REVERENDI
 PATRIS F. FRANCISCI DE VIctoria, ordinis Prædicatorũ, sacræ Theologiæ
 in Salmanticensi Academia quondam
 primarij Professoris, Relectiones
 Theologicæ XII. in duos
 Tomos diuisæ:
 Quarum seriem uersa pagella iudicabit.
 SVMMARIIS suis ubique locis adiectis, una cum
 INDICE omnium copiosißimo.
 TOMVS PRIMVS.
 

 Lugduni, apud Iacobum Boyerium,
 M. D. LVII.
 Cum priuilegio Regis ad decennium.




 -  PRIMVS TOMVS, De - Potestate ecclesiæ, prior & posterior. -  Potestate ciuili. -  Potestate concilij. -  Indis prior. -  Indis posterior, siue de iure belli. -  Matrimonio. -  SECVNDVS TOMVS, De - Augmento charitatis. -  Temperantia. -  Homicidio. -  Simonia. -  Magia. -  Eo ad quod tenetur veniens ad vsum rationis. 
 





 EXTRAIT DV PRIVILEGE DV ROY. 
 
PAR grace & priuilege du Roy est permis à Iaques Boyer libraire de Salamanca, de imprimer ou faire imprimer vne fois ou plusieurs ce present liure intitule, Reuerẽdiss. Patris Fratris Francisci de Victoria, ordinis Prædicatorum, sacræ Theologiæ in Salmanticensi Academia quondam primarij Professoris Relectiões duodecim Theologicæ. Et fait deffence de par ledit Seigneur, à tous autres libraires, imprimeurs, & personnes quelzconques, de ne imprimer, ne faire imprimer ledit liure, vendre, ne distribuer en ses pais, terres, & seigneuries, si ce n'est par le consentement dudit Boyer: sur peine de amẽde arbitraire & confiscation des liures qu'ilz auroyẽt imprimez. Et ce iusques au tẽps & terme de dix ans, à compter du iour & datte qu'ilz seront paracheuez de imprimer, comme plus à plain est contenu par les lettres patentes sur ce dõnees à Paris le dernier iour de Iuillet, l'an de grace mil cinq cens cinquante six, & de son regne le dixiesme. 
 
Par le Roy, maistre Francois Barthelemy, maistre des requestes ordinaire de l'hostel present: Signe, Fizes. Et seelées du grand seel en cire iaulne à simple queũe. 





 ILLVSTRISSIMO, AC REVERENDISSIMO D. D. FERDInando Valdesio, Archiepiscopo Hispalẽsi, supremóque in regnis Hispaniarũ Inquisitori Iacobus Boyerius Bibliopola S. P. D. 
 
HOMINVM genera multa eße non ignoras (Præsul illustrißime) qui in perniciem bonarum literarum quodãmodo nati eße uidentur: sed unum illud certißimũ, qui (ut ait Comicus) "labore alieno magnam partam gloriam, uerbis sæpe in se transmouent." Ab ijs enim factum est, ut complura doctissimorum uirorum opera uel omnino supprimerẽtur, uel alieno sub nomine truncata, uel imperitorum hominũ stultis cogitationibus sepulta posteritati obtruderẽtur. Quæ pestis cùm in omnes bonas artes irrepserit, mirum tamen est, quo pacto tam longè late́ in præclarißima disciplinarum omnium Theologia graßetur, ut pristino candori & synceritati uix iam ullus sit relictus locus. Nam si ueterum ecclesiasticorum scriptorum libros ad staterã reuocare uelimus, nullus profectò erit, qui ab ea labe se liberum poßit aßerere. Origenes, Hieronymus, Augustinus, Ambrosius, quot in locis trũcati, confusi, obscuri, perplexi, ac deni alienis inuentis cõspurcati leguntur? Quot præterea uolumina, otiosorũ hominum deliramenta, uiris illis grauißimis & religiosißimis falsò attribuũtur? In cuius generis homines cùm optimi ac eruditißimi uiri Frãcisci de Victoria (cuius ego memoria maximè recreor) lucubrationes incidißent, quid non licenter in eis sibi permiserũt? alius transcribendo miserè dilacerauit, alius corruptè recitauit, alius suppreßo uiri nomine bonam magnam́ operis partem usurpauit: plures deni mentis insanæ cõmenta, uiri illius religiosißimi doctrina ac singulari eruditione, non secus ac gemmam adulterinã auro contexerunt: debitam́ authori gloriam sceleratißimi qui impune sibi uendicauerunt. Cui ego malo cùm auxilium accerserem, nullum nec præsentius, nec dignius quàm tuum, adhiberi poße existimaui, qui ad bonas artes restituendas, ad Christianã religionem promouendam, ad omnes deni uirtutes stabiliendas, unus præ cæteris quodammodo natus eße uideris. Cuius rei testis est fidelis celeberrima hæc Salmanticensis Academia, quã extructis ad fouenda literatorum hominum studia monumentis, ac ædificijs, ista tua liberalitate & magnificentia non inferioribus, multo clariorem, ac ornatiorem reddidisti. At ut interim omittã præclarißimas animi tui dotes omni laude superiores, generis splendorem, ordinis istius Archiepiscopalis amplitudinem, cæterá in uniuersam Hispaniam beneficia, quorum memoriam uentura secula (quando eas laudes incredibilis animi tui mãsuetudo prædicari nõ sinit) æternis cõsecrabit encomijs: me dudũ aliquid edere cogitantẽ impulit summa tua erga omnes beneuolentia & amor, ut audacter qualecunque meæ in te obseruantiæ testimonium darem. Illud autem erit opus hoc duodecim Relectionum, uiri nũquam satis dignè laudati, Francisci de Victoria: quod si eo animo suscipis actueris, quo authorem ipsum, quandiu hoc cõmuni respirandi beneficio usus est, à te dilectũ atque amatum scio: iam nihil est, quòd maleuolorum hominum calumnias reformidem. Allatrent usque licet, & dente canino mordeant laudis alienæ fures: nam dum labores nostros tibi gratos eße sentiam, illis esse ingratos, hoc sciant mihi gratißimum. Quantam uerò operam dederim, ut totum opus tersum ac planè purum in lucem eruerem, ijs licebit æstimare, qui ipsum authorem aliquando dicentem audiuêrunt: & ijs, qui paulò accuratius hanc editionem considerarint, at cum priuatis scriptis contulerint. Adiecimus præterea, ut & nihil ornamenti desyderari poßet, & lectorem labore non mediocri subleuaremus, Relectionum singularum ἀνακεφαλάιωσιν quandam, additionésque, locorum sacræ scripturæ indices. Denique nihil à me prætermißum est, in quo doctißimi uiri memoriæ & laudi non studiosißimè consuluerim. Suscipe igitur (Præsul amplißime) has industriæ nostræ primitias, tuóque patrocinio & clientela foue, ut cætera eiusdem authoris opera in quartũ Sententiarum, atque alios Diui Thomæ libros, ex hoc uno periculum faciãt, ac propediem in lucem alacrius prodeant. Dominus Iesus Christus R. D. V. semper sua manu protegat. Salmanticæ, Calendis Septembris. 1556. 





 IACOBVS BOYERIVS LECTORI S. 
 
COGITANTI mihi (candide lector) quod meritò cõqueritur Tragicus ille Sophocles, ὡς οὐδὲν ἐσμὲν, πλην σκιᾶις εἰκότες, nullis́ rebus hominum memoriam immortalitati firmius commendari, quàm literarum monumẽtis: maiori profectò laude digni semper uisi sunt duo illa philosophiæ lumina, Plato & Xenophõ, quòd diligentißimè præclarè dicta facta́ Socratis posteritati tradiderint, quàm ipse, qui primùm ea dixerit, aut fecerit. Illorum enim opera factum est, ut grauißimi authoris memoria (donec aliqua bonarum literarum extabunt uestigia) apud omnes sit celebris & perpetua, qui fortè magna ex parte ne uixisse quidem cognosceretur. Quam ego operam si religiosißimo uiro Francisco de Victoria præstarem, me rem haud mediocri laude dignam, & sacræ Theologiæ studiosis maximè utilem facturum putaui. Is enim uir fuit tanta eruditione, tanta religione, tanta deni ingenij dexteritate in tractandis sacris eloquijs, ut non solùm Socratem illum umbratilis tantùm ac fucatæ philosophiæ authorem longè superauerit: uerùmetiam synceræ ueritatis antistitẽ nullum sibi reliquerit secundum. Ille autem cùm nihil aut perpauca typis tradiderit, uidebam tanti uiri laudem & gloriam sensim (ut fit cæteris mortalium rebus) ex hominum memoria labi, ac studiosos tãtæ doctrinæ fructibus priuari. Nihil ergo prius habui, quàm eius opera è tenebris eruere, quæ́ aliquando in scholis dictasset, tanquam ille Xenophon in unum colligere, ac doctorum uirorum summa diligentia ab omni iniuria uindicare. Opus uerò longe maius expectatione prodijt. Duodecim enim Repetitiones summo labore, & rei familiaris non mediocri dispendio corrasimus: eas in duos Tomos diuisimus, præclaro́ ordine coniunximus. Quas si à te, candide lector, probari sensero, mihi abunde cumulatéque satisfactum putabo. 





 IN AVTHOREM IACOBI BOFFAEI EPIGRAMMA. 
 
 Cùm noua scriptorum moles nascatur in annos: Morte tamen Domini scripta sepulta iacent. At tua, quæ toties uoluisti tradere morti, Morte patris uiuunt pignora clara magis. 





 EIVSDEM AD LIBRVM. 
 
 I liber in lucem tineis blattísque sepultus: Iam ter quinque annos delituisse sat est. Iam pœnas patri nimium, nimium́ dedisti: Zoilus haud, qui te mordeat, ullus erit. Si tamen offendas, duro qui te ore salutent, Dicito, Si pietas non mouet ulla mei, Parcite cui blattæ, cui ignis, cui fata parentis: Nunquid erunt uobis pectora dura magis? 
 







 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANcisci à Victoria, ordinis Prædicatorum, sacræ Theologiæ in Salmanticensi Academia quondã professoris primarij Relectio prior. 
 
 DE POTESTATE ECCLEsiæ, super illum locum Matthæi decimo sexto, "Tibi dabo claues Regni cælorum." 
 
 SVMMA. -  1 Ecclesia, dictio Græca, quid significet, & de eius uaria interpretatione. -  2 Ecclesia, & Synagoga, an sint idẽ, & in quo differãt. -  3 Synagoga quid & unde deducatur. -  4 Ecclesiam nostram quare Apostoli nũquam dixerint Synagogam, sed semper Ecclesiam. -  5 Ecclesiæ quòd sint plures præter fidelium ecclesias. -  6 Hæretici an sint membra ecclesiæ, & sic de ecclesia. -  7 Hæresis, quid signet. Et unde Hæretici dicti. DE POTESTATE Ecclesiæ impræsentiarum disputaturus, de ipso Ecclesiæ nomine, vt pauca prius præmittam, necesse est, vt intelligatur quid sit id, de cuius potestate disserere constituimus. Ergo Ecclesia*, uocabulum Græcum & nomen est, ἐκκλησία, ας. conciliũ, concio, cõgregatio, & locus ipse, quo conuenitur, vt etiam capit Lucianus in Dialogo Mercurij, & Maiæ. Vnde ἐκκλησιάζα, concionor, & ἐκκλησιαςτης, cõcionator. Verbũ est ante salutẽ orbis, id est, ante Christianitatem nondum Latinitate donatum, sicut pleraque alia Græca fuerũt, nec (quod sciam) per ea tempora ab aliquo Latinorum vsurpatum. Sed tamen apud Christianæ eloquentiæ & religionis patres & principes frequentissimum, vt videre est apud Tertullianum, Cyprianum, Lactantium, Hieronymum, aliósq; item clarissimos authores. Vbi verò sacræ literæ Græcæ habent Ecclesiam, interpretes plurimùm idem verbum reliquerunt, sed nonnunquam etiã pro Ecclesia, aut congregationem, aut concionem verterunt: vt Deut. 18. vbi nos ita legimus, "Prophetam de gente tua, & de fratribus tuis sicut me, suscitabit tibi Dominus Deus tuus: ipsum audies, vt petisti à Domino Deo tuo in Horeb, quãdo concio congregata est." Septuaginta habẽt, In die ecclesię, ἐκκλησίας. Et* est idem vocabulũ sicut synagoga: signat enim συναγωγὴ congregationem, contractionem. Vnde Genesis 1. congregationes aquarum vocauit maria. Septuaginta transtulerunt συναγωγὰς, synagogas. Inter quæ tamen duo nomina nonnihil interesse videtur. Vnde Hieronymus { Hierony. }, exponens illud Prouerb. 5. Penè fui in omni malo in medio ecclesiæ & synagogæ: dicit, Ecclesia, & synagoga Græca nomina sunt, & vnam & eandem rem significant, Latinè conuentum, scilicet plurimorum ad inuicem. Si autem accuratiùs distinguamus, ecclesia conuocatio, synagoga* congregatio dicitur. Vnde συνάγω, congrego, non conuoco. videtur enim dictum ἀπὸ τοῦ σὺν καὶ ἄγω, duco, traho. Et Augustinus{ August. } Psalmo 81. super illud, Deus stetit in synagoga Deorum. id est, populorum Israël. Ipsorum propriè, inquit, synagoga dici solet, quamuis & ecclesia dictum sit: sed* nostram Apostoli synagogã nunquam dixerunt, sed semper ecclesiam, siue discernendi causa, siue quòd inter cõgregationem, aut synagogã, & conuocationem (vnde ecclesia nomen accepit) aliquid distet, quòd scilicet congregari & pecora solent, ac ipsa propriè, quorum & greges propriè dicimus. Cõuocari est magis vtentium ratione, vt sunt homines. Idem Isidorus lib. 8. Etymolo. c. 8. vt notetur scilicet irrationalitas Iudæorum. Quamuis autem ecclesia, si rationem nominis aspicias, pro quacunq; hominum congregatione accipi possit: tamen in sacris literis siue nouum, siue vetus testamentum reuoluatur, non inuenies (quãtum puto) nisi pro concione, aut cõgregatione fideliũ, id est, vnius religiõis aliquo modo, siue bonorũ, siue malorum: quamuis* in illis ipsis locis satis appareat esse alias ecclesias præter fideliũ ecclesias. Dicitur enim ecclesia sanctorũ, & ecclesia Dei, & ecclesiaë Israël, &, Odiui ecclesiã malignãtium. Sed hoc etiam modo loquendo de ecclesia dubitari potest, an* hęretici sint de ecclesia. Et quidem eos esse de ecclesia videtur,{ An hæretici sint membra ecclesiæ. } quia ecclesia iudicat de illis, vt patet cùm excõmunicet, & ad iudiciũ pertrahat, & tamen nihil ad ecclesiam de ijs, qui foris sunt. 1. Corint. 5. "Quid enim mihi de ijs qui foris sunt iudicare?" Item tenentur præceptis ecclesiæ. Item baptismus est sacramentum ecclesiæ, & hæretici sunt verè baptizati. Item, vt postea disputabitur, hæreticus potest esse nõ solùm presbyter, sed Pontifex etiam summus. ergo caput ecclesiæ, & per cõsequens membrum ecclesiæ. Certè licet disputatio non videatur ad rẽ multùm attinere, sed potiùs ad nomen ipsum: sed videtur & in sacris literis etiam apud vetustiores patrum non accipi ecclesiam, nisi pro congregatione fidelium, atque adeò hæreticos non censeri intra ecclesiam. Hæresis* sanè electionem, aut sectã, vel diuisionẽ signare videtur, vt Isidorus dicit lib. Etym. ergo hæretici ideo videntur dicti, quòd ab ecclesia diuisi, & secti sunt. Item Matth. 18.{ Matth. 18. } dictũ est Petro, quòd qui ecclesiam nõ audierit, sit quasi ethnicus, & publicanus. ergo non plus hæretici annumerari in ecclesia debent, quàm ethnici, & publicani. Item ad Eph. 4. Apostolus, "Vnus Deus, vna fides,{ Ephe. 4. } vnum baptisma." Videtur quòd hæc tria cõtineant vnitatẽ ecclesiæ. Item de summa trinitate & fide catholica, Vna est fidelis ecclesia, extra quã nullus omnino saluatur. Ergo infideles nõ sunt de ista ecclesia. Cyprianus{ Cypria. } ad Rogatianum, Hæc sunt initia hæreticorum, & ortus, atque conatus schismaticorum, si de ecclesia egreditur, si altare profanum foris collocatur. August.{ August. } super Ioã. Propter hanc fidei communitatem omnes vnum sumus, iuxta illud, Omnes vnũ vos estis in Christo Iesu. Glo. id est, in fide Iesu Christi. Et demum Ecclesia nihil aliud videtur significare, quàm Christianã rempublicam, seu communitatem, & religionem. Parum autem refert, an hæretici aliquo iure aut ratione spectent ad ecclesiam: certe re & operibus in ecclesia non continentur: sicut transfugæ non pertinent ad exercitum, à quo transfugerunt. Nos itaque in hac Relectione de Ecclesia, hoc nomine solùm vtimur ac loquimur, vt idem sit, quod fidelium communitas, siue respublica. 
 
 QVAESTIO PRIMA. An in Ecclesia sit aliqua dignitas, uel authoritas ecclesiastica, præter potestatem ciuilẽ. SVMMA. -  1 Potentiæ quæ dicantur. Et quòd non sit idem Potestas, & Potentia. -  2 Potestates qui potius appellentur, ab authore recensentur. -  3 Ecclesia utrum præter ciuilem, & laicam potestatem necessario habeat etiam aliam spiritualem. -  4 Potestas ad quid constituatur in republica. -  5 Vitæ quòd sint duæ, una terrena, altera spiritualis. Et quomodo humana societas nõ possit sine utraque manere. -  6 Claues regni cælorum, potestas remittendi peccata, & excommunicandi, consecrandi &c. quòd sint in ecclesia. -  7 Apostoli domini quam potestatem, & authoritatem habuerint in ecclesia. -  8 Potestas temporalis, & ciuilis, quòd sit integra apud paganos. -  9 Potestas gubernandi quòd scientiam exigat. -  10 Potestas regia quamuis cõtineat omnem potestatem ciuilem, quòd tamen non habeat authoritatem ad cultum diuinum, & ad actiones spirituales, ostenditur. -  11 Deus quomodo uniuersalis ecclesiæ duas instituerit dignitates. -  12 Potestatis spiritualis testimonia ex scripturis recensentur. -  13 Deus quòd ea sapientia, qua constituit in naturalibus, ut inferiora regerentur à superioribus, eadem etiã prouidit, ut in ecclesia sua ordo rerum esset circa dignitates, & officia. PRIMVM oportet, sicut de nomine Ecclesiæ fecimus, ita quid per nomen Potestatis intelligatur, declarare. Neq;* enim omnino idem videtur esse potestas, quod potẽtia. Nec materiam siquidem, neq; sensus, imò nec intellectum, aut volũtatem potestates, sed potentias vocamus. Cõtrà* autem magistratus, sacerdotia, & omnino imperia potestates potiùs, quam potentias appellãt. Ergo vt S. Tho.{ S. Thom. } 4. dist. xxiiij. q. j. j. q. ij. ad 3. exponit, videtur potestas præter potẽtiã ad actionem dicere præeminentiam quandam, & authoritatem. At adeò quærere, an in ecclesia sit aliqua potestas spiritualis: perinde est ac quærere, an in ecclesia sit aliqua vis, aut authoritas ad aliꝗd spirituale: & hæc, an sit alia à ciuili potestate. Ita vocat Paul. ad Roma. 13.{ Rom. 13. } Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. ¶ Ad hanc quæstionem, quoniam permultæ, & quidem graues, nobis disputandæ sunt, breuiter respondeo per vnicã conclusionem. Necesse* est in ecclesia præter ciuilem & laicam potestatem esse aliam spiritualem. Hæc conclusio probatur. In ecclesia sunt plures actiones, & variæ non spectantes ad vnam potestatem: & aliquæ spectant ad potestatem ciuilem, aliæ non ad illam, sed ad aliam potestatem, scilicet spiritualem. Vnde de ecclesia dicitur, quòd astitit à dextris Dei in vestitu deaurato, circundata varietate. Psalmo. 44. Sed potestates distingũtur ex fine, sicut potentiæ per obiecta. Ergo præter potestatem ciuilem oportet ponere aliam spiritualem. ¶ Secundò probat Durand. in tracta. de origine iuris, Potestas* cõstituitur in republica, vt homines prouocentur ad bonum, & arceãtur à malis, iuxta illud 1. Petri 2. quòd potestas est{ 1. Pet. 2. } ad vindictam malorum, laudem verò bonorum. & Rom. 12. Vis non timere potestatem? bonum fac, & habebis laudem. Quòd si bona quidem ad quæ homines promoueri deberẽt, & mala, à quibus deterreri oportet, spectarent solùm ad vitam politicam præsentem, sufficeret certè temporalis, & laica potestas. Et cùm vita fideliũ non solùm tendat in finem, & statum ciuilem, imò multo impensius & principalius in bona perpetua, quærendo primum, iuxta Domini consilium, Primùm quærite regnum Dei. Matth. 7.{ Matth. 7. } & eam felicitatem, quam oculus non vidit, nec auris audiuit: timeat præterea mala, & pœnas potius alterius vitæ, quàm præsentis, nec tam eos, qui occidũt corpus, quàm eum, qui postquam occiderit, habet potestatem & corpꝰ, & animam perdere, & mittere in gehennã ignis, Matth. 10. & Luc. 12.{ Matth. 10. Luc. 12. } ideo vt homines dirigantur & prouehãtur in finem illum supernaturalem, & si fortè aberrauerint, reuocentur in rectam viam, vel laude, vel præmio, vel timore, vel pœna: necessarium fuit, vt esset aliqua potestas præter ciuilem. Hanc rationem eleganter ponit Hugo{ Hugo. } de sacra. Pet. 2. Duæ*, in quit, sunt vitæ: vna terrena, alia spiritualis. Vt autem vtraque in iustitia seruetur, & vtilitas proueniat: primùm vtique distributi sunt, qui vtriusq; bona secundũ necessitatem acquirant: deinde alij, qui eam secũdum æquitatem dispensent. Si ergo nõ potest humana societas sine vtraque vita manere, necessaria est duplex potestas ad cõseruationem iustitiæ: vna quæ præsit terrenis, ad ordinandum vitam terrenam: alia, quæ præsit spiritualibus ad componendam vitam spiritualem. ¶ Tertiò probatur, In* ecclesia sunt claues regni cælorum. Matth. 16. & 18.{ Matth. 16. & 18. } Sed hęc potestas est alia à potestate ciuili, quæ certè non habet huiusmodi claues. ergo, &c. Cõfirmat̃, In ecclesia est potestas remittendi peccata. Iohã. 20.{ Iohan. 20. } ea nõ est in Rege, nec in alio magistratu ciuili. ergo, &c. Item in ecclesia est potestas excommunicandi. Matth. 18. & 1. ad Corinth. 5.{ Matth. 18. 1. Corint. 5. Luc. 22. } Item est potestas consecrandi verum corpus Christi. Luc. 22. & 1. Corinth. 11.{ 1. Corin. 11. } ¶ Quartò principaliter, Apostoli* Domini habuerũt potestatem, & authoritatẽ in ecclesia, vt ex locis iam inductis, & ex alijs multis constat: ea autem non fuit ciuilis, cùm regnũ eorũ nec potestas fuerit de hoc mundo. ergo, &c. ¶ Quintò, Apud* paganos est integra potestas temporalis & ciuilis, vt aliàs à me probatum est, & satis constat ex Paulo, Rom. 13.{ Rom. 13. } vbi iubet esse subiectos principibus etiã paganis, & apud eos non est potestas ecclesiastica: ergo hæc potestas distincta est ab illa. Vltimò, Quia * potestas gubernandi exigit sciẽtiam, iuxta illud Grego.{ Grego. } Ars artiũ, regimen animarum. Sed principes temporales non habent iure legem diuinam, quam oportet esse regulam potestatis ecclesiasticæ. Ergo oportet esse alios Põtifices, & præsides sacrorum, quàm principes seculares. Item confirmatur, Quia nõ sufficeret vnus & idem homo vtrũque munus implere, neq; vtran que disciplinã percipere, scilicet administrandi secularẽ & ecclesiasticã rempublicã: nec si maximè vtrũq; calleret, posset vtri administrationi commodè intendere, & uacare. Confirmatur apertè, Nam* regia potestas continet omnem potestatẽ ciuilem: hoc enim importat Rex, vt sit vnus supra omnes in republica: sed Rex non habet authoritatẽ ad cultũ diuinũ, & ad actiones spirituales. Ergo est alia potestas distincta à potestate ciuili. Antecedens patet: quia ad mandatũ Domini fuit Saul institutus in Regem. 1. Reg. 10.{ 1. Reg. 10. } Samuel scripsit legem regni, & scripsit in libro, & reposuit coram Domino, & tamen non est data ei potestas sacerdotalis: imò cùm postea Saul in Galgala obtulisset holocaustum propter absentiã Samuelis, vindicata est seuerissimè præsumptio: & dictũ est ei, "Stultè egisti, nec custodisti mandatũ Domini, qđ præcepit tibi: ꝙ si nõ fecisses, iam nũc præparasset Dominus regnum tuũ super Israël in sempiternũ." 1. Reg. 13.{ 1. Reg. 13. } De vtraq; potestate Pelagius Papa: & habet̃ 96. dis. c. duo sunt. Duo sunt (inquit) Imperator Auguste, quibus principaliter hic regitur mũdus, authoritas sacra Pontificũ, & regalis potestas. Et cõfirmatur: quia etiã apud Gentiles erant Pontifices, & Sacerdotes, ad quos spectabat administratio sacrorum, & non ad Consules, aut alios magistratus ciuiles. Et in c. si Imperator. eadẽ distinctione. Si Imperator catholicus est, filius est, non præsul ecclesiæ, quod ad religionem competit, (discere enim cõuenit, non docere) habet priuilegia potestatis suæ, quæ administrãdis legibus publicis diuinitus consequutus est. Et in c. solitæ. de maiorita. & obedien. Fecit Deus* duo luminaria magna in firmamento cæli. hoc est, vniuersalis ecclesiæ duas instituit dignitates. De vtraque in veteri testamẽto aperta habemus exempla: & de seculari quidem Exod. 17.{ Exod. 17. } quòd Moyses ex electis viris strenuis de cunctis Israël constituit eos principes populi tribunos, & cẽturiones, & quinquagenarios, & decanos, qui iudicarẽt populum Dei omni tempore. Numeri autem 3.{ Num. 3. } ponuntur gradus summi Sacerdotis Aaron, & minorum Sacerdotum subministrantium. Sumpti, inquit, sunt sacerdotes Eleazar, & Ithamar coram Aaron. & infrà, Dabis Leuitas Aarõ & filijs eius, quibus traditi sunt ad Israël in ministeriũ. In nouo autẽ testamento, Rom. 12. & 13.{ Rom. 12. & 13. } Paul. Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Quod de qua potestate intelligendum sit, ipse Paulꝰ illic fatis ostẽdit. & Petrus 1. sua Epistola, cap. 2. Subiecti estote{ 1. Pet. 2. } omni humanæ creaturæ propter Deum, siue Regi quasi præcellenti, siue Ducibus tanquã à Deo missis ad vindictã malorum, laudem verò bonorum. Quanquam Lyranus de vtraq; potestate, Pauli locum intelligendum censet. Sed* de spirituali potestate plura testimonia sunt, quàm vel opus sit, vel vacet in præsentia recẽsere. Iohãnis vltimo{ Iohã. ultim. }, Pasce oues meas. &, Quorum remiseritis peccata, &c. Iohã. 20.{ Iohãnis 20. } Et tibi dabo claues regni cælorũ. &, Et quodcũq; solueritis, &c. Matt. 16. & 18.{ Matth. 16. & 18. } & de presbyterorum potestate Luc. 22.{ Luc. 22. } Hoc facite in meam cõmemorationem. Et iterum de ratione constituẽdi Episcopos, presbyteros, diaconos, 1. ad Timot. 3. item ad Tit. 1.{ 1. Timoth. 3. Tit. 1. } Actuum 14. & 20.{ Act. 14. & 20. } Sed ad maiorem declarationem huius cõclusionis arguitur paucis argumẽtis contra illã. Primò, Multitudo principatuum mala, ex Aristot. 12. Metaphy. & in libro Politico. ergo non expedit in ecclesia esse varias & distinctas potestates, maximè cùm ecclesia sit nõ solùm vna respublica, sed vnũ corpus. Ro. 12.{ Rom. 12. } Multi unũ corpus sumꝰ in Christo. & 1. Cor. 12.{ 1. Corint. 12. } Et sic habere multos principes, aut prælatos, videt̃ quasi habere multa capita vnius corporis: quod monstruosum est. ergo potius cõuenire videret̃, vt vnus atq; idẽ res seculares & ecclesiasticas administraret. Secũdò, Ciuilis potestatis finis est reddere, aut cõstituere homines bonos, & edere studiosos, id est virtutibꝰ præditos. 2. Ethico. Sed hoc satis est ad consequutionẽ felicitatis, non solùm humanæ & temporalis, sed etiã immortalis, & supernaturalis. ergo frustra cõminiscimur aliam potestatẽ. Tertiò, Matt. 17.{ Matth. 17. } Dominus dixit, Ergo liberi sunt filij. vbi glo. In quolibet regno filij regis liberi sunt. Christiani autem sunt filij Dei. Dedit eis potestatẽ filios Dei fieri. Iohã. 1. ergo liberi. & Iohã. 3.{ Iohã. 1. & 3. } Si ergo filius vos liberauerit, veri liberi eritis. & 1. Corin. 7.{ 1. Corint. 7. } Pretio empti estis, nolite fieri serui hominum. Ex quibus locis videtur Christianos exemptos esse & liberos ab omni potestate, & subiectione, sed omnes esse æquales, nec alteros dominari, alteros seruire: & sic nulla erit authotitas, vel potestas, saltem iurisdictionis. Quartò arguitur, In statu innocentię non fuisset aliqua potestas. ergo nec nunc debet esse. nam Christus redemit nos. Item sunt argumenta hæreticorum, ac schismaticorum, quibus simplicium hominum corda à debita obedientia vel principum, vel sacerdotum dehortantur & reuocant, resistẽtes Dei ordinationi ad suam ipsorũ damnationem, & perditionẽ, vt Paul. ait: nec opus erat alijs responsis post tam aperta testimonia scripturarum, quibus illorum uesania aperte retũditur: sed quia sapiẽtibus, & insipientibus debitores sumus, ad solutionem istorum est attendẽdum, quod Sap. 7.{ Sap. 7. } dicitur, quòd sapientia attingit à fine vsque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter. Hoc est enim propriũ sapientiæ, vt etiã Arist. tradit 1. Metaphy. ordinate omnia disponere. Potuit ergo Deus sicut summè sapiẽs, ita summè potens, sine ullo ordine principũ & subiectorũ prælatorũ & inferiorũ omnia quidẽ gubernare, administrare & sine ulla etiã, si ita uoluisset, iactura rerũ creatarũ. Sed ꝓfectò hoc non erat consentaneum tantæ sapientiæ, & infinitæ prouidẽtiæ: sed potius ita componere, ut orbis non rerum cumulus fortè iacentium deforme spectaculũ redderetur, sed ut corpus potius quoddã unum, aut ædificium suis partibus, & ut uelut membris constaret, seruaretꝗ decorem dignum suo authore. Eadem* ergo sapientia, qua constituit in naturalibus, ut inferiora regerentur à superioribus, ut 1. Metaphy. dicitur, & Diony. 4. c. de diuinis nomi. nominatim de sole dicit: & qua etiã in cælis uoluit, ut inferiores angeli à superioribus illuminarentur: eadẽ inquã ꝓuidit, ut in ecclesia sua ordo rerũ esset, & ut distributa officia, ut alij oculi essent, alij manus, alij etiam pedes, & reliqua, in hanc rationẽ cõposita. Vt etiam Apostolus dicit eleganter 1. Corint. 12.{ 1. Cor. 12. } Sicut enim corpus unum est, & membra habet multa, omnia autẽ membra corporis cùm sint multa, unum autem corpus sunt: sic & Christus, &c. In hanc sententiam disertissimè. Nam & ipse Aristote. primo Politico. expedire ait in omni multitudine rectè cõposita, ut aliquis principetur, cæteri pareant, in quo cosistit ratio potestatis. Ad primum igitur argumentum respõdeo, quòd esset quidem incoueniens, si essent plures principatus, aut magistratus, ad eũdem finem, & ex æquo: quod in proposito nõ contingit. nec enim ad eundem finem contendit potestas ciuilis & ecclesiastica, ut suprà satis explicatum est. Præterea nec ex æquo se habent, sed certo modo una potestas ad aliam ordinatur, ut infrà disputabitur. Ad secundum etiam aperta est solutio ex superioribus. Nec enim tota administratio ciuilis satis est ad constituendum hominem in statu salutis æternæ, nec sufficit moralis aut ciuilis uirtus, & bonitas ad uitam æternam, cùm, ut reliqua omittamus, necessaria sit fides. Mar. 16.{ Mar. 16. } Qui uerò nõ crediderit, &c. sacramẽta etiã semꝑ fuerint aliqua, Nisi enim renatꝰ fuerit ex aqua, &c. Iohã. 3.{ Ioan. 3. } Et nisi manducaueritis carnem filij hominis, non intrabitis in regnũ cælorum. Collatio autem sacramentorum non spectat ad potestatem ciuilem, sed spiritualem, & ecclesiasticam. Itaque sicut oportet iustitiam nostram abundare supra iustitiam Scribarum & Pharisæorũ, Matt. 5.{ Matth. 5 } ita oportet abundare supra iustitiam, non solùm paganorum & hæreticorum, sed etiam bonorum philosophorũ: & sic habere aliquos actus ordinatos in supernaturalia. ¶ De tertio argumento disputabo latiùs inferiùs, cùm agemus de libertate Ecclesiasticorũ. Sed pro solutione in præsentia dico, cùm scilicet Thom. & Bonauẽt. in fine 2. Senten.{ Thom. & Bonauen. } quòd Christus illic loquutus est de se & discipulis suis, qui omnino erant liberi, uel ratione officij, quod exercebant etiam ex authoritate, scilicet spiritualis potestatis, ratione cuius etiam stipendia illis debebantur: iuxta illud, Si spiritualia uobis seminamus, multùm est ut carnalia uestra metamus. 1. Corint. 9. Vel, quia nihil{ 1. Corint. 9. } habentes, hac ratione se liberos reddiderãt ab omni exactione: nec enim tributum debetur ratione personæ, sed bonorum, nec per subiectionem ad potestatem spiritualem aliquid deperit de libertate, cùm ea tota sit non ad utilitatem potestatis, uel præsidẽtis, sed subditorũ. ¶ Ad quartum respondeo, negando assumptum. quamuis enim nõ fuissent magistratus, nec principes ad cogendum homines timore pœnarum, fuisset tamen potestas directiua, & gubernatiua, ut potestas paterna, cui tenerentur filij parêre. Imò multiplicato humano genere, uero similius est, futuros aliquos, ꝗ præessent sacris: & sic fuisset aliqua ratio etiam potestatis spiritualis. Sed de hoc etiam statim latiùs, & S. Thom. 1. part. q. xcvj. arti. 4. 
 
 QVAESTIO SECVNDA. Vtrum potestatis ecclesiasticæ sit aliquis effectus propriè & uerè spiritualis. SVMMA. -  1 Potestas ecclesiastica, quòd sit uerè & simpliciter causa alicuius effectus spiritualis. -  2 Potestas ecclesiastica, quòd sit duplex. Et de earum effectibus. Et quomodo nonnulli hæreticorum ab utra claue tollunt omnem effectum merè spiritualem. -  3 Potestas utra, ordinis scilicet, & iurisdictionis, quòd habeat uerum effectum spiritualem, probatur. -  4 Christus in quãtum homo, quòd habuerit potestatem remittẽdi peccata, & quomodo sæpe usus fuerit ea, imò & eam tradiderit Apostolis. Et de remißione peccatorum per claues Ecclesiæ traditas. -  5 Error duplex eorum, qui dicunt uirtute clauium non uerè remitti peccata, sed solùm ostendi remissa. -  6 Remedia duo efficacia ad remißionem peccatorum à Deo in ecclesia relicta. -  7 Claues ecclesiæ, quòd solæ sufficiant ad salutem, & ad aperiendum regnum cælorum, ubi nulla alia uia esset apertum. -  8 Contritio quid importet. -  9 Dolor, quando non dicatur contritio. -  10 Dolor qualis sufficiat ad remißionem peccatorum cum clauibus. SED QVIA distinximus potestatẽ ecclesiasticã à ciuili ex fine (ꝗa scilicet altera in finẽ tẽporalẽ ordinata est, alia in spiritualem̃) sequitur secunda quæstio, An sit aliquis effectus purè & simpliciter spiritualis. Ad hãc quæstionem respondeo primò, dato quòd potestas ecclesiastica nullum haberet huiusmodi effectũ spiritualem, nihilo minus differret à potestate ciuili, & diceretur potestas spiritualis. Probatur hoc, & ostenditur: nam adhuc haberet finem distinctum à fine potestatis secularis, puta beatitudinem supernaturalem, & cultum diuinum, & bonum spiritus, id est, animæ: quæ omnia non spectãt ad potestatem ciuilem, sed ecclesiasticam, & inter spiritualia annumerantur. Secundò pono conclusionem, quòd* potestas ecclesiastica uerè & simpliciter est causa alicuius effectus spiritualis. Pro casus declaratione est reuocanda in præsentia illa distinctio Theologorũ, de duplici potestate, ordinis scilicet, & iurisdictionis. Duplex* igit̃ potestas est ecclesiastica, potestas ordinis, & iurisdictionis. Potestas ordinis est in ordine ad corpus Christi uerum, scilicet eucharistiã: iurisdictionis in ordine ad corpus Christi mysticum, id est ad gubernãdum populum Christianum in ordine ad beatitudinem supernaturalem. Sed in potestate ordinis nõ solùm intelligitur potestas consecrandi eucharistiam, sed disponendi, & idoneos reddendi homines ad eucharistiam, imò omnia gerendi, quæ ordinãtur aliquo modo ad eucharistiam, ut est cõsecrandi presbyteros, & alios ordines cõferendi, & uniuersim omnia sacramenta administrandi, remittendi quoque peccata, & tandem omnia faciendi, quæ alicui ratione alicuius consecrationis conueniunt: unde etiam potestas ordinis, potestas consecrationis plerunque uocatur. Ad potestatem autem iurisdictionis spectat gubernatio populi Christiani extra Sacramentum, uel consecrationem, uel administrationem: ut est leges ferre, & tollere, excomunicare, dicere ius extra forum pœnitentiæ, & id genus alia facere. His præmissis est aduertendum, quòd nonnulli hæreticorum ab utraque claue tollunt omnem effectum purè spiritualem. Qui enim negant in eucharistia contineri uerum corpus Christi, negant aliquid spirituale confici à sacerdote consecrãte eucharistiam. Eucharistia enim apud eos nec est, nec continet aliquid spirituale, sed symbolũ solùm est, & signum uel corporis Christi, uel gratiæ. Iidẽ etiã negãt sacerdotem euãgelicum uerè remittere peccata, inde etiam à potestate iurisdictionis effectum aliquem spiritualem prorsus tollunt, negantes excommunicationem aliquid spirituale auferre ab excōicato, sed solũ cõmunicationẽ exteriorẽ fideliũ, ũ spiritualis nõ est. Sed omissa prima uesania hæreticorũ circa eucharistiã, de qua nunc nihil constitui tractare: de remissione peccatorum, & effectu excommunicationis dicendum aliquid est: nec multis tamen, eò quòd in ordinarijs lectionibus locum illum aliquãto accuratiùs tractauerim. Sed quia etiam inter catholicos authores sunt, qui potestati ordinis non simpliciter tribuant remissionem peccatorũ, uel collationem gratiæ, uel omnino aliquem effectum uerè spiritualem: atque alij etiam, qui per excommunicationem non concedãt tolli aliquid spirituale: ideo repetendo conclusionem, dico, quòd * utraque potestas, scilicet ordinis, & iurisdictionis habet uerum effectum spiritualem. Et primò dico, quòd claues ecclesiæ, siue authoritas ecclesiastica est ea propriè remissionis peccatorum, & gratiæ. Est autem disputatio eadẽ cum illa, an per sacramentum pœnitentiæ concedatur aliquando prima gratia. De qua quæstione licet inter antiquos, & grauiores authores non uideatur magnopere dubitatum, apud quos in confesso fuit, uirtute clauium nõnumquam peccata ita remitti, ut sine illis non remitterentur: tamen inter recentiores scriptores non est aut parua, aut parum acris contentio & dimicatio. dicunt enim ex illis quidam, acutiores quidem, & ingeniosiores, quàm paresset in theologica philosophia, quòd peccata mortalia remitti nunquam possunt, nisi per contritionem, at que adeò nec uirtute clauiũ unquam peccata remittuntur, aut confertur prima gratia: non remittuntur inquàm in foro Dei, & ut remitti propriè dicat tolli peccata. Cum quibus aliâs maiori studio & conatu confliximus. Nunc summa sequens fastigia rerum, paucis argumentis arguo pro conclusione nostra, & contra illorum sententiam. Et primo adduco uerba Domini, Iohã. 20.{ Iohan. 20. } Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis. Et quodcũque solueritis super terram, &c. Matt. 13.{ Matth. 13. } Et tibi dabo claues regni cælorũ, Matt. 16.{ Matth. 16. } ¶ Ex quibus arguitur sic, Illa uerba sunt eadẽ, quæ ponuntur in nostra conclusione. Ergo si illa uera sunt, cõclusio nostra uera est. Et confirmatur, Remitti peccata ꝓpriè hoc sonat, tolli scilicet peccata, quibus aliquis prius tenebatur: nec certè significat ostendi, aut declarari prius remissa, sicut remittere debitum. Cõfirmatur secundò, Christus habuit potestatem remittendi propriè peccata ad sensum conclusionis, & potuit eam dimittere Apostolis: sed non alijs uerbis apertioribus potuit declarare donationem, aut commissionem illius potestatis, quàm illis, quibꝰ dedit claues. ergo, &c. Quòd* autem Christus habuerit huiusmodi potestatem etiam in quãtum homo, certè non est dubitandum. Ipse enim dixit Marci 2. &{ Mar. 2. } Matth. 9.{ Matth. 9. } & Luc. 15.{ Luc. 15. } Vt autem sciatis quòd filius hominis in terra habet potestatem dimittendi peccata, ait paralytico, &c. & Matth. 18.{ Matth. 18. } Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra. Et certè non solùm habuit potestatem declarandi remissionem peccatorũ, nec dubito quin usus fuerit illa potestate, cùm dixit paralvtico, Fili dimittũtur tibi peccata tua: & cùm dixit Luc. 7. Remittunt̃ ei peccata multa, quoniã dilexit multùm. nec Christus uoluit ostẽdere, ac disputare, aut defendere se habere potestatẽ declarandi peccata esse dimissa. Eisdem autem uerbis, quibus dixit, Remittuntur tibi peccata, dixit, Quorum remiseritis peccata. eadem enim uis uerbi est remittẽdi, & dimittendi, nisi quòd Latinius fortassis est remittere, quàm dimittere: sed Græcè idẽ utrobiq; uerbũ est. Facit quod eodem loco Dominus pręmisit, Sicut misit me Pater, & ego mitto uos. & statim sequitur, Accipite spiritũ sanctũ, quorum remi. &c. unde uidetur, ꝙ talem potestatẽ dedit, qualem habuit. Item quid opus erat dare Spiritum sanctum ad soluendum, uel remittendum peccata in foro ecclesiæ duntaxat, uel ad ostendendum remissa? Profectò Apostoli per illa uerba aliud intelligere non poterant, quàm se ueram potestatem remittẽdi peccata accepisse. nec uerò satis intelligi potest, quomodo claues regni cælorum tradiderit Dominus, si (vt isti docent) nunquam sacerdos regnum cælorũ aperit. Quis enim alius usus clauium, nisi ad aperiendum, aut claudendum? Secundo principaliter arguitur, Si enim claues ligare uerè possunt, remittere peccata non possunt: nõ inter priuilegia ecclesię, & gratias, sed inter onera potiùs, & quidem grauissima, numerari claues deberent. Quid enim beneficij accepimus, si ratione clauiũ obnoxij quidem sumus ad peccata cõfitendũ (quod est permolestum) si cum peccato ad claues ueneris, non modò gratiam, aut remissionem non consequeris: sed (quod isti non diffitentur) nouo peccato grauaberis, & teneberis? Quid tãtopere hanc potestatem sancti in cælum laudibus efferunt, præconio tollunt? Quid tantum præmium illius insignis cõfessionis & fidei principis Apostolorum, pro cuius remuneratione Dominus ei pollicitus est, Tibi dabo claues regni cælorũ: uinculus potius catenæ, aut quid uis potiùs, quàm claues sunt? Si quidem tenemur clauibus illis, non soluimur: deterior multo in hac parte esset conditio legis Euangelicæ, quàm naturæ, aut Mosaicę. Tertiò principaliter arguitur, Si sensus uerborũ esset, Absoluo, id est ostendo absolutũ: ergo illa forma absolutionis esset recta & legitima, Ego te declaro absolutum: qua tamen nec illi quidem auderent uti. Confirmatur, Cui enim ostẽdit sacerdos peccatorem absolutum? non ecclesiæ quidem, multo autem minus Deo. Præterea sacerdos uerè remittit pœnam debitam peccatis, nec ostẽdit solũ remissam. ergo uel uerbũ remitti, aut absolui, oportet æquiuocè capi, uel propriè respectu utriusque. Quartò principaliter arguitur, In baptismo remittũtur peccata: ergo in sacramento pœnitentiæ. Ad hoc argumentum uariè respõdetur ab illis. Aliqui enim dicunt, in adulto etiam non remitti primò per baptismum: alij non negant quidem de baptismo, negant tamen de sacramento pœnitentiæ. Sed cùm eisdem uerbis in Euãgelio habeatur, imò uidetur apertiùs haberi de remissione peccatorum per claues, quàm per baptismum: profectò nec probabiliter, nec constanter concedi de baptismo potest, & negari de clauibus. Quòd autem baptismus detur in remissionẽ peccatorũ, præterquã quòd sancti omnes iuratissimè confirmãt, non uideo quomodo negari possit: illic enim non potest esse remissio peccatorũ, id est declaratio, ut ipsi in sacramẽto pœnitẽtiæ intelligi uolunt. Si ergo secundũ Scripturam est remissio peccatorum, oportet ut sit uerè & propriè remissio: imò uidetur articulus fidei. Confitemur enim unum baptisma in remissionẽ peccatorũ. Et cõfirmatur, Si enim (ut aduersæ opinionis authores fatentur) per sacramentum peccatum originale & ueniale primò tolli potest: unde hæc coarctatio, uel diuinatio potiùs orta est, nõ posse se extẽdere ad peccata mortalia, cũ in Euangelio absolutè in remissionẽ peccatorum data sacramenta legamus, nulla differẽtia posita de originali, aut ueniali à mortalibꝰ? Quinto, Si sacramenta nunquam conferunt primam gratiam adultis (nam idem apud eos est de omnibus iudicium) quid ergo est, quòd omnes sancti, omnes authores docent & prædicant sacramenta nouæ legis esse causam gratiæ? Sed aiũt per sacramẽta augeri gratiam. Primùm omniũ hoc nescio, an sit priuilegium sacramẽtorum, cùm in omni actu meritorio augeatur gratia. Sed non ex opere, inquiũt, operato, ut ipsorũ uerbis utar. Esto sanè. Sed quid mea? tantum enim consequar etiã eorum sententia. Si paulùm in actu meritorio animum, aut conatum intendero, quantum per illud opus operatum consequuturus sum, quanta est hæc prærogatiua sacramentorum, ut per sacramenta obtineant aliquem gradum gratiæ, quem tantuli actus intentione & feruore facilè cõsequi possent? Ergo adduci non possunt, quin aliquid potiùs sacramenta conferant. Sed ut quid uim facimus uerbis, & loco suo detorquemus? Dare enim gratiam nec fuit, nec erit unquam augere gratiam. Etenim gratiæ est facere amicũ, aut gratum. hoc enim significat constituere in gratia, ex non grato gratum facere. Aliud sanè est augere amicitiam, aliud amicum facere: & nũquam antiqui ad hunc modũ loquuti sunt, ut augere gratiam intelligerẽt esse causam gratiæ. Sexto & ultimò, Si enim claues nõ remittunt peccata, nullum argumentum habemus ex Scriptura, quòd sit aliquod sacramentũ pœnitẽtiæ. In Scriptura enim nõ habemus aliud, nisi quòd per claues remittũtur peccata. Si ad hoc per te non requiritur collatio gratiæ, quia non est nisi declaratio: nihil restat ut quid ponamus sacramentum pœnitẽtiæ. Propter hoc enim solùm ponimus, quia ex Scriptura habetur, quòd per claues remittuntur peccata. & hoc non potest fieri sine gratia. ergo claues conferunt gratiam: & sic conficitur sacramentum. totum autem hoc artificium ruit ad sententiam illorum. Omnino* mihi nõ uidetur ferendum, dicere quòd uirtute clauiũ non uerè remittantur peccata, sed solùm ostendantur remissa: sed homines alioqui acres, & docti, bis in hac disputatione peccant, & errant, ex eo, quòd non bene sentiant de contritione, putantes primò, quòd contritio est ita sufficiens ad remissionem peccatorum, quòd quasi ex iustitia debeatur remissio, & gratia, posita cõtritione: unde etiam prouenit, ut meritum ponant congruum ad primam gratiam contra apostolum Paulum: non considerãtes, quòd quacunque dispositione posita in peccatore, est omnino tanta liberalitas in collatione gratiæ, & tam gratis remittũtur peccata, sicut data fuit gratia Adæ in primo statu, imò magis. nec oportet imaginari aliud meritum, nisi puram misericordiam diuinam: nec plus contritio est meritum ad gratiam, uel remissionem peccatorum, quàm bona opera sunt merita ad prædestinationem. Hæc enim erat bona pars erroris Pelagianorum, si ego quicquam intelligo. Secundò errant contrario modo, credentes, quòd contritio ita sit necessaria ad remissionem peccatorum, quòd penè Deus ipse uix posset sine contritione remittere peccata. Veritas autem sic habet, quòd* ad remissionem peccatorum Deus in ecclesia duo remedia efficacia reliquit, aut pœnitentiam, aut claues ecclesiæ. Et ita apertè scriptum est, Per claues ecclesiæ remittuntur peccata, sicut per pœnitentiam. Satis est ergo, ut quis non ponat obicem clauibus. id est, non obijciatur peccato præterito uel futuro: hoc est, ut pœniteat de præterito, & proponat in futurum cauere, etiã si hoc ita faciat, ut non sufficiat ad remissionẽ peccatorũ, sed remaneat in peccato. Hæc enim dispositio non requiritur ad remissionem peccati, sed solùm ne ponat obicem clauibꝰ. Hoc ergo est summum beneficium & priuilegium, quo Christus redemptor ecclesiã suam in nouo testamento singulariter ornauit. hoc est qđ tantum celebratur à uetustissimis & sanctissimis Patribus, ꝙ * omnino claues Ecclesiæ sufficiunt ad aperiendum regnum cælorum, ubi nulla alia uia apertum esset: sed solæ sufficiunt ad salutem. nec mihi de hoc dubitandũ omnino uidetur, & maximè quia in Concilio Florentino dictum est, Effectus sacramenti pœnitentiæ est absolutio à peccatis. ¶ Sed cõtra hanc veram sententiã arguit̃. Primo, Accedens ad sacramẽtum pœnitentiæ in peccato mortali, nõ cõsequitur remissionem peccatorum, imò peccat de integro. ergo claues non remittũt peccata. Cõfirmatur, Quia liceret ergo scienter accedere cũ peccato ad claues. Secundo, Cùm aliquis post cotritionem accedit ad sacramentum pœnitentiæ, est uerũ sacramentum, & forma uniuocè idem significat, sicut cùm quis accedit ante contritionem: sed tunc non absoluit sacerdos, sed ostendit absolutum. ergo sic debet intelligi absolutio & remissio peccatorum, id est declaratio. Tertiò arguitur, Vel sufficit quicunque dolor ad tollendum obicem, & recipiendum gratiam, uel non. Si aliquis non sufficit, nõ uidetur posse assignari quis solus sufficiat, nisi sola contritio. eodem enim modo uidetur de quocunq; alio dolore. ergo requiritur contritio. Si autẽ quilibet dolor sufficit, dolor solũ timore pœnæ non satis est. ergo. Quartò, Eodem pacto uidentur claues habere potestatem retinendi peccata, sicut remittendi: sed clarum est, quòd claues non aliter retinent peccata nisi declarãdo nõ remissa à Deo, nec possunt retinere nisi quæ Deus retinuit. ergo similiter remittere peccata, solùm erit ostẽdere remissa à Deo. Ad{ Solu. ad argumenta. } soluendũ hæc argumenta, nota. Primo, quòd doctor subtilis in 4. di. 14. q. ultima. ar. 3.{ Scotus. } uidetur expressè dicere, quòd non requiritur alia dispositio, ut aliquis per hoc sacramentum pœnitentiæ recipiat gratiam, nisi solùm, ut uelit recipere, & se subijcere clauibus. Et idem dicit de sacramẽto baptismi. Caietanus{ Caietanus } etiã nominatim de baptismo dicit 3. par. q. 36. ar. 2. ad primum. ꝙ ad remissionem peccatorũ, etiã mortalium in baptismo nõ exigitur aliquis dolor, sed sola uoluntas recipiendi baptismum in remissionem peccatorum. Et profectò idem haberet consequenter dicere de sacramento pœnitentiæ, quòd ita manifestè datur in remissionem peccatorum, sicut baptismus: & tamẽ Caietanus negat de pœnitentia qđ cõcedit de baptismo: quàm cõstãter, ipse uiderit. S. Tho.{ S. Thom. } etiam 3. part. q. 97. ar. 3. ad secundũ dicit, quòd baptismus datur per modum ablutionis, & est generatio, id est mutatio de non esse spirituali ad esse spirituale: ideo non inconuenit accedere ad baptismum cum conscientia peccati mortalis, non autem ad eucharistiam, quæ nõ debet dari nisi uiuenti: datur enim per modũ alimenti. Hac certè ratione consequenter uideretur idem dicendum de sacramento pœnitentiæ, qđ institutum est ad suscitandum mortuos: & sic non erit inconueniens accedere ad claues ecclesiæ cũ cõscientia peccati mortalis. Et posset magna probabilitate defendi, Quisquis sine cõplacentia quidẽ peccatorũ præteritorũ, sed etiam sine aliquo dolore solùm cũ ꝓposito cauendi in futurũ à peccatis, accedat ad sacramentum pœnitentiæ, animo recipiẽdi remissionem peccatorum, quòd reuera recipiet: nescio an uerum sit, impugnari profectò non uehemẽter posset. Sed non adeò longius à cõmuniori uia, & doctrina discedens, secundò dico, quòd non licet accedere ad sacramentum pœnitentiæ cum conscientia peccati mortalis: nec talis consequeretur peccatorum remissionem. Pro quo est aduertendum, quòd * cõtritio reuera nihil aliud importat, nisi dolorem de peccatis propter Deum, id est eo quòd sunt offensiua Dei, cũ proposito cauendi in futurum: nec quicquam aliud est de ratione contritionis, reiectis anxijs & subtilibus disputationibus scholasticis, parũ in hanc rem conferentibus, & physicis potius quàm theologicis. Nec apud me dubium unquam erit quin quicumque dolet de omnibus peccatis suis absolutè, quia sunt offensiua Dei, proponit etiam omnino in futurum seruare omnia præcepta Dei: talis consequatur remissionem peccatorum, si nihil sit aliud quod impediat. Potest* uerò esse talis dolor, qui non sit contritio: quia aliunde impeditur, puta quia cum tali dolore perseuerat ex ignorantia in aliquo peccato, ut quia retinet alienum, uel manet in aliquo errore: ut hęretici, aut infideles, qui dolẽt quidem de peccatis suis, & propter Deum, & proponunt in futurum: sed talis dolor in eis nec est contritio, nec sufficit ad remissionem peccatorum: non quia requiratur maior, nec alius dolor, quàm ille, sed quia tenentur ad aliud, quod non implent. itaque ab extrinseco impeditur, ne ille dolor sufficiat, ꝗ de se sufficeret quidem. Vnde in nullo mutato dolore, sed solùm si talis alienũ restitueret, aut dimitteret errorem, ille idem dolor esset contritio. quod in hac materia est commendandum, ne in rebus ad salutem necessarijs descendamus ad discendum uel incredibilia, uel non intelligibilia. ¶ Hoc ergo præmisso, dico primò, Si is, qui accedit ad sacramentum pœnitentiæ, scit & aduertit se nullum habere dolorem peccatorum præteritorum, quamuis habeat propositũ in futurum, non consequitur remissionem peccatorum, imò peccat mortaliter. ¶ Secundò, Si talis dolet quidẽ, sed intelligit se non dolere, quia sunt offensiua Dei, sed obquancũq; aliã rationem, puta aut propter pœnas inferni: profectò etiam talis dolor nõ sufficit, quia ille nõ dolet offendisse Deũ: nihil autem refert quòd doleat, si nõ doleat offendisse Deũ: idem est enim acsi nullo modo doleret. ¶ Tertiò, Quo cunque doleat, si omnino putat se adhuc esse in mortali, & non esse contritum, non uidetur etiam sufficere. & sic dico, quòd accedere cũ cõscientia peccati mortalis ad hoc sacramentũ, est peccatũ nouũ, quia ponit obicẽ. Et hoc est probabile: nõ quia claues nõ sufficiãt, sed ꝗa uirtualiter cõplaceat in peccato ꝗ nõ dolet, nec uult dolere se offendisse. ¶ Quartò, Si putat se doluisse propter Deũ, & proponit in futurũ, semper cõsequitur gratiam, nisi aliunde ponat obicem ad sensum declaratum, puta quia perseuerat in aliquo peccato nõ defectu doloris. Sed dices, Iam talis ante sacramentum consequeretur gratiam, quia per te ille dolor est contritio. ¶ Propterea dico quintò, ꝙ stat, ꝙ aliquis putet se dolere, ꝗa sunt offensiua Dei: & tamen reuera nõ ideo dolet, sed ob aliã causam. Quãuis enim uideatur posse experiri aliquẽ se dolere: sed an doleant quia offenderũt Deum, profectò ignorari potest. Præuolat enim (ut ait Augu.{ August. }) intellectus, sequitur tardus, aut nullus effectus. Et sic contingit, quòd aliquis putat se dolere propter Deum, & non dolet, aut nõ propter Deum dolet: & in tali fit remissio peccatorum uirtute clauium. ¶ Sextò dico, & sequitur ex dictis, ꝙ* omnis ille dolor, & solus, sufficit ad remissionem peccatorum cum clauibus, de quo peccator existimat quòd sit contritio: id est sufficiens dolor, si non sit aliud impedimentum extrinsecum, uel sit tanta negligentia examinandi, ut rediret in naturam omissionis. Si enim quis nullã aduertentiam adhiberet, aut considerationem ad examinandum statum conscientię suæ, sed sic temere existimaret se sufficienter pœnituisse: idem est etiam iudicium acsi nõ pœnituisset. Sed si bona fide, facta probabili examinatione putat se sufficienter pœnituisse, quãuis decipiatur, cum sacramento pœnitentiæ consequitur sine dubio remissionem peccatorũ: & per hæc satis patet ad primum, & tertium argumentum. Sed contra hanc determinationẽ arguitur argumento cõmuni, Talis, qui existimat se sufficiẽter pœnituisse, uel habet ignorãtiã uincibilẽ, uel inuincibilẽ. Si inuincibilẽ, ergo nõ tenetur ampliꝰ dolere: ergo sufficiẽter fecit ad quod tenebatur. ergo iam sunt ei remissa peccata. Si uincibilem, ergo accedens ad sacramentum cum tali peccato mortali, non excusatur. ergo non das hominem, qui recipiat primam gratiam in sacramento pœnitentiæ. ¶ Respondetur dupliciter. Primò, quòd illa ignorantia est inuincibilis. Et cùm arguis, Ergo iam consequitur remissionem peccatorum: nego consequentiam, sed solùm sequitur, quòd non peccat de nouo per omissionem contritionis. ¶ Secundò, & melius dico, quòd illa ignorãtia est uincibilis: & cùm infers, Ergo peccat accedens, nego consequentiam. Non enim facit irreuerentiam sacramento, nisi qui scienter accedit in mortali. Sicut siquis celebraret sine ara, quãtumcũque ignorantia esset crassa, non peccaret. Vel potest dici, quòd talis ignorantia est uincibilis respectu dilectionis peccatorum, uel præcepti de contritione, si ullũ esset: inuincibilis autem respectu sacramenti. Nec hoc est mirabile. aliqua enim ignorantia excusaret respectu unius aliquando, quæ non excusaret respectu alterius. Vt, exempli gratia, ignorantia, quæ excusaret conserentem sacramentum in mortali, non excusaret recipientem, ut notum est: maior enim examinatio requiritur cõscientiæ ad recipiendum eucharistiã, quàm ad conferendum, etiamsi ad utrunque exigatur examinatio conscientiæ. Ad secundum argumentum respondetur, quòd cùm aliquis post contritionem accedit ad sacramentũ pœnitentiæ, dico quòd uerè absoluitur: sacerdos enim fert sententiam sufficientem ad ponendum hunc in gratia, etiam si non prius fuisset in gratia. ¶ Ad quartum dico, quòd retinere & nõ remittere, non est declarare non esse remissa, ut ipsi uolunt: potest enim contingere, quòd ex hoc solùm, quòd non absoluitur per claues, non remittantur peccata, ut expositum suprà est. Et præterea cùm (ut in præsentia supponimus) quilibet peccator teneatur adire claues, remissio etiam quæ fit in contritione, dependet à clauibus, imò fit uirtute clauium, sicut gratia quæ data fuit ante passionem Christi. Et demum utcunque sit, dato quòd retinere sit non declarare, non oportet quòd remittere sit declarare. Nos enim solùm uolumus, & dicimus uerba accipi debere in sua propria significatione, ut remittere sit remittere, sicut retinere, retinere. Quòd si retinere non potest aliter fieri nisi declarãdo, retinere erit declarare: sed remittere potest aliter esse, ideo etiã aliter accipiendum est. Ergo ex hac disputatione constat potestatem ordinis habere efficaciam alicuius spiritualis effectus. Nec tamen uolo dicere nullum alium ab isto habere posse: sed hunc esse potissimum, & qui ex sacris literis testatior & notior sit: alioqui ex potestate ordinis, ut sunt omnes consecrationes episcoporum, presbyterorũ, in quibus effectus datur purè & uerè spiritualis. Et hæc quidem quantum ad effectum potestatis ordinis. Restat ut etiã dicamus de potestate iurisdictionis, utrũ scilicet excommunicatio sit effectus spiritualis, uel habeat effectum spiritualem. De quo latè dixi in quarto Sententia. in materia de clauibus: ideo uide illic. 
 
