiritus, utrum ex Deo sint. & ait S. Tho. prima secũdæsecundæ, q. 68. Dona dãturdantur à Spiritu sancto ad perficiendum uirtutes. Vnde ubi fides, aut authoritas, aut prouidentia ostẽditostendit quid agendum sit, non est recurrendum ad dona. Hæc de falsis & non idoneis titulis occupandi prouincias barbarorum sufficiant. Sed notãdumnotandum, quòd ego nihil uidi scriptum de hac quæstione, nec unquam interfui disputationi, aut cõsilioconsilio de hac materia: unde fieri posset, ut alii fortasse fundẽtfundent titulum, & iustitiam huius negotiationis, & principatus in aliquo prædictorum locorum, non sine ratione aliqua. Sed ego | hactenus non possum aliud intelligere, nisi quod dictum est: unde si non essent alii tituli quàm isti, profectò malè consultum esset saluti principum, uel potiùs eorum, ad quos spectat hæc dirigere. nam principes sequuntur aliorum consilium: quia per se hæc examinare non possunt. Quid prodest homini si uniuersum mundum lucretur, seipsum uerò perdat, & detrimentum sui faciat? Matth. 16. & Marc. 8. & Luc. 9.
Loading...