 QVAESTIO TERTIA. A quo iure sit inducta potestas ecclesiastica. SVMMA. -  1 Potestas ecclesiastica quo iure sit introducta. -  2 Potestatis ciuílis & ecclesiasticæ differentia. -  3 Potestas ecclesiastica, quòd quantum ad aliquam potestatem sui habuerit ortum à iure naturali, uel positiuo. -  4 Potestas ecclesiastica, & spiritualis tota, quæ nunc residet in ecclesia, quòd sit de iure diuino positiuo mediatè, uel immediatè. -  5 Potestas spiritualis tota, quæ fuit in ueteri lege, quòd fuerit de iure diuino positiuo. -  6 Potestatem totã in ueteri lege iure diuino institutam, quòd potuerit Israẽliticus populus sua authoritate instituere, etiam si à Deo instituta non fuisset. POSTQVAM ex parte disputatum est de ipsa potestate secũdũ se & de effectu, & fine illius in generali: uidetur operæ pretium nos facturos, si de causa efficiẽti, & ortu ipsius potestatis ecclesiasticæ disseramꝰ. Sic enim pro Arist. doctrina ꝓbè hanc potestatẽ cognoscere poterimꝰ, si causas illius cognoscamus omnes. Postquam ergo disputatum est de causa finali, quæ potissima est ad agendum, de causa efficienti, & de authore huius potestatis quæritur.* Ergo quo iure introducta est potestas ecclesiastica? ¶ Et sit prima propositio, Tota hæc potestas secundum suã amplitudinem non habuit, nec potuit habere ortum à iure positiuo. Hæc est manifesta ex supradictis: habet enim plures effectus spirituales, qui excedunt humanam potestatem, ut est remissio peccatorum, gratia, consecratio diuinissimæ eucharistiæ, & talia. Item omnino totam humanam facultatem excedit: ergo non potuit habere originem à iure humano, iuxta illud, Quis potest remittere peccata nisi solus Deus? Marc. 2.{ Marc. 2. } & bene dicebant eum blasphemare nisi esset Deus. Idem Luc. 5. & 7.{ Luc. 5. & 7 } Quis est hic, qui etiam peccata dimittit? Et cõfirmatur, Quia non potuit habere ortũ à iure ciuili: quia (ut ostensum est) hæc potestas distinguitur à ciuili potestate: ius autem ecclesiasticum præsupponit iam potestatẽ constitutam. ergo non potuit potestas ecclesiastica habere ortum à iure positiuo. Tertiò patet manifestè, quia Christus, ꝗ est uerus Deus, primus dedit claues regni cælorum. Matth. 16.{ Matth. 16. } ¶ Secunda propositio, Nec potuit etiam tota hæc potestas habere ortum à iure naturali: patet ex eodem, quia etiam hæc potestas habet effectum supra totam naturam. ergo nec ius naturale potuit instituere hanc potestatem. Vnde * differentia est inter potestatem ciuilẽ, & potestatem ecclesiasticã: quia potestas ciuilis habet ortum à republica, quia est in finem naturalem reipublicæ: ut aliâs à nobis disputatum est. Hæc autem potestas excellit non solùm priuatam singulorum authoritatem, sed etiam totius mundi: & licet ius naturale sit ius diuinũ, tamen non se extendit ultra limites naturæ, & sic non potest se extendere usque ad terminũ uel finem huius potestatis spiritualis. Et confirmat̃, Quia cognitio naturalis non se extendit ad effectus huius potestatis: ergo nec ius naturale, uel potestas naturalis. Item cùm per hanc potestatẽ homo constituatur in esse gratiæ: si hęc potestas esset naturalis, homo ex naturalibus posset consequi gratiam: qui est error damnatus ab ecclesia contra Pelagianos: & contra Paulum ad Rom. 3. 4. & 5.{ Rom. 3. 4. & 5. } Iustificati ex fide. ¶ Tertia propositio, Nihilominus* potestas ecclesiastica quantum ad aliquam potestatem sui habuit ortum à iure naturali, uel positiuo, id est quantũ ad aliquos effectus, & actus huius potestatis. Probatur, quia (ut suprà dictum est) etiam stando in iure naturali utraq; potestas est necessaria in republica. In solo enim iure naturali intelligi potest Deũ esse, & quòd remunerator est inquirẽtibus. hoc enim Apostolus dicit ad Roma. 1.{ Rom. 1. } & philosophis manifestum fuisse tradit, sempiternam quoque Dei uirtutem & diuinitatem. Ex quo etiam sequitur Deum esse à mortalibus colendum. ergo etiam si nulla esset ordinatio particularis à Deo, potuerunt in republica aliqui deputari ad solam administrationem cultus diuini, qui haberent prælationem & authoritatem sacrorum, & talis potestas esset spiritualis, & non ciuilis, sicut modò est de iure diuino. imò hoc nomine damnantur ab Apostolo sapientes philosophorũ, quòd cùm cognouissent Deũ, non sicut Deum glorificauerunt, sed mutauerunt gloriam inuisibilis Dei, in similitudinẽ imaginis corruptibilis hominis, & coluerunt, & seruierunt creaturæ potius, quàm creatori. Quare sicut humana institutione legimus fuisse sacerdotia, pontifices, sacrificia falsorum deorum apud gentes, eadem institutione potuerunt esse sacrificia & sacerdotia ad cultum ueri Dei, & ea fuisset uera potestas spiritualis distincta à potestate ciuili. Imò, ut statim dicemus, aliquando inter ueros Dei cultores fuit talis potestas spiritualis, solùm humana authoritate introducta. ¶ Quarta propositio, Tota* potestas ecclesiastica & spiritualis, quæ nunc residet in ecclesia, est de iure diuino positiuo mediatè uel immediatè. Probatur, & declaratur hæc conclusio. Nam, ut infrà disputatur, tota potestas ecclesiastica deriuata est ab Apostolis, sed Apostoli habuerũt potestatẽ à Christo uero Deo, & Domino. ergo tota potestas ecclesiastica est de iure diuino positiuo. Dixi autem mediatè uel immediatè, non solùm quia primò habuerunt Apostoli, & inde deriuata sit in successores: sed quia non nego quin in ecclesia sit aliqua potestas ecclesiastica solùm de iure positiuo, ut dicam non ita multo pòst: sed ea ortum habuit à potestate ecclesiastica, quæ est de iure diuino, qualis est potestas minorum ordinum, & fortasse aliqua alia, de qua statim. Et confirmatur authoritate Apostoli ad Ephes. 4.{ Ephes. 4. } Vnicuique nostrum data est gratia secundum mensuram donationis Christi, & ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, alios uerò euangelistas, alios autem pastores, & doctores ad confirmationem sanctorum in opus ministerij, in ædificatione corporis Christi. Sed omnis potestas ecclesiastica uel est aliqua illarum ab Apostolo enumeratorum, uel pendet ab illis. ergo, &c. ¶ Quinta propositio, Tota* potestas spiritualis, quæ fuit in ueteri lege, id est, post libertatem populi Israël ab Aegyptiorũ seruitute, fuit de iure diuino positiuo. Hęc cõclusio non aliter opus est ut probetur, quàm ex tenore & serie legis. Tota enim lex data est à Deo, de qua lege ad Gala. 3.{ Gala 3. Matth. 15. } Lex data est per angelos in manu Mediatoris. & Matth. 15. loquens Iudæis ait, Irritum fecistis mandatum Dei propter traditiones uestras. & loquitur de præcepto decalogi, Honora patrem tuum & matrem tuã, &c. & Stephanus Act. 7. dicit, ꝙ fuit data in dispositione angelorum. & Moyses accepit uerba uitæ ut daret populo. Et Paul. Hebræ. 1. Multifariè multísq; modis olim Deus loquẽs Patribus in prophetis, &c. & Manichæorum error fuit, quòd lex Moysi non esset lex Dei. & hoc in ipsa lege frequenter dicit, Si feceritis præceptum Domini, & mãdata Domini custodieritis, & similia. Sed in ipsa lege cõtinetur ordo & ratio totius cultus diuini per pontifices & sacerdotes & ministros, ut suprà ostensum est. ergo tota potestas illa circa diuinum cultum, quæ sola erat potestas spiritualis, fuit iure diuino positiuo introducta. Et Exod. 24. dicitur, quòd Moyses assumens uolumen fœderis legit audiẽte populo, qui dixerũt, Omnia quę locutus est Dominus faciemus. & infrà ait Moyses, Hic est sanguis fœderis quod pepegit Dominus uobiscum. Quod Paul. Heb. 9.{ Heb. 9. } apertius retulit, Hic sanguis testamenti quod mandauit ad uos deus. ¶ Sexta propositio,* Totam potestatem institutã in ueteri lege iure diuino potuit populus Israël sua authoritate instituere, etiã si à deo instituta nõ fuisset. Hæc ꝓbatur ex tertia propositione. Nã cognito deo, & maiestate diuina, uel per lumẽ naturale, uel per lumen fidei, potuit populus constituere põtifices, sacerdotes, sacrificia, & cæremonias ad cultũ diuinũ, licet fortassis nõ potuissent tot figuras & symbola futurarũ rerũ instituere, cùm nec possent futura ita distincta cognoscere, nec aptas & cõuenientes figuras ad ea portendendum & designandum instituere. Facit illud ad Heb. 9.{ Heb. 9. } Si enim sanguis aut taurorum, aut cinis uitulæ aspersus inquinatos sanctificat ad emundationem carnis, quanto magis sanguis Christi? Ex quibus uerbis constat ueterem legem non mundare nisi carnem. 
 
 QVANDO INCEPIT Potestas ecclesiastica. SVMMA. -  1 Potestas aliqua spiritualis quòd potuerit esse in statu innocentiæ. -  2 Potestas spiritualis, quòd statìm post peccatum fuerit in lege naturæ. -  3 Potestas omnis spiritualis, quæ fuit in lege naturæ, licet potuerit esse solùm authoritate humana, quòd tamen uerisimile sit uel quòd ex speciali reuelatione diuina, uel instinctu & motione diuina fuerit cõstituta authoritas aliqua, & potestas spiritualis, & aliqua sacrificia & sacramẽta, & aliæ cæremoniæ spectãtes ad cultum diuinũ, & ad salutẽ spiritualẽ animarum. -  4 Potestas spiritualis, quòd fuerit aliqua in lege scripta, probatur. -  5 Authoritas propriè, & perfectè spiritualis (quæ sunt claues regni cælorũ) quòd nunquam fuerit in lege naturæ, nec in lege scripta ante nostri redẽptoris aduẽtum, ostenditur. -  6 Sacerdotes ueteris legis, an haberent potestatem ferendi leges, & præcepta faciendi obligantia in foro animæ. -  7 Potestas spiritualis, quæ fuit in ueteri testamẽto, quòd tota expirauerit, & antiquata fuerit in lege euangelica, nec amplius perseuerauerit. Et quòd sacerdotes noui testamẽti non sint successores illorum, sed omnino sit noua potestas. -  8 Authoritas perfecta, & propriè spiritualis, quòd tota inceperit ab aduentu Christi, qui fuit primus author, & dator clauium, & potestatis spiritualis. -  9 Christus quando claues dederit apostolis, uariæ sententiæ recensentur. SVO ORDINE sequitur, ut quæramus, quando inceperit hęc potestas, utrũ ab initio mundi. Et sit prima propositio, In *statu innocentiæ potuit esse aliqua potestas spiritualis. Probatur paucis. Nõ est dubitandum quin in statu innocentiæ fuisset cultus diuinus, non solùm interior, sed exterior. Cùm enim homo cõponatur ex anima & corpore, consentaneum est, ut non solùm anima & intellectu colat̃ Deus, sed actionibus etiam corporeis, & exterioribus, & hoc in omni statu. Est autem notandum, quòd licet pro statu innocentiæ nõ fuisset aliquod dominium, & prælatia coẽrciua (in quo sensu ad maledictionem dictũ est mulieri, Sub uiri potestate eris. Genes. 3.) aut coactiua: fuisset tamen potestas directiua, & gubernatiua, sicut fuissent etiam præceptores ad docendum, & instituendum adolescentes, ita etiam præpositi ad dirigendum in agendis: aliâs fuisset rerum confusio, & inordinatio deformis, si quilibet pro arbitrio suo diuersis moribus uiueret, etiam si omnes rectè uiuerent: & eadem ratione non fuisset decora respublica, si quilibet suo ritu deum coleret, & nõ esset consensus & uniformitas in cultu diuino. Nullo modo igitur est dubitandum quin si status innocentiæ perseuerasset, fuissent constitutiones, & ordinationes, tum ad uitam ciuilem, tum maximè ad uitam spiritualem & cultũ diuinum, & fuissent etiam præpositi, qui haberent curam rerum ordinãdarum, & hæc potestas esset spiritualis, cùm esset ad finem spiritualem, nec imaginandum quòd omnino essent in otio sine aliquo exercitio, & opere exteriori. ¶ Secũda propositio,* Statim post peccatum fuit in lege naturæ potestas spiritualis. Probatur, quia ut dicit. S. Tho.{ S. Tho. } secunda secundæ: Sicut pro omni ætate, & tempore fuit necessaria fides supernaturalis, ita fuit necessaria prouidentia ad supernaturalem finem, & opus fuit ut homines actiones suas dirigerent non solùm in finem naturalẽ & politicum, sed etiam in finẽ supernaturalem, & spiritualem, & per consequens, ut esset etiam aliquis cultus Dei, qui est author, & dominus, à quo beatitudinem solùm sperare possumus. Sed sicut humana opera non possunt commodè ordinari in finem humanum, nisi in republica sint aliqui qui præsideant, & aliqui qui pareant: ita etiam non possent opera hominum conuenienter ordinari in illum finem supernaturalem, nisi ad hanc rem aliqui præficerentur, qui curam gererent deducendi homines in talem finem, & hæc est spiritualis potestas: ergo ea fuit statim à principio. Cõfirmatur, Semper fuit ecclesia, id est, cõmunitas spiritualis ordinata ad finem supernaturalẽ, sed non est perfecta respublica sine magistratu & authoritate: ergo semper fuit talis potestas. Secundò probatur, quia Abel uidetur fuisse sacerdos, cùm legatur de eo, quòd obtulerit sacrificium, & quidem deo acceptum. Gen. 4. & Heb. 11. unde Augu.{ August. } lib. 5. ad Orosiũ, Tria maximè iustitiæ præconia in Abel fuisse comprobãtur, uirginitas, sacerdotium, & martyrium, in quibus Christi figuram gessit. Tertiò probatur, quòd fuisset in lege naturæ uera potestas spiritualis, quia Melchisedec erat dei sacerdos, Gen. 14.{ Gene. 14. } quem doctores dicũt fuisse Sem filiũ Noë: unde etiam graues authores dicunt in lege naturę primogenitos fuisse sacerdotes. Quòd autem fuerit uerum sacerdotium, non solùm inde constat, quòd Abraham benedictionem ab eo accepit, sed magis ex eo ꝙ Christus dominus dictus est sacerdos, & pontifex secundùm ordinem{ Psalm. 109. Heb. 6. } Melchisedec. Psal. 109. & Heb. 6. ¶ Tertia propositio, Licet* omnis potestas spiritualis, quæ fuit in lege naturæ, potuerit esse solùm authoritate humana, tamen uerisimile est, uel ꝙ ex speciali reuelatiõe diuina, uel instinctu, & motiõe diuina fuit cõstituta aliqua authoritas, & potestas spiritualis, & aliqua sacrificia, & sacramẽta, & alie cęremonię spectãtes ad cultũ diuinũ, & ad salutẽ spiritualẽ animarum. Prima pars patet ex supradictis, quia (ut statim declarabo) ante aduentum domini nullus fuit effectus alicuius potestatis, qui reuera excederet humanam facultatem. Ergo tota potestas spiritualis potuit authoritate humana constitui: & si aliquod erat sacramẽtum ad deletionem peccati originalis, illud non indigebat authoritate diuina. Et quia reuera nullam efficaciam habebat, nisi in quantũ erat testimonium fidei: & quia nullum certum signum erat de iure diuino cõtra originale, sed quæcunque protestatio fidei satis erat saltem de iure diuino, in humano statuto, uel consuetudine: credendum est fuisse certum aliquem ritum ad purgationem peccati originalis. Secunda pars probatur, quia si fides semper fuit necessaria, & nunquam defuit in quacunque ætate (ut dictum est) maximè uidetur reuelationem factam de ratione colendi deum, quæ potissima pars est ueræ religionis, & uitæ fidelis. Et confirmatur, quia cùm dominus ita diligenter in ueteri lege rationem instituerit diuini cultus, tot sacerdotia, ministeria, solennitates, cæremonias, non est credendum cessasse omnino ante legẽ, quin cultores suos uel reuelatione, uel interiori aliquo motu instruxerit quomodo piè & religiose ipsum colerent, licet non sit dubitandum, quin fuerit multò simplicior cultus, quàm in lege scripta. ¶ Quarta propositio, In* lege scripta certũ est fuisse ali quã potestatẽ spiritualẽ. Hęc ꝓpositio nota est authoritate legis ipsius, ubi tam multa tradita sunt de sacerdotio, & ministerio spirituali. Sed quòd fuerit propriè & uerè potestas, & dignitas spiritualis, patet primùm ex authoritate illa Pauli Heb. 7.{ Heb. 7. } Translato sacerdotio, necesse est, ut legis translatio fiat. ubi Paul. ex professo contendit probare sacerdotium Christi esse prestantius sacerdotio ueteris legis. Frustra autẽ insumeret operam illam, si sacerdotiũ nõ fuisset uerũ sacerdotiũ, id est, authoritas, & potestas spiritualis. Item post institutionẽ regum perseuerauerunt sacerdotes, ut patet de Samuele 1. Reg. 10. Ergo sacerdotiũ erat potestas distincta à potestate ciuili, ergo spiritualis. Item de Caipha dicit euãgelista Iohan. 11. quòd cùm esset pontifex anni illius,{ Iohan. 11. } prophetauit. Ex quo omnino uidetur, quòd pontificatus ille esset uera dignitas, & authoritas spiritualis. ¶ Quinta propositio, His nõ obstãtibus dico, quòd authoritas* propriè & perfectè spiritualis, quæ sunt claues regni cælorũ, nunquã fuerunt in lege naturæ, nec in lege scripta ante aduentum redemptoris nostri. Probatur propositio, Regnum cœlorũ post peccatum proto parentum semper fuit clausum ante aduentum Christi. ergo ante aduentum eius non fuerunt claues, unde ipse solus dicitur habere clauem Dauid, quæ aperit, & nemo claudit. Apoc. 3.{ Apoc. 3. } Secundò probo, quia totum sacerdotium ueteris legis cum omnibus suis sacrificijs, oblationibus sacris, nõ poterat dare gratiam, quia nõ iustificabat, ut Paul. Ro. 3.{ Rom. 3. Gal. 2. } & Gal. 2. Ex operibus legis non iustificabitur omnis caro corã illo. & Gala. 2.{ Gal. 2. } Si ex lege iustitia, ergo Christus gratis mortuus est. Heb. 9.{ Heb. 9. } Sanguis hircorum, aut taurorum, & cinis uitulæ aspersus inquinatos sanctificat ad emundationem carnis. Et in alijs uarijs locis non solùm testatur, sed probat. Ergo nec illi sacerdotes habebant claues, nec erat in eis uera potestas spiritualis: unde dico, quòd nullum effectum purè spiritualẽ poterant conferre, sed omnia erãt temporalia, & materialia, signũ dũtaxat, ac figura rerũ spiritualiũ, & sacerdotes leuitici habebãt solùm claues, & curam tẽpli materialis: unde nec remittebãt peccata, nec aliquã potestatẽ purè spiritualẽ habebant, sed omnia, quæ gerebantur, erãt media ordinata ad gratiam nouæ legis: ideo illa potestas erat spiritualis, sed longè aliter quàm potestas ecclesiastica in lege euangelica. ¶ Vtrum* autem sacerdotes ueteris legis haberent potestatem ferendi leges, & præcepta faciendi obligantia in foro animæ, dubitari certè potest. Cùm enim in ueteri lege præter moralia præcepta Dominus tot iudicialia & cæremonialia præcepta tradiderit, ubi omnia circa cultum diuinum tam distinctè, & speciatim erant instituta: non erat opus præceptis, aliâs creuisset obligatio in immẽsum, ut nõ solùm grauis, sed intolerabilis esset. In lege autẽ euangelica, quam Dominus paucissimis præceptis generalibus in libertate reliquit, necesse fuit, ut apud pontifices maneret authoritas ferẽdi leges utiles, & accõmodas ad gubernationem rerum spiritualium: sed cùm non obstantibus iudicialibus præceptis ipsius legis nihilominus apud Reges maneret potestas condendarum: itidẽ uidetur dicendum de sacerdotibus ueteris legis, quòd habebant authoritatem faciendi præcepta, & leges, uel saltẽ uim coactiuam ad instituendum ministros, & leuitas, & pro tempore cogendi ad sacrificia, & oblationes, & reliqua, quæ erant legis & diuini cultus (hoc enim est habere authoritatem & esse pontificem) & præcepta eius obligarent non minus quàm præcepta Regis. Et quòd essent aliqua præcepta, uel instituta eorum, uidetur ex eo loco Matthę. 15.{ Matth. 15. } Irritum fecistis mandatũ Dei propter traditiões uestras. ubi Chrysosto. uidetur dicere, quòd erant uera mandata. Et confirmatur ex Deutero. 17.{ Deute. 17. } c. ubi de sacerdote leuitici generis dicitur, Qui autem superbi erit, nolens obedire sacerdotis imperio, qui eo tempore ministrat domino deo tuo, ex decreto iudicis morietur homo ille, & auferes malum ex Israël. Vnde uidetur, quòd tenerentur ei obedire etiam sub peccato mortali: nõ enim pœna mortis pro minore delicto inferebatur. Et quòd reuera essent præcepta humana, Matth. 23.{ Matt. 23. } Super cathedrã Moysi sederunt scribæ & pharisæi: omnia ergo quæcunque dixerint uobis, seruate, & facite, secũdũ uero opera eorum nolite facere: alligãt autẽ onera grauia, & importabilia, & imponunt in humeros hominum, digito autẽ suo nolũt attingere. Non uidetur autem loqui de præceptis legis, quæ non dicerentur importabilia, cùm essent præcepta sapientiæ diuinæ, quæ disponit omnia suauiter. Ergo erant præcepta pontificum, & sacerdotum. ita glossa dicit, licet Chrysostomus totum referat ad legem. ¶ Sexta proposi. Potestas* spiritualis, quæ fuit in ueteri testamẽto, tota expirauit, & antiquata est, nec perseuerauit in lege euangelica: nec sacerdotes noui testamẽti sunt successores illorum, sed est noua potestas omnino. Probatur. Quia potestas euangelica deriuata est tota à sacerdotio Christi. sed Christus non fuit sacerdos secũdũ ordinẽ Aarõ, sed secũdũ ordinem Melchisedec. Heb. 7.{ Hebr. 7. } unde & Paulus infrà probat esse aliam legem, quia est aliud sacerdotium. Ergo omnino illud sacerdotium perijt. Dani. 9.{ Dani. 9. } In dimidio hebdomadæ deficiet hostia, & sacrificium, & erit in templo desolatio. ¶ Septima propositio, Perfecta* authoritas & proprie spiritualis, tota incepit ab aduentu Christi, qui fuit primus author & dator clauium, & potestatis spiritualis, & qui propria authoritate poterat conferre gratiam, & peccata remittere per potestatẽ excellentiæ. Marc. 2.{ Mar. 2. } & Luc. 7. Et illam potestatem licet nõ eodem{ Luc. 7. } modo, sed determinatam, & aliquo modo alligatam sacramentis, reliquit in ecclesia sua, patet Matthęi 16. & 18.{ Matth. 16. & 18. } & Iohan. 20. & 21.{ Iohã. 20. 21. } 1. Cor. 5.{ 1. Corin. 5. } 2. Corin. 2.{ 2. Cor. 2. } Hebr. 13.{ Heb. 13. } Obedite præpositis uestris, & subiacete eis. Item Luc. 22.{ Luc. 22. } Hoc facite in meam commemorationem. ¶ Quando autem dederit claues, non omnino inter doctores fatis cõuenit. & Armachanus quidem lib. 11. c. 14. & 15. de quæstionibus Armeni.{ Armach. } dicit, quòd nõ est data potestas in aliquo loco, ex omnibus supradictis. & quidem quòd nõ, Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Quorum remiseritis peccata, &c. probat, quia Actuũ 1.{ Act. 1. } dicit Petrus ad apostolos de Iuda, Quòd cõnumeratus erat in nobis, & sortitus est sortem ministerij huius. & inducit prophetiam, Fiat cõmemoratio eius deserta, & non sit qui habitet in ea, & episcopatum eius accipiat alter. & statim orantes dixerũt, Tu domine, qui nosti corda filiorum hominum, ostende quem elegeris ex his duobus unum accipere locũ ministerij huius, de quo pręuaricatus est Iudas. Ex quo (inquit) uidetur constare, quòd Matthias non habuit nisi quod amisit Iudas. Ergo tota potestas data fuit ante resurrectionem. Item Iohan. 20.{ Iohan. 20. } dicitur, ꝙ Thomas unus de duodecim nõ erat cum aliis apostolis, quando uenit Iesus, & dixit, Quorum remiseritis. Ergo, &c. nõ habuisset potestatem. Item Mar. 6.{ Marc. 6. } dicitur, quòd ungebãt ægrotos oleo. hoc autẽ spectat ad presbyteros, ut patet Iaco. 5.{ Iaco. 5. } ante ergo resurrectionẽ fuerunt presbyteri. imò ex eodẽ habetur, quòd ante cœnam dominicam. Item probatur quòd nec Matth. 16. nec. 18.{ Matth. 16. &. 18. } fuerit data potestas. Probatur, quia potestas ordinis tota simul data est: aliâs ordo non esset unum sacramẽtum, sed plura. Sed in cœna acceperunt potestatẽ ordinis secũdũ aliorũ sentẽtiã, quo ad cõsecrationẽ corporis Christi. ergo antea nõ habebant claues, quia ista dãtur simul. Et ideo Armachanus putat, quòd tota potestas data est Mar. 3.{ Mar. 3. } quando instituit eos apostolos. Legitur enim quòd ascendens in montem, uocauit ad se quos uoluit ipse, & uenerunt ad eũ, & fecit quòd essent cũ illo, & ut mitteret eos prædicare, & dedit eis potestatem curandi infirmos, & eijciendi dæmonia. Sed ad authoritatem apostolatus spectant claues tam ordinis quàm iurisdictionis. Ergo tũc acceperunt totam potestatẽ. Et posset cõfirmari, quia Paulus non legitur accepisse aliam potestatem nisi apostolatus: quia à Christo domino nõ legitur nisi solùm ꝙ missus est ad prædicandũ, & portandum nomen domini coram gentibus. Actuum 9.{ Act. 9. } Et ipse solùm uocat se electũ apostolum: ab apostolis autẽ nihil accepit, ut ipse testatur, quòd qui uidebantur esse aliquid, ni nihil illi cõtulerũt. Gal. 2.{ Gal. 2. } Et ibidẽ, Qui operatus est Petro in apostolatũ circuncisionis, operatus est & mihi inter gẽtes. Sed Paulus habuit omnem potestatẽ: ergo quãdo facti sunt apostoli, receperũt totam potestatẽ spiritualẽ. ¶ Ad hoc dubium primò non* magni refert quando acceperint claues, aut ante passionem uel post, modo constet eos accipisse, sicut ex euangelio notum est. Secundò probabile est eos accepisse claues, & potestatem, non simul, sed per partes: itaque uidentur accepisse potestatem iurisdictionis in foro exteriori, Matt. 18.{ Matt. 18. } ordinis, quantum ad consecrationem corporis Christi, Luc. 12.{ Luc. 12. } claues uerò in foro interiori, Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Primatum autem, & plenitudinem potestatis uidetur Petrus accepisse Iohã. 21.{ Iohan. 21. } Pasce oues meas. & quod Armachanus ait, si non simul acceperunt totam potestatem, fore, ut non esset unum sacramentum ordinis, non necesse est. Quãquam enim Christus potestatem clauium non simul totam nec uno loco dedit: non ideò tamen consequitur, ut etiã pontifices possint eam authoritatem diuidere, sed totam simul tribuunt, & uno ordinis sacramento: nec fortasse possent diuisim tradere. Vel fortè satius esset dicere, quicquid ante resurrectionem à Christo de hac potestate dictum, aut factum fuerit, totum intelligi debere in futurum, id est post resurrectionem. Sicut enim Matth. 16.{ Matt. 16. } fuit tantum promissio clauium, ubi omnia in futurum sequãtur, Super hanc petram ędificabo ecclesiam meam, & tibi dabo claues regni cęlorum. ita uidetur institutio in futurum facta Matt. 18.{ Matt. 18. } & sic Apostolos nullas habuisse claues ante illa uerba, Accipite spiritum sanctum, quorũ remiseritis peccata, &c. Certè puto ante resurrectionem nõ potuisse Apostolos exercuisse iurisdictionem etiam in foro interiori, & dubito an potuissent consecrare corpus Christi: quanquam de hoc probabilius uidetur quòd potuerint: sed oppositũ non est improbabile, sed nihil certi de hoc haberi potest, nisi quòd habuerunt à Christo claues, & potestatem omnem spiritualem. 
 
 VTRVM POTESTAS SPIRItualis sit supra potestatem ciuilem. SVMMA. -  1 Potestas spiritualis, quòd sit præstantior, & eminentior potestate temporali, ostenditur. -  2 Papa, an sit orbis dominus. -  3 Potestas temporalis quòd non dependeat à summo pontifice, sicut aliæ potestates spirituales inferiores, &c. -  4 Potestas ciuilis, quòd non sit subiecta potestati temporali papæ tanquam domino temporali. -  5 Papa, quòd non habeat iudicare, saltem uia ordinaria, de causis principum, aut regnorum titulis, nec potest ad eum appellari in causis ciuilibus. -  6 Papa, quòd non habeat potestatem deponendi principem secularem, etiam ex iusta causa ratione authoritatis temporalis. -  7 Papa, quòd non habeat confirmare, nec poßit infirmare leges ciuiles. -  8 Potestas merè temporalis, quòd nulla sit in papa, uidelicet quæ ad finem ordinetur temporalem. -  9 Potestas temporalis, quòd non dependeat à spirituali omnino eo modo, quo ars, siue facultas inferior dependet à superiori. -  10 Potestas ciuilis, quòd aliquo modo subiecta sit, non potestati temporali summi pontificis, sed potestati spirituali. -  11 Ecclesiæ quòd insit aliqua potestas, & authoritas temporalis in toto orbe. -  12 Papa, quòd in ordine ad finem spiritualem habeat amplißimam potestatem temporalem supra omnes principes, & reges, & imperatorem. -  13 Potestas temporalis in summo pontifice, qualiter intelligatur. -  14 Papa, an, & quando esset audiendus rege contradicente, & quando non, in his, quæ ad aliquam legem ciuilem, aut administrationem temporalẽ attinent. -  15 Christus, an totius orbis fuerit dominus. -  16 Christus, quòd non fuerit rex hæreditaria succeßione. -  17 Christus, quòd dono dei non habuerit dominium temporale, quale est dominium principum. -  18 Christi regnum in toto orbe, quo titulo fuerit. DISSERVIMVS, quanquam non pro rei dignitate, sed tamen pro temporis & ingenij nostri angustia, de potestate spirituali in genere, & de fine ipsius, & origine siue authore: uisus sum mihi nõ abs re facturũ, si priusquam descendamus ad disputandum de subiecto ipsius potestatis, aliquid tractauero de comparatione potestatis ciuilis & spiritualis inter se. Et duas potissimùm quæstiones cõstitui disputare. Altera, An potestas ciuilis sit subiecta spirituali potestati. Altera, An econtrario ecclesiastici sint subiecti potestati ciuili. nam utraque quæstio in utranque partem assertores & defensores non paucos, nec postremi nominis habet. Est ergo quæstio, An potestas spiritualis sit superior ad potestatem temporalem, aut ciuilem. Et quia, ut in præsentia supponimus, & infrà probaturi sumus, papa est princeps summus in tota potestate ecclesiastica: quęritur, utrũ papa sit superior ad oẽs principes & potestates tẽporales. Nec reuoco in disputationem, utrum ex duabus potestatibus sit perfectior. Est enim in confesso, spiritualem* esse præstantiorem, & eminẽtiorem, & supremę dignitatis. Facultates enim sicut & artes & potentiæ æstimandæ sunt ex fine, sicut & omnia alia, quæ ad finem sunt. Finis autem potestatis spiritualis longè excellit finem temporalem potestatis, quãtum scilicet perfecta beatitudo, & ultima felicitas excellit humanam, aut terrenam felicitatem. Et ut ait Innocentius in c. solitæ. de maio, & obedienti. Spiritualia tanto temporalibus sunt digniora, quanto anima præfertur corpori. Et Hebr. 7.{ Heb. 7. } Apostolus probat dignitatem sacerdotij euangelici ex eo, quòd Melchisedec, qui erat Dei sacerdos, benedixit Abraham. Gene. 14.{ Gen. 14. } Sine cõtrouersia aũt maior est qui benedicit, quàm qui benedicitur. Abraham autem erat princeps temporalis, aut personam gerebat temporalis potestatis. Omnino igitur maior & augustior est potestas spiritualis temporali, atque adeò maiori cultu & obseruantia prosequenda. Ergo omissa hac comparatione ad aliam trãseamus, Vtrum scilicet papa sit superior potestate ciuili iurisdictione & authoritate. Et quidem sunt qui tanto studio, & fauore pontificum feruntur, ut putent Reges & alios principes temporales non esse nisi uicarios, aut legatos Romani põtificis, & ut ministros potestatis papalis, & quòd omnis potestas temporalis deriuetur à Romano pontifice. Alij econtrario ita eximunt principes à potestate ecclesiastica, ut nihil penè integrum relinquant ecclesiasticæ potestati, sed omnes causas etiam spirituales uelint deferri ad iudicium ciuile, & illic terminari. Nos inter utrosque utrã que potestatem temperantes, aliquot propositionibus quæstioni propositæ respondebimus. ¶ Prima propositio, Papa* non est orbis dominus. Probatur Matt. 20.{ Matt. 20. } & Luc. 22.{ Luc. 22. } Scitis quia principes gentium dominãtur eorum, & qui maiores sunt potestatem exercent inter eos, non ita erit inter uos. & statim, Filius hominis nõ uenit ministrari, sed ministrare, & animam suam dare redemptionem pro multis. In quo loco uidetur Dominus uetuisse, ne etiam priuati uellent dominari, tantum abest, ut eis principatum tradiderit. Quem locum Bernardus{ Bernardus } inducit de considera. ad Eugenium libro 2. dicens, Nam quid tibi aliud dimisit S. Apostolus? Quod autẽ, inquit, habeo, hoc tibi do. Quid illud? unum scio, non est aurum, nec argentum. Esto ut alia quacunque ratione hoc tibi uendices, sed nõ apostolico iure: nec enim ille tibi dare quod nõ habuit, potuit: quod habuit dedit, solicitudinem (ut dixit) super ecclesias. nunquid dominationem mundi? Ipsum audi. Nec dominãtes, inquit, in clero, sed forma facti gregis. & ne forte putes sola humilitate dictum, non etiam in ueritate, uox Domini in euangelio est, Principes gentium dominantur, &c. Planè Apostolis interdicitur dominatus. Quomodo tu & tibi usurpare audes aut dominãs apostolatum, aut Apostolis dominatum. planè ab alterutro prohiberis: si utrunque simul habere uoles, perdes utrunque, alio qui non te exceptum illorum numero putes, Ipsi regnauerunt, & non ex me, principes extiterunt, & non cognoui. forma apostolica hęc est, Dominatio interdicitur, indicitur ministratio. Et infrà, Exi in agrum, ager mundus est, exi non tanquam dominus, sed tanquam uillicus. Item papa fatetur se recepisse dominium aliquarum terrarum ab Imperatore. 12. q. 1. c. futurum. Itẽ patet 96. dis. c. cùm aduenerunt. Ventum est ultrà, sibi nec Imperator iura pontificatus arripiat, nec Pontifex nomen Imperatoris sibi usurpet. Pręterea, Papa non habet dominium in terris infidelium, quia non habet potestatem nisi intra ecclesiã: de his enim quę foris sunt, nihil ad eũ, secundum Apostolum 1. ad Corin. 5.{ 1. Cor. 5. } & infideles sunt uerè domini, cùm Apostolus Roma. 13.{ Rom. 13. } præcipiat eis pendi tributum etiam à fidelibus, & dicit eos habere potestatem à Deo, & obediendum legibus eorum, & tamẽ illi non habent dominium à papa: quia certè ipse nollet eos habere, & dat operam ad euertendum imperium paganorum. ergo non est dominus orbis. Ex quo patet error multorum iurisconsultorum, ut Archiepi. Panormita. Angeli. & Ancho. Syluest. & multorum aliorum, qui putant, quòd papa est dominus orbis propriè dominio tẽporali, & quòd habet authoritatem & iurisdictionem temporalem in toto orbe supra omnes principes. Hoc ego nõ dubito esse manifestè falsum, cùm tamen ipsi dicant esse manifestè uerum. ego puto esse merum commẽtum in adulationem & assentationem pontificum, unde & cordatiores iurisconsulti oppositum tenẽt, ut Iohan. An. & Hugo, nec S. Tho. qui fuit studiosissimus authoritati pontificiæ, hoc dominium unquam tribuit summo pontifici. Patet etiam secundò, esse non solùm falsum, sed ludibrio dignũ, quòd ijdem dicũt in donatione facta Syluestro, si qua fuit: uel in posteriori à Philippo Augusto, nõ fuisse factam donationem, sed restitutionẽ: imò econtrario Syluestrum donasse Constantino imperium orientale propter bonum pacis. Et similiter quòd papa non utitur administratione tẽporali in toto orbe Christiano: hoc, inquiunt, non esse propter defectum authoritatis, sed propter nutriendum in filijs uinculum unitatis & pacis. Certè hoc nullum habet fundamentum in scripturis, nec usquã legimus hanc potestatem datam Apostolis à Christo, nec ipsos ea usos, nec docuisse se habere aliquod tale dominiũ: imò nec ipse papa unquã agnouit hãc potestatẽ, imò oppositũ testatur in multis locis, ex quibꝰ aliqua adducta sunt: & apertè doctissimus Innocentius in c. per uenerabilem. qui filij sint legitimi. dicit se nõ habere potestatem in temporalibus supra regem Franciæ. ¶ Secunda propositio, Potestas* temporalis non dependet à summo Pontifice sicut aliæ potestates spirituales inferiores, puta sicut episcopatus, aut curatus, aut aliæ potestates spirituales: Probatur ista ex prima, Quia episcopis & inferioribus potestatibus ipse dat potestatem & authoritatem certo modo, ut infrà disputabitur: sed Regibus, & principibus nullã dat potestatẽ, quia nemo dat quod non habet: ipse autem nõ est dominus, ut probatum est. Ergo nec potest dare dominium, & per consequens nec facere Reges, nec principes temporales, dico per potestatem temporalem. Hoc etiam probatum est in pręcedentibus per confessionem ipsorum summorum pontificum. Et probatur etiam ratione, Quia potestas temporalis erat ante claues ecclesiæ: erãt enim principes ueri & domini temporales ante aduẽtum Christi, nec Christus uenit tollere aliena, &c. nec ecclesia indiget hoc dominio, &c. Ista propositio nõ omnino est eadem cum prima: quia fieri posset, ut ad papam spectaret cõstituere Reges, licet non esset ipse dominus, sicut dat dominium, & titulum ad præbendam, & bona temporalia, quorum nõ est dominus propriè: & sicut Imperator facit, & instituit duces, quãuis non sit propriè dominus illius ditionis, quia non posset sibi reseruare. Sed dico quòd nec hoc modo papa est supra Reges, & principes, quòd institutio eorum, uel fuerit, uel posset esse à summo pontifice, nec dubito plus de ista, quàm de prima, licet etiam assertores alterius partis communiter dicant, quòd papa instituit omnem potestatem temporalem tanquam delegatam, & subordinatam sibi: & ꝙ ipse cõstituit Constantinum Imperatorem: sed totum hoc est fictitium, & sine quacunque probabilitate, nec innititur uel ratione, uel testimonijs uel scripturæ, uel saltem alicuius ex patribus, uel uerè theologis. Sed glossatores iuris hoc dominium dederunt papæ, cùm ipsi essent pauperes rebus, & doctrina. Item dominia priuata non dependent à papa: ergo nec publica. ¶ Tertia propositio, Potestas* ciuilis non est subiecta potestati temporali papæ. nõ dico autem, quòd non sit subiecta papæ: quia certum est omnes potestates esse subiectas papę ratiõe potestatis spiritualis, quia omnes sunt oues, & ipse est pastor. Sed dico non esse subiectam ei tanquam domino temporali. Hæc propositio differt à prima & secunda. Quia dato quòd non esset dominus orbis, nec haberet instituere dominos: posset esse superior, sicut Imperator est superior aliquibus Regibus, & tamẽ nec est dominus regnorũ, nec instituere habet reges in illis prouincijs: uel sicut Rex Frãcorũ proximis tẽporibꝰ erat superior ad comitẽ Flãdrię, & tamẽ nec erat propriè dominus, nec instituebat comitẽ: imò Rex est supra omnes priuatas personas regni, & tamen non facit eos dominos rerũ suarum. Dico ergo, ꝙ nec hoc modo principes, aut reges subijciuntur papæ. Ista non indiget probatione, patet enim ex præcedentibus. Sed potest confirmari, Quia respub. temporalis est respublica perfecta, & integra. ergo non est subiecta alicui extra se, aliâs non esset integra. ergo potest sibi constituere principẽ nullo modo subiectum. Item tempore quo fuerunt Reges, & sacerdotes in populo Israël, non legimus, quòd sacerdotes haberent temporale dominium. Vnde ergo cùm in Scriptura nihil habeatur de hac potestate, ortum habuit hæc potestas? Validissima probatio omnium istorum est, Quia non probatur aliquo modo hæc temporalis potestas in summo Pontifice. ergo non habet illam. Item quare episcopus non haberet illam potestatem temporalem in suo episcopatu? Ex his propositionibus sequitur corollarium manifestè, quòd* papa nõ habet iudicare saltem uia ordinaria de causis principum, aut iuribus ditionum, & regnorum titulis, nec potest ad eum appellari in causis ciuilibus. Hæc patet ex dictis, quia si non est nec dominus, nec superior, non est quare ad eum appelletur: & dico papam non habere hanc potestatẽ non solùm quãtum ad usum, & executionem, sed nec quantũ ad authoritatẽ. Qui enim sunt defensores temporalis potestatis in papa, fatentur quidem papam non habere usum & executionem ordinariam huius potestatis: sed hoc non defectu authoritatis, sed quia ipse dedit, & transtulit potestatem & usum eius in principes. Ego uero dico ipsum nec habere usum nec potestatem, & ideo nec ad ipsum spectare iudicium causarum temporalium, nec in prima instantia, nec in gradu appellationis. Dico uerò ordinarie: non enim nego, quin in casu possit haberi recursus ad papam, & quòd ipse possit rescindere iudicium ciuile. Sed hoc nõ ratione potestatis temporalis, sed ratione spiritualis præcisè, ut statim dicturus sum. Hanc conclusionem confitetur Alexander papa tertius in c. causam. extra. Nos attẽdentes, quòd ad regem pertinet, non ad ecclesiam de posessionibus iudicare, ne uideamur iuri Anglorũ detrahere, qui ipsarum iudicium ad se asserũt pertinere, fraternitati uestrę mãdamus, Regi possessionũ iudiciũ relinquẽtes, &c. Et Bernardus ad Eugenium, In criminibus, non in possessionibus potestas uestra: propter illa siquidem has accepistis claues regni cælorum. & infrà, Habent hæc infima terrena iudices suos, & principes terræ. Idem Innocentius tertius in c. nouit. de iudicijs. Non enim intendimus iudicare de feudis, cuius scilicet ad ipsum regem spectat iudicium. Sequitur secundò, quòd* ipse non habet potestatem deponendi principem secularem, etiam ex iusta causa, eo modo quo potest deponere episcopum. Hoc semper intelligo, ratione authoritatis temporalis: quia per potestatem spiritualem, & in casu, secus est, ut postea dicã. Hoc corollarium patet ex dictis. Sequitur tertiò, quòd* nec habet confirmare, nec potest infirmare leges ciuiles. Patet ex dictis, quia si potestas ciuilis nõ depẽdet ab eo, ergo nec actus potestatis ciuilis. ¶ Quarta propositio, In* papa nulla est potestas merè temporalis. Declaro hãc Potestas ciuilis, & tẽporalis est, quæ habet finem temporalem: spiritualis est, quæ habet finem spiritualem. Dico quòd in papa nulla est potestas, quæ ordinetur ad finem temporalem, quæ est merè temporalis potestas. Ita tenet Caieta. in apolo. c. 6. ad octauum argumẽtum Almani. Probatur, Quia ut suprà dictũ est, potestas spiritualis distinguitur à temporali ex fine, quia potestas spiritualis tendit ad finem spiritualem. sed summus pontifex non est nisi persona, uel sacerdos, in quo est summa potestas ecclesiastica: ergo nõ habet potestatem, quæ habet finem temporalem. Et confirmatur, Sine aliqua potestate purè temporali esset summus pontifex, quia haberet summam potestatẽ ecclesiasticam: ergo non est ponenda in eo aliqua potestas temporalis. Confirmatur secundò, Necessitas & ratio rerum sumenda est ex fine, sed nullus finis est ponendi hanc potestatẽ, ergo. Et quamuis inter defensores alterius sententiæ sint aliqui de numero Thomistarũ, tamẽ puto S. Thomã esse huius sententiæ, tum quia, ut dictum est, cùm fuerit studiosus impẽdiò pontificum, nun quã tamen huiusmodi potestatem tribuit papæ, tum maximè, quia ut infrà alio loco dicturus sum secũdum S. Tho. ecclesiastici sunt exẽpti à tributis priuilegio principũ seculariũ. Quòd si papa est Dominus tẽporalis, ut isti autumant, et Reges habent imperiũ ab ipso, non erat opus priuilegio principum ad exemptionẽ ecclesiasticorũ. ¶ Quinta propositio, Temporalis* potestas nõ depẽdet à spirituali omnino, eo modo quo ars, siue facultas inferior depẽdet, à superiori, ut frænorũ ars inseruit equestri, fabrilis nauticæ, armorum militari. Hãc posuit propter docto. qui hanc comparationem ponunt inter istas duas potestates. Probatur, Potestas ciuilis non est præcisè propter spiritualem, sed ars inferior est pręcisè propter superiorem. ergo comparatio non est omnino similis. Antecedens pro utraque parte patet. Nam si nõ esset militaris, nõ esset armorũ ars, nec fręnorũ, nisi esset equestris. Sunt enim oẽs huiusmodi organicæ, id est, instrumentales: cessante autẽ fine, nullus est instrumenti usus, imò nullum esset instrumentum. Non sic autem est de potestate ciuili in ordine ad spiritualem. Dato enim quòd non esset aliqua potestas spiritualis, nec aliqua beatitudo supernaturalis, esset aliquis ordo in tẽporali repub. & esset aliqua potestas sicut est in rebus naturalibus, etiam irrationalibus, inter quas aliqua agunt, alia patiuntur propter bonum duntaxat uniuersi. ergo magna est differentia. Non est ergo sic intelligendum, quòd una dependet ab alia, ꝙ sit præcisè propter illam uel tanquã instrumentũ eius, uel tanquam pars illius: sicut potestas prætoris, est pars regiæ potestatis, sed est integra & perfecta potestas in se, & ꝓpter propriũ finẽ immediatè: sed nihilominus est aliquo modo, ut suprà dictũ est, ordinata ad potestatem spiritualem. Et confirmatur, Quia ex sententia meliorũ philosophorum, uir fortis deberet ponere uitam pro repub. etiam si non esset aliqua felicitas post hanc uitam. Ergo adhuc maneret respublica secluso fine spiritualis potestatis, & per consequens maneret aliquis ordo principatus, & subditorum, sine quo nõ esset propria respublica. ¶ Sexta propositio, His non obstantibus, potestas* ciuilis aliquo modo subiecta est, non potestati temporali summi Pontificis, sed potestati spirituali. Probatur, Quia si finis alicuius facultatis dependet à fine alterius facultatis: ergo etiam facultas dependet à facultate. 1. Ethico. Hanc comparationem ponit S. Tho. secunda secundæ. q. 40. arti. 3. ad tertium. Sed finis temporalis potestatis dependet à fine spiritualis aliquo modo: ergo etiam potestas ciuilis à spirituali. Assumptum probatur, Quia specialitas humana est imperfecta, & ordinatur in beatitudinem supernaturalem tanquam in perfectam, sicut ars armorum fabricandorum ordinatur in militarem & imperatoriã, & fabricandi nauẽ nauticæ, & fabricãdi uomeres agri culturæ, & sic de alijs. Itaque nõ oportet imaginari, ꝙ potestas ciuilis, & spiritualis sint sicut sunt duæ respublicæ disparatæ & differentes, ut Gallorũ, & Anglorum. Et cõfirmatur hoc & declaratur, Si enim administratio ciuilis esset in detrimẽtũ administrationis spiritualis, etiã si ad finẽ propriũ ciuilis potestatis esset cõmoda administratio: tamen teneretur Rex, aut princeps mutare huiusmodi administrationẽ (ut statim ꝓbaturus sum). Ergo ciuilis potestas est subiecta aliquo modo potestati spirituali. Sed cõtrà, Quia etiã si administratio spiritualis noceret reipub. teneretur Põtifex mutare. Respõsio, Nõ est uerum, si esset necessarium, uel ualde utile, & tamen etiam si perirent bona temporalia, deberẽt poni pro spiritualibus in necessitate, uel magna utilitate. Nec ualet dicere, quòd licet hoc sit uerum, tamen hoc non est, nec ratione subiectionis, aut dependentiæ, sed quia finis spiritualis potestatis est perfectior, quàm ciuilis, & ideo ex ordine charitatis debet opponi bonum spirituale bono tẽporali. hoc, inquam, non ualet. Nam si potestas temporalis, non aliquo modo subijceretur spirituali, & ordinaretur ad illam, dato quòd bonũ spirituale esset maius, non inde nasceretur obligatio ad conseruandum bonum spirituale cum detrimẽto boni temporalis. Probatur, Nam gubernator unius reipub. non tenetur, imò non debet cõseruare bonum alterius reipub. quantumcunque maiori cum detrimento suæ reipublicæ. Imò nec homo priuatus tenetur adire detrimentum bonorum suorum pro conseruatione alienæ reip. Si ergo respublica ciuilis & spiritualis essent omnino indepẽdẽtes, sicut duę respu. temporales, uel sicut duæ artes impertinentes, nõ teneretur princeps tẽporalis subuenire spiritualibus cum detrimento temporalis reipub. Nec valet dicere, quòd Rex tenetur subuenire rebus spiritualibus, quia est respectu subditorum suorum: & si subditi facerent iacturã in bonis spiritualibus, iam opus esset subuenire cum quocunque detrimento bonorum, uel gubernationis tẽporalis, aliâs noceret illis: sed hoc est propter subiectionem, hoc, inquam, non ualet, quia nõ solùm respectu subditorum suorum. Sed si ex administratione reipublicæ ciuilis in Hispania fieret magna iactura bonorum spiritualium in Africa, teneretur princeps corrigere huiusmodi administrationẽ. Ergo hoc est propter depẽdentiam, & ordinationem. Et confirmatur hoc, Quia tota ecclesia est unũ corpus, nec ex republica ciuili & spirituali fiunt duo corpora: sed unum tantùm, ut certum est ex apostolo Paulo, ut suprà inductum est. quia Christus est caput totius ecclesiæ, & esset monstruosum, uel unum corpus esse sine capite, uel unum caput habere duo corpora, sed in uno corpore omnia sunt inuicẽ cõnexa, & subordinata, & partes ignobiliores sunt propter nobiliores. Ergo etiã in republica Christiana oĩa sunt subordinata, & cõnexa, & officia, & fines, & potestates: & nullo modo est dicẽdũ, quòd spiritualia sunt ꝓpter tẽporalia. Ergo ecõtrario tẽporalia sunt propter spiritualia, & dependent ab illis. Item probatur, Quia non uidetur esse minoris dignitatis sacerdos nouæ legis, quàm ueteris legis, qui poterat etiam causas temporales in casu terminare, ut suprà probatum est Deu. 17. ¶ Septima propositio, In ecclesia* est aliqua potestas, & authoritas temporalis in toto orbe. Ista patet primò ex. c. oẽs. dist. 22. in quo Nicolaus papa inquit, Christus beato Petro uitæ æternæ clauigero, terreni simul, & cælestis imperij iura commisit. ubi gl. Argumentum, inquit, quòd papa habet utrunque gladium, spiritualem scilicet & temporalem. Item allegat 66. d. c. tibi duo, & c. nos sanctorum & c. iuratos. Item est expressa determinatio beati Bernardi ad Eugen. ubi tamen nihil omnino tribuit assentationi & gratiæ Pontificis, sed potiùs quãtum licet, reprimit ambitionem illius sedis. Et probatur ratione, Necessariũ fuit ad commodam administrationem ecclesię & ad finem spiritualem ecclesiæ, ut in ecclesia esset potestas temporalis. Ergo est ponẽda talis potestas. Antecedens probatur, & declarabitur in octaua propositione, quæ talis est. ¶ Octaua propositio, In* ordine ad finem spiritualem papa habet amplissimam potestatem temporalem supra omnes Principes & Reges & Imperatorem. Et primò, quòd in ecclesia sit potestas temporalis in ordine ad finem spiritualium, probatur: quia temporalia, ut suprà dictum est, aliquo modo sunt necessaria & ordinata ad finem spiritualem. Ergo Christus non satis prouidisset, & cauisset rebus spiritualibus, si non reliquisset aliquam potestatem, ad quam spectaret quando opus esset ordinare, & uti temporalibus conuenienter ad finem spiritualem: sed hoc nõ spectat ad officiũ principum secularium, qui ignorãt proportionem rerum temporalium ad spiritualia, nec habent curam rerum spiritualium: ergo ista cura utendi tẽporalibus ad spiritualia, est potestatis ecclesiasticæ: ergo si necessarium sit ad conseruationem, aut administrationem rerum spiritualium aliquando uti materiali gladio, & authoritate temporali, papa hoc poterit. Dico uerò, quòd habet amplissimã potestatẽ: quia quantùm, & quando necesse est ad finem spiritualem, potest non solùm omnia, quæ principes seculares possunt, sed & facere nouos principes, & tollere alios, & imperia diuidere, & pleraque alia. Sed ut hæc magis exponantur, dubitatur, Vtrum* hæc potestas temporalis in summo pontifice intelligatur solùm mediãte potestate, & gladio spirituali, an immediatè exercere potestatis temporalis actum: exempli gratia, si pro defensione fidei necesse est ut Hispani proficiscantur ad bellum aduersus Saracenos, utrum papa solùm possit censuris, & præceptis cogere Regẽ ut proficiscatur ad bellũ: an ipse indicere bellũ ꝓpria authoritate, & uocare Hispanos in bellum, & ꝙ teneãtur eũ sequi sicut Regẽ. Vel, ut sit exẽplũ familiarius, Imperator fecit legẽ, ut possessor etiam malę fidei præscriberet, & suppono, quòd lex nõ est de se ita iniqua, quin haberet uim legis, nisi esset reuocata: nihilominus quia est occasio iniuriarum, & rapinarum, & plus mali affert, quàm boni, expedit ut tollatur & antiquetur. Dubitatur an papa possit sua authoritate immediata reuocare, & contrariam ferre, an solùm possit præcipere Imperatori, & cogere ut reuocet, & tollat. Respondeo primò, quòd papa nõ potest immediatè reuocare eam legem, quia hoc spectat ad potestatem ciuilem: & papa non debet, nec potest usurpare potestatem ciuilem nisi necessitate, aliâs faceret iniuriam principibus, si occuparet officium eorum. Probatur, Quia si solùm per hoc quòd sit conueniens ad finem spiritualem aliquis actus potestatis ciuilis, posset papa, illam exercere, cùm tota administratio temporalis sit necessaria ad finem spiritualem, posset papa semper exercere totam potestatẽ ciuilem, & sic cessaret officium principum. Non ergo sufficit, ut aliquid sit necessarium ad finem spiritualem ad hoc, quòd spectet ad papam, sed oportet, ut illud sit in casu necessitatis. id est ubi cessat potestas ciuilis , & nõ ubi facere potest officium suum. Dico ergo quòd papa primò debet uti potestate spirituali, iubendo scilicet illud reuocari, ꝙ si nolit princeps secularis, tunc potest ipse, & debet propria authoritate reuocare, & erit reuocata. Et eodem modo dico, si populus Christianus eligeret principem infidelem, de quo meritò timeret, quòd populum auerteret à fide, ille nihilominus manendo in iure diuino solùm, esset uerus princeps, nihilominus papa deberet admonere populum, imò præcipere, ut tolleret illum: quòd si nollet, aut non posset, tunc papa sua authoritate posset eum tollere, & qui prius erat uerus princeps, authoritate papæ perderet principatum. Et similiter dico in alijs negotijs temporalibus, quòd papa nõ potest præuenire potestatem temporalem, & quantumcunque potestas temporalis sit negligens in administratione reipublicę si hoc nõ uergit in detrimẽtum rerum spiritualium, Põtifex nihil potest: sed si hoc uergit in iacturam grauem spiritualium, potest adhibere remedium eo modo, quo dictum est. Et similiter si principes inter se belligerant de aliqua prouincia cum manifesto detrimento, & malo religionis, non solùm potest interdicere eis bellum, sed si aliter conuenire nõ possunt, potest iudicare inter illos per authoritatem propriam, & dare ius uni eorum, & auferre alteri. Ratio omnium istorum est, quia respublica spiritualis debet esse perfecta sicut & temporalis, & per consequens sibi sufficiens. sed respublica temporalis hoc iuris habet, ut si aliter nõ potest seruare se indemnem, & incolumem, posset exercere iurisdictionem & authoritatẽ in aliena prouincia. Si enim aliter Hispani nõ possunt se defendere ab iniurijs Gallorum, possent occupare ciuitates eorum, & constituere eis nouos principes, & dominos, & punire nocentes, &c. propria authoritate facere, ac si essent uerè domini, ut omnes doctores habent fateri. Ergo similiter si potestas spiritualis non potest seruare indemnẽ suam rempublicam, poterit cũ authoritate omnia facere necessaria, ad illum finem: aliâs potestas esset manca, & non sufficienter instructa ad suũ finem. Dubitatur secundò, Si* enim papa non habet potestatem tẽporalem ordinariam, sed duntaxat in casu necessitatis, si papa diceret aliquam legem ciuilem, aut aliquam administrationem temporalem non esse conuenientem, & non expedire gubernationi reipublicæ, & iuberet eam tolli, Rex autem diceret contrarium, cuius sententiæ standum esset? Respondeo, si papa diceret talem administrationem non expedire gubernationi tẽporali reipublicæ, papa non esset audiendus: quia hoc iudicium non spectat ad eum, sed ad principem: & dato, quòd uerum esset, nihil ad authoritatẽ papæ. Eo enim ipso quòd hoc non sit contrarium saluti animarum, & religioni, cessat officium papæ. Sed si papa dicat talem administrationem cedere in detrimẽtum salutis spiritualis, ut quòd talis lex seruari nõ posset sine peccato mortali, aut esse contra ius diuinum, aut esse fomentum peccatorum, standum esset iudicio Pontificis, quia Rex non habet iudicare de rebus spiritualibus, ut suprà dictum est. Et hoc intelligitur, nisi apertè erraret, uel faceret in fraudẽ. Habet enim Pontifex rationem habere tẽporalis administrationis, nec quicquid primo aspectu uidetur conducere ad promouendum religionem, statim decernere sine respectu rerum temporalium: non enim tenentur nec principes nec populi ad optimam rationem uitæ Christianæ, nec ad hoc possunt cogi, sed solùm ad conseruandum legem Christianam intra certos limites, & terminos. Et confirmatur hoc, quia cùm sint in una ecclesia relictæ à Christo duæ potestates distinctæ ad conseruationem & incrementum bonorũ, tam temporalium, quàm spiritualium, & possint non rarò oriri dubia & controuersiæ inter utrãque potestatem, non uideretur perfectè prouisum ecclesiæ, nisi esset aliquod iudicium, ubi terminarentur huiusmodi dubia: aliâs omne regnum diuisum desolaretur Matthę. 12.{ Matt. 12. } Luc. 11.{ Luc. 11. } Et nõ est rationale dicere, quòd hoc spectet ad principes seculares, qui nõ possunt rectè iudicare de spiritualibus. Ergo uidetur quòd potiùs hoc spectet ad principes ecclesiasticos. Et præterea quãtumcunque interueniat detrimentum in administratione temporalium, si ali quid est necessarium ad uitam spiritualem subditorum, postponi debent tẽporalia. Et ideo cùm cognitio rerum spiritualium spectet ad prælatos ecclesiasticos, etiam iudicium de comparatione temporalium ad spiritualia oportet ut ad eos spectet. Ad hunc sensum suprà positum uidetur ponere authoritatem in temporalibus in summo Pontifice Petrus de Palud. licet eam extendat benignius quàm opus est. Et uide illum in trac. De potest ecclesiæ. Bonifacius octauus in extrauaganti, unam sanctam. In hac quidem scilicet Romani pontificis potestate, duos esse gladios, spiritualem scilicet & temporalem, euangelicis dictis instruimur. Nam dicẽtibus Apostolis, Ecce duo gladij: hic, &c. & consequenter dicit, Non est potestas nisi à Deo: quæ autem à Deo sunt, ordinata sunt, nõ autem ordinata essent, nisi gladius esset sub gladio, & tanquam inferior reduceretur per alium in suprema. Et idẽ determinat Innocentius tertius in c. per uenerabilem. qui fil. sint. legiti. Sed contra aliqua ex prædictis possunt fieri argumenta, quibus moti sunt aliqui ex authoribus ad sentiẽdum contrariũ aliquarũ propositionum assertarũ. An Christus fuerit dominus totius orbis. Arguitur ergo primò, maximè contra tres primas propositiones, Christus* redemptor noster fuit dominus orbis, etiam secundum humanitatem: sed papa est uicarius Christi: ergo papa est simpliciter uerus dominus orbis, & sic habet omnimodam potestatem supra omnes principes, & supra omnem potestatem tẽporalem. Antecedens patet, quia ipse est Rex regum, & dominus dominantium, Apoc. 18.{ Apoc. 18. } & ipse de se dicit, Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra Matth. 28.{ Matt. 28 } Et de ipso habetur in prophetis, quòd ipse dominabitur Gentium. Psal. 21.{ Psal. 21. } Et regnum ipsius omnibus dominabitur. Psal. 102. & 46.{ Psal. 102. & 46. } quòd regnabit super Gentes. Minor autem probatur, tũ quia absolutè dictum est Petro, Pasce oues meas, Iohan.{ Iohan. ultimo. } ultimo. sine limitatione ergo uidetur, quòd habet authoritatem pascendi sicut Christus scilicet in spiritualibus, & temporalibus. Item quia Apostolis dictum est, Sicut misit me Pater, & ego mitto uos. Iohan. 20.{ Iohan. 20. } sed ipse missus est cum utraque potestate: ergo etiam in ecclesia manet utraque potestas. Item, Quia uidetur, ꝙ se regem fecerit, quia de hoc accusatus fuit, nec ipse uidetur negasse. Luc. 23.{ Luc. 23. } & Iohan. 19.{ Iohan. 19. } & Math. 27.{ Matth. 27. } Ad hoc argumentum primùm dico, quòd non statim ualet, quia Christus habuit potestatem temporalem, uel fuit orbis dominus: ergo hanc potestatẽ reliquit in ecclesia, sicut doctores cõfitentur, ꝙ in Christo fuit potestas excellentiæ, quam tamen nõ reliquit in ecclesia. Nec enim est in ecclesia potestas instituendi noua sacramenta, nec destituendi iam condita, nec remittendi peccata sine sacramẽto, quæ potestas fuit in Christo, Et sic esto, quòd concedatur, quòd Christus habuerit dominium totius orbis, expediebat quidem, quòd ipse haberet, tum propter authoritatẽ personæ, tum quia erat renouaturus orbem, & ipse non poterat abuti potestate: non autem expediebat, ut eam potestatem relinqueret in ecclelesia, quia possent pontifices malè uti ad perniciem ecclesiæ: sicut etiam doctores alterius sententiæ fatentur non expedire, ut papa exerceat illam potestatẽ. Quid autem opus erat ista potestate mathematica, quam nusquã esset ecclesia in usu habitura? Secũdò, quia alio loco prolixiùs hũc locũ de tẽporali potestate Christi tractaui, in præsentia dico, quòd* Christus non fuit rex hæreditaria successione. Patet, quia de hoc regno nihil habemus in Euangelio, & frustra fingimus: & uidetur quòd fœmina nõ posset uenire ad regnum, & sic nec Christus. Tertiò dico, ꝙ* nec puto eũ etiam dono Dei habuisse dominium temporale, quale est dominium principum: sed regnum ipsius fuit alterius rationis. Et utrũque horum probatur: quia ubicunque fit mentio de regno Messiæ in Scriptura, semper ostenditur esse alterius generis, & ad alium finem quàm regna temporalia. Hoc patet in Psal. 2.{ Psal. 2. } Ego autẽ cõstitutus sum Rex ab eo super Sion mõtem sanctũ eius, prędicãs præceptũ eius. Quem locum ipse dignatus est exponere in Euangelio Iohan. 18.{ Iohan. 18. } Regnum meum non est de hoc mundo. Ego ad hoc ueni in mundum, ut testimonium perhibeam ueritati. Quod idẽ est, ac dicere, prædicans præceptum eius in quo loco profectò in sensu literali uidetur omnino exclusisse omnẽ opinionem de regno temporali. Cùm enim Pilatus interrogasset, Tu es rex iudeorum, Respõdit Dominus, An temet ipso hoc dicis, an alii tibi dixerũt de me? Quæ uerba id apertè ostendunt. Nam Pilatus legis ignarus, & religionis, non poterat intelligere aliud regnum, nisi temporale, quale principes seculi habent: at que adeò si hoc à se diceret, an Christus scilicet esset rex non poterat intelligere, nisi de regno temporali, & oportuisset aliter respõdisse, quàm respondit. Si autem hoc dicebat ex criminatione Iudęorum, qui dicebant eum se regem facere, aliter erat respondendum. Et sic postquã Pilatus dixit, Gens tua, & pontifices tui tradiderunt te mihi, Dominus uoluit eum admonere, ne deciperetur calumniis iudęorum, sed intelligeret, quòd regnum, cuius Iudæos malè habebat Christum se regem facere, nõ esse tale regnũ, quale Pilatus potuerat intellexisse, sed esse regnum Messiæ, quod non erat regnum de hoc mundo, id est, non eiusdem rationis, nec ad eum finem, ad quem alia regna ordinantur, sed ad prædicationem ueritatis: quasi dicat, Noli falli, regnum meum, de cuius affectatione me Iudæi accusant, non est tale regnum, qualia uestra regna. Itaque non negat crimen obiectum, si sanè, & uerè intelligatur, Neque Iudæi unquam eum accusauerunt de alio regno, nisi de regno Messiæ. sic enim dicebant Luc. 23.{ Luc. 23 } Hunc inuenimus subuertentem gentem nostram, prohibentem tributa dari Cæsari, & dicẽtem se Christum regem esse. Verum est autem, quòd Iudæi putabant regnum Messiæ esse regnum temporale, cuius sentẽtiæ etiam uidẽtur esse isti, qui ei tribuunt hæreditario iure regnum Iudæorum, quod tamen Christus aperte negauit. Regnum* ergo. Christi in toto orbe nec fuit ex aliquo principio humano, puta iure paterno, aut electione, aut alio simili titulo, nec ad aliquem finem tẽporalem, sed fuit titulo redemptionis, sicut Apostolus dixit,{ Philip. 3. } Factus est obediens usque ad mortem, propter quod & Deus exaltauit illum, & donauit illi nomen, quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne genuflectatur, cælestium, terrestriũ, & infernorũ. Philipen. secundo. Atque etiam ad finem redemptionis, qui est finis spiritualis, ad quẽ finẽ habuit plenissimã potestatẽ, etiã in tẽporalibus, & potuit mutare omnia regna mundi, & nouos principes instituere & alios redigere in ordinẽ, & priuatas facere, & omnia facere, quæ ad finem redemptionis, propter quem in orbem uenerat, opus essent: quam etiã potestatem in casu non negamus ecelesiæ. Profectò si omnes Christiani uellent principes paganos eligere, papa posset obstare, & Christianos principes pręficere. Facit etiam illud, Non enim misit Deus filium suum in mundum, ut iudicet mundum, sed ut saluetur mundus per ipsum. Iohan. 3.{ Iohan. 3. } & alibi. Quis me constituit iudicem inter uos? Luc. 12.{ Luc. 12. } Et ratione probari potest, quia non est usus ea potestate, & frustra est potentia, quæ nõ reducitur ad actum. Sed dicunt propter dignitatem, & perfectionem. magna uerò dignitas, quã affectaret Dominus, earum rerum scilicet quas omnes Paulus tãquã stercora arbitratus est, Philipen. 3.{ Philip. 3. } Certè Christus uerbo docuit contemnere, non solùm usum, sed proprietatem rerũ temporalium, nedum exemplo sibi uendicasset. itẽ faciũt argumentũ ex illo. Luc. 22.{ Luc. 22. } Ecce duo gladij hîc. De quo uide Caietan. in ientaculo. * Bonifacius in extrauaganti intelligit. de gladio spirituali, & temporali. & Bernardus ad Eugenium. Tertiò Arguitur, Zacharias pontifex deposuit à Regno regem Francorum Christianum, & præfecit in regno Pipinũ, Caroli magni patrem, ut testatur Gelasius. 15. qō. 6. c. alius. Stephanus papa trãstulit imperium à Gręcis ad Germanos tempore Constantini imperatoris, & instituit primum imperatorem Carolum cognomento magnum, ut testatur Innocentius tertius in c. uenerabilẽ. de electione. uide in c. licet, de foro cõpetẽti, & in clementina, pastoralis. de re iudicata. Item Innocentius quartus Regi Portugalię interdixit regni administrationẽ, ut habetur in. c. grandi. de supplenda negligentia pręlatorum. lib. 6. Ad omnia hæc respondetur, quòd nihilo plus probant, quàm à nobis assertum est, quòd scilicet in casu summus pontifex omnia illa potest, ubi scilicet illa sunt necessaria ad tollẽdũ scandalum in regno, ad protectionem religionis contra paganos, & alia similia. Quartò arguitur, Ad ecclesiasticam potestatem spectat cognoscere de omni peccato mortali, saltem deuoluitur iudicium ad illam per uiam correctionis fraternæ. Matthę. 18.{ Matth. 18. } Cũ ergo in omni causa quantumcunque seculari altera pars facit iniuriam, ergo ecclesia poterit iudicare de illa causa, & sic poterit cognoscere de omni cõtrouersia, & causa seculari, quod spectat ad potestatem ciuilem. Respondetur in multis articulis & causis, Vtrum pars faciat iniuriam, dependet ex iure ciuili: & ideo non spectat ad potestatem ecclesiasticã de illa causa, sed oportet ꝙ terminetur in foro suo, scilicet ciuili. Postquã autem illic terminata est, si pars altera nollet obedire, tunc ratione peccati posset haberi recursus ad ecclesiam, sed non priús. Secũdò, Ille processus, quo tales causę deuoluuntur ad iudicium ecclesiæ, est solùm ad finem correctionis fraternæ, & non ad satisfactionem partis læsæ: in foro autem ciuili contrario modo, & ideò iudicium illud potestatis ecclesiasticæ nõ est temporale, sed spirituale, nec etiam illo iudicio debet aut potest papa uti in fraudem, aut impedimẽtum iurisdictionis ciuilis. De duobus gladiis clarũ est, quòd in sensu literali nihil habetur. Sed cũ Christus ostendisset eos habituros contradictionem, & necesse esse habere defensionem, ipsi errantes dixerunt, Ecce duo gladij hîc, &c. Vide Turrem crematam libro. 2. c. 113. 114. 115. Secũdò potest fieri argumẽtũ, quia põtifices distribuunt prouincias infidelium, ut patet de insulis inuẽtis ab Hispanis: sed ex dictis patet solutio. Nihilominus uitandus est error Ocham. in dialog. lib. 6. c. 8. & in fine dialogi. & Gerson, lect. 4. de uita spirituali. quòd papa non omnia peccata potest punire sentẽtia excommunicationis, puta peccata, quæ sunt cõtra legem naturæ, sed solùm quæ sunt directè contra Euangelium, ut de sacramẽtis, & fide. Hoc est contra Paul. 2. Corin. 5. ubi excommunicat incestum: quod tamen peccatũ est contra naturam. 
 
 VTRVM ECCLESIASTICI sint exempti à potestate ciuili. SVMMA. -  1 Ecclesiastici, quòd iure sint exempti, & liberi à potestate ciuili, &c. -  2 Clericorum, quòd non omnis exemptio sit de iure diuino. -  3 Clericorum aliqua exemptio à potestate seculari, quòd sit de iure diuino. -  4 Clericorum personæ, quòd nõ omnino, & quoad omnia sint exemptæ à potestate ciuili, nec iure diuino, nec humano. -  5 Ecclesiasticæ personæ dato quòd non essent exemptæ iure diuino, aut Cæsareo, quòd summus Põtifex potuit eas eximere à potestate ciuili. -  6 Clericorum exemptio, maximè quoad personas, ita quòd nec iudicari, nec puniri à seculari potestate possint, quòd sit multùm conformis iuri diuino, & naturali. -  7 Clericorum exemptio, siue sit de iure diuino, siue non, quòd tamen non poßit à principe seculari huiusmodi libertas, uel exemptio tolli. -  8 Clericorũ libertas si esset in manifestam Reipub. perniciem, & pontifices nollent remediũ adhibere, quid agendum. -  9 Prætores, & magistratus omnes citra Principẽ, quòd grauiter errent, & peccent, iudicia exercentes contra priuilegia clericorum, quãuis perniciosorum. SEQVITVR consequenter, ut econtrario quæramus, an ecclesiastici sint exẽpti à potestate ciuili. Ad quæstionem respondeo breuiter per propositiones. ¶ Prima, Ecclesiastici* iure sunt exempti & liberi à potestate ciuili, ita ut non possint conueniri apud iudicem secularem in causis criminalibus, uel ciuilibus. 11. q. 1. & in uarijs locis, quæ omitto, quia nota sunt, & non est opus uos illorum admonere, & oppositum est condemnatum in concilio Constantiensi inter articulos Iohannis VVicleff. ¶ Secũda propositio, Non* omnis exemptio clericorũ est de iure diuino. Probatur primò, Hoc non habetur alicubi in iure diuino: ergo nõ est tali iure sancita, huiusmodi exẽptio. Antecedens probatur, Quia duo testimonia, quæ adducunt ad hoc probandum, non satis ostendunt hanc exemptionem. primus locus est Matth. 17.{ Matth. 17. } ubi cùm exegissent didrachma à Christo, Dominus dixit Petro, Reges gẽtium à quibus accipiunt tributum uel censum, à filijs suis, an ab alienis? Et ille dixit, ab alienis. Dixit illi Iesus. Ergo liberi sunt filij. Vt autem non scandalizemus eos, uade ad mare, & mitte hamum, & eum piscem, qui prius ascẽderit, tolle, & aperto ore eius, inuenies staterem, illum sumens, da eis pro me & pro te. Ex quo loco arguunt, In illo loco Christus signauit aliquod hominum genus non esse obnoxium principibus, sed esse liberum: non autem uidetur intelligi posse alius ordo hominũ præter ecclesiasticos, qualis erat Christus cũ Apostolis. ergo illi sunt liberi. Assumptum probatur, quia certè non intelligitur de militibus, nec de nobilibus, omnes autẽ alij sunt subiecti tributo. ergo omnino oportet, quòd intelligatur de ecclesiasticis. Respondetur ad istum locum ex S. Tho. &. Bonauent. in fine secũdi senten. quòd Dominus loquebatur de se, & discipulis suis, qui non erãt seruilis conditionis, nec res temporales habebant, de quibus dominis suis obligarentur ad tributa soluenda: Et ideo non sequitur, quòd omnis Christianus, inquit, sit particeps huius libertatis, sed illi solùm, qui Apostolicam uitam sequentes, non sunt seruilis conditionis. Fortasse ergo solùm uoluit Christus eximere eos, qui nõ habent facultates: ecclesiastici autem habent. Itẽ dicit S. Tho. in illum locum Matthæi, ubi etiam dicit, quòd uidetur uelle Dominus innuere, quòd ipse nõ tenetur soluere censum, quia sit Rex: ipse enim est Rex regum, & dominus dominantium. Est autem differẽtia inter tributum, & censum. Tributum enim soluitur ex bonis, census autem pro capite in signum subiectionis. Christus autem non erat subiectus, quia rex, & ad hoc satis erat, quòd esset rex regno Messiæ, etiam si non esset rex regno seculari. Messias enim quo ad personã saltem exemptus erat à potestate principum. Item etiam erat de genere regum, erat enim filius Dauid, unde illud uidebatur satis ad exemptionem. Si enim pater est exemptus, etiam filius: ergo si maiores Christi fuerunt exempti, ergo etiam Christus, etiam lege gentium. Vel aliter, et credo quòd ueriùs. Christus enim est rex totius orbis, & per consequens filij naturales Dei sunt exempti etiam iure gentiũ, & ideo Christus liber: non tollebat enim libertatem humanitas, fortè enim Christus uoluit significare se filium Dei. Secundum locum ex Scriptura solent afferre, Nolite tangere Christos meos. Psal. 104.{ Psal. 104. } ex quo uolunt habere, quòd cùm clerici sint christi Domini, cùm sint re uera uncti, & consecrati Domino, quòd non licet eos tãgere, hoc est nec iudicare. Sed ille locus nihil iuuat causam clericorum. Nam aut illud testimonium nihil de clericis, aut solũ in sensu allegorico, unde non trahitur argumentum. Secundò principaliter arguitur, Quia clerici sunt exempti à tributis non iure diuino, sed priuilegio principum. Hoc expressè dicit S. Tho. super illum locum Rom. 13.{ Rom. 13. } Ideo non tributa præstatis: & dicit hanc exemptionem habere æquitatem quandam, non autem necessitatẽ. Et probatur, Quia in eo loco absolutè Paulus præcipit solui tributa, nulla mentione facta de clericis, aut alio genere hominum. ergo illa exemptio à tributis non est de iure diuino. omnino enim est licentiosè & temere factum, si canon positus in Scriptura est generalis, ponere exceptionem, quę nusquam in Scriptura posita sit, cùm Scriptura sit aperta omnino. Certè puto clericos nõ esse exemptos à tributis iure diuino. Et confirmatur, Quia sentiunt commodum, ergo debent sentire onus. ¶ Tertia propositio, Aliqua* exemptio clericorum à potestate seculari est de iure diuino. Hęc probatur, In causis purè ecclesiasticis clerici nõ subiiciuntur potestati ciuili de iure diuino: ergo aliqua exemptio est de iure diuino. Antecedens patet ex dictis. Quia potestas ecclesiastica est distincta à ciuili, nec ab ea dependet, & princeps secularis non habet iudicare de causis spiritualibus: ergo quo ad illas causas ecclesiastici sunt omnino exempti. Et confirmatur, Tota potestas principum secularium est à communitate & republica, ut in pręsentia supponimus. sed respublica non habet aliquam potestatem spiritualem ut infrà, ostendetur: ergo nec princeps secularis potest in rebus spiritualibus iudicium habere. Et confirma secundò, Quia Apostoli exercebant, & curabant totam administrationem ecclesię sine respectu nec authoritate principum secularium: & ita omnes sancti fecerunt etiam post Christianitatem principum. Ergo ecclesia habet omnimodam potestatem in rebus ecclesiasticis, nec subiiciuntur principibus. Actuum 5.{ Act. 5. } Petrus interfecit Ananiam & Sapphiram. Damnatum est oppositum contra Marsi. de Padua. Ex his seq. corollarium, Quòd si principes circa administrationem rerum ecclesiasticarum aliquid loci habẽt, ut eligere episcopũ, aut præsentare personas ad dignitates, aut sacerdotia ecclesiastica, hoc totum habent priuilegio & indulgentia ecclesiæ, non ratione suæ dignitatis. Corollarium constat ex dictis, Circa quod nota, quòd dominus Caietanus{ Caiet. } concedit libro de potestate papæ. c. 27. quòd etiam circa administrationem ecclesiasticam possunt principes resistere papæ, si manifestè dissipet ecclesiam, ut si pernitiosè prouideat uel simoniacè det beneficia, nõ est danda possessio illis, nec obediendum in malis. uide illum. Confirmatur hoc ex c. quanquam. de cẽsib. quòd personæ ecclesiasticæ non solùm iure humano, sed diuino sunt exemptę à secularibus. & c. si Imperator. 96. dist. quòd Deus uoluit non à legibus publicis necà potestatibus seculi, sed à Põtificibus, & Sacerdotibus ordinari, & iudicari. Et confirmatur hoc totum, Quia Petro dictum est, Pasce oues meas. Iohã. 21.{ Iohan. 21. } Si ergo princeps haberet iudicare in causis ecclesiasticis, uel hanc potestatem haberet ex æquo cum papa: & hoc non est possibile, quia esset confusio Reipub. nec supra Petrum, quia Petrus habuit immediatè à Christo. Ergo non potest habere nisi sub Petro, uel à Petro, &c. Et cõfirmatur iterũ ex uerbis & facto magni Constãtini, qui (ut refert Rufinus lib. 10. ecclesiasticæ historiæ) cùm episcopi, qui cõuenerant ad synodum Nicenam, obtulissent ei libellos, ubi continebantur causæ & querelæ aliorum aduersus alios, conuocatis illis omnibus, dixit, Deus uos constituit sacerdotes, & potestatem de nobis quoque iudicandi, & ideo nos à uobis rectè iudicamur, uos autem iudicari ab hominibus non potestis. Ecce confessionem Imperatoris: & quidem (ut uerisimile est) non ex suo sensu expressa, sed instructus à uiris spiritualibus, & sapientibus. Hoc uidetur dixisse: ubi confitetur non posse clericos iudicari ab hominibus. Si hoc uerum est, certè potissimùm uerum habet in causis spiritualibus: ita quòd non est dubitandum quin principes non habeant aliquod iudicium, nec administrationem nec de iure diuino, nec à republica in rebus spiritualibus: & si quid iuris habent, totum est ab ecclesia. ¶ Quarta propositio, Personæ* clericorum non omnino & quo ad omnia sunt exemptæ à potestate ciuili, nec iure diuino, nec humano. Patet, Clerici tenẽtur obedire legibus ciuilibus in his quæ spectant ad gubernationẽ & administrationem temporalem ciuitatis, & non impediunt administrationem ecclesiasticam, & peccant facientes contra legem. Ergo non omnino sunt exempti. Consequentia est nota. Nam si essent omnino exempti, nõ plus tenerentur ad leges ciuitatis, quàm si essent alterius reipublicę. Antecedẽs autem probatur. Quia clerici præter hoc, ꝙ sunt ministri ecclesiæ, sunt ciues ciuitatis. Ergo tenentur uiuere aliquibus legibus ciuilibus, & non legibus ciuilibus latis à papa: quia papa non potest cõdere leges ciuiles ordinariè, ut suprà probatũ est. ergo clerici tenentur uiuere legibus ciuilibus latis ab Imperatore, aut principe laico. Itẽ Rex est rex nõ solùm laicorũ, sed & clericorũ: ergo aliquo modo subiiciuntur ei. Item clerici quantùm ad temporalia non administrantur potestate ecclesiastica, ut dictum est. ergo habent principem, cui tenentur obedire in tẽporalibus. ¶ Quinta propositio, Dato* quòd personę ecclesiasticæ non essent exemptæ iure Diuino, aut Cæsareo, summus Pontifex potuit eas eximere à potestate ciuili. Probatur, Hoc est conueniens, imò uidetur necessarium ad administrationem rerum spiritualium, quòd personę ecclesiasticæ sint exemptæ à iudicio ciuili: & ut suprà dictum est, respublica ecclesiastica est perfecta, & sibi sufficiens: ergo in ea est potestas ad ferendas leges conueniẽtes administrationi ecclesiæ: ergo si exemptio clericorum est cõueniens, potest ferre leges de tali exemptione. Quòd autem sit necessaria talis exemptio, patet: quia si ministri ecclesiæ possent trahi ad iudicium seculare, possent auocari à ministerio ecclesię, & non possent commodè uacare officio suo. Nemo enim militans Deo, implicat se negotijs secularibus. 2. Thim. 2.{ 2. Thimot. 2. } & ita si implicarẽtur ministri iudicijs secularibus, nõ possent Deo militare. Itẽ papa posset propria authoritate deligere ministros ecclesiasticos, non obstante, quòd potestas ciuilis contradiceret: ergo eadem ratione potest subtrahere illos à iudicio seculari. Item cùm pro causis ecclesiasticis, ut dictum est, posset conueniri, imo non posset alibi appellari, nisi in iudicio ecclesiastico, si posset simul uocari ad iudicium seculare, esset omnino perplexus, ut non posset satisfacere utrique iudicio. Item quia re uera nullo modo erat consentaneum, ut ecclesiastici, qui sunt pastores ipsorum etiam iudicum secularium, uexarẽtur in iudicio à subditis suis. ¶ Sexta propositio, Exemptio* clericorum, maximè quo ad personas, ita scilicet quòd nec iudicari, nec puniri à seculari potestate possint, est multùm conformis iuri diuino, & naturali. hæc propositio primò probatur ex illo iudicio magni Constantini, supra posito, cuius uerba sunt, Vos autem non potestis ab hominibus iudicari, propter quod dei solius inter uos expectate iudicium, & uestra iurgia quæcunque sunt, ad diuinum reseruẽtur examen: uos enim nobis à Deo dati estis dij, conueniens non est, ut homo iudicet deos. Idem apparet ex facto Ioseph, Gen. 47.{ Gen. 47. } qui reliquit terram sacerdotalem liberam. Item sunt distinctæ potestates & respublicæ: ergo de se oportet ut habeant proprios ministros, qui non habeant seruire alijs præpositis, nec ab illis occupari. Item omnino sequeretur magna absurditas, ut prætor diceret causam coram episcopo, & episcopus coram prætore, & esset scandalũ: qua etiã ratione Apostolus prohibet, ne apud ethnicos habeant causas. 1. Cor. 6.{ 1. Cor. 6. } Audet aliquis uestrum habens negotium contra alterum iudicari apud iniquos, & non apud sanctos? Esset apertè scandalum, si prædicatores haberent causas coram rege pagano. ¶ Septima propositio, Siue* exemptio clericorum sit de iure diuino, siue non: tamen nõ potest à principe seculari tolli talis libertas, uel exemptio. Hæc primùm patet ex quinta, quia postquam hoc expedit administrationi rerum ecclesiasticarum, papa potuit eximere ministros ecclesiæ etiam sine authoritate principũ. Secũdò probatur, Quia potestas principũ est tota à republica. sed tota respublica Christiana iam consensit in hanc libertatem ecclesiasticorũ. Ergo principes nõ possunt illã auferre. ¶ Octaua propositio, Nihilominus* si libertas clericorum esset in manifestam reip. perniciem, ita ut ecclesiastici impune baccharentur in cædem laicorum, & pontifices nollent adhibere remedium, possent principes consulere suis ciuibus, non obstante priuilegio clericorum. Probatur, Quia (ut suprà dictum est) respublica ciuilis est perfecta, & sibi sufficiẽs: ergo potest se defendere, & seruare ab iniuria cuiuscũque propria authoritate, & super hoc leges conuenientes ferre. Et confirmatur, Nã possunt principes seruare proprias respublicas ab iniuria aliarum rerũ publicarũ, non solùm per modum defensionis, sed authoritatiuè, ut suprà ostensum est: ergo etiam ab iniurijs clericorum. ¶ Nona propositio, Prætores* tamen, & omnes magistratus citra principẽ grauiter errant, & peccant, iudicia exercentes contra priuilegia clericorũ, quamuis perniciosorũ, & etiam criminosos ab ecclesiis extrahentes extra casus in iure permissos. Probatur hoc, Quia nõ sunt subditi illorum, nec habent potestatẽ in illos, & stantibus legibus, non licet eis agere contra leges, & ipsi non habent potestatẽ, uel tollẽdi legem, uel dispensandi in lege, sed solùm principes. Iohannes uicesimus secundus in extrauagantibus damnauit errores Marsilii de Padua, & Iohannis de Landuno: inter quos unus. est, quòd cũ Christus in Euãgelio Matth. 17. soluit tributum, hoc fecit nõ liberalitate, & condescensione, sed necessitate coactus. Secundus, ꝙ ad Imperatorem spectat corrigere papã, ac instituere. Tertius, ꝙ unus sacerdos habet maiorem authoritatẽ, quàm alius, hoc habet ab Imperatore, & sicut dedit potest tollere. Quartus, ꝙ nec papa, nec tota ecclesia posset punire quẽcũq; hominẽ coactiuè, nisi Imperator dedisset authoritatẽ. Caiet.{ Caiet. } De potestate papæ c. 27. dicit quòd quamuis quilibet licitè possit occidere papam inuasorẽ, se defendendo: tamen nulli licet papã propter homicidiũ punire pœna mortis: & credo ꝙ intelligit iure diuino, aliâs nihil esset dictũ. 
 





 RELECTIO SECVNDA DE POTESTATE ECCLESIASTICA. 
 
 SVMMA. -  1 Potestas ecclesiastica, an sit per se in tota ecclesia. -  2 Potestas ecclesiastica, siue spiritualis quomodo poßit esse in tota ecclesia, ostenditur. -  3 Potestas spiritualis tota, quæ fuit in ueteri lege, qũo primò, & solũ in tribu leuitica fuerit. -  4 Potestas uere, & propriè spiritualis, qualis nunc est in ecclesia, quæ uocatur potestas ecclesiastica, quòd nec primo, nec perse, imò nullo modo sit immediatè in tota ecclesia uniuersali eo modo, quo potestas ciuilis est in republica. -  5 Ecclesia ex quibus constet. -  6 Potestas ecclestastica quòd immediatè sit in consilio, & etiam ratio totius. Et multa de potestate Concilij. IN ALIA Relectione pro ann. 1531. disseruimus de potestate ecclesiastica ex parte, hoc est, de ecclesiastica potestate, quo iure, & quando instituta est, de distinctione ipsius à potestate ciuili, de comparatione eius ad potestatem ciuilem: in hac relectione consequenter disputaturi sumus de subiecto huius potestatis, & reliquas grauiores quæstiones theologicas circa potestatem contingentes. Ante omnia ergo quæritur,* An potestas ecclesiastica sit per se in tota ecclesia, distinguendo ecclesiam uniuersalem à singularibus personis, eo modo quo cõcedũt tũ philosophi, tũ Theologi. & uerum est, quòd ciuilis potestas est immediatè in totà republica. Et quidem posset uideri, ꝙ sic est. Primò ex hoc ipso, quod exẽpli gratia attulimus, nam potestas secularis est in tota republica, & ab illa deriuatur in magistratus, & alias potestates, & ordo gratiæ non tollit ordinem naturę, cùm utrũque sit à Deo. Potest hoc confirmari, Quia ordinatio reipublicæ ciuilis, æque est à Deo sicut & ecclesiasticæ, nec fuit de iure naturali: si ergo hoc fuit datum reipublicæ ciuili ut ab ea dependeat tota potestas ciuilis, ut quid hoc Deus nõ dedisset ecclesiæ suæ dilectissimæ? Ergo eadem ratione uidetur quòd potestas ecclesiastica sit in tota uniuersali ecclesia, quæ nihil aliud est, quàm Christianorum quædam respublica. Et probatur, Quia utraque potestas est propter bonum reipublicæ ergo si propter bonum, & in bonum reipublicæ cõstituta est, uidetur ꝙ primò debet esse in republica. Confirmatur secundò, Quia concilium dicit iu suis Decretis, uniuersalem ecclesiam representans. Et confirmatur, Quia in concilio ritè congregato est immediatè potestas ecclesiastica, ut in pręsentia suppono tanquã uerum, & statim probaturus sum: sed concilium non uidetur uendicare sibi illam potestatem nisi inquãtum gerit personam & uices totius ecclesiæ uniuersalis. Secundò arguitur principaliter, Quia ecclesia eligit summum pontificem. Cardinales enim nõ sua authoritate, sed ecclesię eligunt papam: ergo ecclesia habet summam potestatem. non enim posset dare quod non habet. Tertiò arguitur ex illo Matt. 18.{ Matt. 18. } Dic ecclesię, & si ecclesia non audierit, sit tibi tanquam ethnicus, & publicanus. ubi data est potestas ecclesię. Quartò arguitur, Prælati sunt ministri ecclesiæ, ergo potestas est ecclesiæ. Ad solutionem huius quæstionis oportet reuo care in hanc disputationem distinctionem illam dudum à nobis positam in proxima relectione, quæ talis est, Potestas ecclesiastica dupliciter accipi potest. Vno modo largè pro quacunque authoritate, aut potestate ordinata per se ad finem spiritualem, & ad cultum diuinum, siue habeat aliquẽ effectum spiritualem & supernaturalẽ, siue nõ habeat: qualis fuit potestas omnis ecclesiastica, aut claues ecclesiæ datæ à Domino, cuiusmodi fuit Sacerdotium totum in lege naturæ, & in lege scripta. Aliter capitur potestas ecclesiastica pro potestate & authoritate propriè spirituali, aperiendi scilicet & claudendi regnum cælorum, quæ sola potestas uocatur clauis à Domino, Mat. 16. & 18.{ Matth. 16. &. 18. } quæ solæ habẽt effectũ spiritualẽ, ut in priori relectione declaratũ est. ¶ His præmissis sit prima propositio, Potestas* ecclesiastica siue spiritualis, primo modo potest esse in tota ecclesia siue republica. Probatur hoc, Quia quælibet respublica constituta, illustrata est à Deo. Patet ad Roma. 13.{ Rom. 13. } Non est potestas nisi à Deo. Secundũ corollarium, Sacerdotes Gentilium poterant leges & decreta facere de cultu sacrorum. Patet, quia habebãt authoritatem uel lumine fidei, uel solùm lumine naturali sine noua authoritate ordinati in finem spiritualẽ, & sunt capaces cultus diuini, imò ad hoc tenentur præcepto iuris naturalis, ut superiùs ostensum est. De hoc enim damnãtur Gẽtiles ad Romanos 1.{ Rom. 1. } Quia cùm cognouissent Deum, non sicut Deũ glorificauerunt, sed administratio huius cultus, uel omnium admonitionum, quæ ordinantur ad finem spiritualem, ut suprà probatũ est, non spectare ad potestatẽ ciuilem, sed ad aliud genus potestatis: ergo apud rempublicã residet huiusmodi potestas spiritualis. Sequitur consequenter corollarium, quòd in lege naturæ respublica habuit authoritatem constituendi sacerdotes, & alios ministros diuini cultus. Hoc patet ex conclusione. Nam si in republica erat huiusmodi potestas, poterat eam mandare, & comittere cuicũque uellet. Et Confirmatur, Nam cùm talis potestas iure naturę nõ spectaret potiùs ad unum ex ciuibus, quàm ad alium, nõ poterat aliter prouideri, nisi authoritate reipublicę. Signum autẽ huius est, quòd in historia siue fidelium, siue Gẽtilium in lege naturæ non legimus sacerdotes aliter constitutos, quàm uel populi suffragiis, sicut apud Romanos, uel regis authoritate apud quem est reipublicæ tota potestas. Si enim Melchisedec fuerit Sem, filius primogenitus Noë (ut Hebræi putant) & hæc fuerit prærogatiua omnium primogenitorum: hoc non est credẽdum fuisse aliquo speciali præcepto, aut instituto Diuino, sed ipsius Noë, qui princeps suorum fuit ordinatiõe, aut aliâs aliqua populorum aut nationum ordinatione, uel cõstitutione. Vt enim à nobis in priori relectione disputatũ est, nulla fuit ea ætate potestas, quæ indigeret peculiari authoritate diuina. Et si Abel fuit sacerdos, hoc fuit ipsius Adæ primi parentis ordinatione, quæ & durare potuit usque ad tempora Noë. Et August. 5.{ August. 5. } libro ad Orosium. & ad Hebræ. 11.{ Heb. 11. } dicit quòd obtulit sacrificium. ¶ Secunda propositio, Tota* potestas spiritualis, quæ fuit in ueteri lege, erat primò, & solũ in tribu Leuitica, nec licebat alicui ex alia tribu ministrare in templo. Hoc patet Deute. 10.{ Deut. 10. } ubi post mortem Aarõ, qui & ipse erat de tribu Leui, functus est sacerdotio Eleazar filius eius: & ex eo tempore iugiter separauit tribum Leui, ut portaret arcã fœderis Domini, & staret coram eo in ministerio, ac benediceret in nomine eius usque in præsentẽ diem: quamobrem nõ habuit Leui partem, nec possessionem cum fratribus suis, quia ipse Dominus possessio eius est. Et idẽ habetur Iosue. 13.{ Iosu. 13 } Tribui autem Leui non dedi possessionem, sed sacerdotia, & uictima Domini dei Israël, ipsa est eius hæreditas. Et confirmatur ex Paulo ad Heb. 7.{ Heb. 7. } ubi dicit, quòd Leui, qui decimas accepit, decimatus est in lũbis patris eius Abrahæ. & iterum, Si ergo consummatio per sacerdotium Leuiticum erat, quid adhuc necessarium fuit secũdum ordinẽ Melchisedec alium surgere sacerdotem? Ex quo patet, quòd totũ sacerdotium ueteris legis erat in tribu Leuitica. Et cõfirmatur, Quia ibidẽ Paulus dicit de duobus: manifestum est enim quòd de Iuda ortus sit Dominus noster: in qua tribu nihil de sacerdotibus loqutus est Moyses: & eadẽ ratio est de aliis tribubus, de quibus etiam nihil loquutus est Moyses. ¶ Tertia Conclusio, Potestas* secundo modo, id est uerè et propriè spiritualis, qualis nũc est in ecclesia, quæ uocatur potestas ecclesiastica: nec primò, nec per se, imò nullo modo est immediatè in tota ecclesia uniuersali eo modo, quo potestas ciuilis est in republica. Probatur conclusio, Quia uel cõuenit toti ecclesiæ iure naturali, aut humano, aut diuino. sed nullo tali iure conuenit, ergo non est in illa. Antecedens patet, quia (ut disputatum abundè à nobis fuit in priori relectione) potestas ecclesiastica excedit & ius humanum, & naturale: tũ ex parte finis, quia ordinatur in finem supernaturalem: tum ex parte effectus, quia omnino excedit omnem humanã facultatem, qualis est peccatorum remissio, collatio gratiæ, eucharistiæ consecratio. Relinquitur ergo ut nec naturali, nec humano iure hæc potestas conuenire possit ecclesiæ uniuersali. Quòd autem non conueniat iure diuino, patet: quia tota hæc potestas authorem habet solum Christum dominum nostrum redemptorem, qui est caput omnis principatus & potestatis, ad Colos. 2.{ Colos. 2. } & ad Phi. 4.{ Philip. 4. } et ad Heb. 7.{ Heb. 7. } et ad Colos. 2.{ Colos. 2. } Ipse dedit Apostolos, Prophetas, Euangelistas, Pastores, & Doctores ad consummationem sanctorum, in opus ministerij, in ædificationem corporis Christi. Et ad Ephes. 4.{ Ephe. 4. } dicitur, Vnicuique uestrum data est gratia secundum mensuram donationis. Et Apoca. 3.{ Apoc. 3. } Solus habet dominari regni. Et Apostolus ad Hebræos. 7. 8. &. 9.{ Hebr. 7. 8. 9. } ostendit quòd sacerdotium noui testamenti est aliud à sacerdotio ueteris legis, & quòd sacerdotium ecclesiæ est secundum ordinem Melchisedec. Est enim trãslatum sacerdotium cum lege, ut Apostolus dicit. sed Christus habuit sacerdotium nõ ab ecclesia, sed à Deo, ut patet. Ioh. 15.{ Iohan. 15 } Non uos me elegistis. Luc. 5.{ Luc. 5. } Et Psal. 2.{ Psal. 2. } Ego autẽ cõstitutus sum rex ab eo super Sion montẽ, &c. Et Apostolus hoc locis citatis ostendit: & ad Hebr. 5.{ Hebr. 5. } Sicut & Christus non semetipsum ut pontifex fieret, sed qui loquutus est ad eum, Filius meus es tu, ego hodie genuit te. quemadmodum alio loco dicit, Tu es sacerdos in æternum secundùm ordinem Melchisedec. Et apertè. c. 7.{ Hebr. 7. } Aliter quidem sine iureiurando sacerdotes facti sunt, hîc autem cum iureiurando per eum, qui dixit ad illum, Iurauit Dominus, & nõ pœnitebit eum, tu es sacerdos, &c. Et Psal. 44.{ Psal. 44. } Thronus tuus in seculum seculi, propterea unxit te Deus Deus tuus oleo exultationis. Iámque dubitari non debet, nec potest, quin tota potestas ecclesiastica sit à Christo, & quòd ipse non habuerit eam ab ecclesia: sed ipse dederit alijs ius illud, Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Sicut misit me Pater, & ego mitto uos. Quòd autem ipse non dederit immediatè, & primo ecclesiæ, sed certis suppositis, & personis: patet Matth. 16.{ Matth. 16. } ubi promisit Petro claues, & super eum se ædificaturum ecclesiam pollicitus: cui etiam Iohan. ultimo{ Iohan. ultimo. }, dixit, Pasce oues meas. Et omnibus Apostolis. Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Quorũ remiseritis peccata, &c. nusquam inuenitur dedisse ecclesiæ in communi. nam etiam Apostolis in Cœna dedit potestatem consecrandi eucharistiam. Lucæ. 22.{ Luc. 22. } Hoc facite in meam commemorationem. Et ipse non totam communitatem sed, solos Apostolos duodecim dicit elegisse, Iohan. 6. Item quandocunque Christus dedit hanc potestatem, non erat. tota ecclesia, sed soli Apostoli, etiam non admissis 72. discipulis. Præterea si potestas ecclesiastica esset primò in ecclesia, sequitur quòd omnes alij haberent potestatem ab ecclesia, hoc est à communitate, & republica Christianorum, sicut omnis potestas ciuilis est à cõmunitate. Consequens patet falsum. Nec enim Apostoli, nec successores eorum habuerunt potestatem ab alijs hominibus, sed ipsi à Christo, & alij ab Apostolis, imò nullus unquam habuit ab ecclesia uniuersali. Præterea Paul. ad Gala. 1.{ Gala. 1. } testatur se non ab hominibus, nec per hominẽ, sed per Iesum Christũ & Deum patrem Apostolum constitutum. Et simile poterant dicere alij Apostoli. Præterea in scripturis nusquam legimus sacerdotes ex authoritate & consensu plebis constitutos, sed à pontificibus, & prælatis, ut Paulus ordinauit Timotheum, & Titum. 1. ad Timot. 4.{ 1. Thim. 4. } Noli negligere gratiam, quæ in te est, quæ data est tibi per prophetiã secundum impositionem manuum præsbyteri. Et idem repetit 2. ad Timo. 1.{ 2. Thim. 1. } idẽ ad Titum. 1. habet huius rei gratia, Reliqui te Cretæ, ut ea quæ desunt, corrigas, & constituas per ciuitates præsbyteros. Itẽ ad Hebr. 5. Nec quisquam sumat sibi honorem, sed qui uocatur à Deo tanquam Aaron. A Deo dixit, non à plebe, ut uult impius Lutherus. Aaron siquidem, non à plebe constitutus legitur, sed à Deo, ut patet Exod. 28.{ Exod. 28. } Nec unquam auditum est in tota serie scripturarum sacerdotes inter fideles aut plebis authoritate, aut consensu institutos: & ethnici sacerdotes suffragijs populi creabantur, tales erant Phamonis sacerdotes, sed talis cõsecratio, quale sacerdotiũ erat. Item. 1. ad Timo. 5.{ 1. Timot. 5. } admonet Paulus, Manus citò nemini imposueris. non ergo à plebe, sed ab episcopo creabantur sacerdotes. non ergo potestas ecclesiastica est primò, & immediatè in tota ecclesia, sed in certis personis. Probatur ratione, Quia in potestate ecclesiastica continetur potestas consecrandi sacrosanctam eucharistiam: sed hæc potestas non est immediatè in communitate, cùm illa non detur sine cõsecratione, nec potest ecclesia immediatè consecrare. Et confirmatur, Potestas remittendi peccata in foro interiori & pœnitentiæ non est in ecclesia immediaté. Item eadem ratione potestas episcopalis esset immediatè in prouinciam episcopi. Consequens nullus concedit. Nemo enim concedit, quòd totus populus unius prouinciæ habeat immediatè potestatem episcopalem, uel quòd ab illo deriuetur potestas in episcopum: ergo similiter nec in tota ecclesia. Item cõfirmatur hæc ratio, In communitate domestica, id est in familia, potestas, & authoritas regendi non est immediatè penes familiam, sed penes patrem familias: sed episcopus est tanquam pater in ecclesia, quia est tanquam uir, uel maritus eius: ergo. Item arguit Caieta.{ Caietanus. } Certum est, ut suprà diximus, quòd potestas ecclesiastica primò fuit in Christo domino totius ecclesię, tanquam in principe, non subdito ecclesiæ, nec dependens ab illa. sed episcopus adhuc est caput & princeps ecclesiæ, est enim adhuc nobiscum usque ad consummationem seculi, Matth. 28.{ Matt. 28 } Et iudex uiuorum & mortuorum. Actuum. 10.{ Act. 10 } Et uiuit, & regnat Deus in secula seculorum, Apoca. 1.{ Apoc. 1 } Et apprimè Paulus. 1. ad Corin. 15.{ 1. Corin. 15. } de hoc regno Domini loquens dicit, Vnusquisque autem in suo ordine, primitiæ Christus: deinde hi, qui sunt Christi, qui in aduentum eius crediderunt: deinde finis, cum tradiderit regnum Deo & patri, cùm euacuauerit omnem principatum, & uirtutem, & potestatem. Oportet autem illum regnare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius. Contrà, Ad Christum tãquam ad principem spectat ordinare de legato, & uicario suo, & ab ipso deriuatur potestas eius, non ab ecclesia, quæ ex natura sua non est domina in ordine ad spiritualia, sed serua Christi, quia redempta est ab eo. Et sic relinquitur, quòd sicut princeps ecclesiæ non habet authoritatem ab ecclesia, ita nec uicarius eius. Item probatur quòd Christus maneat adhuc caput ecclesiæ: quia aliâs non esset sacerdos in ęternum. Non enim est sacerdos nisi in ecclesia. Et Confirmatur hoc, Quia doctores, & sancti non uocant summum Pontificem uicarium ecclesiæ, sed uicarium Christi. Ita enim est uicarius Christi successor Petri, sicut Petrus: Petrum aũt & alios Apostolos ecclesia uocat uicarios Dei: ut patet in præfatione, Vt eisdem rectoribus gubernetur, quos operis tui uoluisti esse uicarios. Et glo. super illud Mathæ. 16.{ Matt. 16. } Tu es Petrus, dicit Petrum fuisse uicarium Christi. Item arguit Caieta. Signum apertum est hanc potestatem non residere immediatè, & primò apud ecclesiam, quòd ecclesia non potest sibi retinere, nec duobus, aut tribus committere: quod tamen posset, si ius principatus esset apud illam: sicut posset respublica ad administrationem ciuilium, uel retinere sibi regimen uel creare Consules, uel Tribunos etiam supra potestatem regiam, sicut erant Ephori apud Lacedemonios, & Senatores supra principem apud Venetos: quod tamen ecclesia nullo modo posset, ut infrà ostendemus. Præterea non potest potestas committi alicui communitati, cuius magna pars non est capax illius, sed in ecclesia sunt complures, qui non sunt capaces huius potestatis. ergo non est immediatè in ecclesia. Minor infrà probabitur de mulieribus, pueris, & nonnullis fortasse alijs. Item quando aliquid committitur immediatè alicui communitati, omnes illius commnitatis æqualiter se habent ad illam, ut patet in republica seculari respectu ciuilis potestatis absolutè: sed non omnes æqualiter se habent in ecclesia ad claues, ut constat, & statim disputabo: ergo, &c. Vltimò, Potestas spiritualis, qualis erat in ueteri lege, non erat commissa toti plebi, sed solùm uni tribui, scilicet Leuiticæ, multo certè minus uidetur tam sublimem potestatem, qualis est euangelica, uulgatam toti plebi. ¶ Ad primum argumentum factum in principio quæstionis respondetur, negando consequentiam: & differentia, ac ratio est aperta. Ciuilis enim potestas, ut declaratum est, non se extendit nisi ad finem & effectum naturalem: & sic potestas illa cõmuniter à natura datur, omne autem naturale est commune, & primò committitur uel speciei, uel communitati, ut esse mortale homini. sed potestas ecclesiastica est supernaturalis, atque à Deo ad superiores data: nec respublica est domina respectu huius potestatis, sed serua, ut dictum est, & Christus est rex & dominus nõ à communitate ipsa, sed à Deo: & ideo non oportet spectare quomodo se habeant particulares personæ ad totam communitatem. Licet enim in ordine ad naturalia communitas sit superior, & quilibet homo uelut subiectus, & inferior in ordine, tamen ad hanc potestatem totum pendet ex uoluntate & institutione Christi, qui fuit primus author huius potestatis. Et præterea respu. spiritualis habet regem Christum, & potestas in ecclesia est uicaria. Et si instes, quia respublica Christiana etiam in ordine ad spiritualia est unum corpus, ut patet ex Paulo ad Roma. 12. &. 1. Corin. 12.{ Rom. 12. & 1. Corin. 12. } sed in corpore naturali quicquid committitur parti principaliùs & primò, committitur toti, ut homo potius uidet quàm oculus, & potestas audiendi potius est hominis, quàm aurium: & sic de reliquis humanis uiribus. Et oculus potius est hominis, quàm suus. ergo similiter in corpore mystico ecclesiæ, potestas spiritualium singularium hominum prius erit in ecclesia tota. Respõdetur, quòd sicut Aristo. dicit, parabola, & analogia nõ oportet nec potest per omnia esse similis: aliâs iam non parabola, sed ipsa eadem res esset. Et ideo ut dicit S. Tho.{ S. Tho. } 3. parte, Licet corpus naturale, & mysticũ multa habeant similia, nõ tamẽ omnia, sed differunt non paucis, non solùm quantùm ad esse naturale, quia omnis potestas corporis naturalis oportet esse simul. Ecclesia* autem constat ex omnibus fidelibus ab Abel iusto, usque infinẽ seculi: sed multo magis quantũ ad spiritualia. Vnus enim homo est capax gratiæ, & alterius formæ spiritualis, quæ non potest committi immediatè toti. itẽ pars naturalis est præcisè proter totũ in corpore: in ecclesia singuli homines sunt propter Deum, & propter se solùm, nec bonũ priuatum ordinatur ad bonum totius, saltem præcisè, nec principaliter, sicut nec gratia, nec fides, nec spes, nec aliæ formæ supernaturales sunt immediatè in tota communitate: sic nec potestas spiritualis, quæ est æquè, aut plus etiã supernaturalis. Ad confirmationem respondetur ex Caietano in apolo. c. 6. cõcedẽdo, quòd * in concilio est immediate potestas ecclesiastica etiã ratione totius. Sic enim nomine concilii fiunt absolutiones, & damnationes, & omnia decreta: ut etiam in primo concilio Apostolorũ, Actuum. 15.{ Act. 15. } habetur, scilicet, Placuit nobis collectis in unum, & uisum est Spiritui sancto & nobis. Et sic est in tota synodo quasi una potestas. & ideo etiam reclamantibus aliquibus ex concilio, tamen nomine totius cõcilii decernitur, & dicitur totum concilium facere: sed hanc potestatem non habẽt, quia representẽt totam ecclesiam uniuersalẽ, ut imaginãtur alii, nec ex cõmissione Christi facta immediatè, uel toti ecclesię, uel cõcilio, sed solùm quia est unio & congregatio ex potestatibus ecclesiaticis. Et probatur, Respublica circa temporalia potest administrare se suo arbitrio: & ideo nihil obstat, quin potestas ciuilis sit apud eam: sed circa spiritualia non suo arbitrio, sed Christi gubernãda est. In summa, Potestas ciuilis non est nisi licentia, & posse licitè, potestas autem ecclesiastica dicit efficaciam ad spiritualia: dico inquam, quòd illam potestatem non habent qui in concilio congregãtur, quia reputent ecclesiam totam uniuersalem, ut falssò alii imaginantur, nec ex cõmissione Christi facta immediatè toti ecclesiæ, uel concilio, sed solùm quia est unio, uel congregatio ex potestatibus ecclesiasticis, & à singulis deriuatur ad totum. & ideò nihil posset totum concilium, quod non possent Patres per se singuli secũdum suam potestatem: unde hęc potestas non est in concilio immediatè iure diuino, sed ex uoluntate Pręlatorũ, qui uolunt ex seipsis unam authoritatem, & uelut unum corpus constituere. Imò non solùm in synodo uniuersali, sed etiam in prouinciali, uel etiã totius Oriẽtis: sicut cũ omnes cõueniunt ad celebrandum illud cõcilium, esset etiam una authoritas in tota illa congregatione ratione suæ totalitatis. Sequitur siquidem, quòd dato, quòd omnes episcopi essent ęquales, id est, quòd nullus esset superior alio: tamẽ decreta concilii obligarẽt omnes, nec possent rescindi ab aliquo illorum: & tamen notũ est, quòd non imaginantur etiam aduersarii, ꝙ illi habent potestatem à tota plebe prouinciarum suarum, nec quòd sit etiam aliqua potestas ecclesiatica immediatè in tota una prouincia, quia eadem ratione ponetur in tota una parochia: quod omnino esset absurdum sentire uel dicere profectó. Ergo ita se habet totũ concilium uniuersale ad ecclesiam uniuersalẽ, sicut concilium prouinciale ad prouinciam: & fictitium omnino est aliud imaginari. Est itaque solùm potestas immediatè in toto concilio ex uoluntate prælatorum: qui instituunt unam potestatem, & authoritatem, cui etiam seipsos subiiciunt, sicut partes toti: hoc enim significat, quòd uolunt congregare conciliũ, quòd uolunt stare decretis eius. Ad secundam cõfirmationem respondetur primò, Hoc solùm inuenitur in modernis conciliis, ut Basiliensi, Constantiensi, non autem in antiquis. Nec mirũ est, si in modo loquendi erratũ sit. Secũdò dico ut suprà, Quòd reputãtur nõ tãquã uicarii, uel legati, sed tanquã patres & pastores, & tutores ecclesię. Ex quo sequitur cõtra sentẽtiam, uel imaginationem aliquorum scholasticorum, quòd si casu omnes episcopi Christianitatis conuenirent in unum locum non animo celebrandi concilium, nulla esset immediatè potestas ecclesiastica in tota illa multitudine. Non enim locus, aut corporalis congregatio dat eis illam potestatem, sed uoluntas eorum. Vnde si nulla erat potestas in omnibus simul, cũ essent in suis prouinciis, nec etiam est cũ sunt in eodem loco, & in eodẽ tẽplo: aliâs eadem ratione si episcopi unius regni conuenirent ad curiam causa uisitandi Regem, iam esset ibi cõcilium Et si obiicias, quia iam hoc est determinare, quòd cõcilium non sit supra papam, contra determinationem Parisiensium (si enim nulla est potestas in concilio nisi deriuata à patribus, sequitur manifestè nõ esse maioris potestatis quã papa) respõdetur primò, In præsentia nihil constitui disputare de illa odiosa comparatione papæ & concilii. Secundò, ea quæ dicta sunt, non pugnant cum aliqua sententia illorum circa illam congregationem. undecunque enim cõcilium habeat potestatem, & si deriuetur ab ipsis prælatis: potest teneri quòd est maior in toto concilio, quàm in papa, sicut in concilio prouinciali, quàm in quocũque prælato concilii. Si hoc non placet, posset teneri, quòd potestas in cõcilio est immediatè à Deo, sed non quia tenet locum totius ecclesiæ uniuersalis, sed quia est unio ex omnibus prælatis ecclesiæ, etiam si omnes alii Christiani dissentirẽt. Et adhuc etiã cum ista opinione stat utraque sentẽtia de cõparatione papæ & concilii. Ad secundum argumentum principale disputaturus sum paulo pòst, ad quẽ spectat electio summi Pontificis. Sed in præsentia primò nego, quòd Cardinales nomine ecclesiæ uniuersalis eligant, sed ex ordinatione ecclesiastica, uel summi Pontificis, ut potest ea dicam. Secũdò dico, quòd dato, quòd ad uniuersalem ecclesiam spectet electio, non ualet consequentia, ergo in ecclesia est potestas, uel authoritas ecclesiastica immediatè. Antecedens est notum in iure, quòd nõ oportet ut electores habeant authoritatem ad quem eligunt, sicut patet de electionibus Imperatoris: imò electores abbatum nullam habent authoritatem, uel dignitatem, si habent authoritatẽ, & potestatem applicandi dignitatem illi. Ad tertium argumentum respõdetur ex domino Caietano. in Apolo. c. 2. ad cuius euidẽtiã inquirendum est quid nomine ecclelesiæ intelligatur in illo loco, Dic ecclesiæ: & cùm sit sermo de ecclesia, ad quam spectat audire, & iudicare, oportet ut ecclesia accipiatur, uel pro ecclesia uniuersali, uel pro ecclesia uniuersaliter, id est pro omni ecclesia, uel pro aliqua particulari ecclesia, uel indistinctè pro qualibet ecclesia. Dico ergo primò, quòd non potest accipi solũ pro ecclesia uniuersali: quia clarum est, quòd ad corrigendum fratrem nõ oportet me ire ad concilium uniuersale. Item etiam, quia cùm eadem uerba dixerit beato Petro, sicut ecclesiæ: scilicet, Quodcunque ligaueris super terram, &c. negari non potest, quin etiam Petrus habeat illam potestatem, quam dicunt datam ecclesiæ: ergo non solùm potest intelligi ecclesia uniuersalis. Et per idẽ patet, quòd non intelligitur de aliqua ecclesia particulari, puta Mediolanensi, quia nõ oportet nos recurrere ad illam ad correctionem fratris nec etiã de omni collectione propter ecclesiæ admonitionem. Restat ergo quòd accipiatur pro ecclesia indistinctè, seu indefinitè: ita quòd ecclesiæ datum est iudicium fratris, non determinando hanc uel illam: & quoniã actor sequitur forum rei, determinatur ad ecclesiam fratris peccantis siue propria, siue cõmuni, & superiori: & ille est apertꝰ sensus illius pręcepti. Sed dubiũ est, quid significetur nomine ecclesiæ in illo loco: & breuiter dico, ꝙ potest intelligi cõuocatio, seu collectio fidelium. Sed dicũt aduersarii, quòd hoc loco ecclesia significat communitatem fidelium, non in seipsis, sed in pręlatis eorũ, siue papa intersit siue nõ. Sed ꝙ ille nõ sit sensus liter alis, ostẽditur, quia utrobique oportet sumi eodem modo respectu cuiuscũque particularis. Certũ est autẽ, quòd si peccator sit de ecclesia Mediolanensi, si ad correctionem ipsius procedendũ est, non oportet dicere ecclesiæ Mediolanensi, id est, communitati Mediolanensium, siue episcopus sit, siue non. Vnde dico, quòd licet ex ui uocabuli ecclesiæ non aliud intelligatur nisi communitas fidelium, tamen ex uerbis sequentibus, Si ecclesiam nõ audierit, &, Quæcunque solueritis super terram, & c. cõstat accipiendum esse pro ecclesia habente authoritatem. Et cùm hęc non sit sine prælato, constat intelligi non posse ecclesiam pro aliqua congregatiõe sine prælato, sed clauditur ipse prælatus: quod & aliter probatur. Nam si in nomine ecclesiæ non includitur prælatus illius, oportet alterum duorum, uel quòd ecclesia particularis habet potestatem iurisdictionis etiam inuito episcopo, uel quòd nomine ecclesiæ non intelligitur ipsa communitas. Certum est enim quòd ecclesia, de qua dicitur, Dic ecclesiæ, habet potestatem excommunicandi: & certè ita est, quòd nomine ecclesiæ in illo loco intelligitur prælatus, qui est caput ecclesiæ. hoc enim est dicere ecclesiæ, sicut iudicium episcopi dicitur iudicium ecclesiæ: & excommunicatus ab episcopo dicitur excommunicatus ab ecclesia. Dictum est autem, Dic ecclesiæ, & non episcopo, quia intelligitur, quòd dicitur dici episcopo, non tanquam priuato, sed in foro publico. & ideo dicitur, in foro, & iudicio ecclesiæ. & hoc apertè manifestatur: quia usus illius præcepti in ecclesia talis est ut dicatur peccatum fratris prælato, & tunc intelligimus dixisse ecclesiæ. Dixit autem, Amen dico uobis, quodcunque solueritis, &c. in plurali numero, uel quia iudicium ecclesiæ licet fiat authoritate unius prælati, tamen non debet fieri nisi per multos: uel simpliciter quia erant futuri multi prælati, & multæ ecclesiæ. Dico præterea cum Caietano, quòd in loco Matth. 17.{ Matt. 17. } nulla potestas uidetur data. Nam ex illo, Dic ecclesiæ, non datur aliqua potestas sed præcipitur denuntiatio: per illa uerò, Si ecclesia non audierit, sit tibi tanquã ethnicus & publicanus, præcipitur euitatio: per illa uero uerba, Quæcunque solueritis, &c. patet nullam dari authoritatem, quia per eadem uerba dictum est Petro, Quodcunque solueritis, &c. Matth. 16.{ Matth. 16 } etiam non est data ei aliqua potestas, sed postea Iohan. ultimo, Pasce oues meas. Sed significatur solùm quantæ efficaciæ esset futura sententia ecclesiæ, quam illic non dat, sed solùm uel permittit, uel supponit, & demum ad ueritatem illorum non oportet quòd ecclesia habeat immediatè authoritatem à Christo, sed satis est, quòd habeat à suo prælato, uel prælatis congregatis, uel ab ipso papa. adhuc enim ecclesia haberet potestatem, & quilibet teneretur audire ecclesiam: ergo frustra comminiscitur hanc potestatem. Ex omnibus sic patet, quòd ex eo loco, Matth. 18.{ Matth. 18. } nullo modo habeatur, quòd sit aliqua authoritas iure diuino immediatè nec in ecclesia uniuersali, nec etiam in concilio, quamuis hoc secundum possit probabiliter dici in sensu suprà explicato. Hunc locum prolixiùs tractaui: quia aduersarii nihil aliud ex scripturis afferunt ad probandum quòd iure diuino sit authoritas in ecclesia uniuersali immediatè, & in concilio. Addit Caieta. quòd in die Cœne fuit institutum sacramentum ordinis, & per consequens quando Dominus dixit ea uerba Matth. 18. nõ erat potestas episcoporum, nec presbyterorum, & per consequẽs non dedit tunc potestatem concilii, quod constat ex episcopis & presbyteris. Ad quartũ nõ est opus multis, & primùm potiùs alii prælati solent dici ministri ecclesiæ, quã papa: & certũ est, quòd non dicuntur ministri ecclesiæ, quia acceperint authoritatẽ ab ecclesia uniuersali: sed uel quia ministrant ecclesiæ uel in ecclesia: uel quia à principe ecclesiæ sunt instituti. Et clarum est, quòd etiam si nihil authoritatis ponatur in ecclesia uniuersali, nihil hominus dicerentur ministri ecclesiæ. Cæterùm quòd potiùs debeant dici omnes tam papa quàm alii prælati ministri Christi quàm ecclesiæ, patet ex Paulo, Si ꝗd donaui, in Christi, &c. 2. Cor. 2.{ 2. Cor. 2. } & alibi. Sic nos existimet homo, ut ministros Christi. 1. Corin. 4.{ 1. Cor. 4. } Omnis potestas spiritualis & ecclesiastica est quoddã donum Dei, & pure supernaturale. Sicut ergo alia dona, ut gratia, charitas, fides, & prophetia non data sunt primò ecclesiæ, sed primò conueniunt particularibus personis, & est fides in ecclesia, quia aliqui particulares credunt: ita etiam potestas ecclesiastica data est certis personis primò, & per illos conuenit ecclesiæ. & omnino est commentum sophisticum, imaginari potestatem ecclesiasticam in communitate, qua nunquam esset usura, sed omnia geruntur, & semper gesta sunt per prælatos qui deriuati sunt ab Apostolis, sicut re uera si à natura essent principes in republica ciuili, & omnes magistratus sufficiẽtes ad gubernationem reipub. profectò frustra somniaremus potestatẽ ciuilem in republica immediaté. 
 
 SECVNDA QVAESTIO PRINcipalis, An potestas ecclesiastica sit Christianis. SVMMA. -  1 Christiani omnes, quòd nec sint sacerdotes, nec omnes æquales, sed quòd sit orden in ecclesia, & gradus ecclesiasticæ potestatis. -  2 Christiani an sint aliqui, quibus conuenire non poßit potestas ecclesiastica. -  3 Mulieres, quòd nec sacerdotes esse poßint, nec aliquẽ ordinem aut potestatem ecclesiasticam habere, quæ sit de iure diuino. -  4 Abbatissæ, & aliæ monasteriorum & uirginum matres, quòd nullam habeant potestatem nec iurisdictionem spiritualem. -  5 Monachæ an non teneantur obedire Abbatissæ. -  6 Iure diuino quòd nullus alius de numero Christianorum præter fœminas excluditur à potestate ecclesiastica, siue ordinis siue iurisdictionis. -  7 Potestas ecclesiastica siue ordinis, siue iurisdictionis. quòd tota fuerit in Petro Apostolo. -  8 Apostoli omnes an habuerint potestatẽ immediateã Christo, an solus Petrus à Christo, & alij à Petro. -  9 Potestatem omnem, quam Apostoli habuerunt, quòd receperint immediatè à Christo, probatur. -  10 Apostoli, an æqualem acceperint cum Petro potestatem. -  11 Petrus, quòd inter Apostolos omnes fuerit authoritate, & potestate primus & princeps, cum summa supra totam ecclesiam potestate. -  12 Potestatẽ ecclesiasticam aliquam, quòd nullus alius à Christo uideatur accepiße, præter sacros Apostolos. -  13 Potestas ecclesiastica quòd non solùm fuerit in Apostolis, sed etiam in alijs. -  14 Potestas omnis ordinis & iurisdictionis, quæ priùs erat in Christi Apostolis, quòd illis defunctis perseuerauerit in ecclesia, probatur. -  15 Gradus ecclesiæ, quód perseueraturi sint in ecclesia usque ad ultimum iudicium, & mortuorum resurrectionem. -  16 Potestas ordinis in ecclesia, quòd tota deriuata sit, & pendeat immediatè ab episcopis. -  17 Petro Apostolorum principe defuncto, quòd aliquis ei successerit cum simili & authoritate, & potestate iurisdictionis in totum orbem. -  18 Petro mortuo, quòd ecclesia habeat potestatem subrogandi, & instituendi alium loco illius, etiam si petrus nihil de hoc prius constituisset. -  19 Electio summi Pontificis ad quem spectaret cardinalibus deficientibus, negligentibus, aut perniciose inter se dißidentibus. -  20 Electio summi Pontificis deficientibus cardinalibus, &c. quòd non uideatur spectare ad totum clerum. -  21 Sedes apostolica in quocunque casu uacaret, manendo in solo iure diuino, ad quem spectaret electio. -  22 Petrus beatus, quòd uel solus, uel cum alijs apostolis potuerit constiture formam, & rationem, qua post obitum eligeretur ei successor. -  23 Petrus beatus, quòd potuerit eligere, & designare successorem, qui, eo defuncto, sine alia electione esset summus Pontifex. -  24 Eligendi summum Pontificem ratio, quæ nunc seruatur in ecclesia, quòd non sit de iure diuino. -  25 Eligendi summum Pontificem ratio, quòd sit ex constitutione, & authoritate ecclesiæ, aut summorum Pontificum, quæ eadem est, & eadem authoritate mutari posset. -  26 Apostolis alijs quòd successerit nemo cum æquali potestate & authoritate iurisdictionis. -  27 Apostolorum aliorum quilibet à Petro, quòd potuerit relinquere successorem, licet non uniuersalem, saltem in quacunque prouincia uoluisset, qui esset uerus episcopus illius prouinciæ. -  28 Apostoli, quòd non solùm potuerunt relinquere sibi successores, sed etiam quilibet successorum eorum potuerit similiter sibi relinquere successorem. -  29 Episcopus quilibet, quòd in sua prouincia potuit condere legem, ut præsbyteri eligerent episcopum, uel aliam formam institutionis dare, etiam sede Petri in consulta. -  30 Petri successores, quòd potuerunt, & possunt pro suo arbitrio episcopos creare in singulis prouinciis, & quascunque leges de hac re priùs latas tollere, & nouas condere, prouincias distinguere, & omnia ad hoc spectantia pro suo iudicio, & potestate facere. PRIVSQVAM ueniamus ad solidam & germanam ueritatem, oportet ut adulterinas, & falsas sententias excludamus: quod ut commodius fiat, rursus propono quæstionem, An potestas ecclesiastica sit in omnibus aut singulis Christianis. In cuius quæstionis definitione licet omnes catholici authores satis conueniant, tamen neoterici hæretici incredibili arrogantia à tota ecclesia receptę sententiæ aduersantur, asserentes, & contendentes omnes, Christianos ex æquo esse sacerdotes, nec esse aliquos gradus ecclesiastici ordinis in ecclesia. Nec tamen multis aut rationibus aut testimoniis hoc probare laborant, sed suo more, uno, aut altero scripturarũ loco in suam sententiam detorto, mordicus hæresim suam retinent, & factionem propugnant. Sed uerba imprudentissimi in primis Lutheri ascribere satius est, in libro primo de abroganda missa priuata. ita dicit, Nos omnes eodẽ quo Christus, sacerdotes sacerdotio sumus, qui Christiani filii Christi summi sacerdotis sumus: nec ex ullo Scripturæ sanctæ testimonio id habetur, ꝙ sacerdotes rasi & uncti aliqui in nouo testamento dicantur distincti à laicis. & paulo pòst, Stat irrefragabilis sentẽtia, sacerdotes uisibiles, & à laicis diuersos in nouo testamẽto nullos esse, qui autem sunt, sine testimonio scripturarum & sine uocatione Dei sunt: hoc autem quid est aliud, quã ex diabolo esse? Et alibi dicit ꝙ puer, & mulier, & qlibet Christianus absoluere pōt à peccatis. adducit illud. 1. Pe. 2. Vos autẽ genus electũ, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquis. &c. Et eodẽ loco, Et ipsi tanquã lapides uiui superædificamini domus spiritualis, in sacerdotiũ sanctũ. Constat autẽ Petrũ loqui generaliter omnibꝰ fidelibus, & non solis ordinatis in sacerdotes. Item Ioh. in Apoc. c. 5. Fecisti nos Deo nostro regnũ & sacerdotes. & Apoc. 20. Sed erũt sacerdotes Dei & Christi eius. Quæ omnia uult dicta esse de õnibꝰ Christianis. Itẽ illud. Matth. 18. Quodcunq; solueritis super terrã, &c. generalissimè affirmat dictũ esse oĩbꝰ Christianis. ¶ Cõtra omnes hæreticos pono cõclusionẽ, Nõ omnes Christiani sunt sacerdotes eo modo, quo sunt sacerdotes ab ecclesia ordinati, id est cũ potestate consecrandi eucharistiam, & absoluẽdi à peccatis. Vel ponatur sub aliis uerbis sic, Nec* omnes Christiani sunt sacerdotes, nec ōes sunt æquales, sed est ordo in ecclesia, & gradꝰ ecclesiasticæ potestatis. Hãc quæstionẽ totãq; hanc disputationẽ, quàm potero paucis absoluã. Postquã enim nulla cũ catholicis nobis cõcertatio est, sed solũ cũ hæreticis, nihil operæ pretiũ facturũ me puto, si religiosam, & piam prorsus concionem hoc argumeẽto diutiꝰ retinuero. Et alioqui clarissimi uiri, Rosensis episcopus, & Iodocus Clitoueus de hoc capite aduersus Lutherum doctissimè & disertissimè scripserunt, quos scio uobis familiares esse. Probo igitur conclusionem totam simul. Primò Paul. ad Roma. 12.{ Roma. 12. } totam ecclesiam quasi quoddam corpus mysticum esse dicit, quòd uariis organis & membris sit compositum. Sicut in uno, inquit, corpore multa sunt membra, omnia autem membra non eundem actum habent, ita multi unum corpus sumus in Christo, singuli autem alter alterius membra: habentes autem donationes secundum gratiam, quæ data est nobis, differentes, &. 1. Cor. 12.{ 1. Corin. 12. } Si corpus unum est, & mẽbra habet multa, omnia autem membra corporis cum sint multa, unum tamen corpus sunt: ita & Christus & corpus nõ est unum mẽbrum, sed multa. Si dixerit pes, quoniam non sum manus, non sum de corpore, non ideo non est de corpore? si totum corpus oculus, ubi auditus? si totum auditus, ubi odoratus? nunc autem posuit Deus membra unumquodque sicut uoluit. quòd si essent omnia unum membrum, ubi copus? nunc autem multa quidem membrau, num autem corpus. Et in principio illius. c. Diuisiones gratiarum sunt, idem autem Spiritus, & diuisiones ministrationum sunt, idem autem Dominus, & diuisiones operationum sunt, idem uerò Deus, &c. Rogo, & appello religiosas, & pias aures, si omnes in ecclesia æquales sunt, quo modo fecit Deus, ut Paulus dicit uaria membra, manus, pedes, oculos, aures, in corpore ecclesiæ? omnes sumus oculi Luthero, ubi ergo pedes? aut quomodo erit uerum, quod Paulus in eadem epistola & cap. subiungit, Non potest autem dicere oculus manui, Opera tua non indigeo: aut iterum caput pedibus, Non estis mihi necessarii? Certè si Lutherum audiamus, pedes poterunt dicere capiti, Nõ es nobis necessarium. sic enim ipse docet, pedes hoc est plebem, sic non indigere capite, hoc est sacerdote, sed omnes eos esse sācerdotes. Item in eodem loco Paulus, Et quosdam quidem posuit Deus in ecclesia, primò Apostolos, secundò Prophetas, tertiò Doctores: & alios item gradus ecclesiæ recenset, ubi omnino uidetur sanctus Apostolus ex instituto uelle elidere arrogantiam eorum, qui omnes in ecclesia æquare uolebant: uel rursus superbiam reprimere aliquorum, qui in altiore gradu constituti, inferiores cõtemnebant: aut certè plebem admonere, ne se eo minus in corpore Christi cõtentos reputarẽt, quòd inter gradus ecclesiasticos non censerentur. In eandem sententiam scribit ad Ephes. 4.{ Ephes. 4. } Et ipse dedit quosdã quidẽ Apostolos, alios autẽ Prophetas, alios uerò Euãgelistas, alios aũt Pastores, & Doctores, ad cõsummationẽ sanctorũ, in opus ministerii in ædificationem corporis Christi: Iohan. itẽ Apoc. 21.{ Apoc. 21. } Ego Iohãnes uidi sanctã ciuitatẽ, nouam, descendentẽ de cęlo, à Deo paratam, sicut spõsam ornatam uiro suo. Qua ratione erit ecclesia ciuitas, in qua nulli sint magistratus, nulli moderatores, & nullus ordo ciuiũ, sed æqualitas, uel cõfusio potius, & turba pro suo cuiusq; arbitrio & libidine agentium? Nec enim est ciuitas, ut Orator ait, quæcunque in unum locum quorum eunque hominum multitudo consistit. Idem Aposto. 1. Timot. 5.{ 1. Timoth. 5. } ut nemini citò manus imponeret: certè ut sacerdotem consecraret. Idẽ 1. Timo. 4.{ 1. Timoth. 4. } Noli negligere gratiam quæ in te est, quæ data est tibi per prophetiam cũ impositione manuum presbyteri. Et 2. Timoth. 1.{ 1. Timoth. 1. } Vt resuscites gratiam, quæ est in te, per impositionem manuum mearũ. Titum præterea admonet c. 1. ut constituat per ciuitates presbyteros. In Actibus Apostolorum de Paulo, & eius collegis legitur constituisse per diuersas ecclesias presbyteros. Actuum 20.{ Act. 20. } Paulus ad presbyteros Asiæ Miletum accersitos. Vos, inquit, posuit Spiritus sanctus episcopos regere ecclesiã Dei. Certè ipse Apostolus Paulus 1. ad Corinth. 3.{ 1. Corin. 3. } apertè distinguit plebem à sacerdotibus. Dei enim sumus, inquit, adiutores, Dei agricultura estis. Sed uideo uobis ingratam esse orationem hanc sanè, in qua in re nõ dubia utar argumentis non necessariis: relinquam enim primam hanc conclusionem tanquam certam, non omnes Christianos esse æquales in potestate ecclesiastica. Certè Tertullianus, cuius authoritas, quod ad antiquitates spectat grauissima est, de præscriptionibus hæreticorum execratur, non solùm quòd noui hęretici dicunt omnes Christianos esse ex æquo sacerdotes, sed ordinationes tam incertas. Ordinationes (inquit) eorum leues, temerariæ, inconstantes: itaque alius hodie episcopus, cras alius, hodie diaconus, qui cras lector, hodie presbyter, qui cras laicus: nam apud eos laicis sacerdotalia munera iniunguntur. ¶ Sed ex hac quæstione emergere uidetur dubium non contemnendum, An* sint aliqui Christiani, quibus conuenire non possit potestas ecclesiastica. Et primò quidem dubitatur de mulieribus, an sint capaces ecclesiastici ordinis, & potestatis. Et quidem uideri possit, quòd sint, ex eo quòd Paul. ad Gala. 3.{ Gala. 3. } dicit. quòd non est Iudæus nec Græcus, non est seruus, nec liber, non est masculus, nec fœmina in Christo Iesu. quare nõ uidetur quòd ad ministrandum Christo in ordine ecclesiastico fœminæ reiici debeant in lege Christi. Item prophetia est (ut uidetur) tantæ dignitatis, sicut potestas ecclesiastica, quæ tamen mulieribus aliquando communicatur, ut patet de Deborah, ut patet 4. Regum. ¶ Hoc nõ obstãte pono cõclusionẽ, Mulieres * nec sacerdotes esse possunt, nec aliquem ordinem, aut potestatem ecclesiasticam habere, quæ quidem sit de iure diuino. Hanc conclusionem uideo placere omnibus authoribus, atque adeò, quanquam defendi contrarium non absurdè fortasse possit, tamen ne more iureconsultorum nouas conclusiones afferamus, ex sententia doctorum probo hanc conclusionem. Primò, Nam ordines, & potestates ecclesiasticæ omnes ordinantur (ut latè à nobis disputatum est) ad gubernationem populi, & directionem in finem spiritualem, sed ex sacris literis hæc non possunt conuenire mulieri. unde. 1. Corin. 14.{ 1. Corin. 14. } Mulieres in ecclesia taceant, non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse: si quid autem uolunt discere, domi uiros suos interrogent, turpe enim est mulieri loqui in ecclesia. Et ne quis putet hoc esse Pauli præceptum, & non iure diuino, adiunxit, Si quis uidetur propheta esse aut spiritualis, cognoscat quæ scribo uerbis, quia Domini sunt mandata. Et. 1. ad Timo. 2.{ 1. Timot. 2. } Mulier in silentio discat cum omni subiectione, docere autem mulieri non permitto, nec dominari in uirum, sed esse in silentio. Ita etiam fuit constitutum in concilio Carthaginẽsi, ut refert̃ 23 dist. c. mulieres. & Ambrosius est in eadẽ sentẽtia. ut 33. quæstiõe 5. c. mulieres. Philosophus. 1. Ethicorũ dicit, corruptionẽ esse reipu. ut principatus & administratio ad fœminã deueniãt. Itẽ dominus nullã potestatẽ legitur cõmisisse mulieri, etiam sanctissimę, simul & sapiẽtissimę matri, ut patet in cœna, & post resurrectionem. Item nõ cõmittitur eis, ut præsint uiris, sed cõtrà, ut sint subiectæ. Vnde Gen. 3.{ Gen. 3. } Sub uiri potestate erit. Et quod profectò me plus mouet est, quòd in tam longa annorum serie, in tanta copia optimarum, & sapientissimarum fœminarum, nunquam ecclesia tentauit ad potestatem aut ministeriũ ecclesiasticũ aliquã assumere. Hoc autem magnũ argumẽtum apud me & in hac, & similibus causis est, ꝙ nũquã factũ est, cùm fuerit magna occasio & copia faciẽdi, putem ideo non esse factũ, quod fieri nec licuerit nec potuerit. Itaque sic puto nec licere quidem fœminam quocunque diuino ordine sacrare: quod si secus actũ sit, nihil omnino agi: sed tamen etiam si hoc uerum sit, dubitari tamen potest, an mulieres, quæ in monasteriis uirginibus præficiuntur, aliquam potestatem ecclesiasticam habeant, saltem iurisdictionis, si ordinis habere non possunt, qualem Abbatissæ usurpant, ferentes leges & præcepta ad formam & morem episcoporum. Respondeo, Nec de hac quæstione magnam uideo controuersiam inter theologos. Nam de iureconsultis uideant ipsi quid sentiant. Itaque ex sententia S. Tho. & meliorum theologorum pono cõclusionem, Abbatissæ,* & aliæ matres monasteriorum, & uirginum nullam habent potestatem spiritualem, nec iurisdictionem spiritualem. Probatur, Quia tota potestas spiritualis ortum habet à clauibus, mulier autem non potest habere claues, quia sunt propriè sacerdotum: ergo nec iurisdictionẽ spiritualem. Et licet aliqui habeant iurisdictionem spiritualem, qui non sunt sacerdotes, nec habent claues, nullus tamen habet iurisdictionem spiritualem, qui non sit capax & sacerdotii, & clauium. Et confirmatur hoc, Nam nõ sunt peioris conditionis religiosi professi, qui tamen nõ sunt clerici quantùm ad hoc, quàm religiosæ fœminæ: sed religioso non clerico, ut omnes dicunt doctores, non potest committi iurisdictio spiritualis: ergo multo minus fœminæ cuicunque. Item non potest absoluere: ergo nec ligare. Certè non ad eandem spectat potestatem. Itẽ quicũque habet iurisdictionẽ extra forum pœnitẽtiæ, potest excõmunicare: omnis enim iudex habet uim coactiuam: fœmina hoc non potest: ergo. Itẽ non habet sciẽtiam spiritualem, nec ad eam spectat habere: ergo non potest iudicare de spiritualibus. Esset enim periculosissimũ cõmittere salutẽ spiritualem animarũ ei, qui iudicare nõ possit quid expediat, aut noceat animarũ incolumitati. Ex quo sequitur, ꝙ tales Abbatissæ nõ possunt aliquid mãdare in forma præcepti, putà in uirtute Spiritus sancti, & sanctæ obedientiæ, & sub præcepto: nec si faciat, tenet factum, ita quòd obliget tanquã præceptum episcopi, aut Abbatis, aut Prioris. Esset enim absurdũ cõmittere huiusmodi potestatem, quę magnam eruditionem exigit, ad discernendum quæ materia sit digna tali censura, uel qualis sit huiusmodi obligatio, imò nec intelligere posset an quis transgressus esset huiusmodi præceptum. *¶ Et si quærat quis fortasse, an non monachæ tenentur obedire Abbatissæ? Dico ꝙ tenẽtur primò, quia tenentur seruare regulam suã, ubi continetur obedientia Abbatissæ. Secũdò dico, quòd tenentur præceptis eius ad modum, quo filiæ, uel filii tenentur obedire patri: peccant enim trãsgressores præceptorũ patris, nec tamẽ pater habet iurisdictionẽ spiritualem: & tandem tenentur obedire Abbatissæ, sicut tenent̃ ad alia statuta suæ regulæ, ubi nõ est spiritualis p̃ceptio. Vel dico, ꝙ absolutè nolle obedire Abbatissæ, est mortale: sed Abbatissa non pōt facere noua præcepta. Hæc autẽ oĩa dicta sunt ratione iuris positiui, non diuini quãuis enim mulier iure diuino o no possit habere, uel ordinem, uel dignitatem spiritualem, & iurisdictionem, posset tamen habere potestatem aliquam iurisdictionis spiritualis, sicut & laici possent, nisi iura prohiberent: iura autem non plus concedunt in hac parte Abbatissę, quàm laicis. ¶ Vltima conclusio circa hãc materiam, Nullus* alius de numero Christianorum, præter fœminas, excluditur diuino iure à potestate ecclesiastica, siue ordinis, siue iurisdictionis. Vnde dico cum doctoribus, quòd etiam puer potest fieri sacerdos, & amentes, & in uniuersim omnes Christiani. Et differentiam assignant doctores, quia illi peruenire possunt ad statum, ubi possint commodè exercere potestatem. est enim impedimentum contingens, secus in fœminis. Doctores tamen excludunt pueros à consecratione episcopali iure diuino, ita, ut si puer consecretur in episcopum, consecratio non teneat, sed certè nõ adeò graui ratione permoti. Atque adeò si concedimus posse in sacerdotem consecrari, non satis uideo quid obstet, quominꝰ & episcopus possit ordinari, sed in medium hoc relinqui potest, nec quicquã habeo certi asserere. *¶ Diximus hactenus, in quibus nõ sit, aut esse nõ possit ecclesiastica potestas. Restat ut iã dicamus in quibꝰ inueniat̃ huiusmodi potestas. Et ut ad originẽ suã totã rẽ reuocemus, sit prima cõclusio, Tota potestas ecclesiastica et ordinis & iurisdictionis fuit in Petro Apostolo. Hæc cõclusio nota est ex Euãgelio Mat. 16.{ Matth. 16. } Tibi dabo claues regni cælorũ, & super hãc petrã ædificabo ecclesiam meam. Et Iohan. ultimo{ Iohã. ultimo }, Pasce oues meas. In ominibus Apostolis fuit potestas ecclesiastica ordinis, & iurisdictionis. Hæc etiam nota est. Dictum est enim omnibus simul, Hoc facite in meam commemorationẽ: et, Quorũ remiseritis peccata. & Quodcũque solueritis, &c. Luc. 22.{ Luc. 22. } Mat. 18.{ Mat. 18. } Ioh. 20.{ Iohan. 20. } Sed est circa quæstionem hanc primũ dubiũ, * An omnes Apostoli habuerint potestatẽ immediatè à Christo, an solus Petrus à Christo, & alii à Petro. Et de potestate quidem ordinis, de qua minus dubitãdum uidebatur, non omnino uidetur esse certum. Nam & Iacobus ordinatus fuit episcopus Hirosolymitanus post ascensionem Domini à Petro, Iacobo, & Iohanne, ut habetur in c. porrò. d. 66. & Paulus, ac Barnabas ordinati etiam ab aliis fuerũt. legitur enim. Actuum. 13.{ Actuum. 13. } Segregate mihi Paulum & Barnabam. Et subiungitur, Imponentes illis manus, dimiserunt. ubi glo. in modum ordinatorum. & tamen non est dubitandum, quin Paulus tantam potestatem acceperit à Christo, quantam alii Apostoli acceperunt. Non enim certum uidetur, quòd omnes Apostoli habuerint totam potestatem ordinis à Christo, quanquã de hac potestate satis doctores conueniũt. Sed de potestate iurisdictionis bona pars Christianorũ, & quidẽ grauissimorũ, contendunt, solum Petrũ habuisse à Christo eã potestatẽ, cæteros autẽ omnes à Petro. Quod probant primò magnorũ quidẽ uirorũ authoritate, ut Anacleti, Cypriani, Aug. Leonis, Alex. Quorũ ego uerba recitare supersedeo, eo ꝙ re uera non significãt id, quod authores huiꝰ sentẽtiæ uolũt. Si ꝗs cupit uidere, legat apud cardinalẽ Turrẽ Crematã libro. 2. c. 54. sed eorũ sanctorũ testimonia eò tẽdũt, ut asseuerẽt solùm omnẽ authoritatẽ post Petrũ, à Petro habuisse originẽ, ab eóque pendere, ipsúmque Petrũ principẽ fuisse tum aliorum Apostolorũ, tum autẽ totius ecclesiæ Christi: quod tãtũ abest ut nos negemus, ut pro intolerãdo errore cõtrariã sentẽtiã habeamus. Sed si testimoniis nõ efficiunt quod uolũt, rationibus hoc euincere conantur. Et prima ratio eorũ est, Nã Apostoli nõ habuerunt subditos ab ipso Christo: ergo nec iurisdictionẽ, quæ nisi in subditos esse nõ potest. Antecedẽs probatur, Quia uel oẽs homines, uel certos. Non secundũ: quia uolũtariè diceremus hos potius quàm illos, cùm in Euãgelio nõ habeatur: nec oẽs dedisse uidetur. fuissent enim multi Pastores, & ex æquo habẽtes plenitudinẽ potestatis in ecclesia, qđ in omni principatu uitiosum est. Multitudo enim principũ est pernitiosa, ut Aristo. etiã dicit. 12. Metaphy.{ Aristo. } &, Omne regnũ diuisum desolabitur. Præterea nõ esset unum ouile, & unus pastor gregis Christi, si essent multi pastores ex equo. Pręterea nõ uidet̃ quomodo Petrus fuisset princeps & caput supra alios Apostolos, si alii similẽ cũ Petro à Christo potestatẽ accepissent. ¶ Verũ ꝗa in cõtrariũ uidet̃ stare Euangeliũ, pono talẽ conclusionẽ, Omnẽ* potestatẽ, quã Apostoli habuerũt, receperũt ĩmediatè à Christo. Probat̃ primò, Omnibꝰ dictũ est Mat. 18.{ Matth. 18. } Quæcũq; solueritis suꝑ terrã, &c. Itẽ omnibꝰ, Hoc facite in meã cõmemorationẽ. Itẽ, Quorũ remiseritis peccata, Ioh. 20.{ Iohan. 20. } & Mat. ultimo{ Matt. ultimo. }, Eũtes ĩ mũdũ uniuersum, prędicate Euãgeliũ omni creaturæ. & Io. 20.{ Iohan. 20. } Sicut misit me Pater et ego mitto uos. Itẽ Christus fecit eos omnes Apostolos, ut patet Matt. 10.{ Matt. 10. } & Mar. 3.{ Mar. 3. } & Luc. 6.{ Luc. 6. } &. 1. Cor. 12.{ 1. Cor. 12. } & ad Eph. 4.{ Ephes. 4. } sed ad officiũ Apostolatus spectat potestas ordinis & iurisdictionis: ergo utrãque habuerũt Apostoli à Christo. Vnde est cõsiderãdũ, ꝙ tria spectant ad dignitatẽ Apostolatus. Primũ, authoritas gubernãdi populum fidelem: secũdum, facultas docendi: tertiũ, potestas miraculorũ. Hęc ostẽdũtur primò, Luc. 9.{ Luc. 9. } scribitur, ꝙ cõuocatis Iesus duodecim Apostolis, dedit eis potestatẽ super oĩa dæmonia, & ut languores curarẽt, & misit eos prædicare regnum Dei, & sanare infirmos. Matt. quoque ultimo.{ Matth. ultimo. } Dominus dixit eis, Eũtes in mundum uniuersum, docete omnes gẽtes, baptizantes, & docentes seruare omnia, quę mandaui uobis. In prima quoque epistola ad Cor. c. 12.{ 1. Corin. 12. } Ipse posuit quidẽ Apostolos. glo. dicit, omnium ordinatores, & iudices. Itaque si Christus eos Apostolos fecit, nec Apostoli esse poterant sine potestate ordinis & iurisdictionis: ergo utraque à Christo acceperunt. Item non uidentur minorem potestatem alii Apostoli recepisse à Christo, quàm Paulꝰ: sed Paulus omnem potestatẽ, quã habuit habuit à Christo, ipse enim dicit ad Gala. 1.{ Gala. 1. } quòd non ab homine, nec per hominem habuit, potestatẽ. Et ad Gala. 2.{ Gala. 2. } disertè dicit se nihil accepisse ab aliis Apostolis, & nominatim à Petro. Qui uidebãtur inquit, aliquid esse, nihil mihi contulerunt. qui enim operatus est Petro in apostolatu circuncisionis, operatus est & mihi inter Gẽtes. Pro certo ergo mihi uidetur pronuntiandum, & tenẽdum, Apostolos omnes accepisse utranque potestatem à Christo: ¶ Sed superest dubium, An* æqualem acceperint cũ Petro: nã hæc etiã quæstio in utramque partẽ habet assertores. Sed quia ad maiora festinãti nõ uacat utriusque partis fundamenta tradere, pro sentẽtia, quã ueriorẽ puto, pono cõclusionẽ, Quòd Apostoli omnes habuerũt æqualẽ potestatem cum Petro. Quam sic intelligo, quòd quilibet Apostolorũ habuit potestatẽ ecclesiasticam in toto orbe, & ad omnes actus ad quos Petrus habuit. Hęc probatur primò quo ad primã partem ex loco iam citato Matth. ultimo. Euntes in mundũ uniuersum, &c. & sine exceptione, Quæcũque solueritis, &c. Et quorũ remiseritis peccata, &c. & Iohã. 20. Sicut misit me Pater, &c. Christus aũt missus fuerat in totum orbem: ergo & in totũ orbem ipse misit Apostolos. Secunda uerò pars, quòd ad omnes actus, hoc uidetur posse probari ex eo, ꝙ (ut dictum est) authoritas gubernãdi est de ratione apostolatus: & nõ uidetur quòd sit limitata, quia nulla ratione diceretur quòd extẽdat se ad certos actus, & nõ ad alios sed potius probatur ex gestis Apostolorũ ipsorum, qui ubique terrarũ cõstituebãt ecclesias, & episcopos, & leges ferebant pro potestate: nec apparet quid Petrus posset, quod non & alii. Et Paulꝰ ad Gala. 1.{ Gala. 1. } &. 2. satis defendit se parem potestatem cum Petro habere. Hæc est apertè sententia Cypriani{ Cypria. } in epistola de unitate ecclesiæ ad Nouatianũ. & habetur. 24. q. 1. Ego dico tibi hoc, Vtique erant cæteri Apostoli, quod Petrus, pari consortio præditi, & honoris, & potestatis. Nec audienda est glo. dicens hoc debere intelligi in ordine & dignitate consecrationis, non in potestatis plenitudine: ut patere potest ipsam epistolam diui Cypriani legenti. ¶ Et ne quisquã suspicetur me uelle quicquã derogare de dignitate, aut pręrogatiua, aut primatu Petri, quẽ non solùm cũ catholica ecclesia cõfitemur, sed etiã pro uirili defendimus: pono aliã cõclusionẽ, Petrus* inter oẽs Apostolos fuit authoritate & potestate primus, & princeps cũ summa supra totã ecclesiã potestate. De hac cõclusione à doctissimis uiris non iusti solũ, sed pręgãdes libri cõfecti sunt, et editi, at que adeò ego breui me hoc loco nũc expediã, paucis modo contẽtus Euãgelii testimoniis. Primus locus est Mat. 10.{ Matt. 10. } Duodecim autẽ Apostolorũ nomina sunt hęc. Primus Simõ, ꝗ dicitur Petrus. Et Luc. 6.{ Luc. 6. } uocat Dominus discipulos suos, & elegit duodecim ex ipsis, quos & Apostolos nominauit, Simonẽ, quẽ cognominauit Petrũ, & Andream fratrẽ eius, &c. Et eodẽ ordine nominãtur & numerant̃ à Marc. c. 3. & tamẽ nulla ratione Petrꝰ potuit dici primus nisi dignitate apostolatus: nã ordine quidẽ uocatiõis, primꝰ fuit Andreas frater Petri, ut patet ex primo. c. Ioh.{ Iohan. 1. } imò Andreas iam uocatus à Christo, ut refert Ioh. inuenit Simonẽ fratrẽ suũ, & dixit ei, Inuenimus Messiã: & adduxit eum ad Iesum. Est præterea insigne testimoniũ, & omnino nõ refractario & obstinato intellectui apertissimũ, Mat. 16.{ Matt. 16. } ubi ad quęstionẽ Domini musantibꝰ & cũctantibus aliis discipulis, respõdet Petrus, Tu es Christꝰ filiꝰ Dei uiui. Cui Dominꝰ, Beatus es Simõ Bariona, quia caro & sanguis nõ, &c. sed Pater meꝰ, &c. & ego dico tibi ꝙ tu es Petrꝰ, & suꝑ hãc petrã ædificabo ecclesiã meã, & tibi dabo claues regni cælorũ. Certè uel cæco notũ esse potest pro tam præclara confessione aliquid promissum Petro præ cæteris Apostolis. Itẽ, Ego orabo pro te, & tu aliquãdo conuersus, cõfirma fratres, &c. Luc. 22.{ Luc. 22. } Nec obscurior locus est ille Ioh. ultimo{ Iohan. ultimo. } ubi cùm bis Dominus rogasset Petrũ, an se diligeret plus aliis Apostolis, illo respõdente se quidem amare, subiunxit bis, Pasce oues meas, pasce agnos meos. Prorsus est hominis præposteri, & peruersè alio qui apertũ testimoniũ interprætantis, negare Christũ eo loco uoluisse Petro pro maiori erga se amore maiorem etiam authoritatem præstare. atque uel ex his duobus locis liquidò cõstat Petro integrã authoritatẽ in ecclesia cõmissam. Cui enim data est, si Petro est negata? Licet etiã, ut dictũ est, alii Apostoli habuerint æqualẽ potestatẽ cum Petro ad sensum suprà positũ, tamẽ potestas Petri erat eminẽtior. Primò, quia potestas Petri fuit ordinaria, Apostolorum autem extra ordinaria. Secũda quę sequitur ex hac, Potestas Petri erat perseueratura in ecclesia, non autem aliorum. Tertiò, aliorum potestas nec supra Petrũ, nec supra se inuicem, Petri autẽ supra omnes alios. Quartò, aliorum potestas subordinata Petri auhthoritati. præualuisset enim authoritas Petri contra authoritatem aliorum. ¶ Sed ut aliquãdo illum locum, Pasce agnos meos, absoluã (nã difficilior alius restat) sit in hoc argumẽto hæc ultima cõclusio, Præter* sacros Apostolos nullus alius à Christo potestatẽ ecclesiasticã aliquã uidet̃ accepisse. et probatur etiã, quia in omnibꝰ locis, ubi data est potestas, nõ erãt discipuli. Hęc probat̃, Nã si quisquã alius accepisset: maximè fuissent ex numero septuaginta duorũ discipulorũ: sed illi non uidẽtur accepisse: ergo de nullo est uerisimile ꝙ acceperit. De septuaginta duobus autẽ probat̃. Nã Ioseph, qui cognominatus est Barnabas, erat unus ex discipulis, ut patet Act. 1.{ Actuum. 1. } & tamẽ Actuũ. 9.{ Actuum. 9. } dicitur post ascẽsionẽ Domini ꝙ erat Leuites. Nõ est autẽ credendũ, si Christus potestatẽ aliquã ecclesiasticã dedisset ei, ꝙ fecisset solùm Leuitam, quia Dei perfecta sunt opera. & Philippus, qui prædicauit Samaritanis, Actuũ. 8.{ Actuum. 8. } & baptizauit eunuchũ Cãdacis reginæ, nõ fuit Philippus Apostolus, ut multi putãt, nec sine causa, ꝙ ad baptismũ ipsius, Samaritani nõ recepissent Spiritũ sanctũ: sed dicunt esse Philippũ unũ ex septem diaconis, de quo Act. 6. &. 21. Hic igit̃ Philippus nõ uidetur dubitandũ quin esset de numero septuaginta duorũ cũ post Apostolos nõ temere legat̃ alius pręstãtior prędicator, aut minister Euangelii, ad quod opus delecti fuerũt discipuli, & tamẽ nõ erat presbyter, sed tãtũ diaconꝰ. Imo septuaginta illi diaconi, qui Act. 6.{ Actuum. 9. } electi fuerunt administrandum mensis, creduntur fuisse de numero discipulorũ. nõ enim ex neophytis fuissent assumpti ad tale ministerium, & tamẽ nõ erant presbyteri, ut pro certo constat: imò re uera nullam habẽt spiritualem potestatẽ. Ergo septuaginta duo Discipuli, nec fuerũt à Christo ordinati, nec habuerunt potestatẽ aliquam ecclesiasticam, quæ sine ordine non est. Restat ergo cõclusio uera, ꝙ præter Apostolos nullus alius accepit à Christo potestatem ecclesiasticam: atque ita habemus primam originem potestatis ecclesiasticæ. fuerunt enim & primi & soli, qui à Christo domino & redemptore nostro hanc potestatem acceperunt duodecim Apostoli. ¶ Superest nunc tractare, qua ratione hæc potestas deriuata est usque ad nos, & perseuerat in ecclesia, et sic erit absolutũ totũ negotiũ, qđ suscepimꝰ de subiecto potestatis ecclesiasticę. Sit ergo de hac quęstione prima propositio, Potestas* ecclesiastica nõ solũ fuit in Apostolis: sed etiã in aliis. hæc est nota ex scripturis. Nam Paulus cõstituit episcopum Titũ. & Timotheũ, ut patet. 1. Timo. 4. &. 2. ad eundẽ. 1. & ad Tit. 1. & ad Eph. idẽ Apostolus dat pręcepta & rationẽ instituendi, & creãdi presbyteros. 1. Timo. 3. & ad Titum. 1. & Act. 20. Paulus loquit̃ ad presbyteros Asiæ. & Io. in Apoc. meminit episcopi Laodiceæ. ergo præter Apostolos aliqui alii habuerũt potestatẽ ecclesiasticã. ¶ Secunda propositio, Defunctis* Apostolis Christi, perseuerauit in ecclesia omnis potestas ordinis & iurisdictionis, quæ prius erat in Apostolis. Probatur, Gradus potestatis ecclesiæ sunt instituti à Christo non solum pro tempore Apostolorũ, sed in totũ tempus, quo perseueratura erat in ecclesia: ergo perseuerauerunt in ecclesia post decessum Apostolorum. Antecedens patet ad Ephesi. 4.{ Ephe. 4. } Et ipse dedit quosdam quidem Apostolos, alios autẽ Pastores, & Doctores ad consummatione Sanctorum, in opus ministerii, in ædificationem corporis Christi, donec occurramus omnes in unitatem fidei, & agnitionis filii Dei, in uirũ perfectum, in mensuram ætatis plenitudinis Christi. Ex quo loco patet, ꝙ* gradus ecclesię sunt perseueraturi in ecclesia usque ad ultimũ iudicium, & resurrectionẽ mortuorum. Item ut Pau. dicit ad Heb. 7.{ Hebr. 7. } Trãslato sacerdotio, necesse est ut legis translatio fiat. Ergo amisso sacerdotio, etiã necesse est ut lex amittat̃. ergo si in ecclesia nõ esset sacerdotiũ institutũ à Xp̃o, nec etiã esset lex Christi. lex aũt Christi est æterna, est enim testamẽtũ eius æternũ, ut Pau. ait ad Heb. 13. & Baruch. 2.{ Baruch. 2. } Statuã eis testamentum alterũ sempiternũ. Et in eodẽ. c. 4. uocat legẽ Christi legẽ sempiternã. ergo necesse est ut perseueret sacerdotiũ à Christo institutum. In sacerdotio autẽ omnis spiritualis potestas ĩtelligit̃, & includit̃. Itẽ nõ esset Christus sacerdos in æternũ, ut Propheta & Paulus appellat, si eius sacerdotiũ cadere & perire debuisset: nõ enim est Christus sacerdos nisi in ecclesia. Itẽ est præceptũ in ecclesia, de sumptione eucharistiæ, ut patet Ioh. 6.{ Iohan. 6. } Nisi mãducaueritis carnẽ, &c. Sed sine sacerdotio eucharistiæ cõsecratio fieri nõ pōt: ergo. Itẽ saltem cõstat Apostolos reliquisse episcopos, & presbyteros, ut de Paulo non semel scriptum est: & potestas illorum non expirauit Apostolis defunctis: ergo potestas in ecclesia fuit etiam defunctis Apostolis, potestas (inquam) ecclesiastica. ¶ Tertia propositio, Tota* potestas ordinis in ecclesia deriuata est, & pẽdet ĩmediate ab episcopis. Volo dicere, quòd sicut Apostoli, & illi soli habuerũt iure diuino ordinare, & cõsecrare presbyteros, & alios ĩferiores ministros, ita omnes, & soli episcopi hoc habẽt etiã iure diuino. Et ꝙ episcopi habeant hãc potestatẽ, patet. 1. Timo. 5.{ 1. Timo. } Manꝰ citò nemini ĩposueris. qđ de ordinatione presbyteri intelligẽdum omnes sancti docent. Et c. 5. instituit Timotheũ, quales presbyteros eligere debeat. Oportet inquit episcopum irreprehensibilem esse, unius uxoris uirum, &c. quòd de presbytero intelligendum patet, ex eo quòd statim subiicit quales oporteat esse diaconos. & ad Titum. 1.{ Tit. 1. } Huius rei gratia reliqui te Cretæ, ut cõstituas per ciuitates presbyteros si quis sine crimine est. Nec de hoc inter catholicos est dubitatio episcopos hanc habere potestatem. Et ꝙ soli epispi habeant, uidetur, ꝙ nunquam legimus ordinatiões factas nisi ab Apostolis, uel ab episcopis aliis. Vnde etiam Actuum 14.{ Act. 14. } de Paulo & Barnaba legit̃, ꝙ cõstitutis Lystrę, & Iconio, & Antiochiæ per singulas ecclesias presbyteris, decesserũt. Et Dionisius Apostolorũ discipulus, & Synchroniꝰ libro de ecclesiastica hierarchia, ubi formam ecclesiasticã ab Apostolis traditã disertè, & copiosè tractat, solis Pontificibus ordinationem ministrorum tribuit, imò nec oleum sanctũ, quo sacrãtur presbyteri, ab alio, quã à Põtifice docet confici posse. Item potestas ordinis est iuris diuini: ergo nõ est usurpanda nisi ab eis, quibus constat iure diuino commissum, tales sunt soli episcopi: ergo &c. Item consuetudo uniuersalis ecclesiæ semper tenuit, ut soli episcopi ordinationes faciant: & est, ut supra dixi, grauissimum argumentum, quòd nunquam factũ est, ideo non esse, quia non licuerit, aut certè non potuerit. Itaque impium, & hęreticũ est credere, quod noui hęretici putãt, sacerdotẽ uel plebis electione, uel quacũque alia ratiõe, quàm episcopi cõsecratione constitui posse. Verũ est, ꝙ qui teneret episcopũ à presbytero nõ differre cõsecratiõe, sed sola potestate, & iurisdictiõe, consequẽter necessario haberet cõcedere quẽlibet presbyterum posse etiã presbyteros consecrare: nam potestas iurisdictionis non facit potestatem consecrandi. Sed quia illam sentẽtiam existimo falsam, ut suo loco patebit, perseuero in conclusione posita, quòd omnibus, & solis episcopis cõuenit ordinatio ministrorum. Nec nunc disputo, an ex priuilegio summorum Põtificũ Abbates aliqui habeant cõferre aliquos ordines, uel minores uel etiam maiores. si enim aliqui ordines non sunt iuris diuini, ut certò constat de minoribus, non est dubitandum quin collatio illorum committi possit non episcopo. Si uerò maiores omnes iuris diuini sunt, quod in præsentia nõ puto, profectò uidetur nec committi etiam posse nisi episcopis, qui soli iure diuino habent: quanquam non est eadem ratio de presbyteratu, & diaconatu, ut fateor, sed hoc omnino uide probabilibus, quòd nec etiam diaconi ordinari possent nisi ab episcopis, siquidẽ iuris diuini ille ordo est. ¶ Quarta ꝓpositio, Defuncto* Petro principe Apostolorũ, aliꝗs successit Petro cũ simili authoritate, & potestate iurisdictiõis in totũ orbem. Probatur à sancto Tho. 4. cõtra Gent.{ S. Tho. } c. 76. Christus sic instituit ecclesiam, ut esset usque in seculum duratura. Vnde Esa. 9.{ Esa. 9. } Super solium Dauid, & super regnum eius sedebit, ut cõfirmet illud, & corroboret in iudicio & iustitia à modo, & usq; in sempiternũ. Sed Christus ędificauit ecclesiam super Petrum, ut ipse dicit Mat. 16. ergo opus fuit, ut eo medio sublato, alius loco ipsius subrogaretur. Itẽ in ueteri lege à Deo instituta semper fuit unus summus Sacerdos. Patet Deutero. 17. & aliis locis. Hoc est quod Augusti. 24. quæstio. 1. c. quodcunque. dicit, quòd cum Petrus accepit claues, accepit non tanquam priuatus, sed nomine ecclesiæ: hoc est, data est ei potestas, quæ esset duratura in ecclesia, in cuius ædificationem Christus dedit. Vnde sicut Adam quædam dona habuit personalia, que in posteros transfundere non potuit, ut plenitudinem omnium scientiarum, quædam autem communia statui innocentiæ, ut iustitiam, gratiam, immortalitatem: sic & Petrus priuata dona habuit, quædam in quibus successorem non habuit (nec enim erat necesse) ut gratiam miraculorum, donum linguarum: quædam uerò accepit, in posteros translaturus, ut potestatem clauium, quã non sibi, sed ecclesiæ accepit. Item ille ordo, à principio constitutus à Christo in ecclesia, ut scilicet esset unum caput, & unus princeps super omnia in tota ecclesia, erat cõueniẽtissimus ad administrationẽ ecclesię. Quod cõstat non solũ facto ipso Christi, cuius est summa sapientia, & prouidentia, sed etiã cõsensu, etiã meliorum Philosophorum, qui Monarchiam aliis principatibus præferunt, ut cõstat ex Aristo. in Politicorum, & Ethicorũ libris, & Metaphysicorum. Sed Christus nõ minus diligit nunc ecclesiã suã, quã tunc diligebat, cũ etiam promisit se nobis ad futurũ usque ad consummationẽ seculi, Matt. ultimo.{ Matth. ultimo. } ergo nullo modo est uerisimile, ꝙ uoluerit, defuncto Petro, mutare rationem, & formã administrationis ab ipso Petro institutam, ut scilicet esset unus princeps totius potestatis ecclesiasticæ. Nec enim Petrus principatum in suum commodũ acceperat, sed in utilitatem, & ædificationem ecclesiæ. Et re uera nõ minus perniciosus fuit error negãtium perseuerare in ecclesia unum Pontificem, cui omnes Christiani subesse teneantur, quàm corũ, qui omnes Christianos æquales uolunt esse. hic enim maiorem orbis Christiani partẽ primò in schismata deduxit, deinde ab ecclesia alienauit, postremò in impientissimam Mahumeti perfidiam impulit. Certè qui beato Petro principatum non negant, nulla ratione se tueri possunt, quin unũ etiam nunc summum Monarcham in ecclesia concedant. In hanc sententiam sunt aperta testimonia Ignatii, Cyrilli. Chrysost. & aliorum doctornm Græcorum, imò & Conciliorum in ipsa Græcia celebratorũ. Nã de Latinis authoribus & Synodis ne dubitandum quidem est: quin omnes in unam hanc sentẽtiam cõspirauerint. Sed esto ut ita sit, sicut certò est, ut in ecclesia semper sit unus successor Petri cũ pari etiã dignitate, & authoritate. Superest inquirendũ, qua uia, qua ratione ea dignitas, & potestas Petri, deriuari, & perueniri possit ad alium. Nec enim ex morte Petri ad unum aliquem certum suprema illa potestas attinebit. ¶ Sit pro hac quæstione in ordine quinta propositio, Petro* mortuo, ecclesia habet potestatem subrogandi, & instituendi alium loco illius, etiam si Petrus nihil de hoc prius cõstituisset. Hęc probatur. Licet enim ecclesia (ut in relectione priori declaratũ à nobis est) nõ posset potestatem spiritualem constituere, nec (ut ita dicam) formaliter in se habet, ut suprà explicauimus: tamen semel constituta à Christo potestate, non uidetur, quòd ecclesia sit peioris cõditionis ad eligẽdum sibi principem, quàm ciuilis respublica, quæ quocunque casu, deficiente principe, potest sibi alium constituere. Item, ut dictum est, hęc potestas oportebat ut perseueraret in ecclesia, sed defuncto Petro, & nihil de successore prouidente, nec statuente, ut contingere poterat, non restabat aliud mediũ, nisi per electionem ecclesiæ. Ergo ecclesia poterat alium eligere. Et confirmamatur, Quia nunc etiamsi aut bellũ, aut pestilentia, aut alia calamitas, aut casus absumeret Cardinales omnes, non uidetur dubitandum quin ecclesia posset prouidere sibi de summo Põtifice: aliâs uacaret perpetuò illa sedes, quæ tamẽ perpetuò debet durare. Item illa potestas est communis, & spectat ad totam ecclesiã. ergo à tota ecclesia debet prouideri, & nõ ab aliqua peculiari ecclesia, uel certo ordine, aut genere hominum: imò negligentibus Cardinalibus, aut perniciosè dissidẽtibus, ecclesia posset sibi prouidere. ¶ Sed an ab omnibus Christianis? Respõdeo, & sit sexta propositio, Electio* summi Pontificis in tali casu spectaret ad solum clerũ, & nullo modo ad populum. Probatur, Quia administratio rerum spiritualiũ nullo modo spectat ad laicos, ut aliâs à nobis probatum est: sed institutio summi Pontificis maximè spectat ad gubernationem, & administrationem rerum spiritualium: ergo nullo modo spectat ad laicos. Item electio presbyterorum, aut episcoporum non spectat ad plebem, ut suprà latè probatum est. ergo multominus electio summi Sacerdotis. Item populus non potest iudicare merita & qualitates requisitas ad dignitatem summi Põtificis, nec examinare, & discernere inter dignũ, & indignũ: ergo electio, uel institutio non spectat ad plebem. Esset enim absurdum, ut prouidentia Sacerdotii commissa esset illis, qui nisi fortè & casu non possent rectè prouidere. Item, Quia talis electio esset prorsus impossibilis, cùm esset impossibile ut totus populus conueniret ad eligendum, nec postquam conuenissent, possent, ut maior pars unum & eundem optaret. ¶ Septima propositio, Imò,* non uidetur etiã talis electio spectare ad totum clerum: quia licet ad omnes clericos spectet administratio spiritualium, tamen non omnia spectant ad omnes, sed citra episcopos omnes habent certa & limitata ministeria, extra quæ non extendit se eorum officium, ut diaconi ministrant presbyteris: presbyteri autem ministrãt sacramenta: nec ea quæ sunt authoritate, spectant ad officium eorum, & eadẽ ratione uix conuenire posset clerus totius orbis ad talem electionem. ¶ Vnde sit octaua propositio, In* quocunque casu uacaret sedes apostolica, manendo in solo iure diuino, electio spectaret ad omnes episcopos Christianitatis. Probatur, Quia ipsi sunt pastores gregis, & curatores, & tutores, & tota administratio ecclesiastica citra summum Pontificem spectat ad eos, & omnia possunt per se, quæ inferiores omnes possunt. Dico enim quòd quomodocunque, siue instituto, siue casu omnes episcopi Christiani conuenirent, in tali casu episcopi possent eligere unum summum Pontificem tantæ authoritatis, sicut fuit beatus Petrus, etiam reclamantibus omnibus uel maiori parte laicorum, aut etiam clericorum. ¶ Sed quia hæc forma esset etiam uehementer difficilis, ac penè impossibilis: sit nona propositio, Beatus* Petrus, uel solus, uel cum aliis Apostolis potuit constituere formam, & rationem, qua post obitum eligeretur ei successor. Probatur breuiter & clarè, quia habebat plenitudinem potestatis & administrationis ad ferendas leges conueniẽtes ecclesiæ, sed hæc erat una lex etiã necessaria ad gubernationẽ ecclesiæ de electiõe summi Põtificis: ergo potuit eam cõdere. Secundò ꝓbat̃, Tota ecclesia posset hãc legẽ facere, imò facta est in Cõciliis: ergo Petrꝰ potuit, quia aliâs nõ habuisset summam potestatem. Et confirmatur, Quia omnis alia forma eligendi, seclusa lege lata à Petro erat uel impossibilis, si à tota ecclesia, uel à toto clero: uel saltem magna occasio schismatum, si per omnes episcopos deberet fieri. ergo omnino hoc expediebat, ut lege daretur certa uia & ratio eligendi. Verum circa has propositiones oritur dubium. nam Episcopus Romanus est summus Pontifex. ergo dato ꝙ Petrus decessisset, sufficiebat Romanus clerus ad eligendum Episcopum Romanum, & per consequens summum Pontificem. Et augetur dubiũ. Nam (ut ex historia habetur) aliquando uel clerus Romanus, uel populus summum Sacerdotem eligebãt. Respondeo primò, An Episcopus Romanus sit iure diuino summus Sacerdos, inferiùs (si uacauerit) disputaturus sum. Secundò dico, quòd si clerus, aut populus Romanus aliquando hoc iuris habuit, ut eligeret summum Pontificem, hoc fuit certè, uel lege de hoc lata, uel consuetudine recepta, & nõ iure diuino. Nam etiam eligẽte Romano clero, si Episcopi Christiani ratam habebant electionem, hoc satis esse potuit, ut illa forma electionis per aliquam ætatẽ seruaretur. ¶ Decima propositio, Beatus* Petrus potuit eligere sibi & designare successorem, qui defuncto Petro, sine alia electione esset summus Pontifex. Hæc propositio non recipitur à theologis recentioribus, quòd sint pontificiæ dignitati aliquanto infestiores quàm deceret alioqui pios, et Christianos scriptores. Sed probatur primò ex facto Petri, qui (si fides habenda est uera narrãtibus) Clemẽtem uiuens ipse uiuẽtem in pontificem nominauit, ut habetur. 8. q. 1. c. si Petrus. ex authoritate Iohan. scilicet tertii qui fuit temporibus Iustiniani. Item probatur manifesto & inuicto argumento, Nam, ut probatum suprà est, poterat ferre legem de electione successoris: sed potuisset ferre legem, ut uiuens Pontifex eligeret successorem, imò illa lex uidetur futura conuenientissima ad tollenda schismata, & ambitiones. Sicut apud Romanos durãte adhuc magistratu Consulum designabantur futuri Consules, quare non ita potuit fieri de summo Pontifice? Item potuit ferre legem, ut Episcopus uiuens nominaret sibi successorem, quare nõ potuit de summo Pontifice? Sequitur consequenter, quòd tantundem potuit facere quilibet successor Petri. Patet, quia habuit eãdem potestatem. ¶ Vndecima propositio, Ratio* eligendi summum Pontificem, quæ nunc seruatur in ecclesia, non est de iure diuino. Hæc nota est ex præcedentibus, quia exclusa humana lege, spectat ad Episcopos. Item, Nusquam inuenitur in toto iure diuino. Itẽ, Petri successores potuerunt eã mutare, ut dictũ est. Itẽ, nõ semper hoc modo fuit facta. Et ultimo, quia ordo Cardinaliũ, qui nunc sunt electores, nõ est iure diuino. ¶ Vltima propositio, Ratio* eligẽdi summum Pontificẽ, est ex constitutione & authoritate ecclesiæ aut summorũ Pontificum, quæ eadẽ est, & eadẽ authoritate mutari posset. Hæc est ratio & origo qua authoritas & dignitas beati Petri ad nos usque perseuerauerit, & duratura est in finẽ seculi. ¶ Superest ut agamus de successoribus aliorũ Apostolorũ. de quo sit prima propositio, Nemo* successit aliis Apostolis cũ æquali potestate & authoritate iurisdictionis: hoc est, ut in toto orbe haberet plenitudinẽ potestatis, sicut ꝗlibet Apostolorũ habuisset, ut suprà ostẽsum est. Hæc probat̃ primò ipso facto. De nullo enim legimꝰ, ꝙ se gesserit pro episcopo uniuersalis ecclesiæ, præter Romanum Pontificẽ, sed proximi quique Apostolorũ, uel Hierosolymitanus, uel Antiochenus, uel alterius urbis episcopus dictus est. Secundò, Quia illa potestas uniuersalis in aliis Apostolis fuit extraordinaria, & personalis, ut dictũ est (& sic nõ potuerunt eã successoribus relinquere) & sola potestas Petri erat ordinaria, & in perpetuum duratura: ab ecclesia autẽ nullus recipit tã amplam potestatẽ, quæ etiã sine suo capite nihil potest: nec à summo Sacerdote, hoc est, uel Petro, uel Clemente, legimus quicquam subrogatum cuiquam Apostolorum cum illa potestatis amplitudine. Tertiò, Fuisset maxima occasio schismatis & dissensionum in successoribus, qui non erant in gratia confirmati, si prouincias non habuissent distinctas. ¶ Secũda propositio, Quilibet* aliorũ Apostolorũ à Petro potuit relinquere successorẽ, licet nõ uniuersalẽ, saltẽ in quacũque prouincia uoluisset, qui esset uerus episcopus illiꝰ prouinciæ. Hanc propositionem scio non placituram omnibus doctoribus, tum theologis, tum iureconsultis, nec episcopis Cardinalibus, Turre Crema. & Caieta. Omnes enim illa persuasio semel inuasit, omnem potestatem iurisdictionis ita dependere à Romano pontifice, ut nullus possit habere nec minimam quidem spiritualem potestatem, nisi ex mandato, uel lege ipsius post Apostolos quidem, qui ex singulari priuilegio habuerunt à Christo, quod nullus alius potest habere nisi à Petro. Sed probo primò hanc propositionem apertè, Quilibet Apostolorum potuit uiuens creare episcopum in quacunque prouincia, & ille non amitteret potestatem defuncto Apostolo: ergo potuit relinquere successorem. Antecedens est notũ, quia Paulus constituit Titum & Timotheum, & idẽ iuris habuerunt alii Apostoli: & in hoc sensu propositio à nemine negari potest. Sed dico eã esse ueram in sensu, in quo diximus Petrum potuisse nominare successorem: id est qui re uera nõ haberet potestatem nisi post obitum Apostoli: ita inquam potuit Iohannes in Asia nominare Ignatium, ut post se episcopus esset in ea prouincia. Hoc probatur, Nam ut suprà abũdè probatum est, nec alii diffitentur, cæteri Apostoli uiuentes ę qualem habuerunt potestatem cum Petro: ergo potuerunt condere legem, ut uiuẽs ipse eligeret sibi successorẽ. ergo potuit illa lege ipse primus eligere. Certè de authoritate non uidetur dubitandũ eis, qui cõcedunt æqualẽ authoritatẽ aliis Apostolis cũ Petro. Et si Petrus poterat talem legem ferre in prouinciis, quare Paulus non potuisset? Imò certum est nõ indigere alios Apostolos expectasse mandatum Petri ad omnia quæcũque opus erant in prouinciis. Atque adeo uidetur mihi propositio non solùm probabilis, sed de qua dubitari non potest. ¶ Tertia propositio, Non* solùm Apostoli hoc potuerunt, sed quilibet successorum similiter potuit relinquere sibi successorem. Hæc probatur apertè ex secunda. Nam lata lege à Iohanne, uel Paulo, ut uiuens episcopus nominaret successorẽ, potuisset Titus nominare aliũ. Sed ultrà addo (quod difficiliùs uidetur, sed puto nõ minùs uerum) quòd etiam si de hoc nulla lex esset lata à Paulo, potuit Titus, & Timotheus nominare sibi successorem, inconsulto etiã successore Petri: & simile de omnibus aliis episcopis. Probatur, Quia episcopꝰ est pastor, & gubernator prouinciæ iure diuino. ergo si maiore potestate nõ impediretur, potest facere omnia, quæ expediunt ad salutem suæ prouinciæ: sed hoc potuit maximè eo tempore esse expediens, ut uiuens episcopus nominaret successorẽ: ergo potuit hoc facere, imò & legem ferre, ut hoc modo perpetuò fieret. Vnde enim habemus, quòd episcopus possit legem condere de electione abbatis, uel parochi, uel de quacunque alia re, & non de electione episcopi? Et confirmatur, Quia certè non solùm hoc uidebatur possibile, & conueniens, sed omnino eo tempore necessarium. Quomodo enim defuncto in ultima India episcopo, potuissent expectare mandatum Petri ad sufficiendum nouum episcopum? Et hæc omnia dicta sunt quantùm ad potestatem iurisdictionis. Nam quo ad potestatem ordinis, si episcopatus dicit ordinem uel potestatẽ distinctam à presbytero, & à iurisdictione, sicut uideo placere penè omnibꝰ: oportuit præter electionem concurrere aliquam consecrationem, tam ad institutionem papæ, quàm episcoporum: sed illam potuit facere quilibet episcopus uiuens, sacrãdo successorem uel etiam uno defuncto, episcopus alteriꝰ prouinciæ potuit ordinare successorem prius electum, & nominatum. ¶ Vltima propositio, Quilibet* episcopus in sua prouincia potuit condere legẽ, ut presbyteri eligerẽt episcopum, uel aliam formam institutionis dare, etiam inconsulta sede Petri. Hæc sequitur ex aliis. Nam potuit leges conuenientes prouinciæ facere de hac re, sicut de aliis. Ecce rationem, quomodo authoritas, & dignitas episcopalis potuit deriuari successiuè ab uno in alterum usque ad nos, & per episcopos omnis alia potestas inferior. Sed his non obstantibus (ne quis putet me uelle derogare Romanæ sedi, & dignitati) pono aliam coclusionem, Successores* Petri potuerunt, & possunt pro suo arbitrio episcopos creare in singulis prouinciis, & quascunque leges de hac re prius latas tollere, & nouas cõdere, & prouincias distinguere, & omnia ad hæc spectantia pro suo iudicio & potestate facere. Omnia enim quæ dicta sunt, intelligenda sunt, nisi à sede Petri aliter prouideatur. Hæc propositio probatur clarè, Quia Petro dictum est absolutè, Pasce oues meas, sine aliqua exceptione. Ergo ad Petrum spectat omnis administratio sine limitatione, & per consequens etiam creatio episcoporum. Si enim quicunque aliorum Apostolorum hoc poterat, & fecerunt, ut cõstat, multo magis ad Petrum & successores Petri. Ex quo patet corollarium, quòd nunc nõ potest episcopus fieri nisi secundum formam traditam à summis Pontificibus: & si secus tẽtatum fuerit, nihil efficietur ratum, sed totum erit irritum, & inane. Dico uerò quantum ad authoritatẽ iurisdictionis: nam quod ad consecrationem spectat, secus est. Secundò sequitur, quòd tota potestas ecclesiastica, siue ordinis, siue iurisdictionis, mediatè, uel immediatè tota pendet à sede Petri. Patet, quia ab illa sede pendent episcopi: ab eis presbyteri, & omnes inferiores ordines, & potestates. Laudetur Christus in æternum, Amen. 
 





 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANCISCI A VICTORIA RELECTIO DE POTESTATE CIVILI. 
 
 SVMMA. -  1 Potestas omnis seu publica, seu priuata, qua respublica secularis administratur, quòd non solum iusta & legitima sit, sed ita Deum actorem habeat, ut nec orbis totius consensu tolli, aut abrogari poßit, ostenditur. -  2 Potestas, quòd sit duplex, publica, & priuata. -  3 Potestatis ciuilis finis quis sit. -  4 Hominis miseria recensetur. Et quid faciendum oportuit, ut illius neceßitatibus consuleretur. -  5 Ciuitatum, rerúmque publicarũ fons & origo, quòd non fuerit inuentum hominum, sed tanquam à natura profectum. -  6 Potestatis ciuilis causa efficiens quæ. -  7 Respublica unde habeat potestatem ciuilem. Et de causa materiali eiusdem potestatis. Et penes quem iure naturali & diuino resideat. -  8 Monarchia, siue regia potestas, quòd non solùm iusta sit, & legitima, sed quòd reges etiam à iure diuino & naturali habeant potestatem, & non ab ipsa republica, aut prorsus ab hominibus. -  9 Potestates, quibus infidelium respublicæ gubernantur, an sint legitimæ. Vel, an inter paganos sint legitimi principes, & magistratus. -  10 Potestatis publicæ secularis tres causæ explicantur. -  11 Libertas, quòd non sit minor in regali principatu, quàm in aristocratico, & democratico. -  12 Respublica, quòd tota poßit puniri licitè pro peccato regis. -  13 Bellum quando nullum esset iustum. -  14 Reipublicæ sicut maior pars regem supra totam rempubli. constituere potest, alijs inuitis: quòd ita pars maior Christianorum, reliquis etiam renitẽtibus monarcham unum creare iure poßit, cui omnes principes & prouinciæ parere teneantur. -  15 Principũ leges, & constitutiones quomodo obligent in foro conscientiæ. Et quid de præceptis parentum in filios, & maritorum in uxores. -  16 Lex humana & diuina in quo differant, & in quo etiam conueniant. -  17 Lex diuina quòd sicut habet uim obligandi ad culpã, ita & lex humana. -  18 Legum humanarum transgressores, ad quam culpam obligentur, ad mortalem, an ad uenialem solúm. -  19 Leges humanæ quando obligent ad mortale, & quando ad ueniale, qualiter dignosci poterit. -  20 Rex si uellet non obligare ad culpam, an posset. -  21 Leges ciuiles, an obligent legislatores, & maximè reges. -  22 Legis ratione cessante, an cesset obligatio. -  23 Tyrannorum leges an obligent. -  24 Præcepta parentum, quòd eodem modo obligent, sicut leges ciuiles. Et idem de præceptis maritorum in uxores. 
 
OFFICIVM, ac munus Theologi tam latè patet, ut nullum argumentum, nulla disputatio, nullus locus alienꝰ uideatur à theologica professione, & instituto. Et fortasse hoc etiam in causa est, sicut de Oratore dicit Cicero, cũ in omni disciplinarum genere, omnibúsque artibus tam pauci inueniantur, & clari, & excellentes uiri: tanta sit, ne plus exigam, theologorum bonorum inopia, & solidorum. Est autem Theologia omnium disciplinarum, studiorúmque orbis prima, quam Græci θεολογίαν uocant. Quare nihil mirum uideri debet, si nõ tam multi in tam difficili re sanè absoluti inueniantur. In tam igitur magno solo, ac latè patenti scripturarum omnium doctorum campo cùm infinita suppeterent, unũ potissimum locum mihi delegi: certè si pro sua dignitate à me tractari ualeat, dignum uestro conspectu, uiri ornatissimi, & doctissimi. Locus itaque est de republica: de qua re cùm grauissimi, & eruditissimi uiri multa disseruerint, plura tamen supersunt. Et quoniam argumentum amplius est, quàm ut una disputatione expleri posset, de potestate publica & priuata, qua respublicæ gubernãtur, hodie negotium suscepi. 
 
¶ Locus relegendus ac tractandus est in Magistro sentẽtiarũ in. 2. d. 44. & sumptus est à Pau. ad Ro. 13.{ Rom. 13. } Nõ est potestas nisi à Deo. In quem locum licet permulta sint quæ afferri possent, tamen impræsentiarum de laica, seu seculari potestate tota nostra disputatio erit nullis limitibus coërcita, ne effusiùs quàm opus sit, erret, & euagetur. Tota ergo pręsens relectio tribus terminabitur conclusionibus. 
 
¶ Prima conclusio est, Omnis* seu publica, seu priuata potestas, qua respublica secularis administratur, nõ solùm iusta, & legitima est, sedita Deum actorem habet, ut nec orbis totius consensu tolli, aut abrogari possit. Priusquam ad probationem huius conclusionis ueniam, nonnulla mihi præmittẽda sunt, ad eius explanationem, & intelligentiam necessaria. Nec tamen omnia, quæ in hoc amplissimo argumento cõgeri possunt, persequi constitui, sed astricto & presso sermone, scholastico more, quantum potero, paucissima uerba, quæ solùm instituto sunt necessaria, conferã. Cùm * autẽ duplex sit potestas, publica, seu priuata, priꝰ de publica, mox uerò de priuata agamꝰ. Et quoniã (ut Arist.{ Aristo. } admonet) unũquodq; tũc arbitramur scire, cũ causas eius cognoscimꝰ, operæ pretiũ me facturũ puto, si ciuilis, et laicę potestatis, de qua tota futura est oratio, causas inuestigauero. Quibꝰ certè ꝑceptis, & uis, & effectus ipsius potestatis facilè patebũt. Illud igit̃ in primis notare oportet, qđ ipse Arist. in Physicis{ Aristo. } docet, Nõ in naturalibꝰ tãtũ, sed in oĩbus prorsus humanis rebus necessitatem considerandum ex fine, utpote causarum omnium & prima & potissima. Quod dogma, seu ab Aristot. inuẽtum fuerit, sine à Platone receptum, ingens philosophiæ argumentum fuit, magnamꝗ rebus omnibus attulit lucem. Anteriores homines non eruditionis expertes, sed primi etiam nominis philosophi, necessitatẽ rerũ materiæ tribuebant, acsi (ut ipsius Arist. exẽplo utar) domum ita necessariò constructam esse putarent: non quòd humanis usibus ita expediret, sed quia grauia quidem deorsum suapte natura ferantur, idcirco lapides quidem ac fundamenta sunt infra terram, supra autem propter leuitatem præeminent ligna. Item homines inferiùs pedes habere non incessus gratia, sed quòd ea pars maximè crassior sit. Ossá que similiter animantibus inesse, nõ quòd ita necessaria fuerint, ut caro membráque corporis stabilitatem haberent, sed quòd ea materia durior & solidior sit. Verum enim uero homines crassis opinionibus imbuti, toto (ut aiũt) cælo errabant, ut nec rerum aliquarum rationem secundum sententiã eorum reddere possent, certè optimarum maximarumq́ue rerum fabricam artificio philosophandi ratione nullo modo expedire possent. Quomodo enim illi, ut non inquiram qua materiæ uarietate terra ornatur in media sede mundi locata, solida, & globosa, & undique circum se suis nutibus conglobata, uestita floribus, herbis, arboribus, ut nõ exigam unde fontiũ gelidæ perennitates, liquores perlucidi, unde riparũ uestitus uiridissimi: singulariũ partũ mẽbrorumꝗ hominis compositionem uni materię acceptã, referrent? Quæ est illa materiæ uis, quæ inter animantia oculos homini sublimes dedit, cælumq́ue uidere iussit, & erectos ad sydera tollere uultꝰ? Ita enim illi respõdẽt fieri aliter nõ potuisse, quàm ut homo erectꝰ esset, bruta uerò prona, inclinataq́ue: & non finis alicuius, aut utilitatis gratia, sed ꝙ animantium materiæ, disparq́ue conditio esset. Atque ex hoc capite manauit Epicuri stolidissimum placitum, & eius discipuli Lucretii. Dicebat enim nec oculos ad uidendum esse natos, nec aures ad audiendum, sed omnia fortuitò atque adeò ex illo atomorum multifario concursu per infinitum & inanem uolitatum contigisse, quo nihil potest dici, uel fingi, aut stultius, aut ineptius, nec quicquam procliuius quàm tam apertam stultitiam arguere. Quod copiosissimè Cicero De natura Deorum, & Lactantius De opificio Dei fecerũt. Sed nostro instituto, & præsenti proposito satis erit, ut summam ueritatem teneamus, qua omissa, semper necesse errare est. Credamús que non cælum, nec terrã, ac reliquas orbis partes homiminemq́ue ipsum orbis principiũ, sed omnia, quæ cælo continentur, alicuius usus & finis gratia stetisse, fieríque omnia, atq; ita fieri necesse propter finem, unde ratio & necessitas rerum accipienda est. 
 
¶ Quærendum igitur & inuestigandum nobis superest, quis* sit finis ille, cuius gratia potestas hæc, de qua tractaturi sumus, constituta sit. Pro quo considerare oportet, ꝙ sicut homo cæteris animalibus præstat ratione, sapientia, atq; sermone, ita illi æterno, immortali, sapientiꝗ animali, multa à prouidentia gubernatrice denegata sunt, quæ reliquis animalibꝰ sunt tributa, & concessa. Iam enim primùm ut communitati & tutelæ animantium consultũ esset, ab ipso statim principio omnia alia animalia suis tegumentis natura mater dotauit, quo faciliùs possent uim pruinarum & frigora sustinere. Singulis autem quibus ad propulsandos impetus extraneos sua propria munimenta constituit, aut ut naturalibus telis repugnẽt feriora, aut quę sunt imbecilliora, subtrahant se periculis pernicitate fugiẽdi, aut rostro ueluti hasta se protegant, aut latibulis sepiant: & ita quædam illorum, aut plumis leuiùs in sublimè suspẽsa sint, aut suffulta unguibus, uel instructa cornibus: nulliꝗ præsidiũ sui deest. Hominẽ* autẽ unum ratione & uirtute concessa relinquit fragilẽ, ĩbecillẽ, inopẽ, & infirmum, omniꝗ auxilio destitutũ, undiq; indigentem, & nudũ, incrinemꝗ contra se ex naufragio producit, in cuius uita miserias sparsit, quippe qui ab ipso statim ortu nihil aliud potest quàm fragilitatis suę cõditione plorata fletibus comminari. Iuxta illud, Repleti multis miseriis: & tantum ut restet (ut Poëta refert) transire malorum. Vt ergo huiusmodi necessitatibꝰ cõsuleretur, necessariũ porrò fuit, ut homines non uagi errarent, & palãtes instar serarũ in solitudine, sed in societate uiuẽtes, inuicem sibi adiumẽto essent. uæ enim soli (ait Sapiens) quia si ceciderit, nõ habet subleuantẽ: si autẽ fuerint multi, fouebuntur mutuó. Atque adeò ex hoc capite Aristo. 2. Ethico.{ Aristo. 2. Ethico. } admonet, nõ sine doctrina, & experientia perfici posse ex parte intellectꝰ, ꝗ in solitudine haberi minime pōt. Imò etiã hoc loco brutis animalibus ipsis inferiores esse uidemus, ꝗa illa necessaria sibi per se cognoscere possunt, hoĩes autẽ nullatenꝰ hoc possunt. Rursus etiã sermo ĩtellectꝰ est nũtiꝰ, & ĩ hũc solũ usũ datũ Aristo. tradit, quo uno homo cæteris animalibꝰ antecedit: ꝗ extra hominũ societatẽ nullꝰ foret: atq; adeò etiã, si fieri posset, si sapiẽtia esset sine sermone ingrata & inscibilis esset ipsa sapietia. Ita enim in Ecclesiastico habetur, Sapiẽtia abscõdita, & thesaurꝰ inuisus, q̃ utilitas in utrisq; Quapropter & in. 1. Politic. Arist.{ Aristo. 1. politicorum. } ostendit hominẽ naturaliter esse ciuilem, sociabilémque, Iam uerò uoluntas, cuius ornamenta sunt iustitia & amicitia, deformis uerò omnino, ac uelut manca, extra hominum consortia sit necesse est: iustitia quidẽ nisi à multitudine exerceri non potest: amicitia uerò, sine qua non aqua, non igne, non sole (ut ait Cicero pluribus locis) utimur, & sine qua nulla uirtus est secundum Aristo. sententiam: sine uitæ communicatione omnis periit. Et si constaret humana uita, & sibi sufficeret, tamen in solitudine non nisi iniocunda, & inamabilis esse posset nihil enim natura solitariũ amat, omnésque, ut ait Aristo. natura ferimur ad communicationẽ. Si quis (inquit Cicero) in cælũ ascendisset, naturámque mundi, atque syderum inspexisset pulchritudinẽ, insuauis illi sine amico administratio foret. Quare & Timõ ille Atheniensis, qui se instituto ab hominum communitate segregarat, inhumana, brutalí que natura ab Aristo. 1. Politi. censetur, & inter feras huiusmodi homines ponuntur. Sicut enim ait Augu. libro de amicitia. Ego enim eos non tantùm homines, quàm bestias dixerim, qui sic dicunt esse uiuendum, ut nulli consolationi sint, nulli etiam oneri uel dolori, qui nihil delectationis ex alterius bono concipiant, nihil amaritudinis sua aliis peruersitate inferãt, amare nullum, amari à nullo curantes. Cùm itaque humanæ societates propter hũc finẽ cõstitutæ sint scilicet ut alter alterius onera portaret, & inter omnes societates societas ciuilis ea sit, in qua commodius homines necessitatibus subueniant: sequitur, communitatem esse (ut ita dixerim) naturalissimam communicationem naturæ conuenientissimam. quamquã enim mutua officia sibi præstent, non tamẽ familia una sufficiens est sibi, & maximè aduersus uim iniuriamq́ue propulsandam: quæ maximè ea uidetur & Cham, & Nemrod adduxisse, ut primi omnium homines in ciuitatem cogerent, ut legitur Gen. 10.{ Gene. 10 } Patet ergo quòd * fons & origo ciuitatũ rerumq́ue publicarũ, nõ inuentum esse hominũ, ne que inter artificiata numerãdum, sed tanquã à natura profectum, quæ ad mortaliũ tutelã, & conseruationẽ hãc rationẽ mortalibus suggessit, atque ex eodẽ capite statutum consequũtur eundẽ esse finem eandémque necessitatem publicarũ potestatum. Si enim ad mortalium incolumitatẽ necessaria sunt cõcilia & cœtus hominum, societas nulla cõsistere potest sine ui aliqua & potestate gubernante, & prouidente. idẽ omnino usque utilitas est, & publicæ potestatis, & communitatis, societatisq́ue. Si enim omnes æquales essent, & nulli potestati subditi, unoquo que ex sua sententia & arbitrio in diuersitatem tendente, necessario distraheretur respublica, dissolueretur ciuitas, nisi aliqua esset prouidentia, quæ in communi curaret consuleret que cõmuni bono. Omne enim regnũ in seipsum diuisum, desolabitur. Et ubi nõ est gubernator (ut ait sapiens) dissipabitur populus. sicut corpus hominũ in sua integritate cõseruari non posset, nisi esset aliqua uis ordinatrix, quæ singula membra in usus aliorum mẽbrorum, maximè in commodum totius hominis componeret: sane ita in ciuitate contingere necesse esset, si unus quisque pro suarum rerum utilitate solicitus esset, & unusquisque ciuis publicum bonum negligeret. Habemus igitur finalem, & potissimam causam potestatis ciuilis, & secularis utilitatem, imò potiùs ingẽtem necessitatem, cui nisi dii repugnant. Efficientem* uerò causam huius potestatis ex dictis facilè est intelligere. Si enim publicam potestatem ordinemus constitutam iure naturali, ius autem naturale Deum solum actorẽ cognoscit: manifestum euadit, potestatem publicam à Deo esse, nec hominum conditione aut iure aliquo positiuo contineri. Deus enim qui omnia in sapientia fecit, quíque attingit à fine usque ad finẽ fortiter, & disponit omnia suauiter, & cuius opera omnia ordinata sunt, ut ait Apostolus: huius naturæ cõditionis homines constituit, ut nisi in societate uiuere non ualerent. imò (ut apud Ciceronem disserit Scipio) nihil est illi principi Deo, qui omnem mundũ regit, & quicquid est in terris fecit, acceptius, quàm concilia cuiusque hominum iure societatis, quæ ciuitates appellantur. Et si respublicæ societatés que iure diuino seu naturali sunt cõstitutæ, potestates, etiam sine quibus respublicæ stare non possent. Item de iure diuino etiam, ut nullum dubium superesse possit, rationibus & testimoniis confirmabimus. Et primò quidem Aristo. 7. Politico.{ Aristo. } grauia & leuia à generante moueri asserit, non ob aliam causam, quàm ob naturalem illam inclinationem quam habent à generante, & necessitatem ad motum. Si ergo Deus necessitatem istã atque inclinationem hominibus dedit, ut in societate & sub alia potestate regente degere non possent, hoc ipsum deo actori acceptum referre necesse est. Que enim apud omnes naturalia sunt, à Deo naturaliter sine dubio sunt: qui enim dat speciem, seu formam ut idem Aristo. ait, dat ad speciem seu formam consequentiam. Quamobrẽ etiam Paulus admonet, Qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit. Constitutione* ergo diuina respublica hanc potestatem habet: causa uerò materialis, in qua huiusmodi potestas residet iure naturali & diuino, est ipsa respublica, cui de se competit gubernare seipsam, & administrare & omnes potestates suas in communi bene dirigere. Quod sic probatur, Nam cùm de iure naturali & diuino est aliqua potestas gubernãdi rem publicam, & sublato communi iure positiuo & humano, non sit maior ratio, ut potestas illa sit in uno, quàm in altero, necesse est, ut ipsa communitas sit sibi sufficiẽs, & habeat potestatem gubernãdi se. Si enim prius quàm in ciuitatem homines cõuenirent, nemo erat aliis superior, non est aliqua ratio, cur in ipso cœtu, seu cõuentu ciuili, quisque sibi super alios potestatem uendicaret: maximè cùm quilibet homo iure naturali habet potestatem, & ius defendendi se, nihil magis naturale quàm uim ui repellere. Et certè non est aliqua ratio, cur hanc potestatem respublica non obiiciat circa suos ciuet tanquam in membra ad integritatem totius & conseruationem publici boni. Item hominẽ occidere, est iure diuino prohibitum, ut patet in præceptis Decalogi: ergo authoritas occidẽdi oportet ꝙ sit iure diuino. sed respublica, ut ex usu & consuetudine constat, habet authoritatem occidendi hominem: ergo habet à iure diuino. Nec satis est dicere, quòd ius diuinum non prohibet absolutè occidere hominem, sed occidere innocentẽ: quia conclusio est, quòd homini priuato non licet occidere hominem, quamuis criminosum: ergo aliquam authoritatem habet respublica occidendi hominem, quam non habet priuatus homo: & illa non potest esse iure positiuo, ergo iure diuino. Et quia hæc potestas principaliter est in regibus, quibus respublica commisit uices suas, de regio principatu & potestate disputandum est. De qua non desunt aliqui, etiam de numero Christianorum, qui nõ solũ negant regiã potestatem esse à Deo, sed etiam omnes reges, duces, principes, dicunt esse tyrãnos, & huius libertatis esse prædones, adeò infensi sunt omnibus dominationibus, & potestatibus, una duntaxat republica excepta: qđ etiam probare conantur authoritatibus & rationibus. Et primò quidẽ, quia homo cõditus est in libertate. non enim in illo felici statu innocẽtiæ quisquam dominus fuisset, nec quisquã seruiuisset. Secũdò, quia homini à principio dictum est, Dominamini piscibus maris, & uolatilibus cæli. & rursus, Fecit Deus hominem ut præesset piscibus maris, &c. nec dixit hominibus. Tertiò, quia in lege naturæ inter cultores ueri Dei nũquam legimus aliquẽ principẽ fuisse. Quartò, quia principatus ortũ habuit à tyrãnide. primùm enim Nemrod qui fuit à posteritate reprobata à Noë, accepit tyrannidem, qui fuit filius Cham. Genes. 10. nec sancti doctores hoc sub silentio præterierunt. Greg.{ Grego. } enim unum cõtra naturã & magnũ dicit esse, uelle dominari hominẽ, cũ naturali iure omnes homines sint æquales. & Isidorus, Communis (inquit) omniũ possessio, & una libertas iuris naturalis est, propria uti libertate: quòd si ante legem euangelicã regius potestatus prohibitus nõ esset, saltem Christianos dicũt libertate donatos à Christo. Patet ex illo loco, ubi dicit Dominus, Reges terrę à quibus accipiunt tributũ, à filiis suis, an ab alienis? respondit Petrus, Ab alienis. Ex quo, inquiunt, certum est, Christianos tributũ nõ debere nisi ratiõe scẽdali. Et cõfirmatur per illud Apostoli, Nemini quicquã debeatis, nisi ut uos inuicẽ diligatis. Itẽ, nolite fieri serui hominum: empti enim estis pretio magno. & rursus ad Ephesi. Vnus Dominus, inquit, una fides, unũ baptisma. Non ergo licet nos Christianos principes superinducere. Vnde homines factiosi, corrupti superbia, & ambitione, nihil mirum, si aduersus principes seditiones mouent. Ideo* nos eùm omnibus sapiẽtibus meliùs dicimus, Monarchiam siue regiam potestatẽ nõ solũ iustã esse, & legitimam, sed dico reges etiam à iure diuino & naturali habere potestatẽ, & non ab ipsa republica, aut prorsus ab hominibus. Et probatur, Quia cùm respublica potestatem habet in reipublicæ partes, hæc autẽ potestas per ipsam multitudinem exerceri non potest (nõ enim commodè posset leges condere, atq; edicta proponere, lites dirimere & transgressores punire) necesse ergo suit, ut potestatis administratio alicui, aut aliquibus commẽdaret̃, qui huiusmodi curam gererent: & nihil refert uni aut pluribus cõmendet̃: ergo potuit cõmẽdari potestas, quæ eadẽ est, quæ reipub. Et authoritatibus probatur. Constat enim regnũ nõ esse cõtrariũ iuri naturali, ut isti putãt. ius enim naturale est immutabile, ut Aristo. probat. 5. Ethico. & etiã habet̃ in decretis. Nam si regnũ esset cõtra ius naturale, nullo seculo, aut ętate iustũ esse potuit. cuius cõtrariũ esse cõstat ex ueteri testamento, ubi laudat̃ Melchisedec Rex Salẽ, & Ioseph procurator regni Pharaonis, & exactor tributorum, & Iacob uir iustus regionẽ incolendã à Pharaone accepit, & Daniel cum sociis suis constitutus est à Nabuchodonosor præfectus prouinciæ: quod uti que uiri sancti non admisissent, si regnum pro tyrannide reputassent. Et Deuteronom. 10. ponũtur leges, & conditiones regibus, quibus regnaturi erãt apud filios Israel: nec prohibentur regem sibi cõstituere, sed tantùm ne sit alienigena, qui cõstituendus esset, & ibi præcipitur, ut stet sacerdotis præcepto, & decreto sub capitis etiam pœna: nihil autem interest an sit sacerdos, aut rex, dummodo eandem habeat potestatem. Et Leuitæ constituuntur iudices, qui potestatem haberent uitæ & mortis. Et in libris Regum quidam reges ab ipso Deo constituti legũtur, alii eius præcepto præpositi: quod utiq; nũquã Dominus fecisset, si cõtra ius naturale fuisset. Et Machabæi, uiri fortissimi & sanctissimi ab omnibꝰ reputãtur, qui tamẽ suorũ patrũ principatũ aut delatũ susceperũt, aut iustis de causis illud sibi uindicauerũt. Est uerò prorsus absurdũ existimare aliquid esse cõtrarium iuri naturali, aut diuino, quod rerum humanarum administrationi expedisset. Non itaque, ut sapiẽter ait Iob, Deus tãquam timidus abiicit potestatem, cùm ipse sit potens, nec libertas euangelica (ut seditiosi homines imperitæ plebis auribus suggerunt) regis potestati impedimento est. Vt enim alio loco ostenditur, nihil quod lege naturali licitum sit, Euangelio prohibetur: atque in hoc maximè libertas euãgelica consistit. Quare si ante Euãgelium ciuitatibus reges sibi cõstituere licebat, nõ est ęstimandum post Euangelium non licere. Et certe si reges, legitimi principes non essent, nunquã Apostoli Christi nobis ut illis pareamus, commendassent. Cùm enim Paulus ad Rom. 13.{ Roma. 13. } nihil aliud agere uidetur. Omnis in quit anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Et iterum, Non est potestas nisi à Deo. & Qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit. & multa alia in hanc sentẽtiam ad Timo. tertio. Admone, inquit, illos principibus & potestatibus subditos esse. Et Secundę Timo. 15. Obsecro autem primùm omnium fieri obsecrationes pro regibus, & omnibus, qui in sublimitate sunt constituti, ut quietam & tranquillã uitã agamus. Et primæ 2. cap. Subiecti estote omni creaturæ propter Deũ, siue regi, &c. Videtur ergo quòd regia potestas sit non à republi. sed ab ipso Deo, ut catholici doctores sentiunt. Quamuis enim à republica constituatur (creat enim respublica regem) non potestatẽ, sed propriam authoritatem in regem trãsfert, nec sunt duæ potestates, una regia, altera communitatis. Atque ideo sicut potestatem reipublicæ à Deo & à iure naturali constitutam esse dicimus, idem prorsus de regia potestate dicamus necesse est (quod satis consonum reipub. uidetur) cõsuetudineq́ue, quæ principes Dei, non ministros reipublicæ appellat. Salomõ ait enim, Per me reges regnãt. Et Dominus Pilato respondit, Nõ haberes potestatem, nisi tradita esset de super, id est de cælo: errare uidentur authores concedentes reipublicæ potestatem esse de iure diuino, non autem regiam potestatem. Quòd si homines, uel respublica nõ haberent potestatem à Deo, sed ex cõdito omnes conuenirent, & pro bono publico uellent potestatem contra se constituere, illa quidem esset ab hominibus sicut est, quam religiosi tribuũt abbati. Nõ ita uerò est. cõstituta est enim in republica õnibꝰ etiã ciuibꝰ inuitis potestas seipsam administrãdi, in quo officio ciuiles reges cõstituti sunt. Sed dubitari potest, an* ita etiã sit de potestatibus, quibus infideliũ respublicę gubernant̃: scilicet an inter paganos sint legitimi principes, & alii magistratus. Et uidetur ꝙ nõ: quia si ex Christiano fieret quis infidelis, omni prorsus publica potestate, ut iura dicũt, priuat̃ propter infidelitatẽ: ergo cùm eadẽ ratio infidelitatis maneat ei, impediet legitimũ principatũ, aut potestatẽ. Et Richardus, uir alioqui præstãtissimi ingenii, in libro De paupertate Christi, nõ solùm infidelitatẽ, sed quodcunque mortale peccatũ putat impedire omnẽ potestatẽ, & dominiũ, iurisdictionemq́ue tã publicã quã priuatã, & titulum, & fundamentũ cuiuscunq; potestatis credit esse gratiã: cuius rationes prætereo, quia infirmiores sunt, quàm ut declaratione indigeãt. Nec omnino est dubitãdũ quin apud ethnicos sint legitimi principes & domini, cùm Apostolus in locis suprà dictis, obediẽdũ potestatibꝰ & principibus & toto tꝑe seruire præcipiat, ꝗ certè eo tꝑe oẽs erãt infideles. Et Ioseph & Daniel, paganorũ principes, ꝓcuratores, et ministri erãt: nec aut principes Christiani seculares aut ecclesiastici huiusmodi potestate & principatu priuare possent infideles, eo dũtaxat titulo, ꝗa infideles sunt, nisi ab eis alia iniuria profecta sit. Et* tres quidem causæ publicæ potestatis secularis rectè explicantur per definitionem, quæ ab authoribus talis ponitur, Potestas publica est facultas, authoritas, siue ius gubernãdi rempublicam ciuilem. Ex dictis facilè patet probatio illius: quatenus ad publicam potestatẽ spectat, ostendimus publicas potestates esse à Deo, atque adeò iustas & legitimas: ex quibus sequitur probatio ultimę partis conclusionis suprà positæ, in qua dicebamus, nullã huiusmodi potestatem hominum cõsensu abrogari posse. Si enim homo cedere non potest iuri & facultati se defendendi, propriis que membris ex commodo suo utendi: ergo nec etiam potestati, cùm hoc illi naturali & diuino iure competat. Itidem etiam respublica nullo modo potest priuari huiusmodi potestate tuendi se, & administrandi aduersus iniuriam & suorum & exteriorum, quod sine publicis potestatibus facere nõ potest: atque ita si ciues omnes in hoc conuenirent, & omnes has potestates admitterẽt, ut nullis tenerentur legibus, nulli imperarent, pactum esset nullum, & inualidum, utpote contra ius naturale. Ex superioribus infertur corollarium non contemnendum, his maximè, qui sub uno principatu & regali degunt. Solent enim ciuitates, quæ sine rege sunt, et populari administratiõe regunt̃ iactare suã libertatẽ. Et corollariũ est, Quòd* nõ est minor libertas in regali principatu,  in aristocratico & democratico. sic enim distinguit Aristo. tertio Ethico. principatus in Monarchiam & principatum unius, Aristocratiã optimatum principatum, & Democratiam, id est popularem seu multitudinis principatum. Dico ergo non esse minorem libertatem in regali principatu, quàm in aliis. Probatur, Quia cùm eadem sit potestas, ut suprà probatũ est, siue in uno, siue in pluribus sit, & tantum uni melius sit subiici quã pluribus. (tot enim sunt domini quot sunt superiores) ergo nõ est minor libertas ubi omnes uni sunt subditi, quàm pluribus, maximè cùm ubi sunt plures dominantes, plures sunt qui potestatem ambiant: & necesse est, ut seditionibus, & dissensionibus respub. sæpe laboret propter illorum diuersas sententias. Nulla enim fides regni sociis, ait Poëta. Et Dominus per prophetam, Pastores multi demoliti sunt uineam meam. Optimum ergo regnũ est unius, sicut totus orbis ab uno principe & domino sapientissimo gubernatur. Secundũ corollariũ, quod ex superioribus potest inferri, est, Quòd* tota respublica potest puniri licitè pro peccato regis. Vnde si rex iniustum bellum inferret alicui principi, potest ille, qui iniuriam accepit, prædari, & alia iure belli persequi, & occidere regis subditos, etiam si omnes sint innocentes: quia postquã rex à re publica constituitur, si quid ille insolenter committat, imputatur reipublicæ: tenetur enim respublica non committere hanc potestatem nisi ei, qui iustè exerceat, & utatur potestate, aliâs periculo se committit. Tertiũ corollarium, Nullum* bellum est iustum, si cõstat geri maiori malo reipublicæ, quàm bono, & utilitate, quantumuis aliunde suppetant tituli, & rationes ad bellũ iustũ. Probatur, Quia si respublica non habet potestatem inferendi bellum, nisi ad tuendum se, resq́ue suas atq; se protegendum: ergo ubi ipso bello attenuatur potiùs atque atteritur, quàm augetur, bellum erit iniustum, siue à rege inferatur, siue à republica. Imò cùm una respublica sit pars totius orbis, & maximè Christiana prouincia pars totius reipublicæ, si bellum utile sit uni prouinciæ, aut reipublicę cum damno orbis aut Christianitatis, puto eo ipso bellum esse iniustum. ut si bellum Hispaniarum esset aduersus Gallos aliâs ex causis iustis susceptũ, & alioquin regno Hispaniarum utile: tamen cùm maiori malo & iactura geritur Christianitatis, puta quia Turcæ occupant interim prouincias Christianorum, cessandum esset à tali bello. Et hæc ad explicationem primæ conclusionis. 
 
¶ Secunda conclusio, Sicut* maior pars reipublicæ regem supra totam rempublicam constituere potest, aliis inuitis: ita pars maior Christianorum, reliquis etiam renitentibus, Monarchiam unum creare iure potest, cui omnes principes & prouincie parêre teneãtur. Prima pars huius conclusionis satis ex superioribus patet. Si enim respublica suam potestatem uni alicui mandare potest, & hoc propter utilitatem reipublicæ, certũ est non obstare assensus unius aut paucorum, quominus cæteri prouidere possent bono reipublicæ: aliâs non esset sufficienter consultum reipublicæ, si consensus omnium exigeretur, cùm ille in multitudine, aut uix, aut nunquam contingat. satis ergo est ut maior pars conueniat in unum, ut iure aliquid fiat. Itẽ probat̃ efficaciter, Quia duabꝰ partibus dissentientibꝰ, oportet ut præualeat sententia alicuius partis necessariò. postquam contradictoria non debet, aut præualere sententia minoris partis: ergo sequenda est sentẽtia maioris partis. Nam si ad creandum regem requiritur consensus omnium, quare etiam non requiritur ad nõ creandum? quare enim magis requiritur consensus omnium ad affirmatiuam, quàm ad negatiuam? Secunda pars est, quòd huius modi rex est super totam rem publicam: nolo dicere, quòd in regio principatu rex est non solùm supra singulos, sed etiã supra totam rempublicam, id est etiam supra omnes simul. De qua republ. quanquam sunt inter Philosophos uariæ sententiæ, multaq́ue disputentur, tamen ego probo illam partem conclusionis nostræ. Quia si respublica esset supra regem, ergo esset principatus democraticus, & popularis, & sic non est Monarchia & principatus unius: & hæc uidetur esse sententia. Aristo. 3. Politic. Item respublica potest dare potestatẽ alicui, non solùm supra singulos, sed etiam supra omnes simul, & ille haberet potestatem regiam, & non alia esset, quàm adhnc principatus unius, nõ democraticus, aut aristocraticus. ergo rex est supra omnes. Item non appellantur à rege ad rempublicam: ergo non est maior respublica, nec superior. Tertia pars conclusionis est, quòd maior pars Chistianorum posset Monarcham constituere. Probatur, Nam tota ecclesia est quodammodo una respublica, & unũ corpus. Iuxta illud Apostoli, Omnes unum corpus sumus. ergo habet potestatem se conseruandi, & tuendi, rationemq́ue optimam constituendi, qua se meliùs ab hostibus defendere posset. Item cùm finis temporalis, ut alio loco uberiùs tractabitur, sit sub spirituali, & ad illum dirigatur: si habere unum Monarcham esset expediens ad defensionẽ & propagationẽ religiõis fidei Christianæ, nõ uideo cur non possint illi, ad quos spirituale spectat, cogere Christianos, ut unũ Monarcham crearent, sicut in fidei fauorem ecclesiastici principes hæreticos priuant principatu aliâs legitimo. Item, quia aliquando genus humanum habuit istam potestatem, scilicet eligendi Monarcham, ut patet à principio antequam fieret diuisio: ergo & nunc potest: cùm enim illa potestas esset iuris naturalis, nõ cessat. Ex hac conclusione infertur corollariũ, Quòd in liberis ciuitatibus, ut sunt Venetiæ, Florẽtia, posset maior pars eligere sibi regem aliis contradicẽtibus. Et hoc uerum uidetur, non solùm quia hoc manifestè expedit reipublicæ: sed dato quòd magis expediret politia aristocratica, aut democratica. Nã postquam respublica habet ius se administrandi, & id quod facit maior pars, facit tota: ergo potest accipere politiam, quam uoluerit, etiam si nõ sit optima, sicut Roma habuit aristocraticam, quæ forsan non est optima. 
 
¶ Tertia conclusio, Principum* leges & constitutiones ita obligant, ut trãsgressores in foro conscientiæ culpæ rei sint: quam etiam uim parentum in filios, & maritorum in uxores habent præcepta. In hoc argumento, & pro materia huius conclusionis multa afferri possent, nec dictu indigna, nec inutilia, si tempus concederet. Sed ratione huius opportunitatis totam rem quàm paucis potero, expediã. Et primùm omniũ, sunt qui putant leges nullã uim habere, ut earũ trãsgressores culpa in foro conscientiæ teneantur, sed hanc solùm obligationem inducere, ut principes, & magistratus legum uiolatores iustè punire possint, negantq́ue subditos ad aliquid aliud coram Deo teneri: sicut plerique religiosi de suis constitutionibus dicũt, quòd obligãt quidẽ ad pœnã, nõ ad culpam, nec sine ratione insaniunt, sed probant rationibus & argumentis non inualidis. Primò, Quia aliâs sequeretur, secularem potestatẽ esse spiritualẽ, si obligat in foro conscientiæ. Secundò, Quia finis reipublicæ & potestatis secularis est solùm aliquid temporale, puta pacificus status ciuiumq́ue conuictus: sed hoc nihil ad cõscientiam: ergo. Tertiò, Quia esset omnino potestas secularis altera parte manca, si obligaret, posset absoluere, aut non posset. Quartò, Quia tũc puniret̃ quis bis pro peccato: nã in hoc mundo punirẽt principes, in alio aũt Deus. Quintò, Nõ potest imponere pœnã spiritualem: ergo nec obligare ad culpã, cũ nõ uideat̃ maior ratio de uno, quã de alio. Sextò, Nam uel est in potestate principis obligare ad culpam, aut non. si primum, cõtrà, Quia prælati spirituales possunt non obligare, ut patet in religionibus. Si secũdũ, quomodo ergo cõstabit quãdo uelint obligare, cũ ipsi nõ explicẽt? Sed his rationibus nõ obstãtibus, quas graues doctores mouerũt, nõ uidetur mihi dubitãdũ quin leges ciuiles obligẽt in foro cõsciẽtiæ, cũ hoc apertè uideatur Paulus testificari ad Roma. 13. Necessitate subditi estote nõ solùm propter iram, sed propter cõscientiã. Et Petrus dicit, Subiecti estote omni humanę creaturę ꝓpter Deũ, siue regi quasi pręcellenti: quod etiã uidet̃ nullo modo posse intelligi, si leges obligarẽt solũ in foro cõtẽtioso, & nõ in foro cõsciẽtię. Sed quoniã posset aliquis respõdere, ꝙ nõ sit idẽ obligare in foro cõscientię, & ad culpã, maximè cũ religiosi cõfiteant̃ se teneri suis legibus in foro conscientiæ, quæ tamen culpã non inducunt. Ideo dico etiã, ꝙ leges ciuiles obligant sub pœna peccati, & culpæ æquè ac leges ecclesiasticæ. Hoc probatur apertè ex dicto Pauli ad Roma. 13. Qui autem resistunt, inquit, ipsi sibi damnationẽ acquirunt. non autẽ incurritur damnatio, nisi propter culpã: ergo legum transgressores incurrunt corã Deo ueram culpam. Ad maiorem autem declarationẽ & confirmationem istorum, est aduertẽdum, ꝙ* lex humana & diuina in aliquo differunt, & in aliquo conueniunt. Differunt quidem: nã lex diuina sicut à solo Deo fertur, ita à nullo alio, aut tolli, aut abrogari potest. Lex autẽ humana sicut per hominem cõstituitur, ita ab homine tolli, aut anullari potest. Differũt etiã quia in lege diuina ad hoc quòd iusta sit, & per hoc obligatoria, sufficit uoluntas legislatoris, cùm sit ratione uoluntas. Vt autẽ lex humana sit iusta, & possit abrogari, non sufficit uoluntas legislatoris: sed oportet quòd sit utilis reipublicæ, & moderata cum cæteris. Itẽ etiam differũt, quia diuina firmiùs, & intensiùs obligat. in multis enim casibus obligat lex diuina, ubi non obligat humana. Nec ego aliam differentiam satis uidere possem. Conueniunt autẽ in hoc, quòd lex diuina constituit aliquid in esse & genere uirtutis aut uitii: ita, quòd eo ipso secundum quod lege diuina præcipit̃, aliquid est bonum & officiosum, quod aliâs nõ esset: & eo quòd prohibet̃, habet quòd sit malum, & uitiosum: quod aliâs non esset, ut exẽplo de baptismo patet, & de confessione, & de aliis sacramentis, in quibus non est alia bonitas, quàm quòd sunt à Christo præcepta. Et usus carniũ & alia quidẽ legalia in ueteri lege nõ habebãt aliquid aliud uitii, nisi ꝙ erãt prohibita in lege. unde cõstat, ut nullũ sit uitiũ, nisi quia prohibitũ in lege, nec uirtus, nisi quia pręceptũ uel laudatũ in lege. Tota enim bonitas uoluntatis humanæ, ut doctores firmiter probãt, est ex cõformitate ad uolũtatẽ & legẽ diuinã, & omnis malitia ex deformitate ad legẽ diuinam prouenire, quæ est regula omniũ actuũ humanorũ. Ita etiam lex humana habet uim cõstituẽdi aliꝗd in esse uirtutis, & eius cõtrariũ in esse uitii. Sic enim ꝗa ebrietas est ꝓhibita in lege diuina, est intẽperãtia: ita ieiuniũ est opus uirtutis, quia eadem lege commendatur, & abstinentia à cibis quibusdam est uirtus, quia præceptum est humana lege. Et ne exemplum afferamus solùm de ecclesiasticis legibus, emere pecunia magistratuum est ambitiosum quia prohibitum lege humana. Item sericum induere, est luxuriosum solùm, quia prohibitum. supra terminum legis erogare in conuiuio, erit intemperãtia, quod ante legem potuit esse temperantia, & magnificentia. Nec quicquam interest quantùm ad hoc inter legem humanã & diuinã. sicut enim meritum est in opere uirtutis, ita culpa in opere uitii. Ideo* sicut lex diuina habet uim obligandi ad culpam, ita & lex humana. Quod ne uoluntate dictum uideatur, probatur sic, Lex humana est à Deo, ergo eodem modo obligat sicut diuina. Assumptum probatur, Nam non solùm opus Dei dicitur, quod se solo producit, sed etiam qđ mediantibus causis secundis efficitur: ergo nõ solùm dicitur lex diuina, quã ipse solus sanciuit, sed etiam quam Dei potestate homines tulerunt: sicut leges Põtificũ dicũtur non solùm quas papa per se tulit, sed etiam quas papæ authoritate alii inferiores tulerunt. ita enim uocantur papæ constitutiones uniuersitatum, & collegiorum, quas constat papã non fecisse per se, sed alii eius authoritate condiderunt. Vel ut clariùs probetur, arguitur sic, supposito quòd papa habet authoritatem condendi leges obligatorias in foro conscientiæ, si papa committerer alicui ut daret leges alicui communitati, præcipiens eis, ut obedirent, nónne præcepta Legati haberẽt uim obligandi in foro conscientiæ? Ergo qua ratione cùm Deus dicat, Per me reges regnant, & legum cõditores iusta decernunt, quare decreta illorum non obligabunt similiter in foro consciẽtiæ? Et ut apertiùs cõstet, uidetur omnino absurdum, quòd si papa præcipiat, quòd in hac ciuitate obediãt Cardinali legato, pręcepta Legati obligarent ad culpam, ut omnes fatentur. & cùm Christus pręcipiat parere principibus, negare principum legem obligaret ad culpam. Et tandem qui concedunt leges pontificum obligare ad culpam, negare nullo modo possunt, quin etiam leges ciuiles obligent. Ita Dominus constituit principes seculares ad gubernandam rempublicam secularem, sicut Põtifices ad spiritualem. Nec illico dictum Domini, Qui uos spernit, me spernit, non solùm ad ecclesiasticos, sed etiam ad ciuiles magistratus spectat: nec minus diligenter in scriptura commendatur obedientia principum secularium, quàm ecclesiasticorũ. Nihil ergo interest quãtùm ad obligationem, ꝙ tã humanæ sint leges, quàm diuinæ, sicut æquè uerum sacramẽtum esset ab Apostolis, aut ab ecclesia conditum, si eam potestatem habuisset, acsi à Christo: nec minus obligabat lex uetus, quæ tamen per angelos fuit data, non à Deo per se, quàm obligat Euangelica ab ipso Christo per se ipsum data: & hoc pro certo tenendum. Dubitari autem potest* ad quam culpam obligentur, ad mortalem, an ad uenialem solùm. Et quòd obligent ad mortalem aliquando, satis constare potest ex uerbo Pauli iam allegato. Qui autem resistunt, sibi damnationem acquirunt. Item Dathan, & Abirom deuorati sunt, quia restiterunt Moysi & Aaron: non autem puniuntur pœna mortis pro culpa ueniali. In cõtrarium autem, quòd nũquã obligent ad mortale, uidetur. Nam si concurreret pręceptum diuinũ solùm ad ueniale obligans, cum quacunq; lege humana, potiùs oportebit transgredi legem humanam, quàm mentiri: si autem lex humana aliqua obligaret ad mortale, potiùs esset parendum illi, quã præcepto de ueniali, cùm mortale potiùs sit fugiendum. Respondetur ad hoc dubium graue ex paulo antè dictis. Dictum est, quòd quo ad uim obligandi idem est iudicium de legibus humanis & diuinis: ad considerandum autem quomodo, aut quantùm obligant humanę leges, oportet eas cõsiderare, ac si essent diuinæ. Humana enim lex, quæ si esset diuina, obligaret ad ueniale, obligat etiam ad ueniale: & quæ si esset diuina, obligaret ad mortale, obligat etiam ad mortale. Dictum est enim quòd quãtùm ad hoc nihil refert, eodẽ modo obligant, ac si essent latæ à Deo, licet nõ ita firmiter. Sic ergo inter leges diuinas aliquę obligãt ad mortale, & aliquæ ad ueniale: ita etiã humanæ aliquæ ad ueniale, aliquæ autem ad mortale obligant. Sed* qualiter dignosci possit, quando obligent leges humanæ ad ueniale, & quando ad mortale, cùm lex ipsa ciuilis hoc non significet, imò nec legislator de hoc cogitauit quando condidit legem: respondetur, quòd nec in lege quidem diuina, & maximè naturali, semper significat, quod præceptum sit de mortali, & quod de ueniali, & inter ipsa mortalia non significatur grauitas alterius ad alterum, id est quod illorum sit grauius. Sicut enim dicitur, Non occides, ita dicitur, Non furtum facies, &, Non mentieris, &, De omni uerbo otioso reddenda est ratio: eadem ergo est regula, & ratio distinguendi grauitatem alicuius peccati. Tantum enim relinquitur cogitandum ex parte materiæ. Sicut in lege naturali & diuina illud æstimatur mortale, quod est contra honorem Dei, uel charitatem proximi, ut est blasphemia, homicidium: id autẽ ueniale, quod est difforme rationi, & legi, non autem est contra honorẽ Dei, aut proximi charitatem, ut uerbum otiosum, & alia id genus. Sic etiam erit in legibus humanis. si enim aliquid statuatur, quod multùm expediat ad pacem ciuium, ad incrementum boni publici, ad honestatem morum: transgressio illius uidetur mortale peccatum. Si autẽ quod instituitur, non sit adeò necessarium, sed uelut quoddam leue, erit ueniale. Exempla non ita sunt in promptu, sicut in legibus diuinis: sed potest accipi de tributo, quod uidetur omnino necessarium ad defensionem reipublice, & ad alia publica munia & opera: & ideo si quis non solueret, esset mortale, & ideo si nulla lex data esset à Deo, sed totam curam legum ferendarum mandasset hominibus, & esset lex ciuilis, Non occides, &, Non mẽtieris: prima obligaret ad mortale, secũda ad ueniale. Sicut nunc cùm sunt diuinæ leges, ita si quis contra legem ciuilem uenaretur, aut indueretur bysso, nõ uidetur mortale. Alia exempla commodiora poni possent: nec enim pendet hoc ex uoluntate legislatoris, sed ex natura & qualitate rei, & materiæ. Ex quo patet quantus est error iuniorum quorundam theologorum, dicentium grauitatem peccatorum sumendam esse & cõsiderandam ex quantitate obligationis, cùm contrà omnino faciẽdum sit. Nã quãtitas obligationis sumenda est ex quantitate materiæ, nec naturaliter scimus maiorem esse obligationẽ de non occidendo, quàm de non furando, nisi ex ipsa materia, & non econtrario. Nec oportet respicere, an illud, quod præcipitur, aut prohibetur, sit nunc, aut semel in magnum commodum, aut malum reipublicæ, sed quale sit, si communiter, aut ab omnibus, aut multis fiat. Si enim prohibetur ne quis pecunias extra regnum portet, quicunque exportant, peccant mortaliter, quamuis una exportatio parum noceat reipub. Sed quia si cõmuniter fieret, exhauriretur regnum. Ita lex communis obligat ad mortale. sicut una fornicatio parum nocet: sed si passim fieret, multùm noceret. Sed contra dicta arguitur uehementer. quia si ex parte materiæ est attẽdenda grauitas peccati: ergo lex nõ facit culpam. Si enim illa transgressio est in damnum reipublicæ post legem, ergo ante legẽ: ergo prius erat peccatum, & tam graue, sicut post legem. Respondetur primò, quòd lex non solùm obligat prohibendo, sed præcipiendo, & sic aliquid, quod ante legem erat bonum reipublicæ, non tamen necessarium, lex potest præcipere, & sic post legem transgressio illius erit peccatum, quod priùs non erat peccatum. Secundò dico, quòd, ut patet in exemplis primò positis, potest esse aliquid, quod sit ante legem malum in aliquo, & in aliquo non: post legem autem illud erit in omnibus malum: quia fuit ratio sufficiens prohibendi omnibus, ut portarent sericum, uel auream uestem, erat quid prius malum in paupere nobili: post legem autem in omnibus, quia fuit sufficiens ratio prohibendi omnibus, licet nullum erat de se inconueniens, quòd aliquis de magnatibus haberet uestem auream, aut sericam. Sed adhuc superest dubium*, Si rex uellet non obligare ad culpam, an posset? Respondetur, quòd non est dubium quòd possit sicut potest ecclesiasticus legislator, qui quandocunque facit aliqua statuta, sine quacunque obligatione, ut prælatus religiosorum inter fratres suos. Esset enim contra rationem dicere, quòd constitutiones prælati ecclesiastici non semper obligent ad culpam, & secularium non possint non obligare. Aliquando enim legislator, siue ecclesiasticus, siue secularis non uult in suis legibus exigere obedientiam debitam à subditis, sed simpliciter ordinat quid faciendum sit, dicens, & dirigens potiùs, quàm præcipiens: qualiter multa uidentur esse in legibus & pragmaticis ciuilibus, & ecclesiasticis: sicut non semper cùm petit pecuniam creditor, exigit tanquam uolens obligare. 
 
¶ Quæritur tandem,* An leges ciuiles obligent legislatores, & maximè reges. Videtur enim aliquibus quòd non, cùm sint supra totam rempublicam, & nullus possit obligari nisi à superiori: sed certius & probabilius est, quòd obligentur. Quod probatur primò, Quia facit iniuriam reipublicæ, & reliquis ciuibus, si cùm ipse sit pars reipublicæ, non habeat partem oneris: iuxta personam tamen & suam qualitatem, & dignitatem. sed ista obligatio est indirecta, ideo aliter probatur. Nam eandem uim habent latæ leges à rege, ac si ferrentur à tota republica, ut suprà declaratum est. Sed leges latæ à republica obligant omnes: ergo etiam si ferantur à rege, obligant ipsum regem. Et confirmatur, Quia in aristocratico principatu senatusconsultum obligat ipsos senatores authores illorum, & in populari regimine plebiscita obligant ipsum populum: ergo similiter leges regiæ obligant ipsum regem: & licet sit uoluntarium regi condere legem, tamen non est in uoluntate sua non obligare, aut obligari, sicut in pactis. liberè enim quisquis paciscitur, pactis tamen tenetur. Ex omnibus dictis infertur corollarium, quòd ius gentium non solùm habet uim ex pacto ex conducto inter homines, sed etiam habet uim legis. habet enim totus orbis, qui aliquãdo est una respublica, potestatẽ ferẽdi leges æquas, & conuenientes omnibus, quales sunt in iure gentium. Ex quo patet, ꝙ mortaliter peccant uiolantes iura gẽtium. Ex quo patet, ꝙ mortaliter peccant uiolantes iura gẽtium, siue in pace, siue in bello: in rebus tamẽ grauioribus, ut est de incolumitate legatorũ, non licet uni regno nolle teneri iure gentium: est enim latum totius orbis authoritate. 
 
¶ Circa tertiam conclusionem dubitatur, Vtrum* cessante ratione legis, cesset obligatio ut (exempli gratia) prohibetur lege, ne quis noctu telũ portet, & ratio eius est propter nocturna pericula, ego autem scio nullum esse cõtra me periculum, an sim in culpa arma ferendo. Respondetur dupliciter. Potest ratio legis cessare uno modo, Ratio propterquam lex lata est: ut si tempore belli prohibeantur arma ad Gallos deferri, tempore pacis lex nõ obligat: eadem ratio requiritur ut lex obliget, & duret, & ad hoc quòd feratur deficit. ergo ratio ad ferendum. ergo etiam ad conseruãdũ illam. Et confirmatur, Quia per easdem causas res corrumpitur, per quas generatur. Itẽ si lex non est utilis reipublicæ, iam non est lex. Secũdò potest cessare ratio in particulari quo ad aliquem. Non ergo ad omnes absolutè, uel quoad plures, ut in casu posito, nihilominus etiã talis obligatur lege. Quia enim sequũtur sæpe pericula ex armis nocturnis, est sufficiẽs ratio ut omnibꝰ prohibeat̃, aliàs lex nullius esset efficaciæ, cũ unusquisq; putaret legẽ non pro se esse positã, sed propter alios: & ita in aliis præceptis non ratio particularis, sed utilis est attẽdenda. Dubitatur* de Tyrannorũ legibus an obligent. Et uidetur ꝙ non, cum non habeant potestatem aliquam. In contrarium est, Quia cùm respublica opprimatur à Tyranno, & nõ sit sui iuris, nec possit ipse ferre leges, nec iam antè datas exequi, si non pareret Tyrãno, iam respublica interiret. Certè uidetur, ꝙ leges, quę sunt conuenientes reipublicæ, obligent, etiã si ferantur à tyrãno, nõ quidẽ quia à tyrãno latæ, sed ex cõsensu reipublicæ, cũ sanctius sit ut seruẽtur leges à Tyrãno latę, quàm quòd nullæ seruentur. Et certè essent in apertam perniciem reipublicæ, si principes, qui non habent iustum titulum, occuparent regnũ, quòd nulla essent iudicia, nec aliquo modo possent malefactores puniri, aut coerceri, cum non sit tyrannus iudex legitimus, si leges eius non obligant. 
 
¶ Vltima pars conclusionis est, Quòd* præcepta parentum eodem modo obligant, sicut leges ciuiles, & pręcepta maritorum in uxores. Probatur de filiis. Nam sicut præcipitur obedire prępositis, ita commendatur obedire parẽtibus: ut patet ex illo, Filii obedite parẽtibꝰ, Ephesi. 6.{ Ephe. 6. } & Colo. 3. ergo si est culpa nõ parêre præpositis, etiam erit peccatũ nõ obedire parentibus. Et ad Roma. 1.{ Roma. 1. } inter crimina & peccata in quæ Deus dicit permisisse gentes incidere, annumeratur & hoc, Parentibus non obedientes. Item, Quia leges præcipiunt obedientiam parentum: ergo si leges obligant ad culpam, etiam erit culpa non obedire parentibus. Et certè hoc uidetur inclusum in illo præcepto de honoratione parentum, & sic ut suprà dictum est, ꝙ leges aliquando quidem obligant ad mortale, aliquãdo uerò ad ueniale, ita uidetur dicendum de præceptis parentum. Vnde certè si pater aliquid præciperet, quod multùm referret ad administrationẽ familiæ, trãsgressio illius uidetur mortalis, imò etiã in iis, quæ spectant ad dispositionem ipsius filii. Sed sicut dictum est, quòd non omnis lex obligat ad culpam, puta illa, in qua rex plus dirigit, quàm præcipit: multò magis hoc habet uim de parentibus, qui non semper uolunt exigere debitum obedientiæ, sed solùm præcipientes aliquid, uolunt significare uoluntatem suam. 
 
¶ Aduertendum tamen est, quòd cùm familia sit pars reipublicæ, quòd leges possunt determinare, in quibus filii teneantur obedire parentibus, & in quibus non oporteat, sicut determinauit usque ad quam ætatem, & sic in aliis non erit culpa non obedire parẽtibus: sic etiam ad leges spectat determinare qua pœna posset castigare pater filiũ inobedientẽ & coërcere ne ultra liceat patri progredi. De præceptis autẽ uirorũ circa uxores ꝓbari potest. Nã aliâs nõ poterit constare familia, nisi sit unum caput, cui cæteri parere teneantur: hoc autem est uir, qui est caput domus, & uxoris, ad Eph. 5.{ Eph. 5. } Et ibidem, Mulieres suis uiris subditæ sint sicut Domino. Et postea dicit, Vxor autem timeat uirum suum. Item quia leges hoc iubent, ergo tenentur obedire, & etiam ad leges spectat quomodo, & quo usq; uxor teneatur obedire uiro & an posset uir uxorem uerberibus castigare sicut de filiis diximus determinare. 
 
Deo gratias. 
 






 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANCISCI A VICTORIA de potestate papæ, & concilij relectio, cũ quæstione, Vtrum concilium generale poßit facere decreta, & leges condere, quas nec summus Pontifex poßit immutare, uel per dispensationem, uel prorsus per abrogationem. 
 
Locus relegendus est apud Iohannem, Pasce oues meas. Iohan. cap. ultimo. 
 
 SVMMA. -  1 Papa in quo genere decretorum aut canonum nihil poßit immutare dispensando, & multo minus abrogando. -  2 Concilium, si declarat aliquid esse de fide, aut de iure diuino, quòd Papa in hoc nihil poßit declarare, aut immutare, maximë si tale ius spectet ad fidem, uel ad mores ecclesiæ uniuersalis. -  3 Papa, quòd poßit dispẽsare in legibus, & statutis concilij generalis. -  4 Summus pontifex, quòd non solùm poßit dispensare in statutis cõciliorum, sed in totum, & aliquando abrogare talem legem, uel statutum. -  5 Papa non obstante decreto irritante concilij, quòd posset dispensare in statutis eius. -  6 Papa, quòd dispensando in legibus, & decretis, tam conciliormm, quàm aliorum pontificum, poßit errare, & grauiter peccare. -  7 Papæ, quòd non liceat dispensare in legibus, & decretis conciliorum pro suo arbitrio, & sine causa rationabili, etiam ubi nihil continent iuris diuini. -  8 Papa, quòd multo minus potest abrogare sine causa rationabili decreta conciliij, quàm in eis dispensare. -  9 Lex aliqua etiam positiua, quòd posset esse in ecclesia, & fortè aliquæ tales sunt, in quibus expediret, ut nunquam dispensaretur. -  10 Conciliũ quãdo, & in quo casu posset declarare, & determinare, & etiam statuere, ut in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensaretur. -  11 Concilium quòd uidetur non posse errare in determinatione, quòd in aliqua lege ecclesiastica nunquã dispensetur. -  12 Concilij facta determinatione, quòd nunquã in aliquæ lege ecclesiastica dispensetur, an liceret nunquam Papæ dispensare in tali lege, & utrũ dispensando ex quæcunque causa, peccaret mortaliter. -  13 Decretum si fieret à concilio, quòd in aliquibus legibus ecclesiasticis nũquam dispensaretur, quòd tale decretum non deberet apponi in multis legibus, sed solũ in paucis, hísque grauißimis, & ualde necessarijs. -  14 Decreto facto per conciliũ, quòd in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensetur. Si, illo non obstante, Pæpa dispensaret, utrum teneret factum, esto quòd malẽ faceret. -  15 Papa sicut peccaret dispensans contra decretum concilij, quòd ita etiam peccaret petens dispensationem, & utens illa, ostenditur. -  16 Pontificis dispensationes, quòd sint in duplici differentia, & quæ sint. -  17 Papa quid possit, aut quid non poßit, & c. quòd non spectet ad subditos illud determinare, aut examinare, probatur. -  18 Papæ mandatum, aut dispensatio, quòd non semper obliget subditos ad parendum. -  19 Papa si dispensaret, in quo casu subditi non tenerentur parere dispensationi. -  20 Papa quòd non deberet ægre ferre, sed potius gaudere quòd fieret aliquod decretum à concilio, quo caueretur, ut in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensaretur. -  21 Papæ mandatis, an liceat resistere per appellationem ad futurum concilium. -  22 Pontificis mãdatis resistere, & non parere, quòd non uideatur permittendum cuicunque priuato sua authoritate, etiam si huius modi mandata essent contra determinationem concilij. -  23 Papa si facta declaratione, & decreto à concilio, contrarium mandaret, quid agendum. -  24 Concilium, quando, & in quo casu posset conuocari, & congregari contra uoluntatem Papæ. -  25 Concilium quæ maximè debeat cauere, si quando de decretum aliquod esset faciendum, ut Papæ authoritas illibata conseruetur. 
 
PRO parte affirmatiua quæstionis arguitur, Quia concilium est super papam, ergo papa nõ potest immutare decreta illius. Consequentia patet, quia par in parem non habet imperium. c. innotuit. de electione. ergo multo minus inferior in superiorem. Antecedens est communis sententia omnium Parisiensium, & multorum doctorum. Et confirmatur consequentia, Quia aliâs eadem ratione posset defendi, ꝙ episcopus posset dispẽsare in legibus papæ, imò & in legibus conciliorum. si enim papa cùm sit inferior, nihilominus potest dispensare, aut abrogare legem cõcilii: ergo non obstabit etiam, quòd episcopus dato quòd sit inferior, non possit etiam dispẽsare. & confirmatur iterum, saltem recepta illa opinione de superioritate cõcilii, uidetur omnino sequẽda pars affirmatiua: sed illa opinio est probabilis, ergo etiam hæc. Confirmatur, Quia dato ꝙ sint pares potestates, par in parem non habet imperium, ut in dicto c. innotuit. ergo non potest tollere quod concilium sanciuit. unde uidetur, quòd concilium in hac causa posset dicere Pontifici, quod Hebræi responderunt Moysi, Exo. 2.{ Exod. 2. } Quis te constituit Iudicem super nos, & principem? Et summus Pontifex debet meminisse illius responsi Domini nostri, Quis me constituit Iudicem super uos? Luc. 12.{ Luc. 12. } 
 
¶ In cõtrarium est, Quia dispensatio & abrogatio legis tempore & loco opportuno est pascere gregem. omnis enim actus iurisdictionis est actus pastoris. sed summus Põtifex est uniuersalis pastor, iuxta uerba proposita Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Pasce oues meas. Et in concilio Calcedonensi acclamatum est Pontifici Leoni Apostolico œcumenico. i. uniuersali pastori. Et Matth. 18.{ Matth. 18. } Quodcunque solueris super terram, &c. Sed dispensare est soluere obligationem. ergo. Notandum primò quòd (ut ponit Herbeus d. 47.) primò differẽtia est inter abrogare, & dispensare, & interpretari, pro quo uide Syluestrum in uerbo papa. §. 16. Notandum secundò, quòd omnes doctores distinguunt, specialiter S. Tho. quolibeto 4. arti. 13. & multis aliis locis, ꝙ duplex est genus canonum & decretorum, siue sint conciliorum, siue sint sanctorũ, patrum, & est unum genus canonum reuera de iure diuino, sicut quæ pertinent ad articulos & fidei, ad substantiam sacramentorũ, aut qui necessariam habent connexionam ad legem diuinam seu naturalem, pertinentia ad bonos mores. 
 
¶ Et ut certo ordine ac more theologorum procedamus, sit prima propositio. In* hoc genere decretorum aut canonum Papa nihil potest immutare dispensando, & multo minus abrogando. Conclusio est omnium theologorum absque controuersia, quidquid Canonistæ disputent. Et ponit eam sanct. Tho.{ S. Tho. } in multis locis, ut in quotlibeto ubi suprà, & in primo sentent. d. 47. & in 3. senten. d. 37. uide uerba eius 1. 2. q. 97. ar. 4. ad tertium. & q. 100. artic. 8. & potest breuiter probari, quia ius naturale est immutabile, & ut habetur in decretis d. 5. cap. 1. naturale ius semper permanet. & Esa. 24.{ Esa. 24. } contra eos qui temere tentauerũt immutare ius naturale, dicit ꝙ transgressi sunt leges, mutauerunt ius, dissipauerũt fœdus sempiternum, &c. Sed ius diuinum & positiuum habent eãdem uim, sicut naturale, quia ius naturale nõ habet uim, nisi quia latum est authoritate diuina: aliâs non esset obligatoriũ, quidquid dicat Gregorius: cùm obligatio esse non possit nisi à superiori: ergo simpliciter in iure diuino non cadit dispensatio humana. 
 
¶ Pro maiori & breuiori declaratione argumentor contra istam propositionem. Primò, Papa potest dispensare in matrimonio rato non consummato, & insolubilitas matrimonii est de iure diuino: ergo potest dispensare. Maior probatur, Quia uotum solenne dirimit matrimonium, ut patet in c. ex publico. de cõuersione coniugatorum. Sed uotum solẽne est de iure positiuo, ut patet in c. unico de uoto in. 6. ergo ius positiuum tollit ius diuinũ. Minor patet ex illo, Quos Deus coniunxit, homo non separet. Matth. 19.{ Matth. 19. } & 1. ad Corin. 7.{ 1. Corin. 7. } Secundò argumẽtor, Papa dispensat in gradibus prohibitis iure diuino: ergo. Antecedens patet Quia accipere relictam fratris est prohibitum iure diuino, ut patet Leuit. 18.{ Leuit. 18. } Vxorem fratris sui nullus accipiat. Et eodem modo accipere amitam, uel materteram ibidem expressè prohibetur: & tamen Papa dispensat in istis: ergo. Tertiò papa dispẽsat in uoto saltẽ simplici, ut patet ex usu, & in titulo de uoto & uoti redemptione: & tamẽ seruare uotum est de iure diuino, si quid uouisti, ne moreris reddere. displicet enim Deo infidelis & stulta promissio, Ecclesiastici 5.{ Eccle. 5. } Idem expressè Deutero. 23.{ Deute. 23. } Quartò papa dispẽsat cum bigamo, & homicida, sed tales sunt irregulares de iure diuino, ut patet 1. ad Timoth. 3.{ 1. Timoth. 3. } Oportet episcopum unius esse uxoris uirum, non percussorem, quod glossa, & omnes dicunt, quòd intelligitur de presbyteris: quod patet, quia statim subdit, diaconos similiter pudicos, nulla alia mentione facta de presbyteris. Confirmatur, Quia talis irregularitas nõ tollitur per baptismum, sicut aliæ irregularitates, ut doctores dicũt in 4. d. 27. ex authoritate Augustini, Ambrosii & omnium doctorum theologorum, & canonistarum. Et quòd possit dispensare cum bigamo, tenet sanctus Tho. in 4. distinctio. 27. quæstio. 3. articu. 3. & in quodlibeto 4. quæstio. 5. & doctores de bigamis capitu. nuper. & capitu. fina. &. d. 34. capitu. lector. gloss. dicit licitum in papa dispensare cum archiepiscopo Panormitano bigamo, & cùm homicida posse etiam dispensare. tenet Abbas in capitu. si dignum. & in capitulo. de homicidio, dicens communiter hoc teneri per doctores: nec hoc dubitant theologi. Quintò, papa est uicarius Christi ex themate, Pasce oues meas: & ex illo, Quodcunque solueris super terram, &c. & habetur in cap. ter corporalia. de translatione episcopi. & in capitulo proximo. de homicidio in 6. Imò Paulus de omnibus Apostolis ait 2. ad Corinth. 6.{ 2. Cor. 6. } Pro Christo fungamur legatione. Et Dominus expressè, Qui uos audit, me audit, &c. Et sicut misit me Pater, ita & ego mitto uos. sed uicarius & delegatus potest quicquid potest principalis, nisi sit ei prohibitum specialiter, ut extra. de officio delegati, & officio uicarii, per totum. sed non inuenitur ubi sit prohibita dispensatio Papæ, ergo. Confirmatur, Quia Apostoli dispensauerunt in lege diuina, ut in baptismo, In nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti, ipsi baptizabant in nomine Iesu. Et Petrus occidit Ananiam & Sopphiram. Actu. quinto.{ Act. 5. } 
 
¶ Ad primum argumentum communis schola theologorum in 4. distinctio. 27. negat maiorem, scilicet quòd Papa possit dispensare: sed in contrarium sunt multi doctores canonistarum in d. c.. ex publico. & cùm illis Cardinalis Caietanꝰ{ Caietanus. } in particulari opusculo super hoc: & nostris tẽporibus dicitur factũ à Clemente 7. sed nihil refert quam opinionem teneamus, & canonistarum, consequenter oportet dicere, quòd insolubilitas matrimonii ante consummationem non est de iure diuino: & illa uerba Saluatoris intelliguntur & exponuntur de matrimonio iam consummato: quamuis aliter posset responderi, ut dicemus in solutione ad quartũ. Si uerò opinionem theologorum teneamus, quæ probabilior uidetur, quia aliâs partes per se possent dirimere matrimonium, & matrimonium sequens teneret, & infideles, &c. tũc ad rationem de ingressu religionis dicimus, quòd est de iure diuino, quòd professio dirimit matrimonium, quòd ius diuinum constat ex authoritate Dei, & & non ecclesiæ. Votum autem solenne est de iure positiuo quãtũ ad determinationem & modũ, puta qua ætate, & quo ordine, quo tempore, &c. Sed non quantũ ad substantiam suam. Ad secundum argumentum aliqui, ut archiepiscopus Floren. 3. q. titulo. 1. cap. 14.{ Archiepiscopus Floren. } & Palud. in 4. d. 40.{ Palud. } uidetur tenere, quòd in omnibus gradibus prohibitis in Leuitico papa non possit dispensare. & Hoc reputat Syluest.{ Syluester. } probabilius. Sed oppositũ uidetur probabilius, ut tenet Caieta 22. q. 154. arg. 9.{ Caietanus } & determinatũ fuit Romæ in his diebus in causa regis Anglię. & ideo hanc opinionem tenendo, respondetur ad argumenta, quòd præcepta ueteris legis, quæ non sunt de iure naturali, omnia cessauerunt, nec habent obligationem plus præcepta iudicialia, quàm cæremonialia, ut omnes doctores tenẽt, & necessarium est tenẽdũ: quod Paulus ita determinat ad Hebrę. 7.{ Hebr. 7. } Translato enim sacerdotio, necesse & ut translatio Legis fiat, ut habetur in cap. translato de constitutionibus. & S. Tho. in 12. q. 103. ar. 3. probat enim Paulus, quòd sacerdotium Christi est aliud à sacerdotio ueteris legis, & per consequens quòd lex uetus expirauit: & idem probat ad Hebræ. 8. per hoc quòd Dominus uocat testamentum nouum: ex quo arguit Paulus, quòd antiquum testamẽtum interiit. Dico ergo, quòd aliqui gradus prohibiti in Leuitico, non sunt de iure naturali. Imo Caietanus tenet, quòd nullus præter primum in linea recta. Ad tertium, proponitur quòd multi tenent, quòd papa non potest dispensare in uotis. Quia dispensatio, ut suprà diximus, est relaxatio iuris, obligatio aut uoti: certum est nunc de iure positiuo: ergo dispensatio uoti est relaxatio iuris diuini: quod uidetur durum. Vnde dicunt, quòd nunquam potest dispensare in uoto, nisi uel uotum ipsum fiat, aut sit illicitum & inutile, aut maioris boni impedimentum: hoc autem non est relaxare ius diuinum, sed interpretari, quod non est propriè dispensare. In illis enim casibus re uera tale uotum non est obligatorium iure diuino. imò si constat, quilibet potest proprio arbitrio nõ implere uotum. Et huiusmodi sententiæ uidetur fuisse S. Thom. in. 22. q. 88. artic. 10. ad tertium{ S. Thom. }, ubi diserte determinat, quòd non cadit dispensatio in uoto, nisi quia est simpliciter malum, aut inutile, aut maioris boni impedimentum. Imò hoc dicit esse propriè dispensatio. Et utinam hæc opinio non sit uera. In contrarium est communis opinio, scilicet quòd potest etiam tollere obligationem. Et probatur, Irritatio uoti est de iure positiuo, & non diuino: & certum est quòd ius positiuum dat licentiam parentibus usque ad certam ætatem: & tamen irritatio non interpretatur, sed tollit obligationem uoti. Et tunc ad argumentum respondent aliqui, quòd duplex est ius diuinum, quoddam absolutum & independens, quod nõ supponit actum humanum, ut præceptum de baptismo, de eucharistia, quo omnes obligantur, nec eius obligatio pendet ex humano actu, aut iudicio. Aliud est dependens ex humano actu, quod scilicet non obligat nisi mediante actu humano. nullum enim ius diuinum obligat ad ingrediendum religionem, sed si quis promittat eam, obligatur iure diuino implere promissum. Ex qua distinctione respondeo ad argumentum, quòd in iure diuino non dependenti non potest papa dispensare, sed bene in iure diuino dependenti. quia habet potestatem tollendi id quod hominis potestati inditũ est. Probabilis est iste modus respondendi, sed qui possit tamen impugnari. Melius tamen uidetur respondere ut respondet S. Thom. in 22. q. 88. artic. 10. ad secundum, ubi sic arguit. In iis, quæ sunt in lege naturæ, & in præceptis dominicis non potest per hominem dispensari, & præcipuè in præceptis primæ tabulæ. Sed implere uotum est de lege naturæ, & lege diuina, ut suprà probatum est. ergo in uoto dispensari non potest. Respondetur quòd sicut de iure naturæ tenetur implere præceptũ & uotũ, ita & ex iisdẽ tenetur obedire superioris legi & mandato. Et tamẽ cùm dispensatur in aliqua lege humana, non fit ut legi non obediatur, quod est cõtra legem naturæ & mandatum diuinum: sed fit, ut quod erat lex, non sit lex in hoc casu: ita etiam authoritate superioris dispensantis fit ut hoc quod continebatur sub uoto, non contineatur in quantum determinatur in hoc casu hoc non esse congruã materiã uoti. Et ideo pręlatus sic dispensans, non dispensat in præcepto iuris naturalis, sed determinat id quod cadebat sub obligatione deliberatiõis humanæ: quod nõ potuit omnia aspicere, iam nõ cadat. unde patet, ꝙ S. Tho. facit idẽ iudiciũ de uoto et de lege humana, ita ut talis obligatio sit quasi peculiari legi quòd iste obligetur: & ita dispensatio in uoto est dispensatio in actu humano. Itaque uidetur quòd duplex sit obligatio, diuina & humana. Humana etiam est duplex, ex lege, & ex uoto. Aliter potest dici, ꝙ in uoto non sit nisi promissio quædam. Idem uidetur dicẽdum de hac promissione, & de aliis. qui enim ꝓmisit aliquid, tenetur seruare promissum de iure naturali, ut S. Tho. dicit in 22. q. 88. ar. 3. ad 1. in promissione autẽ humana potest ille, cuiꝰ interest, remittere & liberare promittentem à redditione promissi. hoc autem non est abrogare, uel dispensare in lege diuina, & per consequens nec si superior in hoc dispensat, est dispẽsare in lege diuina, & si Deus ipse remitteret uotum, non esset dispensatio in lege diuina de impletione uoti. Ita ergo quia papa habet uices Dei, potest remittere debitum ex rationali causa, nec ex hoc dispensat in lege diuina. Cõfirmatur, Episcopus potest dispensare in uoto, ut certum est, & sic dato, quòd disputetur de Papa, non dubitatur quando episcopus non possit dispensare in lege diuina. Et sic propter dispensationem uoti non oportet dicere, quòd Papa possit dispensare in lege diuina. Ad quartum breuiter & faciliter respondetur, quòd in scriptura sacra sunt aliqua præcepta & mandata iuris diuini, idest authoritate diuina lata, quamuis promulgata ab Apostolis, sicut de extrema unctione dicunt doctores, quòd est sacramentum iuris diuini, sed promulgatum Iacobi 5. Et Apostolus 1. ad Corinth. 7.{ 1. Corin. 7. } Iis qui matrimonio sunt iuncti, præcipio non ego, sed Dominus, uxorem à uiro non discedere. Alia sunt statuta ab Apostolis ipsis, ut Paulus ubi suprà, Nam cęteris dico ego, non Dominus, si quis habet uxorem infidelem, & hęc consentit habitare cum illo, non dimittat illam. Et non est dubitandum, quòd Apostoli multa disposuerant sua authoritate, sicut nũc põtifices faciũt. Et Pau. 1. ad Corinth. 11.{ 1. Corin. 11. } Cùm uenero, cætera disponã. Et in his cum par in parem non habeat imperium, non est dubitandum quin successores Apostolorum habeant authoritatem dispensandi huiusmodi, ut sunt statuta de bigamis, homicidio, & de utroque. Patet primò, Quia irregularitas illorum non est de iure naturali absolutè, ut constat: in noua autem lege non sunt præcepta negatiua, aut prohibitiua, nisi iuris naturalis, ut docet S. Tho. 12. q. 108. art. 1. & ideo dicitur lex libertatis Iacobi 1. & 2. & irregularitas homicidii tollitur per baptismũ. d. 5. capit. si qui per baptismum. secundum Innocẽtium, Gofredum, & Gullielmum, & omnes theologos, in 4. d. quòd si esset de iure naturali aut diuino, tolli non posset. Et propterea si homicida, aut bigamus ordinaretur etiã absque dispensatione, manet ordinatus, & recipit characterem, ut Doctores determinãt in 4. Sed illa irregularitas nõ est de iure diuino, aliâs non teneret factum. sic si mulier ordinaretur, non teneret ordinatio, nec ualeret. & sic papa potest dispensare, cùm sit de iure positiuo. Confirmatur, Illa quæ constituta sunt ab Apostolis, non sunt de iure diuino: quod etiã in concilio Apostolorum Actuum 15. dicitur, Visum est Spiritui sancto & nobis, nihil ultra imponere uobis quàm hæc necessaria, ut abstineatis ab immolatis simulachrorum & sanguine, & suffocato. Iam nulla est: non potuisset autem cessare si fuissent de iure diuino: ergo. Ad quintum respondetur, quòd uerum est, quòd Papa est uicarius & legatus Christi. & nego consequentiam: non ergo infertur, Est uicarius Christi, ergo potest quicquid potest Christus: nec unquam aliquis tribuit hanc licentiam papæ. & ad probationem respondetur, quòd econtrario uicarius non habet quod non prohibetur, sed solùm quod conceditur. Christus autem non concessit solutionem aut relaxationem mandatorum suorum, sed solùm ministeriorum dispensationem illorum, ut ait Apostolus 1. ad Corin. 3.{ 1. Cor. 3. } Quid igitur est Apollo, quid uerò Paulus? ministri eius, cui creditis. & capitu. 4.{ 1. Corin. 4. } Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, & dispensatores, &c. & officium Apostolorum Paulus semper uocat ministerium, & 2. ad Corinth. 6.{ 2. Cor. 6. } In omnibus exhibeamus nos sicut Dei ministros. certè si quis mandata eius relaxaret, non se haberet sicut dei minister, sed sic æqualis, aut superior. Item permissum est Pontifici remittere peccata, non autem relaxatio mãdatorum contra præcepta. Et 1. ad Corin. 3.{ 1. Corinth. 3. } Fundamentum aliud nemo ponere potest, præter id, quod positum est Iesus Christus, id est fides & lex. Illud oportet, ut maneat immutatum, & illibatum, prælati autem possunt ædificare, aurum, argẽtum, lapides pretiosos. Et tunc diceretur rectè, Obedire oportet plus Deo quàm hominibus. Item, Nunquã fuit talis authoritas dispensandi in minimo præcepto cæremoniali, tamen erant pontifices gubernatores ecclesiæ: & ad hoc facit illud, Vnum iota, aut unus apex non præteribũt à lege, donec omnia fiant. Itẽ ratione, Quia dispẽsatio in lege spectat solùm ad legislatorem, uel cui specialiter commiserit. sanctus Tho. 12. q. 97. ar. 10. ad tertium. manet ergo conclusio tanquã certa & firma, &c. quòd in primo genere præceptorum concilii, scilicet quæ sunt iuris diuini, Papa non potest dispensare. & totũ cõfirmatur ex. c. cotra. 25. q. 1. ubi Zozinus papa dicit, Contra statuta sanctorum Patrum cõdere aliquid aut immutare nec huius quidẽ sedis pōt authoritas. Idẽ habetur in capitulo, cùm ad monasterium. de statu monachorum. 
 
¶ Sed dato quòd ita sit, quòd papa non potest aliquid immutare in iis, quæ sunt iuris diuini, tamen an ad papam uel concilium spectat interpretari & declarare tale ius, adhuc posset dubitari, An si cõciliũ aliquod determinet aliquid esse de fide, aut de iure diuino, papa possit hoc aliter declarare. sed in hoc nulla est contentio, & ideo breuiter sit secunda propositio. Si* cõcilium declarat aliquid esse de fide, aut de iure diuino, papa in hoc nihil potest declarare, aut immutare, maximè si tale ius spectet ad fidem, uel ad mores ecclesiæ uniuersalis. Probatur, Quia in illa concilium errare non potest, iuxta promissum Luc. 22.{ Luc. 22. } Ego oraui pro te, &c. & Matth. 18.{ Matt. 18. } Vbicunque fuerint duo, uel tres, &c. & non minus est spiritus sanctus in quocũque concilio generali, quàm in concilio Apostolorum, ubi spiritus sanctus assistebat, Actu. 15. Visum est Spiritui sancto, &c. Cõfirmatur, Quia si in illis conciliũ errare posset, & papa errare posset, et utrũque errare posset, stãdũ esset potiùs cõcilio. ergo postquã determinatũ fuit in cõcilio Apostolorũ, ꝙ legalia erãt extincta, nõ potuit Petrꝰ aliter definire: ita in quocũque cõcilio generali. Et patet, Quia si errare posset, non esset ecclesia fundata supra firmam petram, cùm semper maneret dubia, & uacillaret, nec Euangelium esset certum, cùm Augustinus dicat se credere euangelio nisi propter authorem ecclesiæ: & non posset Petrus confirmare fratres suos, nec esset lux mundi, Matthæ. 5. nec esset uera promissio Spiritus sancti. Quem ego, inquit, mittam uobis à Patre, ille uos docebit omnia. Aliud genus canonum est decretorum, quæ omnino sunt extra ius naturale, & diuinum, sed spectant, & sunt utilia ad conseruationem iuris naturalis & diuini. præsuppono enim, ꝙ prælati in ecclesia possunt concedere leges etiam obligatorias multo magis quàm principes seculares, qui hoc possunt, ut patet apud Paulum ad Roma. 13. & ex beato Petro, 1. Petri. 2. & patet ex illo, Qui uos audit, me audit. Luc. 10.{ Luc. 10. } Et supra cathedram Moysi, Matth. 23.{ Matt. 23. } & Paul. ad Hebræ. 13.{ Hebr. 13. } Obedite præpositis uestris. Nec de hoc est aliqua contentio inter catholicos, quanquam sit cum nouis hæreticis huius temporis, & licet sit unus doctor theologus, scilicet Gerson inter recentiores, qui uidetur dicere, quòd papa non possit ferre leges obligatorias, nisi sequantur ex iure diuino, uel naturali, sed ille non auditur à theologis in hac parte, & quædam alia tenet profectò male sonantia in doctrina theologica: ꝙ si prælati hoc possunt, multo magis concilia. 
 
¶ De hoc ergo genere uertitur maximè in dubiũ, utrum papa possit immutare, aut dispẽsando, aut abrogando, ut de ieiunio quadragesimæ, de horis canonicis, & similibus: de quibus sit tertia propositio,* Papa potest dispensare in legibus, & statutis concilii generalis. Pro huius conclusionis probatione est notandum, quòd de comparatione potestatis papæ est duplex sententia, altera est S. Tho. & sequacium multorum: & aliorum doctorum tam in theologia quàm in iure canonico, quòd papa est supra concilium, & altera est communis sententia Parisiensium, & multorum etiam doctorum in theologia & canonibus, ut Panormi. & aliorum, cõtraria, quòd concilium est supra papam: non tamen est locus nunc disputandi quæ illarum sit uerior, quia non de hoc agitur. Puto utranque esse probabilem opinionem: & quia quælibet habet magnos assertores, non oportet in quæstione proposita procedere solùm ex altera opinione, sed statuere quid dicendum, quãcunque sententiam sequamur. Et ideo dico conclusionem positam esse ueram, non solùm tenendo primam opinionem, sed etiam secundam. Et probatur primò, Quia leges humanæ sunt de humanis actibus, qui sunt pro temporum & personarum conditione uariabiles, & quod in communi expedit, uni persone, uel in aliquo casu non conuenit, uel in alio tempore, ut ait August. 1. Delibero arbitrio. Et hæc est causa, quare Aristo. dicit 7. Ethico.{ Aristo. 7. Ethico } Necesse est in principe ἐπιέικειαν esse siue æquitatem, cuius officium est in casibus, ubi tenor legis uergit in detrimentum reipublicæ, discedere à uerbis legis: eadem inquam ratione est necesse in ecclesia esse authoritatem dispensandi pro loco & tempore. & ita tenet S. Tho. 22. q. 88. artic. 10. Aliâs multa, quæ pro bono publico sunt ordinata, uerterentur in perniciem reipublicæ, ut in c. regula. d. 29. dicitur, quòd regula sanctorum Patrum pro uarietate temporum & locornm temperatur. Si ergo huiusmodi dispensatio est necessaria in republica, dicere quòd solùm residet in concilio, absurdum est, cùm dispensationes sint necessariæ ordinare propter uariationem casuum & temporum. Concilium autem non sæpe potest congregari, nec Apostolos legimus nisi bis congregasse concilium, semel Actu. 1. ad electionem Matt. & iterum Actuũ 19. super cõtentionem legaliũ. ergo oportet ꝙ resideat in papa. Et uerisimile S. Th. 12. q. 97. ar. 4. dicit, quòd in omni lege humana potest dispensari per rectores reipu. Item dato quòd concilium esset supra papam, hoc tamen non est intelligendum extensiuè, id est, quòd aliquẽ actũ possit conciliũ, in quẽ papa nõ possit. hoc enim nullo modo est probabile, sed solùm intensiuè, putà si contrarium determinaretur, esset standum potiùs concilio, uel ꝙ Papa teneretur parêre concilio, & non econtrario. Cùm ergo concilium posset dispensare in suis decretis, ergo etiam Papa poterit. Item aliâs nõ esset Papa. hoc enim omnes intelligunt per Papam, in quo omnis potestas ecclesiastica residet. si enim dispensatio in legibus ecclesiasticis eximeretur à Papa, iam potestas Papæ esset particularis, & non uniuersalis. Item est uicarius Christi (ut supra probatum est) ergo habet generalem administrationem ad omnia. Item Papa est generalis commissarius Dei, assumptus in plenitudinem potestatis, 2. q. 6. qui se scit. &. 24. q. 5. quodcunque ergo potest in omnem actum iurisdictionis. Item cùm concilium possit dispensare suis legibus, saltem cõcilium posset hãc potestatem committere suo legato, seu uicario. Si ergo summus Pontifex non posset dispẽsare, & ille legatus possit, iam daretur in ecclesia aliquis prælatus maior papa: & sic papa non esset supremus, & omnino esset sacrilegium dicere, quòd concilium possit constituere in ecclesia aliquam potestatem superiorem papa, quem Christus constituit. Item conclusio firmiter probatur testimoniis suprà inductis, Iohan. 22.{ Ioahn. 22. } Pasce oues meas. & Matth. 18.{ Matth. 18. } Quodcunq; solueris super terram. dispensare autem parcere est, & soluere. Vltimò probatur, Quia impedimenta, quæ impediunt, & dirimunt matrimoniũ de iure positiuo, ut aliqui gradus consanguinitatis, & affinitatis, sunt ex authoritate conciliorum, ut patet extra. de consangui. & affini. capit. non debet. & 35. quæstio. 3. de affinitate. & in multis capitu. eadem causa & quæstio. Et tamen quotidie Papa dispẽsat, saltem in 3. gradu & 4. nec quisquam dubitat, quin factum teneat, & est sententia omnium doctorum. Et habetur expressè in capitu. quod dilectio. & in capit. quia circa. de consangui. & affini. & 35. q. 3. quædam lex. §. quod scripsi. Hanc conclusionem ponit S. Tho. in opusculo contra impugnantes religionem. Omnia, inquit, statuta sanctorum Patrum sunt relicta dispensationi papæ, ut possit ea mutare, uel dispensare secundum opportunitatem temporum & negotiorum. Et illud Zozini 25. quæstio. 7. contra statuta Patrum, ut suprà dicitur, intelligendum de statutis spectantibus ad ius diuinum. Et hæc est sententia expressa domini Archiepiscopi Rhemensis libro de Synodis capitu. 39. Facultatem, inquit, temperandorum siue mutandorum canonum potestati Romani Pontificis adiicere nõ dubitamus. 
 
¶ Quarta propositio, Summus* Pontifex nõ solùm potest dispensare in statutis conciliorum, sed in totum, & aliquando abrogare talem legem, uel statutum. Hæc patet ex præcedenti & eius probatione. Quia aliquando expedit abrogationem alicuius legis ad rectam gubernationem ecclesiæ, ut in capitu. non debet. de consanguinitate & affinitate. & in capitu. alma mater. de sententia excommunicatio. unde cum concilium generale congregari ex toto orbe difficilè possit, oportet quòd sit in ecclesia aliqua potestas, quæ hæc possit. Et confirmatur tertia & quarta conclusio. Non enim uidetur, quin summus Põtifex possit, quod potest sola consuetudo. sed consuetudo rationabilis potest tollere statuta conciliorum, ut patet Actuum 15.{ Act. 15. } Cõstitutum fuit, ut Christiani abstinerent à suffocato, ab immolato & sanguine. Visum est, inquit, Spiritui sancto & nobis, nihil ultra imponere uobis oneris, quàm hæc necessaria, ut abstineatis uos ab immolatis simulachrorũ, & sanguine, & suffocato. Et hoc fuit obseruatum in ecclesia, non solùm à conuersis ex Iudæis, sed etiam à Gentilibus per multos annos, nõ solùm tempore Apostolorum, sed multo póst. ut patet ex Tertulliano in Apologetico capitu. 9. imò expressè in concilio Gangrensi, quod fuit post Nicenum (ut habetur d. 70. capitu. si quis carnem.) habetur inquam quòd non licet uesci sanguine, aut suffocato: tamen sola consuetudo abrogauit illud præceptum, nusquam enim legitur reuocatum. unde apud Græcos, apud quos perseuerat consuetudo, fortasse adhuc obligat obligatio. Quid ergo obstat, quin aliquis summorum Pontificum aduertens iam illud præceptum non esse necessarium, abrogaret illud, quantumcunque esset latum à concilio Apostolorum? Hanc conclusionem tenent non solùm doctores, qui sequuntur sententiam, quòd papa est supra concilium, sed & tenentes contrariam opinionem. Vnde Panormita.{ Panormitæ. } in capitu. significasti. de electione, ita tenet. & est sententia uniuersalis Iohan. Andr.{ Iohan. And. } quòd potest tollere, & mutare statuta concilii, in capitu. statutum. de rescrip. Nec certè de his duabus conclusionibus posset quis rationabiliter dubitare, nec posset quis nisi magna temeritate affirmare, si Papa ex rationabili causa dispenset in ieiunio quadragesimæ, uel abstinentia carnium, quòd non teneat dispensatio: tamen illa sunt ex statutis conciliorum. 
 
¶ Sed dato quòd absolutè ita sit, tamen restat magnum dubium, Vtrum saltem si concilium prohiberet dispensationem, & addat decretum irritans, si secus fieret, utrum saltem si in tali lege possit dispensare papa. De qua q. primò tenendo, quòd papa est supra concilium, uidetur ꝙ non possit dubitari, quin hoc possit: quia si par in parem non habet imperium, multo minus inferior in superiorem. Sed tenendo alteram partem, prima facie etiam uidetur, quòd sequatur, quòd si concilium hoc prohibet, quòd papa non possit. Ista q. fuit agitata in concilio Basilien. in quo fuerunt quidam theologi, & iurisperiti, qui contendebant, quòd si in aliquo statuto concilii addatur decretum irritans, quòd papa in tali statuto non possit dispensare: & si tentaret hoc facere, nihil faceret. Contra quos Cardinalis de Turre fecit opusculum, quod uocauit De decreto irritante, in quo contrarium illius sententiæ contendedat ostendere. sed illum librum ego inuenire non potui, sed tamen pro nostra sententia respondeo ad hoc dubium, secundum utranque opinionem, siue teneamus quòd concilium est supra papam, siue contrarium. Et sit quinta propositio. Non* obstante decreto irritante concilii, papa posset dispẽsare in statutis eius. Hoc probatur primò, Quia cessante tali decreto, papa habet talem potestatem ex officio suo ad dispensandum in statutis conciliorum: sed concilium non potest limitare potestatem papæ, uel officium papæ: ergo non obstante tali decreto potest. Et confirmatur, Quia papa nõ habet potestatem dispensandi ab ipso concilio. totam enim potestatem habet ab ipso iure diuino: ergo conciliũ non potest auferre ei illam potestatem. Item: cùm conciliũ possit illã authoritatem dispensandi committere alicui episcopo, si posset auferre à papa, iam esset necessaria aliqua potestas maior papa, ut supra arguebamus. Et confirmatur, Quia papa iam nõ esset uniuersalis pastor, si esset aliquis actus iurisdictionis, in quem papa non posset, scilicet talis dispensatio, que fieri quidem posset, sed non à papa. Item eadem ratione concilium posset prohibere, ne papa posset dare indulgẽtias, uel absoluere ab excommunicatione pro tali crimine, uel tali, uel aliam quamcunque partẽ iurisdictionis adimere: quod esset absurdum. iam enim non esset papa. Consequentia autem patet, Quia si possit adimere istũ actum iurisdictionis, quare nõ quamcunque alium? Itaque puto falsum & periculosum dicere, quòd ratione decreti irritantis tolleretur à papa potestas dispensandi. Gerson autem Cancellarius Parisiẽsis 1. parte trac. 3. determinatione, quòd concilium generale potest limitare usum potestatis papalis certis legibus. ut non possit uel dispensare, uel abrogare decretum conciliorum. imò aliquem ex rationabili causa auferre ab obedientia papę: & multa in hãc sententiam tradit. Sed ille doctor per omnia fuit infestissimus authoritati summorum Põtificũ, & multos alios infecit suo ueneno: parũ enim differt à schismate eius sentẽtia de authoritate papæ. Itẽ potest argui. Vel enim leges cõcilii exẽptę sunt à papa, uel non. Si nõ sunt, ergo non obstante quocunque decreto papa poterit dispensare. Si sunt exẽptę, ergo etiam si non abiecerint decretum tale, erunt exemptæ, & papa nõ poterit dispẽsare. Probat̃, quia leges diuinę sunt exemptę ab humana iurisdictione: etiamsi nunquam sit prohibita dispensatio, tamen nulla potestas humana potest in illis dispensare: & episcopus non potest dispẽsare in legibus papæ, quia est inferior, nec opus est alia prohibitione. Et profectò si ita est concilium supra papam, sicut supra episcopos, oportet dare aliquam rationem quare episcopus non potest dispensare in statutis conciliorum, & potest papa. Panormi. in tractatu de cõcil. Basilien. numero 18. contendit, quòd papa in iis quæ pertinent ad salutem, & generalẽ statũ ecclesiæ, non potest contra statuta conciliorum uenire. citat ad hoc Archidia. in c. sic 40. d. in quo cap. dicit Gregorius se suscipere quatuor concilia principalia, sicut sancti Euãgelii quatuor libros: ex quo arguit, quòd sicut papa nihil potest immutare circa contenta in Euãgelio, ita nec circa decreta cõciliorũ. 
 
¶ Sed quia ex sententia & conclusionibus supradictis uidentur omnia relicta in arbitrium unius hominis non confirmati in gratia, sed qui potest & errare, & peccare: ideo oportet inuenire aliquod remedium ad obuiandum huic tãto periculo, et ideo sit sexta propositio, Papa* dispẽsando in legibus & decretis tã cõciliorũ, quàm aliorũ Põtificum, potest errare, & grauiter peccare. Vtinã liceret dubitare de hac cõclusione. sed uidemus quotidie à Romana curia tã largas, imò omnino dissolutas dispẽsationes profectas, ut orbis ferre nõ possit, nec solũ in scandalũ pusillorũ, sed maiorũ. Sed hęc patebit clarius ex quęstionibus sequentibus. 
 
¶ Erit ergo septima propositio, Nõ* licet papę dispẽsare in legibꝰ et decretis cõciliorũ pro suo arbitrio, & sine causa rationabili, etiã ubi nihil cõtinent iuris diuini. Probat̃, Quia leges humanæ & cõciliorũ maximè sunt necessariæ ad gubernationẽ & administrationẽ ecclesiæ: ita ut sine illis nec ius ꝗdẽ diuinũ seruari possit. Ergo si papa per irrationabiles & temerarias dispẽsatiões tollat uel omnino, uel ex magna parte legũ obseruationẽ: hoc necesse est, ut uergat in detrimẽtũ magnũ ecclesię. ergo nõ potest hoc papa facere sine graui peccato. Antecedẽs autẽ patet, Si quis imaginet̃ ecclesiã sine legibꝰ humanis, intelliget profectò magnã cõfusionẽ & inordinationẽ, scilicet uidebit nullo pacto cõstare, nec fidẽ, nec religionẽ Christianam. cùm enim de iure diuino non sit determinatum tẽpus ad susceptionem sacramẽtorum, & de confessione, & eucharistia, imò baptismo, item nec ratio sacrificii, & totius cultus diuini: nulla ratio administrationis defendi posset in ecclesia sublatis legibus humanis, & esset intolerabilis deformitas, si quilibet uiueret suo arbitrio, etiam inter terminos iuris diuini. Et confirmatur, Quia non sunt minus necessariæ leges ad administrationem ecclesiæ, quàm ciuitatis: sed res publica, siue ciuitas, non potest esse sine legibus humanis, ut constat: ergo nec ecclesia. Nec sine causa Paulus ad Roma. 13.{ Roma. 13. } inquit, quòd qui legibus humanis resistunt, damnationem sibi acquirunt. Et sic Isidorus{ Isido. } dicit, Factæ sunt leges, ut earũ metu humana coërceretur audacia, tutaꝗ esset inter improbos innocentia. Et Aristo. 1. Rhethori.{ Aristo. } ꝙ melius est omnia ordinari lege, quàm dimittere iudicum arbitrio. Secundò probatur, Quia si leges debent fieri pro bono communi (debet enim lex nullo priuato commodo, sed pro utilitate omnium conscribi. c. erit autem lex. 4. d. ut ait Isidorus) ita etiam dispensatio, quæ est quasi lex quædam, debet habere rationem boni communis, aliâs erit dissipatio, & non dispensatio. Tertiò, Talis dispensatio esset in iniuriam aliorũ: ergo non est licita. Antecedens patet, quia una conditio legis est, quòd sit æqualis, nõ autem esset æqualis, si sine causa rationabili aliquis eximeretur à lege, alii autẽ lege premiarẽtur: quod fit per temerarias & uoluntarias dispensationes. ergo illud est illicitũ. Cõfirmatur, Quia lex uel est ipsum ius, uel ius est effectus legis: unde & secũdùm diuersas leges dicitur ius naturale, ciuile, canonicũ. sed ius, & æquum, siue ęquale, idem est. ergo oportet omnino, quòd lex sit æqualis. Et confirmatur hoc, Quia si in principio legis sine causa rationabili cęteris omnibus paribus legislator imponeret legem aliquibus, alios autem eximeret: faceret illis iniuriam. ergo eadẽ ratione, imò multo magis post legem latam. Quartò, Non licet papę dispensare in propriis legibus sine rationabili causa, ergo nec in legibus concilii. Antecedens patet, Quia non potest ipse eximere alios. Assumptum probatur, Quia dato, quòd princeps non sit subditus suis legibus quãtum ad pœnam, uel quantum ad uim coactiuam, tenetur tamẽ quantum ad uim directiuam, & in foro conscientiæ tenetur uiuere secũdum illas. quia (ut dicitur extra. de const. cap. cùm omnes.) quod quisque iuris in alterum statuit, ipse debet uti eo. Et Sapientis dicit authoritas, Patere legem, quam ipse tuleris. Vnde Matth. 21.{ Matth. 21. } improperantur scribæ à Domino, quòd dicunt, & non faciunt: & quòd aliis onera grauia imponunt, ipsi autem nolunt digito mouere. unde & S. Tho. 12. q. 96. ar. 5. ad 3.{ S. Tho. } dicit ꝙ quantum ad dei iudiciũ princeps non est à lege solutus. Et hoc non solùm est uerum ratione scandali, uel quia esset causa infirmitatis legum: sed de per se. faceret enim iniuriã aliis, cùm ipse princeps est membrum rei publicæ. Facit enim iniuriam non ferendo partem oneris sine iusta causa. lex autẽ digna uox. C. de legib. ubi dicitur, quòd princeps nõ tenetur suis legibus. intelligitur quantum ad uim coactiuam. 
 
¶ Octaua propositio, Multo* minus poterit abrogare sine rationabili causa decreta concilii. Ista patet, quia magis est abrogare, quàm dispensare: imo ex hoc iterum fingit argumentũ pro septima conclusione. Quia non licet papæ abrogare, ergo nec ita passim & sine rationabili causa licet dispensare. Antecedens est notum apud omnes, maximè illa decreta, quæ spectãt ad uniuersalem statum ecclesiæ, uel ad bonam administrationem religionis, & morũ in ecclesia. Nullus enim concederet, quin papa grauiter delinqueret, si derogaret omnino legibꝰ de gradibus prohibitis ad matrimoniũ. Item de irregularitatibus, ut de bigamia, & de homicidio. Probatur autem consequentia clare. Quia si passim cũ omnibus petentibus dispensaret, iam nullus esset effectus legis, & frustra lata esset lex. Quid enim iuuasset prohibuisse bigamos à sacerdotio, si omnes bigami, qui uolunt, promouentur? & similiter homicidę? Lex enim lata est, ut ita non fierent, nõ ut fierent cum licentia. & ideo si quis aduertat, intelliget esse peruersissimam licentiam istarum dispensationum. Nam legum natura hæc est, ut regulariter quidem, & ut in plurimum lex obseruetur: dispensatio autem fiat rarò, & in casibus peculiaribus. est enim, ut doctores omnes dicũt, dispẽsatio quasi quędã interpretatio iuris in casibus, quos legislator uidere nõ potuit. Per istas autem dispensationes fit omnino contrario modo, ut lex quidem quàm rarissimè seruetur, dispensatio autem fiat regularis, ut in plurimum. Nullus enim est, qui uelit contrahere cum consanguinitate, qui non obtineat dispensationem: nec bigamus uult promoueri, qui non dispensetur, nec etiam homicida, aut saltem mutilator. Et ita de aliis penè legibus omnibus positiuis. Itaq; si quis non cõtrahit cũ consanguinea, nõ est ratione legis, sed quia non cupit, uel non placet. Et si quis consideret, intelliget, ꝙ si tollatur lex de impedimẽtis matrimonii, uel irregularitatis, nõ plures tales contrahent, aut, promouebuntur quàm tunc faciũt per dispensationẽ. nunc enim solùm seruãt legem qui uolunt, uel fortè pauper aliquis, qui non habet unde possit dispensationem procurare, quod iterum est alia species iniurię, ut pauperes excludãtur, diuites admittant̃, nulla alia causa posita. Atque adeo sunt ueræ 7. & 8. conclusiones, ut Caie.{ Caieta. } in apologia de potestate papæ dicit, quòd nõ solùm decreta concilii generalis, sed nec prouincialis papa potest licitè abrogare, aut super eis dispensare, sine rationabili causa. ubi etiã tenet, quòd decreta concilii obligant papam in foro conscientiæ. cui in hac parte eo magis credendum est, quia fuit semper fautor & studiosus potestatis pontificiæ, quam etiam eo tempore sanctum concilium defendit. Et istæ conclusiones sunt communiter doctorum, & expressè tenet Sylue.{ Syluest. } in uerbo, papa. §. 15. & in uerbo, concilio. §. 2. & est expressè ex mente sanct. Tho.{ S. Tho. } 12. & 22. & contra impugnantes religionem. & Panor.{ Panormi. } in c. non debet. de consan. & affinitate. 
 
¶ Nona propositio, Aliqua* lex etiam positiua posset esse in ecclesia, & forte aliquæ tales sunt in quibus expediret ut nunquã dispensaretur. Probatur, Quia (ut dictum est) ius diuinum aut nullo modo, aut uix obseruari potest sine aliquibus legibus humanis. ergo aliquæ leges humanæ sunt tam utiles, imo penè necessarię ad obseruationẽ Christianæ religionis, ut uniuersalis obseruatio illarũ sit ualde utilis ecclesiæ. & econtrariò etiã si aliquãdo uideat̃ dispensatio rationabilis, tamen multo utilior esset ĩuiolabilis obseruatio legis, quàm ut aperiatur ianua ad dispensationes. Exemplum est de statuto, capit. omnis utriusque sexus. de pœnitentia & remissione. quod licet sit de iure diuino quantum ad confessionem, & communionem, tamen quantum ad tempus est de iure positiuo: nõ est dubium quin melius sit, quòd nunquàm in eo dispensetur. Quia si semel detur locus dispensationi, & relinquatur arbitrio humano iudicare an sit causa rationabilis dispensandi per ambitionem principum, aut gratiã, aut improbitatem hominum, multiplicabuntur dispensationes cum magno periculo, non solùm iuris humani, sed etiam diuini. Multæ aliæ leges possent dari tales. Confirmatur, Quia etiam se offerunt casus, in quibus uideretur etiam conueniens, ut in lege diuina dispensaretur, ut quòd aliquis relinqueret primam uxorem, & transiret ad secundam ad pacẽ regni, uel familiæ, uel haberet duas, uel mẽtiretur pro aliqua magna utilitate, & tamen nec Deus dispensat unquã, nec reliquit in ecclesia potestatem dispensandi (ut suprà dictum est.) nimirum summa sapientia cùm intelligeret maius detrimentum sequuturum, semel data licentia dispensandi, quàm bonum, quod prouenire possit ex tali dispensatione etiam aliâs rationabili. Nec solùm hoc est uerum ex iure diuino naturali, sed etiam de iure diuino positiuo. Nunquam enim in ueteri testamento dispensatum est, ut quis comederet carnes suillas, nec alia uetita in lege, nec in quocunque mandato totius legis: nec in noua lege, ut aliquis non baptizaretur, aut cõfiteretur, cùm tamen possunt prætendi causæ apparentiores ad dispensandum, quàm sæpe fiat pro legibus humanis. Certè nisi Christus optimè prouidisset expedire ecclesiæ suæ, ut nunquam in talibus legibus dispensaretur, reliquisset potestatem dispensandi. nescio quis reprehendisset, tamen uiri sapientes laudant Chartusienses, qui in sua abstinentia carnium nunquam dispensant, non obstante quacunque occasione, aut periculo. Si enim semel inciperent dispẽsari, maior esset, seu latiùs se extenderet dispensatio, quàm obseruatio. Similiter profectò est in aliquibus legibus humanis, in quibus sanctius esset nunquam dispensare, quàm illarum rigorem flectere per dispensationem. Sed dicunt, quòd contingunt aliquando casus magnæ necessitatis, ubi sequatur magnum periculum nisi dispensetur. Respondetur primò, Aliquæ sunt leges, ex quibus nunquam se qui potest tale inconueniens, ut patet consideranti, sicut nec in legibus diuinis. mala enim non sequuntur ex obseruatione bonarum legum, sed ex dispensatione illarũ. Secundò, Etiam minus malum esset illud, quàm dare occasionem ad infirmãdas & uiolandas leges necessarias ad conseruationem religionis. Et præterea cum dicimus nũquã esse dispensandum, non excludimus unum casum qui forte posset cõtingere in mille annis, quãdo scilicet sequeretur aliquod magnum scandalum: tunc enim meritò posset dispensari, dummodo hoc esset lege cautum, ne relinqueretur arbitrio humano. Vtinã eligerentur aliquæ leges grauiores, & concernentes uniuersalem statum eccclesiæ, & magis necessariæ ad gubernationem eius, & reformationes morum, in quibus nullus esset locus dispensationi. In quocunque enim casu præferendum est bonum commune bono priuato, quod per dispẽsationem prætenditur: sed manerent inuiolabiles sicut diuinę, si nec per papã nec per cõcilium dispensaretur. 
 
¶ Decima propositio,[*] Si ex usu, & experiẽtia, aut prouidẽtia intelligeretur, ꝙ si dispẽsaretur in aliqua lege ecclesiastica, uergeret in perniciem, aut graue damnũ ecclesiæ, & religionis: conciliũ posset hoc declarare, & determinare, & etiã statuere, ut in tali lege nunquam dispensaretur. Hęc probatur, Quia declarare quidem certum est quod spectat ad concilium, statuere autem probabile est quòd possit, quia sicut dictum est in 9. quæstione, hoc expediret, ergo concilium posset facere tale statutum. Item quia papa potest facere tale statutum, ergo etiam concilium. 
 
¶ Vndecima propositio, Videtur* quòd in tali determinatione cõcilium errare non possit. Probatur, quia est de iis, quæ spectant ad mores uniuersales ecclesiæ, ergo non potest errare in huiusmodi determinatione, & statuto. ¶ Duodecima propositio, Facta* tali determinatione, nunquam liceret papæ dispẽsare in tali lege, & peccaret mortaliter, dispensando ex quacũque causa. Probatur, Quia si cõciliũ determinasset, quòd dispensatio est perniciosa per decimã propositionẽ, & nõ potest errare per undecimã ergo ita est, ꝙ est perniciosa dispensatio, ergo est illicita. Itẽ si papa dispẽsat sine rationabili causa, peccat, ut in septima propositione dictum est: sed nulla potest esse rationabilis causa dispensandi contra mãdatum concilii generalis. Ergo malè faceret dispensando: quia grauius est & melius, obseruare sententiam concilii, quod errare non potest, quàm obseruare, uel capere causas, uel casus particulares. Item si concilium determinat, quòd dispensatio in tali lege est perniciosa toti ecclesiæ, hoc maximè esset, quando talis dispensatio uergeret in detrimentum, nõ solùm legis humanæ, sed etiam iuris diuini: quia (ut dictum est) ius diuinum seruari non potest sine legibus humanis. Et si concilium deberet facere aliquod tale statutum, in quo nunquam esset dispensatio: ideo esset, quia ex talibus dispensationibus sequeretur quòd aut pernicies, aut periculum esset contra ius diuinum. non enim deberet esse pro decimis, aut bonis ecclesiasticis, sed pro maioribus rebus. Vt si ex dispensatione puerorum sequeretur mala administratio in ecclesia, & ex consequenti uitiosa administratio sacramentorum, morum corruptela, & nullum bonum ex tali administratione posset nasci: merito concilium determinaret, ut nunquam fieret dispensatio in illa lege. Et tunc arguitur sic, Papa non potest dispensare in iure diuino, ut dictum est suprà in 1. propositione. ergo si aliqua lex humana est necessaria ad obseruationem iuris diuini, non poterit papa dispensare licite in illa. Sed tota difficultas est, quia licet dispensatio temeraria, & uulgata, & irrationabilis possit esse perniciosa, tamen dispẽsatio particularis ex rationabili causa & raro, non esset perniciosa priuata, ut cum isto puero uel iuuene optimæ indolis, & morum optimorum, erudito & nobili, & qui re uera plus proderit quàm quicunque alius, dispensetur quòd fiat episcopus. ergo cõcilium nõ potest determinare, ꝙ uulgariter omnis talis dispensatio in tali lege est perniciosa, sed temeraria, & passim facta: & per consequens non potest prohibere summum Pontificem ne in aliquo casu emergenti possit dispensare. Respõdeo ad hoc dubium. Primò, quòd leges non respiciũt casus particulares: sed ad hoc quòd lex uniuersaliter feratur, satis est ꝙ quasi semper sit expediens, uel ut plurimum. Exempla sunt clara, si per se consideremus aliquo modo expedire, ut uir relinqueret uxorem, & aliam duceret, uel quia sterilis, uel quia intolerabilis, uel quia malis moribus inficit fortasse maritum: sed quia ut iam plurimum expedit, ideo lata est uulgariter lex, ne aliquis dimittat uxorem, etiã si fuerit hæretica, & conaretur maritum subuertere, uel in quocunque alio casu. Idem de pluralitate uxorum etiam pro pace, imò conuersione totius regni. Item nullũ inconueniens uidetur aliquando sequi ex concubitu fornicario, si per se cõsideretur. Ratio enim quare est malus, & prohibitus, est, quia est cõtra bonum prolis, ut nasceret̃ sine certo patre, & per cõsequens malè educaretur. Hoc autem cessare potest in casu ubi mulier est sterilis, & iam ætatis prouectæ: & tamen uniuersaliter est prohibita fornicatio, cum quibusuis circunstantiis, quia in prolibus sequeretur mala educatio, & procreatio prolis. Ita profecto legislatores humani possunt habere rationem & respectum ad illud, quod penè semper accidit, etiam si aliquando deficiat, & ferre leges uniuersaliter etiam in quocunque casu: & si non esset lata lex de insolubilitate matrimonii à Deo, ecclesia posset condere illam legem ita uniuersalem, sicut fecit ipse Deus. & indispensabilem in quocunque casu: quia si nunc lata à Deo ita uniuersalis est rationabilis, & utilis, etiam esset talis lata à concilio, uel papa. Nil enim facit à quo sit lata lex ad hoc, quòd sit rationabilis: nec Deus faceret leges ita indispensabiles, nisi ita expediret. disponit enim omnia suauiter. Sapientiæ 9.{ Sapien. 9. } & ut conuenit rebus. Et in legibus humanis prohibetur uniuersaliter aliquid omnibus uti, tamen ratio legis non inuenitur in omnibus. Verbi gratia, Prohibetur ne nocturno tempore aliquis armatus incedat: certè ratio legis est, quia illo tempore solent insidiæ fieri, & cædes, & est maior licentia peccandi. Si quis autem certus, quòd nihil mali facturus est ex hoc, sed ex aliqua alia occasione portat arma illo tempore, est reus legis, & peccat contra legem, & meritò punit̃: & si esset lata excõmunicatio, incurreret sentẽtiam, quia propter pericula frequẽter accidẽtia rationabiliter fuit facta ꝓhibitio in omnibus. si ergo licet aliquando aliquis iunior rationabiliter possit assumi in episcopum: tamen quia hoc esset rarò, & contrarium plurimùm contingit, posset concilium ordinare, quòd cùm nullo dispensaretur: & hoc est profectò uerum, etiam si nulla ratio esset, optimè faceret. Sed propter hoc est notandum, quòd non solum oportet expectare in condendis legibus quid boni sequatur ex casibus particularibus, & ex obseruatione legis, uel quid mali in his casibus singulis in transgressione illius, sed quid sequatur, si tollatur talis lex uniuersaliter. Verbi gratia, si consideremus quid mali sequatur ex ista fornicatione aut illa, non uidetur quòd sequatur magnum inconueniens, & si aliquod, posset etiam facilè adhiberi remedium: sed si consideremus quid mali sequeretur, si tollatur illa prohibitio, intelligeremus quàm necessaria est illa lex. Si enim liceret fornicari, non solùm sequitur praua educatio prolis, sed etiam quòd non sit procreatio liberorum, & periret genus humanum. si enim hoc liceret, multi non ducerent uxores, & mallent uti libertate: & per consequens cùm ex huiusmodi uago concubitu non multiplicarentur liberi, sed rarò eueniant, sequitur defectus & inopia filiorũ in republica, sequitur ꝙ nõ sint familiæ, & per consequens auitates, nec respublicæ, & multa alia inconuenientia. Idem patebit de insolubilitate matrimonii. Non enim oportet respicere ad hoc quid mali sequatur, si Petrus uxorem suam reliquerit, sed oportet uidere quid mali sequatur, si passim liceat dimittere uxores. Cùm enim inter coniuges sæpe incidat iurgia, & capiat eos inuicem satietas, rara essent matrimonia firma. Et cum relicta ab uno non reciperetur ab alio, esset magnum periculum incontinentiæ, & primùm esset in magnam iacturam & detrimentum liberorum, qui relinquerentur aut sine matre apud nouercam, aut sine patre apud matrem, & multa alia mala: unde iustissimè est adẽpta illa facultas. Ita in legibꝰ ecclesiasticis nõ oportet cõsiderare quid boni, aut quid mali sequatur, si iste iuuenis fiat episcopus, uel si quis emat hoc beneficium, quia non uidetur magnũ malũ: sed oportet considerare quid se queret̃, si hoc passim liceret fieri siue per dispẽsationẽ, siue alia quacun uia. sequeretur enim confusio, & pernicies rerũ ecclesiasticarum, & bonorum morum, ut constat. Et ideo si hoc alia ratione impediri non potest, nisi ista, ut omnino tollatur facultas dispensandi, hæc accipienda est. Præterea considerãdum est, quòd ratio legis pōt esse rata, & determinata, ꝗa est in cõmuni, & uniuersali. Sed ratio legitima dispensandi in lege nõ pōt esse determinata, quia est ex singularibus cõiecturis, & circũstãtiis, de quibus non potest haberi scientia, nec certitudo, ut Philosophus dicit: quia uariãtur in infinitũ. & ideo oportet si dispensandũ est, ꝙ relinquatur arbitrio humano, quãdo, et quomodo: & cùm sint tot rerũ uarietates, sæpe proponuntur circunstantiæ, quæ licet non sint sufficientes, sunt apparentes, uel uerisimiles, & per consequens trahunt hominem ad dispensandum frequenter in lege: cuius tamen obseruatio est necessaria, & sic defraudatur intentio legis. Et præterea est magna improbitas hominum, qui nitũtur in uetitũ semper, cupiũtque negata, et qui cõcupiscũt, ꝗa lex dicit, Nõ cõcupisces. Et prælati, etiã summus Pontifex errare potest in huiusmodi dispẽsationibꝰ, ut in sexta propositione dictũ est, & sunt infirmi ad resistendũ ambitioni importunitatibus. Ideo si maneat licẽtia dispẽsandi in legibꝰ pro suo arbitrio, periculũ est manifestũ, ne dispẽsatiões fiãt sæpius irrationabiliter, quàm cũ causa rationabili, cũ magno detrimẽto ecclesię. ergo si aliud remediũ adhiberi nõ potest, quàm hoc, hoc accipiẽdũ est. Præterea cõsiderãdum est, ꝙ in moralibus non oportet multùm considerare quid possit fieri, sed quid in rerũ statu & natura inueniatur, & cõtingat, & potiùs experientia tot annorum, quàm argumẽtationibus stãdum est. Possent iudices esse fortes uiri, ac ita iusti, ut nullis muneribus corrumperẽtur, aut retraherentur à iustitia: sed quia usu & experientia compertum est, quòd iudices accipientes munera, nõ rectè solent iudicare, ideo generaliter prohibitũ est munera accipere. Ita in proposito nos bene possumꝰ philosophari & imaginari, ꝙ summi pontifices possent esse sapiẽtissimi, & sanctissimi uiri, & ꝙ nunquam dispensabũt sine legitima causa: sed clamat experiẽtia in cōtrariũ: & uidemus, ꝙ nullus quærit dispẽsationẽ, quin obtineat. ergo desperandũ est, ꝙ si relinquãtur dispẽsationes arbitrio humano, quòd solũ fient ex legitima causa. Et quãuis sint multi summi pontifices sapientes & sancti, unus potest omnia perdere & maximè quia summus Pontifex non potest examinare omnes causas obrutus grauissimis occupationibus spiritualibus, & tẽporalibus, & necesse habet mãdare aliis curã, à quibus sæpe falli potest, etiã si fuerit B. Gregoriꝰ. Et præterea dicit Arist. 1. Rhetoricorũ,{ Aristot. } & S. Tho. 22. q. 95. ar. 1. ad secũdũ.{ S. Thom. } ꝙ omnia quæ possunt, debẽt lege determinari, et disponi, et quàm paucissima relinqui arbitrio iudicis. Cuius pręcepti multas ponit ratiões: sed potissima est, quia legislator fert leges in uniuersali, & de futuris, nec tũc innitit̃ aut gratia amicorũ, aut improbitate hominũ, aut prece, aut pretio, sed solũ habet in cõcilio bonũ reipublicæ, cui oẽs fauent. sed in casibus particularibus cõcurrũt multa quæ possunt hominem ab æquo, & bono auertere. Et ideo multo liberior est ad ferẽdas leges, quàm tot iudices. Itẽ leges ponuntur ex magna cõsideratione, in particulari autem nõ uacat ita considerare. Ita est in proposito, leges ecclesię feruntur cum assensu omnium, & à nemine impugnantur, aut contradicuntur, & sic sunt optimæ. Sed in dispensationibus concurrunt multa, quæ inducere possunt ad non rectè dispensandũ: & ideo optimum esset rescindere occasiones. Et adhuc ita loquimur, quasi cum magna difficultate fiant dispensationes, & oporteat adhibere magnas machinas ad extorquendam unam dispensationem, & non sint Romæ expectantes, an quis uelit petere dispẽsationẽ omniũ, quæ legibus sancita sunt. Sed dicet aliquis, Videmus semper in literis apostolicis dispensationum, quòd semper profertur causa iusta dispensationis: ergo si ita sit, quid opus est ista noua cautela? Respondetur, Ego nullam dispensationem in particulari cõdemno, nec meum est, non iudico alienum seruum. Fortasse ita est ut dicitur. Sed uideo duo. Primum, quòd in fine anni sunt tot dispensationes factæ, quòd nescio an sint tot, qui legem seruent. Secundo uideo, quòd omnes, qui petunt, afferunt dispensationes, quos omnes mirũ est habere legitimas causas, ut cũ eis dispensetur in impedimentis matrimonii, ætatis ad ordines, & irregularitates, & pluralitates beneficiorum. Itaque omnibus pensatis, uideretur certè conducibile, ut hac ratione quis iret obuiam huic dispensationi legũ optimarum, ut prohiberetur dispensatio absolutè. Quòd si omnino uideatur durum, & necessarium esse, ut omnis lex habeat aliquam exceptionem, nec aliqua lex humana sit omnino indispensabilis, hoc statuat̃ lege, in quo casu possit papa dispensare, & terminet̃ in tali, & in tali, & nõ aliâs, & sic poterit fieri dispensatio sine uiolatiõe, & dispẽsatione legis. Sed tutiùs & iustiùs uideretur, ut fieret absolutè de aliquibus legibus. Est præterea considerandum, quòd (ut dictum est) bonum commune est præferendum bono particulari, & ideo cùm lex lata sit propter bonũ publicum, dato ꝙ ita esset, quòd ex illa in casu particulari sequeretur detrimentum alicuius particularis, etiam ubi aliâs esset irrationabile, tamen ferendum est propter conseruationem boni communis, nec statim oportet occurrere ad dispensationes, quia dispensando in causis iustis, aperitur ianua ad dispensationes iniustas. Circa quod optimè S. Tho. 12. q. 97. ar. 4. ad 1. & q. 100. ar. 8.{ San. Tho. } dicit, quòd nunquam dispensatio est facienda cum detrimento boni communis. & 22. q. 88. articu. 12. dicit, quòd omnis dispensatio à prælato debet fieri ad honorem Dei, uel utilitatem ecclesiæ. & 12. q. 97. articu. 4. quòd qui dispensat, non habens intentionẽ ad bonum commune, infidelis est. ex quo patet, quòd in dispensationibus non est legitima causa, quæ solùm respicit priuatam utilitatem, & specialiter personæ priuatæ, sed debet potiùs habere respectũ, an talis dispẽsatio uergat in bonum commune, uel econtrario. Vnde cum aliquæ leges sint ita graues, ita necessariæ ad bonam gubernationem, & statum ecclesiæ: si tunc contingat casus, ubi dispẽsatio uideatur irrationabilis, melius esset ut non dispẽsaretur, etiã ubi non esset dispensatio prohibita, ut præsupponimus in ista propositione 12. Exẽplum est clarum si ista lex, quòd filii clericorum non succedant parentibus in beneficiis, iudicatur esse necessaria in ecclesia: dato quòd sit aliquis talis filius ita dotatus omni uirtute, & doctrina, ut omnino expediret ut succederet patri, & nullus alius sit ita idoneus, & possit hoc fieri non solùm sine omni scandalo, sed etiam ad gratiam totius populi: melius esset, ut non dispensaretur cum tali, ut tollatur spes aliis procurandi tales dispensationes. Et demum cùm ex duobus malis minus sit eligendum, ut in decretis. 13. d. duo mala. & Aristot. libro sexto Topico. dato quòd non dispensaret in aliquibus casibus, esset malum tamen, cùm necesse sit, uel incidere in hoc malum, uel per hanc occasionem uenire in maius malum, scilicet desolationem, & corruptionem legum necessariarum: melius est tolerare hoc primum malum, ut etiam cum aliquo detrimento nunquam dispensetur, quàm ut permissa licentia dispensandi, fiat pernicies morum & legum. Si quis obiiciat, quòd huiusmodi decretum esset omnino nouum, & nunquam simile factum in aliquo concilio œcumenico, ubi tamen fuerunt patres sapientissimi: ergo nullo modo debet præsumi hoc inceptũ in nouo concilio, quod certè ut sit celeberrimum, nunquam superabit authoritatem & maiestatem illorum antiquorum patrum. Ad hoc respondetur distinguendo tempora, ut dicunt Iuristæ, & concordando iura. Tempore conciliorum antiquorum erant pontifices similes patribus cõciliorum. quòd ad retinendum, & inuocandum ab immoderata & effusa licentia dispensandi non erat opus huiusmodi decreto: imò si bene reuoluuntur iura & historiæ apud antiquos patres, non præsumebãt pontifices decreta cõciliorum ita faciliter & passim dispẽsare, sed tanquã oracula diuina obseruabãt: nec iam nõ ita temere, sed fortasse nec semel dispensabant contra statuta conciliorum, maximè circa leges graues, & paulatim ad hanc intemperantiam dispensationum deuentum est, & ad hũc talem statum, ubi nec mala nostra, nec remedia pati possumus, & ideo necesse est aliam rationem excogitare ad conseruandas leges. Da mihi Clementes, Linos, Syluestros, & omnia permittam arbitrio eorum. Sed ut nihil grauius dicatur in recentiores Pontifices, certè multis partibus sunt priscis illis inferiores. Et hoc de 12. propositione. 
 
¶ Decimatertia propositio,* Tale decretũ nõ deberet apponi in multis legibus, sed solũ in paucis, hisq́ue grauissimis, & ualde necessariis. Hęc patet: primo, quia cùm papa sit pastor uniuersalis, nõ debet limitari eius authoritas sine urgenti necessitate, aliâs fieret ei iniuria. Item si hoc extenderetur ad multas leges, hoc iterũ posset uergere in impedimentum administrationis Ecclesiæ, quia dispensationes aliquando sunt necessarię, ut dictum est. Item esset occasio, ut sub illo prætextu papa cõtemneretur tãquam haberet manus ligatas, & sumerent licentiam aliqui ad rebellandum contra eum. Et tandẽ hoc non debet fieri, nisi solùm in aliqua lege ita necessaria, ut ex eius dispẽsatione immineret magna pernicies ecclesiæ. Sed restat magnũ dubium, facto* tali decreto, utrũ si illo non obstante papa dispensaret, teneret factum, dato quòd malè faceret. 
 
¶ Sit decimaquarta propositio, Tale decretũ non facit de per se, quòd papa nõ possit dispẽsare, sed solùm quòd non liceat. Probatur 1. ut probatum fuit suprà q. 3. 4. & 5. cùm potestas papæ non sit à concilio, sed à Christo, concilium non potest coarctare authoritatem papalem, aut limitare: ergo si possit dispensare sine tali decreto, posset etiam illo posito. Itẽ quia (ut suprà probatum est) concilium nihil potest, quin papa illud possit, sed concilium posset dispensare nõ obstante proprio decreto: ergo etiam papa. Item si illud decretum fieret ab uno summo pontifice, alius sequens posset dispensare, quia par in parem non habet imperium: sed non habet maiorem authoritatem à concilio quàm à papa, ut suprà probatum est. Et Syluest. in uerbo, papa. §. 15.{ Syluest. } dicit secundum mentem S. Tho. quòd papa potest etiam sine causa dispensare in omni iure positiuo, & etiã illud irritare. Itaque si irritaret, de facto nulla essent, sed irrita: sed in hoc peccaret de quocunque statuto concilii, ut probat glossa 1. in cap. ubi periculum. §. hoc sancto concilio. de electione. de quo Panormita. in c. significasti. de electione.{ Panormi. } & Iohan. Andreas{ Iohan. andr. } & alii. Suppono autem, quòd ualeat ista consequentia, Si papa male dispensat, ergo non ualet illa dispensatio. Si enim sine causa dispensaret in gradibus prohibitis ad matrimonium de iure positiuo, dispẽsatio teneret, & matrimonium sic contractum esset ualidum. Nec tamẽ uolo dicere, quòd omnis dispensatio papæ etiam in iure positiuo ualeat: sed dico, quòd si non ualet hoc, aliunde est, & non solùm ratione iuris positiui, ut infrà dicemus, scilicet siue papa sit supra concilium, siue econtrario. ergo si non obstante tali decreto adhuc papa potest dispẽsare, in quo saluatur ista superioritas concilii supra papã? Respondeo, Satis est ad hoc, quòd papa tenetur, & malè faceret contraueniendo decreto concilii. Vel fortè diceretur, quòd papa non potest tollere talem legem, & irritare, si concilium prohibeat, sed potest dispensare: quia manente tali lege, spectat ad eum omnis actus iurisdictionis in ecclesia. itaque si papa contra decretum concilii institueret puerum in episcopum, talis reuera esset episcopus, & haberet iurisdictionem. 
 
¶ Decimaquinta propositio, Eodem* modo sicut papa peccaret dispensans contra tale decretũ, etiam peccaret petens dispensationem, aut utens illa. Probatur primò, Quia cõsentit, imo eo ipso operatur peccato alterius: & nõ solùm qui malè faciũt, digni sunt morte, sed qui consentiunt facientibus, ad Roma. 1. Item ille est occasio tãtorum malorũ, quæ ex huiusmodi dispensationibus sequuntur, ut suprà ostensum est. Item etiam faciunt iniuriam aliis, si eximant se à lege. Quemadmodum si rex exigeret tributũ ab aliquibus ciuitatibus, & eximeret alias sine causa: non solùm rex peccaret, sed etiam ciuitas illa, quòd non subiret partem oneris. Non tamen uolo dicere, quòd si papa mortaliter peccat dispensando irrationabiliter, quòd etiam dispensatus utens dispensatio peccat: sed nolo recipere uniuersaliter conclusionem Panormita. & aliorum in c. non est. deuoto. quòd dispensatus à papa in quocunque iure positiuo, etiam sine causa, quòd est tutus in conscientia. Quæ tamen potest esse uera, si intelligatur, quòd est tutus, hoc est, quòd factum per illam tenet. Etiam in conscientia non est uniuersaliter uera, si intelligatur, quòd talis sine peccato potest illa uti, ut si dispensetur cum sacerdote, ut ducat uxorem: & probatur, quòd (ut suprà arguebã) papa peccaret dispensans secum sine causa legitima, quia in foro cõscientię tenetur suis legibus. ergo nõ potest eximere aliũ plus quàm seipsum quin peccet. Vnde & ipsemet Panor. cõfitetur, quòd dispẽsatus ad plura beneficia sine causa, non est tutus in conscientia. Et ita Iohã. And. tenet in c. de multa. de præb. conformiter ad S. Tho. quotlib. 9. q. 7. licet hoc etiã non solũ uideatur cõtra ius positiuũ, sed cõtra ius naturale: tamẽ cõtra quęstionẽ arguitur, Quia si papa omnino irritaret aliquod ius positiuum, & sine causa, & irrationabiliter faceret, non peccaret qui postea non seruaret tale ius, ergo etiam si dispensat in illo, quia dispensatio est relaxatio iuris circa istũ, sicut irritatio circa omnes. Antecedens patet, quia certè si papa tolleret abstinẽtiã carniũ in feria sexta, nullꝰ peccaret, si uesceret̃ carnibus illis diebꝰ, nec si tollat iura de impedimentis matrimonii. Respondeo concedendo antecedens, quia reuera nullus manet titulus obligationis, quia nec iure diuino, nec positiuo. & nego consequentiam: & ratio est, quia manente iure in ordine ad alios, irrationabiliter facit, qui non uiuit æquali iure cum aliis: atque ideo nõ omnino caret culpa, licet sæpe excusetur à mortali. Sed restat graue dubium, si summus Pontifex dispensat in tali statuto non obstante tali decreto prohibente, utrum subditi, ad quos spectat recipere, & parêre tali dispensationi, teneãtur. uerbi gratia, si statuitur in concilio, quòd nullus ante ætatem uiginti annorum possit habere beneficiũ curatum, & in hoc nunquàm dispensetur, dispensat papa cum puero, non solùm cõtra decretum concilii, sed etiam sine alia rationabili causa, an parochia teneatur recipere illum, & dare illi decimas. Pro examinatione dubii est notandum, quòd* dispensationes Pontificis sunt in duplici differentia. Quædam sunt omnino gratiosæ, gratiosas uoco, quæ spectãt solùm ad gratiã id est, beneficium dispensati, nec faciũt ad commodum uel incommodum aliorum, ut dispensatio in ieiuniis, & abstinentiis, & ætate ordinandorum, in impedimentis matrimonii, & similibus. & in huiusmodi non est locus dubii, quia solùm spectat ad ipsum dispensatio. Et tenet factum. Alię sunt dispensationes, quæ possunt spectare ad commodum aliorum, uel ad detrimẽtum aliorum, ut in exemplo posito, quòd aliquis puer sit parochus istorum, quòd habeat beneficium & decimas sine residentia, quòd recipiat fructus præbendæ non seruiens, quòd unus habeat uiginti beneficia. Ista enim sunt huiusmodi, quæ multùm spectant ad iura communia, commoda, uel incommoda aliorum, & de huiusmodi uertitur in dubium, nec est facilis disputatio. Sed dicam, nihil omnino asserendo, sed proponendo solùm quæ uidentur probabiliora esse. 
 
¶ Decima sexta propositio, Non* spectat ad subditos determinare, aut examinare, quid possit papa, aut quid non possit, & quomodo teneantur parêre, uel non. Probatur, Quia sacrilegium est disputare de potentia principis & præcipuè Papæ. 17. quæst. 4. §. committitur. & sequen. Secundò, Quia hoc ipsum determinare quę sit potestas spiritualis alicuius, est iurisdictio, & est pars gubernationis, quæ non spectat ad subditos, saltem erga superiores. ergo hoc non conuenit illis. Tertiò, Quia profectò hoc esset in turbationem & dissolutionem Ecclesiasticæ hierarchiæ, & authoritatis, si quilibet posset dicere, Papa non potest: & hoc modo eximeret se à mandatis papæ, & esset manifestum nutrimentum inobedientiæ, & schismatum, & hereseum. Imò hinc natæ sunt hæreses, ut ait Cypria. ꝙ sacerdoti Dei, uel papæ non obeditur, sed quilibet audet dicere, quòd Papa malefacit, & ꝙ nõ potest facere: & ideo si papa erraret, melius esset ut in omnibus illis pareat̃, quã per hoc, ꝙ unus habeat licentiam non parendi papæ in uno casu: forsan rationabiliter daret occasionem ut alii non pareant etiam in iustis & honestis. 
 
¶ Decimaseptima propositio, Nõ* semper mãdatum papæ, aut dispensatio obligat subditos ad parendum. Nec loquor hic in casu, ꝙ Papa aliquid præcipiat manifestè cõtra ius diuinũ: hoc enim fortè nunquã cõtinget, nec cõtigit, nec esset dubiũ ꝙ non esset parendũ. Sed extra talẽ casum probatur primò, Papa nõ habet maiorem potestatẽ ad dispensandũ, quàm ad ferẽdum leges: sed si ferret legem iniquã, & iniustam, aliâs intolerabilẽ, & ualde grauẽ, subditi nõ tenerent̃ parere. ergo nec etiam si dispensatio sit huiusmodi. Antecedẽs patet, Quia, sicut S. Tho. optimè 12. q. 96. arti. 4.{ S. Tho. } lex non obligat subditos in foro conscientiæ nisi sit iusta: ad hoc autem ꝙ sit iusta, requiruntur tria, primũ potestas in ferẽte, deinde finis, scilicet propter bonum commune, postremò forma, ut secundũ æqualitatẽ proportionis imponat subditis leges nõ onerosas. Et econtrario sunt iniustę, uel ubi deest authoritas, uel cùm pręses imponit onera subditis non pertinentia ad utilitatẽ communem, sed magis pro propria cõmoditate, uel cupiditate, uel gloria, uel etiam aliorum priuatorũ, uel etiã ex forma, cùm inæqualiter onera dispensantur, etiam si ordinentur ad bonum cõmune, uel etiam si facit contra ius diuinum. Et ex quacunque causa lex sit iniusta, non obligat, inquit sanct. Tho. in foro conscientiæ, nisi fortè propter scandalum uitandum. Quia, sicut Augusti. in libr. de libero arbitrio ait, lex esse non uidetur, quæ iusta non fuerit. ergo si Papa legem aliquam iniustam faceret ex aliqua prædictarum causarum, non tenerentur subditi parêre. ergo nec si dispensatio esset iniusta ex aliqua tali causa: quia non potest magis grauare subditos per dispensationem, quàm per leges. Et quòd non solùm intelligat sanctus Thomas, quando leges sunt contra ius diuinum, patet illic, quia quatuor causas ponit, unde potest esse iniusta: & quarta est, si sit contra ius diuinum, & tamen undecunque sit iniusta, generaliter dicitur quòd non obligat. Et confirmatur, Quia lex ciuilis iniusta non obligat, ergo nec ecclesiastica. Antecedens patet, quia potestas principum est à republica, quæ non dedit eis potestatem ad grauandum subditos, sed conseruandum. Consequentia autem probatur, quia certè absurdum esset dicere, quòd habet maiorem papa authoritatem ad nocendum & grauandum subditos, quàm secularis potestas, cùm illi sit solùm data potestas ad pascendum. S. Thom. absolutè loquitur de omni lege humana iniusta uniuersaliter sine distinctione: nec hoc potest esse dubium, quin quantum ad hoc idem sit iudicium de potestate ecclesiastica & ciuili, nec prorsus habet maiorem authoritatẽ in spiritualibus, quàm rex in temporalibus: utraque enim potestas est à Deo, Rom. 13. cap. Et confirmatur ex illo prouerb. 8. "Per me reges regnant, & legum conditores iusta decernunt". Ex quo patet, quòd non habet à Deo potestatem decernendi iniusta. Secundò arguitur, Sententia in iusta à quocunque sit data, non obligat, ergo nec lex. Antecedens pro nũc supponitur ex cõsensu omnium doctorũ, Quòd si sit iniusta secundum se, id est, non solùm in forma procedendi, id est, quia non tribuit unicuique quod suum est, siue iudex faciat ex malicia, siue ex falsa præsumptione, nõ obligat partes. Et certum est, quòd si papa ferret sententiam contra innocentem de pecunia uel alia re, siue faceret certa scientia, siue ex falsa præsumptione: talis sententia non obligat. Et consequentia uidetur nota: quare enim potiùs obligaret lex iniusta, quàm sententia, cùm lex plus noceat? Tertiò, lex iniusta episcopi non obligat, ergo nec papę. Antecedens est notũ, & cõcessum ab omnibus. Et cõsequẽtia uidetur nota, quia nõ habet maiorẽ authoritatẽ papa ad inferendũ iniuriã, quàm episcopus. circa ea enim quæ sunt sui officii & in proprios subditos non minus potest, quàm papa. Quartò arguitur, deducendo ad manifestissima inconuenientia. Quis enim diceret, quòd si papa sine rationabili causa conderet legem, quòd Christiani loco decimarum soluerent quintam, aut quartam partem fructuũ: quòd obligarentur Christiani illa lege? Vel si arrogaret sibi sic annata episcopatuum, ita etiam medietatem omnium fructuum ecclesiasticorum, uel alias peiores leges faceret: in his enim agitur de iactura temporali: peior autem esset iactura spiritualis. Nec sufficit respondere, quòd papa non facit huiusmodi: hoc enim est loqui de facto, de quo non disputatur. Sed quid iuris si faceret? Ego pro certo habeo, quòd omnes leges iniustæ, etiam papæ, non obligant in foro conscientiæ. Quod si ita est, quare dispensationes iniustæ & in grauamen aliorum obligabunt? Item potestas papæ est ad ędificandum, nõ dissipandũ. Sed huiusmodi dispensationes sunt ad dissipandum, non ad ædificandum: ergo non sunt recipiendæ. Item doctores dicunt, quòd in concernentibus uniuersalem statum ecclesiæ, non potest papa disponere contra statutum concilii generalis, ut in c. literas. de restit. spolia. & notat Abbas in dicto c. significasti. & Innocen. in c. quanto de cõsue. & maximè ubi ecclesia declararet. ergo in tali casu subditi non tenentur parêre, etiamsi solùm ageret contra ius positiuum. Et omnia hæc confirmantur, Quia papa non est dominus ecclesiæ, nec bonorum eius. hoc enim est generaliter omnibus prælatis prohibitum, Luc. 22.{ Luc. 22. } Reges gentium dominantur eorum, uos autem non sic. Et Matth. 20.{ Matt. 20. } & Marc. 10.{ Marc. 10. } & 1. Petri. 5.{ 1. Pet. 5. } Non dominantes in clerum, sed forma facti gregis. Et Paul. 1. ad Corin. 4.{ 1. Corin. 4. } Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, & dispensatores ministeriorum Dei. Ergo non potest disponere pro arbitrio, sed secundum quod est expediens ecclesiæ. 
 
¶ Decimaoctaua propositio, Facta* tali declaratione, et decreto cõcilii, si, ut dictũ est in 10. q. papa dispensaret, subditi nõ tenentur parêre tali dispensationi. Probatur, Quia ex 13. cõclusione, si lex, aut dispensatio iniusta non obligãt subditos ad parendũ, ergo licet nõ spectet ad subditos hoc iudicare (ut dictũ est in 16. q.) tamen postquã conciliũ hoc declarasset, nõ tenerentur subditi parêre. Itaque si conciliũ determinat, quòd dispensatio cum pueris ad episcopatũ est perniciosa ecclesiæ, & prohiberet ne unquã in hoc dispensaretur: si hoc non obstãte, papa mitteret puerum pro episcopo, nõ tenerẽtur subditi recipere illum, nec obedire. 
 
¶ Decimanona propositio, Papa* nõ deberet ægre ferre, sed potius gaudere ꝙ fieret aliquod tale decretũ. Probatur hęc propositio, Si iustũ est & expediens, ut suprà probatũ est, quòd papa debeat procurare omne cõmodũ ecclesiæ: ergo de hoc debet gaudere. Itẽ quia in hoc nullo modo lædit̃ authoritas illius. Nõ enim prohibetur talis dispẽsatio inferiori, nec ꝙ nõ liceret ei dispẽsare, uel nõ posset: nec est propter defectum authoritatis, quam habet amplissimam, & à nullo limitabilem, sed propter materiam ipsam, quæ non recipit dispensationẽ sine magno malo ecclesiæ. Sicut qui negat eũ posse dispensare in uoto solenni, nec etiam in aliis uotis sine rationabili causa, nihil derogat authoritati ipsius: sicut nec authoritati diuinæ, qui negat posse creari infinitũ, aut posse mentiri, & similia. Item si concilium retineret sibi authoritatem dispensandi, & negaret papæ, posset meritò conqueri: sed nec ita est faciendum, sed absolutè, quòd à quocunque nõ fiat dispensatio. Item, quia, ut dicunt iuristæ, exceptio: firmat regulam in contrarium, & sicut dum excipiuntur paucissimi casus, sit regula, quòd in omnibus aliis pareatur papę. Item hac ratione uitant improbitates, & molestias principum, qui solent instare odiosissimè pro dispẽsationibus absurdis prorsus, & irrationabilibus, quibus est difficile papam negare aliquid, nec principum solum, sed hominũ etiã insolentium, qui omnia se posse consequi sperant Romæ, & uel pertrahunt pontifices in suam uoluntatem, uel sunt graues, & importuni pontificibus, à quibus essent liberi per aliquod tale decretum: & deberet papa dicere, Omnia mihi licent, sed non omnia expediũt. &, Omnia possum, sed non omnia ædificant. Et (quod certè non est contẽnendum) tolleretur scandalum, & sermones multorum, qui malè sentiunt, & loquuntur de Romana curia, hac una occasione huiusmodi dispensationum. 
 
¶ Sed restat dubium, si ita est, quòd subditi non tenentur parêre huiusmodi dispensationibus, qua uia possit resisti mandatis Papæ, si fortè uelit cogere ad parendum. Respõdeo, & sit 20. conclusio. Non* uidetur mihi quòd expediat, nec liceat resistetere mandatis papę per uiam appellationis ad futurum concilium. Bene scio quòd Panormita. & Gerson & Ochã, defendunt, quòd licet appellare à papa ad cõcilium: sed illi (ut suprà dixi) sunt plurimùm infesti authoritati summorum Pontificum. Et sic probatur breuiter ex capit. ipsi sunt. 9. q. 3. Ipsi sunt canones, qui appellationes totius ecclesiæ ad huius sanctæ sedis examen uoluerunt deferri, ab ipsa uerò nunquam prorsus appellari debere sanxerunt. & eadem q. capitu. nemo. nec ualet responsio, id est à nullo alio prælato. & nunquam, id est à nulla particulari ecclesia: quia de hoc nunquam fuit: ergo. Sed quia de hac re sunt multæ quæstiones, & contentiones, uolo extendere probationes. Certè si in aliquo casu licet appellare ad concilium, nescio quare non in omni casu, ubi Pontifex facit iniuriã, imò ubi est dubiũ utrũ faciat. Et arguitur sic, Vel appellatio à summo Pontifice ad concilium est de iure diuino, & ius diuinum non distinguit in causa grauiori uel leuiori. Ergo si licet in aliqua causa appellare, ergo in qualibet quantumcunque leui. Si autem est de iure positiuo, primùm nullum tale ius profertur, ubi talis appellatio concedatur, nisi fortè ex aliquo concilio moderno, & schismatico, & dubio, quale fuit Basiliense. nec authoritas glos. uel Panormita. hoc tenentium est alicuius momenti sine confirmatione iuris. si hęc nõ est de iure diuino, sed iure positiuo, & si est aliquod tale ius, nunquam distinxit inter causam & causam: unde nullo modo consequenter loquuntur doctores, qui concedunt quòd in causis grauissimis à papa potest appellari, non autem in aliis. Et dico non esse appellandum, etiam si teneamus, quòd concilium est supra papam. Quamuis enim ita sit, tamen cùm sit papa, oportet quòd ultima decisio causarum spectet ad eundẽ. Et confirmatur, Quia à rege non est appellatio: sed non est neganda tanta authoritas papæ in spiritualibus, sicut regi. ergo. Sed dato quòd secũdùm se liceret, dico quòd non expedit. Præterea hoc probatur experientia, & exemplis, quæ in moralibus faciunt magnam probationem. Omnes enim appellationes hactenus factæ ad concilium, malè cesserunt, & tandem deuenerunt in schisma aliquod, uel etiam hęresim. Secũdò, quia hoc esset magna occasio turbationis in ecclesia: primùm, quia si papa timeret ne facta eius deberent rescindi in concilio, nunquam uellet congregare concilium cum magna iactura rerum ecclesiasticarum. Profectò uelle cõgregare sine illo, uel non licet, uel esset ualde difficile. Semper enim erunt aliqui, imò maior pars, qui uelit seꝗ partes Põtificis, & unus princeps fauet cõcilio, alius põtifici. et sic nihil pacificè, nec ad utilitatẽ ecclesiæ posset fieri: imò erũt multo maiores turbationes, ut experiẽtia cõpertũ est. Ab eo tempore, quo propter nouas opiniones doctorũ põtifices inceperũt timere cõcilia, ecclesia manet sine cõciliis, & manebit cũ magna calamitate et pernicie religionis. 
 
¶ Vicesimaprima propositio, Non* uidetur permittendum cuicunque priuato sua authoritate resistere, & nõ parêre mãdatis Pontificis, quantumcunque essent contra determinationem concilii. Probatur, Quia esset magna irreuerentia, & quasi contemptus summæ authoritatis, si cuilibet hoc concederetur respectu papæ: quod non licet in ordine ad ipsum, à cuius mandato, quantumcunque iniusto, non licet propria authoritate discedere. 
 
¶ Vicesimasecunda propositio, Facta* tali declaratione, & decreto concilii, si papa contrarium mandaret, possent uel episcopi, uel concilium prouinciale per se resistere tali mandato, uel etiam implorare principes, ut authoritate eorum resisterent summo Pontifici, impediendo executionem mandatorum eius. In ista conclusione erat tota difficultas, & propter quam tota disputatio est exorta. Hæc conclusio primò tenendo, quòd concilium est supra papam, non indiget noua probatione: & ita tenentes illam partem, nõ reuocarent in dubium. sed quia, ut suprà diximus, hîc procedimus secundum utranque opinionem, simpliciter probatur cõclusio. Et primum quod mihi fecit animum tenendi hanc sententiam, fuit, quòd doctores egregii, & aliter magni defensores authoritatis pontificiæ, etiam in ordine ad concilium tenent expressè hanc sentẽtiam, ut Caiet.{ Caieta. } in ipso opere, in quo tenet superioritatem papæ supra concilium, c. 27. dicit post alia, Resistendum est ergo etiã in faciem papæ publicè dilaniantis ecclesiam: uerbi gratia, quia non uult dare beneficia ecclesiastica, nisi pro pecunia, aut commutatione officii, & cum omni obedientia & reuerentia neganda est iis, qui emerunt possessionem talium beneficiorum. Et Syluest. in uerbo, papa. §. 4.{ Syluest. } Quid autem, inquit, faciendum est quando papa suis moribus ecclesiã destruit? & §. 15. dicit, quòd si papa sine causa uellet abrogare ius positiuum: respondet, peccaret quidem, nec esset permittendum nec ei obediendum in malis, sed resistendum per honestam reprehensionem. Vnde si uellet totum thesaurum ecclesiæ aut patrimonium Petri dare parentibus, uel eius ecclesiam destruere, uel huiusmodi, non esset permittendum, sed resistendum. Et ratio est, Quia in destruendo nihil potest, & si de destructione constat, potest resisti. Ex istis omnibus habetur, quòd ubi mandata uel facta papæ essent in destructionem ecclesię, potest resisti, & impedire executionem mandatorum. ergo si iam constet ex determinatione concilii, quòd huiusmodi dispensationes sint in destructionem ecclesiæ, poterunt gubernatores ipsius ecclesiæ, & principes resistere in his. Secundo probatur, Quia uim ui repellere licet iure naturali. Sed papa infert uim huiusmodi mandatis & dispensationibus, quia facit iniuriam, ut suprà probatum est: ergo licitum est resistere illi. Vnde, ut dicit Caietanus, omnia ista loquimur, non quòd aliquis posset esse iudex papæ, nec authoritatem habeat in illum, sed per modum defensionis: cuilibet enim est ius ad resistendum iniuriæ, & impediendum, defendendúmque. Sequitur corollarium, Quòd non solùm liceret non parere talibus mandatis, sed etiam facto & ui, si opus esset, resistere illis, & impedire armis executionem illorum mandatorum, & maxime intercedente publica authoritate, ut principis, & compredendere, & punire executores talium mandatorum, semper tamen seruato moderamine inculpatæ tutelæ, non excedendo reuerentiam, nec negando aliquo pacto authoritatẽ illius, sed solùm allegando, quòd hoc est iniustum, & in detrimentum ecclesię. Et confirmatur totum hoc. Quia profectò tyrãnicũ est dicere, quòd summus pontifex habeat maiorem authoritatem ad gubernandum ecclesiam, quàm rex ad gubernandam ciuitatem, & rempublicam temporalem: & si rex faceret graues iniurias, posset ei resisti, non solùm uiribus & iure, sed etiam facto: ergo etiam possumus papæ. & hoc de ista conclusione. 
 
¶ Vicesimatertia propositio, Propter iniustas[*] dispensationes, uel alia mandata insolentia, quæ in perniciem ecclesiæ procedunt, posset conuocari, & congregari concilium contra uoluntatem papæ, ut si resisteret, obuiaret eius insolentiæ. Hoc expressè tenet Syluest. in uerbo papa. §. 4. Quòd si papa suis moribus destruit ecclesiam, potest conuocari concilium contra eius uoluntatem, ut per illud papa moneatur, & Deus inuocetur, & resistendo, in malis remedium apponatur. Hoc expressè tenet Turrecrema. assertor uehementissimus Pontificiæ dignitatis lib. 3. c. 10. ubi loquens de utilitate conciliorum, Celebratio, inquit, conciliorum utilis est ad refrænandum exorbitantias quorundam Pontificum, qui pontificatum suum aut extra sanctorum Patrum regulas pro uoluntate exercent, aut simoniaca prauitate dehonestant, aut seculi uanitate & uita scandalosa confundunt. Hac de causa congregatum legitur concilium episcoporum Italiæ Romæ, per Imperatorem contra Iohannem papam 12. qui uenator, lubricus, & incorrigibilis erat. Quod factum laudat, & approbat Turrecrema. & hoc est ualde utile. Vt enim ait Ermisda papa in epistola ad episcopos per Hispaniam cõstitutos, difficile est, ut cuiusque cor si prauis cogitationibus induretur, ut in se patiatur culpandus fieri, cum nouerit se iudicium subeundum concilii. Vnde etiam confirmantur quæ suprà dicta sunt. Nihil enim prodesset congregatio concilii, nisi sua authoritate posset determinare, quibus in rebus Pontifex non debet, nec possit attentare contra Patrum decreta, & sanctiones. Et hæc de uicesimatertia propositione sufficiant. 
 
¶ Vicesimaquarta propositio, In* omnibus supradictis cauendum est maximè à duobus. Primum, ut quãtum fieri possit, seruetur semper illibata authoritas, obseruata reuerentia quæ debetur papæ: quia eius contemptus, uel contumelia, uel quæcunque irreuerentia, uergit in dehonestatem ecclesiæ: ut habeatur in summo honore etiam à summis principibus. & si semel inciperet sperni eius authoritas, tota ecclesia laboraret schismatibus, & factionibus. Vnde etiam in concilio si aliquod tale decretum faciendum esset, oporteret ut quàm modestissimè loqueretur de authoritate & persona papæ, ut puta sub hac forma. Quamuis hactenus summi Pontifices moti probabilibus uel apparentibus causis dispensauerint, ut aliquis plura beneficia possit obtinere, uel ut aliquis ingressum habeat ad aliquod beneficium uiuente adhuc legitimo possessore: tamen quia hoc usu & experientia compertum est uergere in magnam confusionem ecclesiæ, & perniciem ecclesiarum, prohibemus omnino, ne posthac cum aliquo quacunque occasione uel merito super hoc dispensetur. quod si secus factum fuerit, sacrum concilium existimaturum summum Pontificem contra suam dignitatem & officium, & cõtra sacrum conciliũ, atque adeò cõtra Christi honorẽ fecisse. Per quam quidem sanctionẽ non intendimus summæ authoritati & dignitati quicquam derogare, nec eius potestatem aliquo pacto limitare: sed declaramus hoc esse necessarium ad rectã & piam administrationẽ ecclesiæ, ne posthac summorũ Põtificum in hac re, sua authoritate abutantur, sub hac forma, uel alia commodiori, proponitur decretum ad remedium & salutem ecclesię sine offensione Pontificis. secundum quod maximè cauendum in hac re est scandalum: primum in ipso decreto faciendo, ne fortè summus Pontifex indignatus de hoc concilio, & repugnans ne hoc decernatur, turbet totum concilium, & impediantur alia commoda, quæ à concilio fieri possunt, & diuidatur concilium in schisma, & factiones. Sed deinde debet ualde caueri à scandalo, si fortè Papa negligat huiusmodi decretum Patrum: & oporteat illi resistere. debet enim ualde animaduerti, ne hoc fiat cum scandalo, & inde oriatur maius malum, & ne si semel detur licentia principibus resistendi, & non parendi Pontifici in aliquo, ipsi acccipiant in aliis, ubi minimum expediat. 
 






 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANcisci à Victoria, De Indis insulanis relectio prior. 
 
Locus relegendus est ex Matth. "Docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti." Matth. ultimo capite. 
 
 SVMMA. -  1 Dubius in rebus ut sic tutus in conscientia, quomodo debeat consultare illos, ad quos spectat hæc docere. -  2 Dubius in rebus, quomodo post consultationem rei dubiæ debeat sequi id, quod diffinitum fuerit à sapientibus esse illicitum, etiam si aliàs esset licitum. -  3 Dubius in rebus, si post consultationem rei dubiæ diffiniatur à sapientibus illud esse licitum, quod aliàs est illicitum, ut sit tutus in conscientia, an debeat sequi sententiam illorum. -  4 Indi barbari, utrum essent ueri domini ante aduentum Hispanorum priuatim, & publicè. Et utrum essent inter eos aliqui uiri principes, & domini aliorum. -  5 Error quorundam recensetur, qui dicebant, nullum in peccato mortali existentẽ habere dominium in quacunque re. -  6 Peccatum mortale, quòd non impediat dominium ciuile, & uerum dominium. -  7 Dominium utrum perdatur ratione infidelitatis. -  8 Hæreticus, quòd iure diuino non amittat dominium bonorum suorum ob hæresim commißam. -  9 Hæreticus an de iure humano perdat dominium bonorum suorum. -  10 Hæreticus, quòd à die commißi criminis incurrat cõfiscationem bonorum. -  11 Hæreticorum bona quòd non liceat fisco occupare ante condemnationem, quamuis de crimine constet. -  12 Condemnatione facta etiam post mortem hæretici, quòd retro agatur confiscatio ad tempus commißi criminis, ad quamcunque peruenerit potestatem. -  13 Hæretici uenditiones, donationes, & omnis alia alienatio bonorum, quòd à die commißi criminis sint inualidæ. &c. -  14 Hæreticus quòd sit dominus bonorum suorum in foro conscientiæ antequam condemnetur. -  15 Hæreticus, quòd licitè potest uiuere ex bonis suis. -  16 Hæreticus, quòd titulo gratioso potest transferre bona sua, putà donando. -  17 Hæretico quòd non liceat titulo oneroso, putà uendendo, aut dando in dotem, bona sua transferre, si crimen posset uenire in iudicium. -  18 Hæreticus in quo casu etiam titulo oneroso posset bona sua licitè alienare. -  19 Barbari, quòd nec propter peccata alia mortalia, nec propter peccatum infidelitatis impendiantur quin sint ueri domini tam publicè quàm priuatim. -  20 Dominij ut quis sit capax, an usus rationis requiratur. -  21 Puer an poßit esse dominus ante usum rationis. -  22 Amens, an poßit esse dominus. -  23 Barbari, quòd amentiæ prætextu non impediantur esse ueri domi ni, cum non sint amentes, probatur. -  24 Indi barbari antequam Hispani ad illos uenissent quomodo erant ueri domini, & publicè, & priuatim. -  25 Imperator, quòd non sit totius orbis dominus. -  26 Imperator, dato quòd esset dominus mundi, quòd non ob id posset occupare prouincias barbarorum, & constituere nouos dominos, & ueteres deponere, uel uectigalia capere. -  27 Papa, quòd non sit dominus ciuilis, aut temporalis totius orbis, loquendo propriè de dominio, & potestate ciuili. -  28 Summus Pontifex, dato quòd haberet potestatem secularem in mundo, quòd non posset eam dare principibus secularibus. -  29 Papa, quòd habeat potestatem temporalem in ordine ad spiritualia. -  30 Papa, quòd nullam potestatem temporalem habeat in barbaros indos, neque in alios infideles. -  31 Barbari si nolint recognoscere dominium aliquod papæ, quòd non ob id poßit eis bellum inferri, & illorum bona occupari. -  32 Barbari, an priusquam aliquid audissent de fide Christi, peccabant peccato infidelitatis, eo quòd non crederent Christo. -  33 Ignorantia ad hoc quòd alicui imputetur, & sit peccatum, uel uincibilis, quid requiratur. Et quid de ignorantia inuincibili. -  34 Barbari, an ad primum fidei Christianæ nuntium teneantur credere, ita quòd peccent mortaliter non credentes Christo, solùm per simplicem annuntiationem, &c. -  35 Barbaris si simpliciter fides annuntiaretur, & proponeretur, & nollent statim recipere, quòd hac ratione non possent Hispani illis bellum inferre, neque iure belli contra eos agere. -  36 Barbari rogati, & admoniti, ut audiant pacificè loquẽtes de religione, quomodo si nolint, non excusentur à peccato mortali. -  37 Barbari quando tenerentur recipere Christi fidem sub mortalis peccati pœna. -  38 Barbaris an hactenus ita proposita & annuntiata fuerit fides Christiana, ut teneantur credere sub nouo peccato, quòd non satis liqueat secundum authorem. -  39 Barbaris & si quantumcunque fides annuntiata probabiliter & sufficienter fuerit, & noluerint eam recipere, quòd non tamen ob id liceat eos bello persequi, & bonis suis spoliare. -  40 Principes Christiani, quòd non poßint, etiam authoritate Papæ, coërcere Barbaros à peccatis contra legem naturæ, nec ratione illorum eos punire. "DOCETE omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Matthæi ultimo". In quem locum mouetur quæstio pastoralis, An liceat baptizare filios infidelium inuitis parentibus. Quæ quæstio tractatur à doctoribus 4. Sententiarum distinctio. 4. & à sancto Thom. secunda secundæ quęstio. 10. artic. 12. & 3. parte quæstio. 68. articu. 10. Et tota disputatio & relectio suscepta est propter barbaros istos noui orbis, quos Indos uulgò uocant, qui ante quadraginta annos uenerunt in potestatem Hispanorum, ignoti prius nostro orbi. Circa quos præsens disputatio habebit tres partes. In prima tractabitur quo iure uenerint barbari in ditionem Hispanorum. In secunda, quòd possint Hispaniarum principes erga illos in temporalibus & in ciuilibus. In tertia, ꝙ possint uel ipsi, uel ecclesia erga illos in spiritualibus, & in spectantibus ad religionem. Vbi respondebitur ad quæstionem propositam. Quo ad primam partem, ante omnia uidetur quòd tota hæc disputatio sit inutilis & otiosa, nõ solùm inter nos, ad quos nõ spectat, aut si omnia rectè geruntur in administratione illorum hominũ disputare, aut dubitare de illo negotio, aut si quicquam fortè peccatur, illud emendare: sed neque apud eos, quorum interest hæc considerare & administrare. Primò, quia neque principes Hispaniarum, neque qui eorum consiliis præpositi sunt, tenentur de integro examinare & retractare iura, & titulos, de quibus aliâs deliberatum est, & decretum, maximè in his, quæ bona fide principes occupant, & sunt in pacifica possessione. Quia, ut Arist. dicit. 3. Ethico. si semper quis piam consultauerit, in infinitum res abiret, neque possent principes & eorũ consiliarii esse securi & certi in conscientia sua: & si oporteret à primordio repetere titulos suæ ditionis, nihil exploratum possent tenere. Et præterea cùm principes nostri, scilicet Ferdinãdus, & Isabella, qui primi occupauerunt regiones illas, fuerint Christianissimi, & imperator Carolus quintus sit princeps iustissimus, & religiosissimus: non est credendum quin habeant exploratissima & exquisitissima omnia que spectare possunt ad securitatem sui status, & conscientiæ, maximè in tanta re: atque adeò non solùm superuacaneum, sed etiam temerarium uideri potest de his disputare. & hoc uidetur quærere nodum in scyrpo, & iniquitatem in domo iusti. Pro solutione huius obiectionis est considerandum, quòd Arist. dicit tertio Ethicor. ꝙ sicut consultatio & deliberatio non est de rebus impossibilibus, aut necessariis, ita nec consultatio moralis est nec de illis, de quibus certum & notum est esse licita & honesta, neque ecõtrario, de quibus certum est esse illicita, & inhonesta. Neq; enim quisquam rectè consultauerit, an temperatè, fortiter, iustè uiuendum sit, uel iniustè, aut turpiter agendum, neque an adulterandum, an peierandum, colendi parentes, & cætera huiusmodi. Certè non esset consultatio Christiana: sed cum aliquid agendum proponitur de quo dubitari meritò potest, an sit rectum uel prauum, iustum aut iniustum, de his expedit consultare, & deliberare, neque priùs temere aliquid agere, quàm sit inuentum & exploratum, quòd liceat, aut non liceat. Talia sunt quæ in utranque partem habent speciem boni aut mali, qualia sunt multa genera commutationum, & contractuum, & negotiorum. Et in his omnibus ita res se habet, ꝙ si quis antequam deliberauerit, & legitimè illi constiterit tale factum licitum esse, aliquod tale faceret, & fortè secundum se esset licitum: talis peccaret, neque excusaretur per ignorantiam: cùm illa, ut patet, nõ esset inuincibilis, postquam ille non facit quod in se est, ad examinandum quòd liceat, aut non liceat. Ad hoc enim ut actus sit bonus, oportet si aliâs non est certum, ut fiat secundum diffinitionem & determinationem sapientis. Hæc enim est una conditio boni actus, 2. Ethic. ut fiat secundum diffinitionem sapientis. atque adeò si iste non consuluit sapientes in re dubia, excusari non potest. Imò dato quòd talis actus secundum se licitus esset, postquam dubitatur, meritò de illo tenetur quilibet consultare, & arbitrio sapientũ facere, etiã si fortè illi errarent. Vnde si quis contractum, de quo inter homines dubitatur an sit licitus necne, faceret sine consilio doctiorum, sine dubio peccaret, etiam si aliâs cõtractus esset licitus, & ipse ita putaret, non ex authoritate sapientis, sed ex sua affectione, & sententia. Et eadem ratione si quis in re dubia consuluit sapientes, & illi determinauerint illud non licere: si talis proprio iudicio faceret aliquod tale, peccaret, etiam si aliâs illud in se esset licitum. Vt si quis exempli gratia esset dubius an hęc sit uxor sua, consultat, an teneatur reddere debitum, uel utrum liceat, uel etiam exigere: respondetur à doctoribus quòd nullo modo licet, ipse autem ex affectu uxoris uel propria cupiditate, non credit, sed putat sibi licere, certè peccaret accedens ad uxorem, quamuis de se licitum esset, sicut re uera est, quia talis facit contra conscientiam, quam tenetur habere. Tenetur enim credere in his quæ spectant ad salutem, his, quos ecclesia posuit ad docendum: & in re dubia arbitriũ illorũ est lex. Sicut enim in foro contentioso iudex tenetur iudicare, secundum allegata & probata: ita in foro conscientiæ quilibet tenetur iudicare, non ex proprio sensu, sed uel per rationem probabilem, uel per authoritatem sapientiorum, aliâs est temerarium iudicium, & exponit se periculo errandi, & hoc ipso errat. Sicut in ueteri testamento Deute. 17.{ Deute. 17. } præcipiebatur, Si quid esset ambiguum inter sanguinẽ & sanguinem, causam & causam, lepram & non lepram, & iudicium intra portas tuas uideris uariare: surge, & ascẽde ad locũ, quẽ elegerit Dominus Deus tuus, ueniensq́ue ad sacerdotes Leuitici generis, & ad iudices, qui fuerint illo tempore, quærés que ab eis, qui iudicabũt tibi iudicium ueritatis, & facies quodcunque dixerint qui præsunt loco, sequerisq́ue sententiam eorum, neque declinabis ad dextrã neque ad sinistrã. Ita inquam in rebus dubiis tenetur quilibet consulere illos quos ecclesia ad hoc cõstituit, quales sunt prælati, prædicatores, cõfessores, diuinæ & humanæ legis periti. Sunt enim in ecclesia alii oculi, alii pedes, &c. 1. ad Corint. 12.{ 1. Corin. 12. } Et Ephes. 4.{ Ephes. 4. } & ipse dedit quidẽ quosdam apostolos, alios euangelistas, alios autem pastores, & doctores. Et, Super cathedrã Moysi sederunt Scribæ & Pharisæi, omnia quæcunque dixerint uobis, seruate & facite. Math. 23.{ Matth. 23 } Et facit etiam præceptum Aristo. 1. Ethi.{ Aristo. } ex Hesiodo, At qui ex se nescit, cuiquam neque porrigit aures, Vt bona percipiat, demens & inutilis ille est. Itaque nõ satis est ad securitatem uitæ & conscientiæ, ut quis putet se bene agere: sed in rebus dubiis necesse est ut aliorum, ad quos spectat, authoritati nitatur. Nec enim negotiatoribus satis est ut nihil faciant, quod ipsis illicitum putent, si aliâs sine concilio peritorum illicitos cotractus faciant. Vnde non puto uerum quod Cardin. Caiet.{ Caiet. } dicit, quòd si reuera aliquod secundum se est licitum, si ueniat in dubium, quicunque prædicatores, aut confessores, qui alius habent authoritatem iudicandi in istis, dicant illud esse illicitum, uel sicut ueniale dicunt esse mortale: quòd ex affectu ad rem nõ credit illis, sed format sibi conscientiam, quòd non est mortale, nõ peccat. Exemplum ponit, ut quòd fœminæ utantur fuco, & aliis ornamentis superfluis, quod re uera non est mortale, dato quòd prædicatores & cõfessores dicerẽt esse mortale: fœmina ex studio se ornandi non credit, sed putat uel esse licitum, uel non esse mortale, non peccat mortaliter ita se ornando. Hoc inquam periculosum est. Nam fœmina tenetur credere in his quæ sunt necessaria ad salutem, peritis, & exponit se periculo faciendi contra illud, quod secundum sententiam sapientum est mortale. Et econtrario in re dubia si quis deliberauit cum sapientibus, & accepit determinationem, quòd illud est licitum: talis est tutus in conscientia, quo usque fortasse iterum sit admonitus, uel tali authoritate, uel huiusmodi rationibus, quibus meritò debeat moueri ad dubitãdum, uel etiam credendum contrarium. hoc est notum, quia facit quod in se est, etiam si ignotantia est inuincibilis. Ex his ergo conficiuntur propositiones. ¶ Prima, In* rebus dubiis quilibet tenetur consultare illos ad quos spectat hæc docere, aliâs non est tutus in conscientia, siue illa dubia sint in se licita, siue illicita. ¶ Secunda, Si* post consultationem rei dubię diffinitum sit à sapientibus illud esse illicitum, quilibet tenetur sequi sententiam illorum, & contrarium faciens non excusatur, etiam si aliâs illud esset licitum. ¶ Tertia econtrario,* Si post consultationem rei dubiæ diffinitum sit à sapiẽtibus illud esse licitum, qui sequitur sententiam illorum, est tutus, etiam si aliâs sit illicitum. ¶ Ergo redeundo ad propositum negotium barbarorum, nec est de se ita euidẽter iniustũ, ut non possit disputari de iustitia illius: nec rursus ita euideter iustum, ut dubitari nõ possit de iniustitia illius: sed in utranque partẽ uidetur habere speciem. Nam primùm cùm uideamus totum illud negotium administrari per uiros & doctos, & bonos, credibile est rectè & iustè omnia tractari. Deinde cùm audiamus tot hominũ cædes, tot spolia hominum alioqui innoxiorum, deturbatos tot dominos possessionibus, & ditionibus suis priuatos, dubitari meritò potest iure an iniuria hæc facta sint: & sic hæc disputatio non uidetur omnino superuacanea. & per hoc patet respõsio ad obiectionem. Et primùm, dato quòd nullum esset dubium in tota hac quæstione, non est nouum disputationes theologicas institui de re certa. Nam & disputamus de incarnatione Domini, & aliis articulis fidei. Non enim semper disputationes theologicæ sunt in genere deliberatiuo. Sed pleræque in genere demonstratiuo, id est non ad consultãdum, sed ad docendum susceptæ. ¶ Quòd si quis occurrat dicẽs, Licet aliquando fuerint aliqua dubia circa hoc negotium, fuerunt tamen iam hæc tractata & diffinita à sapientibus, & sic ex consilio eorum iam omnia administrari, nec opus esse noua examinatione: respõdetur primùm, si ita est benedictus Deus, nec nostra disputatio quicquam obstat, neque ego mouere uolo nouas querelas. Secũdò dico, quòd hæc determinatio non spectat ad iurisconsultos, uel saltem non ad solos illos. Quia cùm illi barbari, ut statim dicam, nõ essent subiecti iure humano, res illorum non sunt examinandæ per leges humanas, sed diuinas, quarum iuristæ non satis periti ut per se possint huiusmodi quæstiones diffinire. Nec satis scio, an unquam ad disputationem & determinationem huius quæstionis uocati fuerint Theologi digni, qui audiri de tãta re possent. Et cũ agatur de foro cōsciẽtiæ, hoc spectat ad sacerdotes, id est ad ecclesiam, diffinire. unde Deutero. 17.{ Deut. 17. } præcipitur Regi, ut accipiat exemplar legis de manu sacerdotis. Tertiò, ut summa rei sit satis examinata & certa, nonne in tanto negotio possunt alia peculiaria dubia occurrere, quæ meritò disputari possent? Itaque non solùm nõ otiosũ aliquod, & inutile, sed magnopere pretium me facturum putarem, si hanc quæstionem pro dignitate possem tractare. Redeundo ergo ad quęstionem, ut ex ordine procedamus, quæritur primò utrum* essent ueri domini ante aduentum Hispanorum, & priuatim & publice: id est utrum essent ueri domini priuatarum rerũ & possessionum, & utrũ essent inter eos aliqui uiri principes & domini aliorum. Et posset uideri quòd non. Quia serui non habent dominiũ rerum: seruus enim nihil suum habere potest. Instituta per quas. perso. nob. acquirere liceat. § item uobis. &. ff. de acquirend. hæred. l. placet. unde quicquid acquiritur, domino acquiritur. Institu. de his qui sunt sui, uel alien. iur. §. nam apud omnes. Sed barbari isti sunt serui. Probatur. nam ut Aristo. 1. Ethico.{ Aristo. Ethi. 1. } elegãter & accuratè tradit, aliqui sunt natura serui quibus, scilicet melius est seruire, quàm imperare. ii autem, quibus ratio non sufficit ad regendum etiam seipsos, sed solùm ad iussa capessendum, & quorum uis magis in corpore est quàm in animo. Sed profectò si aliqui tales sunt, maximè isti barbari, qui re uera parũ distare uidentur à brutis animantibus, & omnino sunt inhabiles ad regendum: & sine dubio meliùs est illis ut regãtur ab aliis, quàm ut se ipsos regant. Et Aristo.{ Aristo. } dicit iustum naturale esse, ut tales seruiant. ergo tales non possunt esse domini. Nec obstat, quòd ante aduẽtum Hispanorum non haberent alios dominos: non enim repugãt, seruum esse sine domino. ut notat glo. in. l. si usum fructum. ff. de liberali causa. Imò habetur expressè in ipsa lege, & est casus expressus in. l. quod seruus. de seruo. stipulatio. de seruo, qui à domino relictus est, & à nullo occupatus, quòd potest à quocunque occupari. si ergo erant serui, potuerunt ab Hispanis occupari. ¶ In cotrarium est, Quia illi erant in pacifica possessione rerũ & publicè & priuatim: ergo omnino (nisi contrarium constet) habendi sunt pro dominis, neque indicta causa possessione deturbandi. Pro solutione nolo reuocare in propositum multa, quæ à doctoribus traduntur de diffinitione dominii, quæ à me etiam latè adducta sunt in materia de restitutione, 4. dis. 15. & secunda secundæ, q. 62. Illa in quam prætereo, ne occasione illorum omittam magis necessaria. Et ideo his prætermissis notandum, quòd si barbari non haberent dominium, non uidetur quòd possit prætendi alia causa, nisi uel quia sunt peccatores, uel quia infideles, uel quia amentes, uel insensati. Fuerunt ergo aliqui,* qui defendebant, quòd titulus dominii est gratia, & per consequens quòd peccatores, saltem mortali peccato, nullum habent dominium in quacunquere. Iste fuit error pauperum de Lugduno, siue Valdẽsium, & postea Iohannis Vuicleff.{ Vuicleff. } Cuius unus error damnatus in cõcilio Constantien. fuit, Nullus est dominus ciuilis, dũ est in peccato mortali. Eadem fuit sententia Armachani libr. 10. de quæstio. Arme. c. 4.{ Armachus. } & in dialogo. Defensorium pacis. & probat Armac. quia tale dominium reprobatur à Deo. Oseæ. 8.{ Oseæ. 8. } Ipsi regnauerunt, & non ex me, principes extiterunt, & non cognoui. Et subiungitur causa, Argẽtum & aurum suum fecerunt sibi idola ut interirent, &c. Et ideo, inquit, tales carent iusto dominio apud Deum. Certum est autem omne dominiũ esse authoritate diuina, cùm ipse sit creator omnium, neque aliquis possit habere dominium nisi cui ipse dederit. Nõ est autem consentaneum, ut det inobediẽtibus, & transgressoribus præceptorũ suorum: sicut & principes humani non dant sua bona, ut uillas, aut castra rebellibus, & si dederint auferunt. Per humana autem debemus iudicare de diuinis. Rom. 1.{ m. 1. } ergo ita Deus nõ concedit dominium inobedientibus. Vnde in signum huius Deus aliquando tales proiicit à principatu, ut Saulem. 1. Reg. 15. & 16.{ 1. Reg. 15. & 16. } & de Nabuchodonosor. & Balthasar, Dani. 4. &. 5.{ Daniel. 4. &. 5. } Itẽ Genes. 1.{ Gene. 1. } Faciamus hominem ad imaginem & similitudinem nostram ut præsit piscibus maris, &c. Apparet ꝙ dominium fundetur in imagine Dei, sed hæc non est in peccatore, aliâs esset filius: filii autẽ sunt propter imaginem patris, ergo nõ est dominus. Item talis committit crimen læsæ maiestatis, ergo meretur perdere dominium. Item August.{ August. } dicit, quòd peccator non est dignus pane, quo uescitur. Item Dominus dederat primis parentibus dominium paradisi, & ratione peccati priuauit eos, Genes. 1. ergo. Verum est, quòd tam Vuicleff, quàm Armachanus non distinctè loquuntur, & uidentur potiùs loqui de dominio superioritatis, quod est principũ. Sed quia argumenta æqualiter procedũt de omni dominio, ideo uidẽtur sentire de omni dominio generaliter. & ita intelligit illorum sententiam Conradus libro 1. q. 7.{ Conradus. } & satis clarè dicit Armachus. Qui ergo sequeretur hãc sententiam, posset dicere, quòd barbari non erant in peccato mortali. ¶ Sed contra hanc sententiam ponitur propositio, Peccatum* mortale non impedit dominium ciuile, & uerum dominium. Hæc propositio licet sit determinata in concilio Constantiæ, probatur tamẽ. Primò arguit Almain. 4. distin. 15. q. 2.{ Almain. } ex Aliaco, quia tunc existens in peccato mortali, & constitutus in extrema necessitate esset perplexus, quia tenetur comedere panem: & si non habet dominium, accipit alienum. ergo non potest euadere mortale. Sed hoc argumentum parum procedit, primùm neque Armachanus, neque VVicleff uidentur loqui de dominio naturali sed ciuili. Secundò negatur consequentia, & diceretur, quòd in casu necessitatis posset alienum accipere. Tertio, Non est perplexus, quia potest pœnitere. & ideo aliter arguitur. Primò, Quia si peccator nõ habet dominium ciuile, de quo uidentur loqui, ergo nec naturale. cõsequens est falsum, ergo. Probo consequentiam, Quia etiam dominium naturale est ex dono Dei, sicut ciuile: imò plus, quia ciuile uidetur esse de iure humano. ergo si propter offensam Dei homo perderet dominium ciuile, eadem ratione perderet etiam dominium naturale. Falsitas autem probatur, Quia non perdit dominium super proprios actus, & super propria membra. habet enim peccator ius defendendi propriam uitã. Secundò, Scriptura sacra sæpe nominat reges illos, qui mali erãt, & peccatores, ut patet de Salomone, Achab.{ 3. Regu. } & aliis multis: nõ est aũt rex qui non est dominus: ergo. Tertiò conuerto argumentum factum pro parte contraria, Dominium fundatur in imagine Dei: sed homo est imago per naturam, scilicet per potentias rationales. ergo non perditur per peccatum mortale. Minor probatur ex Augusti. libro 9. de trini.{ Augusti. } & ex doctoribus. Quartò, Dauid uocabat Saulem dominum suum, & regem tempore quo persequebatur. 1. Reg. 16.{ 1. Regu. 16. } & aliis locis. imò tempore Dauid aliquando peccauit, nec perdidit regnum. Quintò, Genes. 49.{ Genes. 49. } Non auferetur sceptrum de Iuda, nec dux de femore eius donec ueniat, qui mittendus est, &c. & tum multi fuerũt mali reges. ergo. Sextò, Potestas spiritualis non perditur per peccatũ mortale, ergo nec ciuilis, quia multo minus uidetur fundari in gratia, quàm spiritualis. Antecedens autem patet, quia presbyter malus consecrat eucharistiam, & malus episcopus sacerdotes, ut certum est: licet Vuicleff neget, concedit tamẽ Armachanus. Item 1. Pet. 2.{ 1. Pet. 2. } Obedite præpositis uestris, non tantùm bonis, sed etiam dyscolis. Vltimo, Nullo modo est uerisimile, cùm sit præceptum obedire principibus, ad Roma. 13.{ Rom. 13. } & 1. P. 2.{ 1. Pet. 2. } & non capere alienum, quòd uoluerit Deus quòd esset ita incertum, quòd essent ueri principes, & domini. Et in summa, hæc est manifesta hæresis: & sicut Deus solem suum oriri facit super bonos & malos, & pluit super iustum & iniustum: ita bona temporalia dedit bonis & malis, nec disputatur eo quòd dubitetur, sed ut crimine ab uno, id est à tam amenti hæresi discamus omnes hæreticos. ¶ Sed restat, utrum* saltem ratione infidelitatis perdatur dominium. Et uidetur quòd sic, quia hæretici nõ habent dominium: ergo nec alii infideles, quia non uidentur esse melioris cõditionis. Antecedens autem patet ex c. cùm secundum. de hæret. libr. 6.{ Lib. 6. } ubi cauetur, quòd bona hæreticorum ipso iure sunt confiscata. Respondeo per propositiones. Prima, Infidelitas non est impedimentum, quo minus aliquis sit uerus dominus. Hæc cõclusio est S. Tho. secunda secundæ, q. 10. ar. 12.{ S. Tho. } Et probatur etiam primò. Quia Scriptura uocat reges aliquos infideles, ut Sennacherib, & Pharaonem, & multos alios reges. Item quia grauius peccatum est odium Dei, quàm infidelitas. sed per odium, &c. Item Paul. ad Roma. 13.{ Rom. 13. } & Petr. 1. Pet. 2.{ 1. Pet. 2. } iubent præstare obedientiam principibus, quia tunc erant omnes infideles, & seruos obedire dominis. Item Tobias iubebat reddi agnum à Gentilibus captum tanquam furtiuum Tob. 2.{ Tob. 2. } quod non esset, si Gentiles non haberent dominium. Item Ioseph fecit totam terram Aegypti tributariam Pharaoni, qui erat infidelis, Genes. 47.{ Genes. 47. } Item ratione S. Tho. Quia fides non tollit nec ius naturale, nec humanum, sed dominia sunt uel de iure naturali, aut humano. ergo non tolluntur dominia per defectum fidei. Et tandem iste est ita manifestus error, sicut præcedens, & est hæreticum. Ex quo patet, quòd nec à Saracenis, nec à Iudęis, uel aliis infidelibus licet capere res quas possident, per se loquẽdo, id est quia infideles sunt: sed est furtum, uel rapina, non minus quàm à Christianis. ¶ Sed quia peculiaris difficultas est de hæresi, sit secunda propositio, Stando* in iure diuino, hæreticus non amittit dominium bonorum, hæc est omnium, & est nota. Cum enim amissio bonorum sit pœna, & nulla est pœna de lege diuina pro isto statu, constat stando in iure diuino non amitti bona propter hæresim. Item patet hæc propositio ex prima. Nam si propter aliam infidelitatem non perditur dominium, nec propter hæresim, cùm nihil sit cautum specialiter de hæresi quantum ad hoc in iure diuino. Sed* utrum de iure humano? Conradus quidem libr. 1. q. 7. con. 2. & 3.{ Conradus. } uidetur tenere quòd hæreticus ipso facto perdit dominium bonorum suorum: ita quòd in foro conscientiæ cadit à dominio. Ex quo infert, quòd nec potest alienare, & alienatio non tenet, si fiat. Probatur ex illo c. cùm secundum leges. ubi propterea præmittit, quòd propter aliqua crimina secundum leges, eo ipso suarum rerum dominium authores delictorũ perdunt. & papa determinat, quòd idem sit pro crimine hæresis. & idem uidetur tenere Iohan. Andr. in d. c. cùm secundum. & uidetur haberi ex l. 4. C. de hæret.{ Iohan. And l. 4. C. de hæreti. } ubi interdicitur hæreticis uenditio, & donatio, & omnis contractus bonorum suorum. ¶ Item leges obligant in foro conscientiæ, prima secundæ q. 96. articu. 4. sed pro declaratione sit tertia propositio, Hæreticus* à die commissi criminis incurit confiscationem bonorum. Ita tenent communiter doctores & est determinatio Directo. libr. 3. titulo 9.{ Directo. } & summa Baptistiana in uerbo absol. §. 17.{ Baptista } & uidetur diffinitum in illo. c. cùm secundum leges & in d. l. 4. C. de hæret. ¶ Quarta propositio,* Nihilominus quamuis constet de crimine, ante tamen condemnationem non licet fisco occupare bona hæreticorum. Hæc est etiam omnium, & est determinatio dicti c. cum secundum. Imò esset contra ius diuinum, & naturale, ut pœna daretur executioni antequam quis condemnetur. Sequitur ex tertia conclusione, quòd* condemnatione facta etiam post mortem, retroagitur confiscatio ad tempus commissi criminis ad quamcunque peruenerit potestatem. Hoc corollariũ est etiam omniũ, & particulariter Panormi. in c. fi. de hęreticis. Secundò sequitur, quòd* uenditiones, donationes, & omnis alia alienatio bonorum à die commissi criminis sunt inualidæ. itaque facta condemnatione, omnes rescinduntur à fisco, etiam pretio non restituto emptoribus. Etiam hæc est omnium & Panormita. ubi. s̃. & patet ex d. l. 4. C. de hæreticis. ¶ Quinta propositio, Nihilominus* hæreticus est dominus in foro conscientiæ antequã condemnetur. Hæc propositio uidetur contra Conrad. & Direct. & Iohan. Andr. sed tamen est propositio Syluest. in uerbo, hæres. §. 8.{ Syluest. } Et tenet illam, & disputat ad longum Adrian. quot. 6. q. 2. & idem uidetur Caieta. in summa in uerbo pœna. Et probatur primò, Quia hoc ipsum scilicet, priuari in foro conscientiæ est pœna. ergo nullo modo debet infligi ante cõdemnationem: nec satis scio an ius humanum hoc posset facere. Item probatur manifestè, Quia ut patet in illo c. cùm secundum leges. eodem modo sunt confiscata bona ipso facto propter incestas nuptias. Item si mulier ingenua rapta nubat raptori: imò si quis de mercibus importatis nõ soluat uectigalia consueta, ipso facto bona cõfiscantur. Item qui illicitas merces exportat, ut arma, ferrum, ad Saracenos: ut patent omnia ista in. d. c. cùm secũdum{ c. cum secuidum. } leges & c. de incestis nuptiis. l. cum ancillis. & C. de raptu uirgi. l. una.{ c. de rapto } & de Iudęis. c. ita quorundam. & ff. de uectig. l. fin. Imò papa in d. c. cum secundum. expressè dicit, quòd sicut est confiscatio in illis casibus, ita uult quòd fiat propter hæresim. Sed nullus negat, quin incestuosus, & raptor, & deferens arma Saracenis, & non soluens uectigalia, quin maneat uerus dominus bonorum suorum in foro conscientiæ: quare ergo non conuenienter dicunt de hæretico? & ipse Conradus etiam eodem modo dicit de illis casibus, & de hæretico. & grauius esset cogere hominem iam emendatum ab hęresi, restituere bona fisco. Sequitur corollarium, quòd* hæreticus potest licitè uiuere ex bonis suis. Secundò sequitur item, quòd *titulo gratioso potest transferre bona sua, puta donãdo. Sequitur tertiò, ꝙ* titulo oneroso puta uendendo, aut dando in dotem, si crimẽ posset uenire in iudicium, nõ licet transferre. Patet, quia decipit emptorem, & ponit eum in periculo perdẽdi & rem & pretium, si uẽditor condemnetur. Vltimò sequitur, quòd* si re uera non esset periculum confiscationis, posset etiam licitè titulo oneroso alienare, ut qui esset hæreticus in Germania, catholicus posset licitè emere ab illo. Graue esset, ꝙ non posset licitè in aliqua ciuitate Lutheranorum si quis est catholicus, emere agrum ab hæretico, nec uendere illi: quod tamen necessario esset dicendum, si omnino hæreticus non est dominus in foro conscientiæ. ¶ Ex omnibus his sequitur conclusio, Quòd *barbari nec propter peccata alia mortalia, nec propter peccatũ infidelitatis nõ impediuntur quin sint ueri domini, tam publicè quàm nec hoc titulo possunt à Christianis occupari bona & terræ illorum, ut latè & eleganter deducit Caiet. secunda secũdæ. q. 66. ar. 8.{ Caieta. } Restat an ideo non essent domini, quia sunt insensati, uel amentes. Et circa hoc dubium est, an *ad hoc ut aliquis sit capax dominii, requiratur usus rationis. & Cõradus quidẽ libro, 1. q. 6.{ Conradus. } ponit conclusionem, quòd dominium conuenit creaturæ irrationabili tã sensibili quàm insensibili. Probatur, Quia dominium nihil aliud est quàm ius utendi re in usum suum: Sed bruta habent ius super herbas, & plantas. Genes. 1.{ Genes. 1. } Ecce dedi uobis omnem herbam afferentem semen super terrã, & uniuersa ligna, quæ habent in semetipsis sementem generis sui, ut sint uobis in escam, & cunctis animãtibus terræ. Item astra habent ius illuminandi, Gene. 1.{ Genes. 1. } Posuit ea in firmamento cæli, ut lucerent, ac præessent diei, ac nocti. Et leo habet dominium super omnia animalia gressibilia, unde & rex animantium uocatur. Et aquila est domina inter uolucres. unde Psal. 103.{ Psall. 103. } Herodii domus dux est eorum. Eiusdem sententiæ est Syluest. in uerbo dominium, in principio,{ Syluest. } ubi dicit, quòd elementa dominantur inuicẽ. ¶ Sed respondeo per propositiones. Prima, Creaturæ irrationales non possunt habere dominium. Patet, quia dominium est ius, ut fatetur etiam Conrad. sed creaturæ irrationales nõ possunt habere ius: ergo nec dominiũ. probatur minor, quia nõ possũt pati iniuriã, ergo nõ habent ius. Probatur assumptũ, Quia qui prohiberet lupum, aut leonem à pręda, uel bouem à pastu, nõ faceret ei iniuriam, nec qui claudit fenestram ne sol illuminet, facit iniuriam soli. Et confirmatur, Quia si bruta habẽt dominium, ergo qui tolleret herbam à ceruo, faceret furtũ, quia caperet alienum inuito domino. Item, Feræ non habent dominium sui, ergo multominus aliarum rerum. Assumptũ probatur, Quia licet eas impune interficere etiã animi gratia: unde etiã Philo. 1. politi. ꝙ uenatio ferarũ est iusta & naturalis. Item, ipsæ, feræ & omnia irrationalia, sunt hominis per proprietarẽ, multo magis quàm serui. ergo si serui nõ possunt habere aliquid suũ, multominus irrationalia. Et confirmatur propositio authoritate S. Tho. prima secũdæ, q. 1. ar. 1. & 2. & q. 6. ar. &. 1. contra Gent. c. 110. sola creatura rationalis habet dominiũ sui actus, quia ut ipse etiã dicit prima primæ, q. 82. ad. 3. per hoc aliquis est dominus suorũ actuũ, quia potest hoc uel illud eligere. Vnde etiam, ut ibidem dicit, appetitus circa ultimum finem nõ sumus domini. si ergo bruta nõ habent dominium suorum actuum, ergo nec aliarum rerum. Et licet disputatio uideatur de nomine, certè hoc est ualde impropriè loqui, & præter communem modum loquẽdi tribuere dominium irrationalibus. Non enim dicimus aliquem esse dominum, nisi eius, quod situm est in sua facultate. Ita enim loquimur, Non est in mea facultate, non est in mea potestate, quando non sum dominus. Bruta autem cùm non moueant se, sed potiùs moueãtur, ut S. Tho. ait prima secundæ, ubi suprà: eadem ratione nec habẽt dominium. Nec ualet quod Syluest. dicit, quòd dominium aliquando nõ dicit ius, sed solam potentiam. & hoc modo ignis habet dominium in aquam: si enim hoc satis est ad dominium, ergo latro habet dominium ad interficiendum hominem, quia habet potentiam ad hoc, & fur habet potentiam ad capiendum pecuniam. Quòd autem dicit astra dominari, & leonem esse regem, certũ est dictum metaphoricè, & per translationem. ¶ Sed* potest uideri dubium de puero ante usum rationis an possit esse dominus. Quia uidetur nihil differre ab irrationalibus: & Apostolus ad Galat. 4.{ Gala. 4. } Quanto tempore hæres paruulus est, nihil differt à seruo. Sed seruus nõ est dominus, ergo, &c. Sed sit secunda Propositio, Pueri ante usum rationis possunt esse domini. Hoc patet, Quia possunt pati iniuriam, ergo habent ius rerum. ergo & dominium, quod nihil aliud est, quàm ius. Item bona pupillorum non sunt in bonis tutorum: & habent dominos, ergo pupillos. Itẽ, pueri sunt hæredes. Sed hæres est ꝗ succedit in ius defuncti, & qui est dominus hæreditatis. l. cum hæres. ff. de diuer. & tempora. pręscrip. & inst. de hæred. qualita. & differentia. §. fin. Item diximus, ꝙ fundamentũ dominii est imago Dei, quæ adhuc est in pueris. & Apostolus eodẽ loco Gala. 4. Quanto tẽpore hæres paruulus est, nihil differt à seruo, cùm sit dominus omniũ. Nec est idem de creatura irrationali, quia puer non est propter alium, sed propter se, sicut est brutum. ¶ Sed* de amentibus quid? Dico de perpetuò amentibus quòd nec habẽt, nec est spes habituros usum rationis: sít que tertia propositio. ¶ Videtur adhuc quòd possint esse domini, quia possunt pati iniuriam: ergo habent ius. sed hoc remitto ad iuriscõsultos, utrum possint habere dominium ciuile, & quicquid sit de hoc, sit ad propositũ. Quarta propositio, Nec* ex hac parte impediuntur barbari ne sint ueri domini. Probatur, Quia secundũ rei ueritatem non sunt amentes, sed habent pro suo modo usum rationis. Patet, Quia habent ordinem aliquem in suis rebus, postquam habent ciuitates, quæ ordine constant, & habent matrimonia distincta, magistratus, dominos, leges, opificia, commutationes, quæ omnia requirunt usum rationis: item religionis speciẽ: item nõ errant in rebus, quæ aliis sunt euidentes, quod est indicium usus rationis. Itẽ Deus & natura non deficiunt in necessariis pro magna parte speciei: præcipuum autem in homine est ratio, & frustra est potentia, quæ non reducitur ad actũ. Item fuissent sine culpa sua tot millibus annorũ extra statum salutis, cùm essent nati in peccato, & non haberẽt baptismum, nec usum rationis ad quærẽdum necessaria ad salutem, unde quòd uideantur tam insensati & hebetes, puto maxima ex parte uenire ex mala & barbara educatione, cùm etiã apud nos uideamus multos rusticorum parum differentes à brutis animantibus. Restat ergo ex omnibus dictis, quòd sine dubio barbari erãt & publicè & priuatim ita ueri domini, sicut Christiani: nec hoc titulo potuerunt spoliari aut principes, aut priuati rebus suis, ꝙ nõ essent ueri domini. Et graue esset negare illis, qui nihil iniuriæ unquam fecerunt, quod cõcedimus Saracenis, & Iudæis perpetuis hostibus religionis Christianæ: quos nõ negamus habere uera dominia rerũ suarum, si aliâs non occupauerunt terras Christianorum. ¶ Superest respondere ad argumenta in contrarium, ubi arguebatur, quòd isti uidentur serui à natura, quia parum ualent ratione ad regendum etiam seipsos. Ad hoc respondeo, quòd certe Aristoteles non intellexit, quòd tales, qui parum ualent ingenio, sint natura alieni iuris, & non habeant dominium, & sui & aliarum rerum: hæc enim est seruitus ciuilis & legitima, qua nullus est seruus à natura. nec uult Philosophus quòd si qui sunt natura parum mente ualidi, quòd liceat occupare patrimonia illorum, & illos redigere in seruitutem, & uenales facere: sed uult docere, quòd à natura est in illis necessitas, quia indigent ab aliis regi & gubernari: & bonum est illis subdi aliis, sicut filii indigent subiici parẽtibus ante adultam ætatem, & uxor uiro. Et quòd hæc sit intensio philosophi, patet: quia eodem modo dicit, quòd natura sunt aliqui domini, scilicet qui ualent intellectu. Certum est autem, quòd non intelligit, quòd tales possent sibi arripere imperiũ in alios illo titulo, ꝙ sint sapientiores, sed quia natura habent facultatem ut possint imperare & regere. Et sic, dato quòd isti barbari sint ita inepti & hebetes, ut dicitur: non ideo negandum est habere uerum dominium, nec sunt in numero seruorum ciuilium habendi. Verum est, quòd ex hac ratione & titulo posset oriri aliquod ius ad subiiciendum eos, ut infrà dicemus. ¶ Restat cõclusio certa, Quòd* antequã Hispani ad illos uenissent, illi erant ueri domini, & publicè & priuatim. Supposito ergo quòd sunt uel erant ueri domini, superest uidere quo titulo potuerint Hispani uenire in possessionẽ illius regionis: & primò referam titulos qui possint prætendi, sed non idonei nec legitimi. Secundò ponam alios titulos legitimos, quibus potuerint barbari uenire in ditionem Hispanorum. Sunt autem septem tituli, qui possunt prætendi, sed non idonei, semptẽ autem alii uel octo iusti & legitimi. ¶ Primus ergo titulus posset esse, quòd Imperator est dominus mundi: & sic dato, quòd tẽpore præterito fuisset aliquid uitii, iam esset purgatum in Cæsare imperatore Christianissimo. Nam dato ꝙ ita sit, quòd sint ueri domini, possent habere superiores dominos, sicut inferiores principes habẽt regem, & aliqui reges habẽt imperatorem, unde in eandem rem possunt plures habere dominium: unde illa distinctio iuristarum, Dominium, altum, bassum, directum, utile, merum, mixtum. Dubitatur ergo utrum isti haberent dominum superiorem. Et quia non potest esse dubium nisi de Imperatore, aut de papa, de istis dicemus. Et primò de Imperatore. Et uidetur quòd Imperator sit totius orbis dominus, & per consequens etiam barbarorum. Primùm ex communi appellatione, quam tribuunt Imperatori, Diuo Maximiliano, aut Carolo semper Augusto, orbis domino. Item, Exiit edictum à Cæsare augusto, ut describeretur uniuersus orbis, Luc. 2. Sed non debent esse peioris con{ Luc. 2. }ditionis Imperatores Christiani. Item, Dominus uidetur iudicasse Cæsarẽ, esse uerũ dominũ Iudæorũ. Reddite, inquit, quæ sunt Cæsaris, Cæsari, &c. Luc. 20.{ Luc. 20, } nõ uidetur autẽ quòd ius posset habere, nisi quia Imperator. ergo. De hoc Bart. in extrauagãt. ad reprimen.{ Bar. } quæ est Henri. 7. tenet expressè, quòd imperator de iure est totius orbis dominus. Et idẽ tenet glos. in c. per uenerabil. qui filii sint legi. Et item ad longum glo. in c. uenerabil. de electio. & probant primò. 8. q. 1. in apibus, ubi Hieronymus dicit, quòd in apibus unus est rex, & in mundo unus Imperator. Itẽ ff. ad. l. Rhodi. l. deprecatio. ubi Imperator Antoninꝰ dicit, Ego quidem mundi dominus. Et in l. bene à Zenone. C. de quadru. præscrip. omnia principis esse intelliguntur. Et posset etiam probari: quia Adam primò, & postea Noë uidẽtur fuisse domini orbis, Genes. 1.{ Genes. 1. } Faciamus hominem ad imaginem & similitudinem nostram, ut præsit piscibꝰ maris, & uolatilibus cæli, uniuersæq́ue terrę, &c. & infrà, Crescite, & multiplicamini, et replete terrã, & subiicite eã, &c. Et idẽ in sententia dictum est Noë Gene. 8. Sed illi habuerũt successores, ergo. Item quia non est credẽdum, quin Deus instituerit in orbe optimum genus gubernationis, Psal. 103. Omnia in sapientia fecisti. Sed illud est Monarchia, ut S. Tho. egregiè disputat, de regi. princi. libr. 1. c. 2. & uidetur sentire Arist. 3. Politi. ergo uidetur quòd ex institutione diuina debeat esse unus Imperator in orbe. Item ea quæ sunt præter naturã, debẽt imitari naturalia. sed in naturalibus est semper unus rector, ut in apibus, in corpore cor, in anima una ratio. ergo ita debet esse in orbe unus rector, sicut unus Deus. ¶ Sed hæc opinio est sine aliquo fundamẽto. Et ideo sit prima cõclusio. Imperator* non est dominus totius orbis. Probatur, Quia dominium non potest esse nisi uel iure naturali, uel diuino, uel humano. Sed nullo tali est dominus orbis, ergo. Minor probatur, primum de iure naturali, quia ut bene dicit S. Tho. 1. p. q. 92. articu. 1. ad secundum, & q. 96. articu. 4. In iure naturali homines liberi sunt, excepto dominio paterno, & maritali. De iure enim naturali pater habet dominium supra filios, & maritus in uxorem. Ergo nullus est qui iure naturali habeat imperium orbis. Et, sicut etiam dicit secunda secũdæ, q. 10. articu. 10. dominium & prælatio introducta sunt iure humano, ergo nõ sunt de iure naturali: nec esset maior ratio quare hoc dominium conueniret Germanis magis quàm Gallis. Et Aristo. 1. Politi. Duplex est potestas, una familiaris, ut patris ad filios, uiri ad uxorem, & hæc est naturalis. Alia est ciuilis, quæ licet à natura quidẽ habeat ortum, & ideo potest dici de iure naturæ, ut S. Tho. de regimi. prin. c. 1. libr. 1. est enim homo animal ciuile: non tamen natura sed lege constituta est. De iure autem diuino ante aduentum Christi redemptoris non legimus fuisse imperatorem & dominum mundi, quamuis gloss. illa Bar. in extrauagan. ad reprimend. adducat de Nabuchodonosor, Dani. 9. de quo dicitur, Tu rex regum es, deus cæli, regnum, fortitudinem, gloriam, & imperium dedit tibi, & omnia in quibus habitarent filii hominum. Sed certum est, quòd nec Nabuchodosor accepit imperium specialiter à Deo, sed eo modo quo alii principes. Rom. 13. Omnis potestas à domino Deo est. & Prouerb. 8. Per me reges regnant, & legum conditores iusta decernunt. Nec etiam habuit imperium iure in totum orbem, ut putat. Barto. nam Iudæi non erant ei subiecti iure. Item ex hoc ipso patet, quòd nullus erat de iure diuino dominus totius mundi, quia gens Iudæorum erat libera ab omni alienigena, imò erat prohibitum in lege, ut haberent dominum alienigenam Deu. 17. Non poteris alterius gentis hominem regem facere. Et quamuis S. Tho. de regi. princi. lib. 3. c. 4. & 5. uidetur dicere, quòd imperium Romanorum fuit à Deo traditum propter iustitiam illorum & amorem patriæ, & propter optimas leges, quas habebant, hoc non est intelligendum, quòd ex traditione, aut ex institutione diuina, haberẽt imperium, ut August. etiam dicit 18. de ciuit. Dei, sed quòd prouidẽtia diuina factum est, ut consequerentur imperium orbis: sed alio iure scilicet uel iusti belli, uel alia ratione, non eo modo quo habuit Saul, & Dauid regnum à Deo. Et hoc facilè intelliget siquis consideret, qua ratione, & successione imperia & dominia in orbe peruenerint usque ad nos. ut enim omittamus omnia, quæ præcesserunt diluuium, certè post Noë orbis fuit diuisus in diuersas prouincias & regna siue hoc fuerit ex ipsius Noë ordinatione, qui superuixit diluuio 350. annos, Genes. 9.{ Genes. 9. } qui in diuersas regiones misit colonias, ut patet apud Berosum Babylonicum:{ Berosus. } siue, quod uerisimilius est, ex consensu mutuo gentium, diuersæ familiæ occupauerunt diuersas prouincias, ut Gen. 13.{ Genes. 13. } Abraham dixit ad Lot, Ecce uniuersa terra coram te est, si ad sinistrã ieris, ego dextram tenebo: si tu dextram elegeris, ego ad sinistram pergam. Vnde Genes. 10.{ Genes. 10. } traditur, quòd per pronepotes Noë diuisæ sunt nationes, & regiones, siue in aliquibus regionibus primò inceperunt esse domini per tyrannidem, sicut uidetur fuisse Nemrod, de quo Genes. 10.{ Genes. 10. } quòd primus incepit esse potens in terra: siue conuenientibus in unum aliquibus in unam rempublicam ex consensu communi sibi constituerunt principem. Certum est enim uel his, uel aliis non dissimilibus modis dominia, & imperia incœpisse in mundo, ac postea, uel iure hæreditario, uel iure belli, uel aliquo alio tali titulo deriuata esse usque ad nostram ætatem, saltem usque ad aduentũ Saluatoris. Ex quo patet, nullum ante aduentum Christi habuisse iure diuino orbis imperium, neque illo titulo hodie posse imperatorem sibi arrogare orbis dominium, & per consequens nec barbarorum. Sed post aduentum Domini posset quis prætendere, quòd ex traditione Christi esset unus imperator in orbe, quia Christus etiam secundum humanitatem fuit orbis dominus, iuxta illud Matth. 28.{ Matth. 28. } Data est mihi omnis potestas, &c. quod secundum August. & Hieronymum intelligitur secundum humanitatem. Et, Omnia subiecit sub pedibus eius, ut introducit Apostolus 1. Corin. in fin. ergo sicut reliquit in terra unum uicarium in spiritualibus, ita reliquit etiam in temporalibus, & hic est imperator. Et S. Tho.{ S. Tho. } de regi. prin. libr. 3. c. 13. dicit, quòd Christus à natiuitate sua erat uerus mundi dominus, & monarcha, cuius uices gerebat Augustus, licet non intelligens. clarum est, quòd non gerebat uices in spiritualibus, sed in tẽporalibus. Cùm ergo regnum Christi si fuit temporale, fuit in toto orbe, ergo etiam Augustus erat Dominus orbis, & eadem ratione successores eius. Sed neque hoc dici ullo modo potest. Primũ, quia hoc ipsum est unum dubium, an Christus secundum humanitatem fuerit Dominus temporalis orbis. Et probabilius est quòd nõ, & ipse Dominus uidetur asseruisse in illo loco, Regnum meum non est de hoc mundo.{ Iohan. 18. } Vnde & S. Tho.{ S. Tho. } illic dicit, quòd dominium Christi ordinatur ad salutem animæ, & ad spiritualia bona, licet à temporalibus non excludatur eo modo, quo ad spiritualia ordinatur. Vnde patet, quòd non est sententia S. Thom. quòd regnum eius esset eiusdem rationis cum regno ciuili & temporali, sed ita est, quòd ad finem redemptionis habebat omnimodam potestatem, etiam in temporalibus: sed secluso illo fine, nullam habebat. Et primum, dato quòd fuisset Dominus temporalis, hoc est diuinare dicere quòd reliquit illam potestatem imperatori, cum de hoc nulla mentio facta sit in tota scriptura. Et quod S. Tho. dicit, quòd Augustus gerebat uices Christi, primùm hoc dixit in illo c. In tertia autẽ parte, ubi loquitur ex instituto de potestate Christi, nullam mentionẽ facit de hac tẽporali potestate Christi. Secũdò S. Tho. intelligit, ꝙ gerebat uices per hoc, quia temporalis potestas est subiecta & ministra spiritualis potestatis. Imò hoc modo reges sunt ministri episcoporum, sicut & ars fabrilis est subiecta equestri, & militari: sed tamen miles, aut dux non est faber, sed habet imperare fabro in armis fabricandis. Et S. Tho.{ S. Thom. } in illo loco Iohan. 18. expressè dicit regnum Christi non esse temporale, nec tale regnum, quale Pilatus intelligebat, sed regnum spirituale, quod ipse Dominus declarat eodem loco, Tu dicis quia rex sum ego. ego in hoc natus sum, & ad hoc ueni in mundum, ut testimonium perhibeam ueritati. Et sic patet, quòd est merum commentum dicere, quòd ex traditione Christi sit unus imperator & Dominus mundi. Quod etiam apertè cõfirmatur, Quia si hoc esset ex iure diuino, quo modo imperiũ fuit diuisum in Orientale & Occidentale? primo inter filios magni Constantini, & postea ab Stephano papa, qui imperium Occidentale transtulit ad Germanos, ut habetur in d. c. per uenerabilẽ. Est enim ineptum, & ineruditum, quod glo. illic dicit, quòd Græci postea non fuerunt imperatores. Nunquam enim imperatores Germani hoc titulo prætenderunt se esse Græciæ dominos. Et Iohannes Palæologus Imperator Constantinopolitanus, in concilio Florentino habitus est pro legitimo imperatore. Et præterea patrimonium ecclesiæ (ut fatẽtur ipsi Iuristę, etiã Bartolus) nõ est subiectum imperatori. ꝙ si omnia essent subiecta, imperatori iure diuino, ex nulla donatione imperatorum, nec alio titulo potuissent eximi ab imperatore, sicut nec papa potest quenquam eximere à potestate papæ. Item nec regnum Hispaniæ est subiectum imperatori, nec Frãcorum, ut etiam habetur in d. c. per uenerabilem. licet glo. ex capite suo addat, quòd hoc non est de iure, sed de facto. Itẽ doctores concedunt quòd ciuitates, quæ aliquando fuerunt subiectæ imperio, potuerunt per consuetudinem eximi ab imperio: quod non esset, si subiectio esset de iure diuino. De iure autẽ humano constat, quòd imperator non est dominus orbis. Quia uel esset sola authoritate legis: & nulla talis est, & si esset, nihil operaretur, quia lex præsupponit iurisdictionem. si ergo ante legẽ non habebat imperator iurisdictionem in orbe, lex non potuit obligare nõ subditos, nec hoc habuit imperator aut per legitimam successionem, aut donationem, aut permutatione, aut emptione, aut iusto bello, aut electione, aut aliquo alio legali titulo, ut constat. Ergo nunquam imperator fuit dominus totius mundi. Secunda conclusio, Dato *quòd imperator esset dominus mundi, non ideo posset occupare prouincias barbarorum, & constituere nouos dominos, & ueteres deponere, uel uectigalia capere. Probatur, Quia etiam qui imperatori tribuunt dominium orbis, non dicunt eum esse dominum per proprietatem, sed solùm per iurisdictionẽ: quod{ Vt gl. in proœmio digestorum. } ius non se extendit ad hoc, ut conuertat prouincias in suos usus, aut donet pro suo arbitrio oppida, aut etiam prædia. Ex dictis ergo patet, quòd hoc titulo non possunt Hispani occupare illas prouincias. ¶ Secundus titulus, Quòd prætẽditur, & quidem uehementer asseritur ad iustam possessionem illarum prouinciarũ, est ex parte summi Pontificis. Dicunt enim quòd summus Pontifex est monarcha etiam temporalis in toto orbe, & per consequens, quòd potuit constituere Hispaniarum reges principes illorum barbarorum: & ita factum est. Circa hoc opinio est quorundam iurisconsultorum, quòd papa habet plenam iurisdictionem in temporalibus in toto orbe terrarum, adiicientes etiam, quòd omnium principum secularium potestas à papa in eos deriuata sit. Ita tenet Hostien. in c. ꝙ super his. de uo. & archiepis. 3. parte, titulo 22. c. 5. §. 8. & Ang. Anch. ita tenet Syluest. quòd multo etiam largiùs, & benigniùs hanc potestatem tribuit papæ, in uerbo, infidelitas. §. 7. & in uerbo, papa. §. 7. 10. 11. & 14. & in uerbo, legitimus. §. 4. mirabilia dicit in illis locis circa hoc: ut puta, quòd potestas imperatoris & omnium aliorũ principũ est subdelegata respectu papæ, & quòd est deriuata à Deo mediante papa, & ꝙ tota illorum potestas dependet à papa, & quòd Constantinus donauit terras papæ in recognitione dominii temporalis. Et econtrario papa donauit Constantino imperium in usum & stipendium. Imò quòd Constãtinus nihil donauit, sed reddidit quod erat subtractum: & quòd papa non exercet iurisdictionem in temporalibus extra patrimonium ecclesiæ, non est propter defectum authoritatis, sed ad uitandum scandalum Iudæorum, & ad nutriendam pacem, & multa alia his uaniora, & absurdiora. Tota probatio istorum est, Quia, Domini est terra, & plenitudo eius: &, Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra. & papa est uicarius Dei & Christi. & ad Ephe. 2.{ Eph. 2. } Christus factus est pro nobis obediẽs usque ad mortem, &c. Et huius opinionis etiã uidetur esse Barto.{ Bart. } in illa extraua. ad reprimendam & uidetur fauere S. Tho. in fine secundi sentẽtiarum, cuius ultima uerba sunt in solutione ad quartum argumẽtum, quod est ultimum totius libri, quòd papa tenet utriusque potestatis apicem, scilicet secularis & spiritualis. & eiusdem opinionis est Herbeus{ Herbeus } de potestate ecclesiæ. Hoc ergo fundamento iacto, dicunt authores huius sententiæ. Primò, quòd papa liberè potuit cõstituere principes barbarorũ reges Hispanię, tãquam supremus dominus temporalis. Secũdò dicunt, quòd dato quòd hoc non posset, saltem si barbari nolunt recognoscere dominium temporale papæ in eos, quòd hac ratione potest eis inferre bellũ, & imponere principes. Vtrunque autem factũ est. nam primò summus Pontifex concessit illas prouincias Regibus Hispaniæ. Secundò etiam barbaris propositum fuit, & significatum, quòd papa est uicarius Dei, & habet uices eius in terris: & ideo, quòd recognoscant eum superiorem, quòd si illi recusauerint, iusto titulo est eis bellum illatum, & occupatæ prouinciæ illorum, &c. Et hoc secundũ nominatim dicit Hosti. ubi suprà, & summa Ange. ¶ Sed quia de dominio temporali papæ prolixè disputaui in relectione de potestate ecclesiastica, ideo hic breuiter per propositiones respondebo. Prima, Papa* non est dominus ciuilis, aut temporalis totius orbis, loquendo propriè de dominio & potestate ciuili. Hæc cõclusio est Turre. Crema. libro secũdo, c. 113.{ Turre Cre. } & Iohannis And. & Hugo. 69. dist.{ Hugo. } cum ad uerum. Et fatetur doctissimus Innocen. in d. c.{ Innocen. } per uenerabilem, se non habere potestatem temporalem in regno Franciæ. Et uidetur expressa sententia Bernardi{ Bernard. } in secundo libro de consi. ad Eugeni. Et opposita sententia uidetur esse contra præceptum Domini, qui Mat. 20.{ Matth. 20. } & Luc. 22.{ Luc. 22. } ait, Scitis quia principes gẽtium dominãtur eorum, &c. non ita erit inter uos. Item cõtra præceptum Apostoli,{ 1. P. 5. } Nõ dominãtes in clerum, sed forma facti gregis. Et si Christus dominus non habuit dominium temporale, ut suprà tanquam probabilius disputatũ est, etiam ex sententia S. Tho.{ S. Tho. } multo minus papa habet, qui est uicariꝰ: & isti tribuũt summo Pontifici quod ipse nunquam agnouit: imò contrarium fatetur in multis locis, ut in relectione additum est. Et satis est probatũ de imperatore, sicut suprà: quia non potest ei conuenire dominium nisi iure naturali, aut diuino, aut humano. Naturali, aut humano, certum est quòd non. De diuino nullum profertur. ergo frustra asseritur, & uolũtariè. Et quòd Dominus dixit Petro, Pasce oues meas,{ Iohan. ulti. } satis ostẽdit esse potestatem in spiritualibus, & nõ temporalibus. Et primùm ostendit nõ esse in toto orbe. nam ipse dixit Iohan. 10.{ Iohan. 10. } quòd in fine seculi fiet unum ouile, & unus pastor. Vnde satis constat in præsentia non omnes esse oues huius ouilis, saltem infideles. Item dato quòd Christus haberet hanc potestatem, constat nõ esse commissam papæ. Patet, quia non minus papa est uicarius Christi in spiritualibꝰ, quàm in temporalibus. sed papa non habet iurisdictionem spiritualem super infideles, ut etiam fatẽtur aduersarii, & uidetur expressè 1. Cor. 5.{ 1. Corin. 5. } Quid ad me de his, qui foris sunt, iudicare? ergo nec etiam in temporalibus. Et certè argumentum nullum est, Christus habuit potestatẽ tẽporalem in toto orbe. ergo & papa habet, nam Christus sine dubio habuit potestatem spiritualem in toto orbe, non minus supra fideles, quàm supra infideles: & potuit ferre leges obligãtes totum orbem, sicut fecit de baptismo, & articulis fidei: & tamen papa nõ habet illam potestatem supra infideles, nec posset eos excommunicare, nec prohibere cõnubia in gradibus iure diuino permissis. ergo. Itẽ quia etiã secũdũ doctores Christus potestatẽ excellentiæ non cõmisit etiam Apostolis, ergo etiam nihil ualet cõsequentia, Christus habuit potestatẽ tẽporalẽ in orbe, ergo & papa. ¶ Secunda propo. Dato* ꝙ summus Pontifex haberet talem potestatem secularem in mũdo, non posset eam dare principibus secularibus. Hoc patet, quia est annexa papatui, nec potest eam papa separare ab officio summi Pontificis, nec potest priuare successorem illa potestate, quia non potest esse sequens summus Pontifex minor præcessore suo: & si unus Pontifex dedisset hanc potestatem, uel nulla esset talis collatio, uel sequens Pontifex posset auferre. ¶ Tertia propositio, Papa* habet potestatem temporalẽ in ordine ad spiritualia, id est quantum necesse est ad administrationem rerũ spiritualium. Hæc etiã est Turre Crema.{ Turre Cre. } ubi suprà c. 114. & est omnium doctorum. Et probatur, quia ars, ad quam pertinet finis superior, est imperatiua & præceptiua artium ad quas spectant fines inferiores. 1. Ethico.{ 1. Ethico. } Sed finis potestatis spiritualis est ultima felicitas, finis autem potestatis ciuilis est felicitas politica. ergo potestas temporalis est subiecta spirituali. Et hac ratione utitur Innocen. in c. solitæ. de maiori. & obedien. Et confirmat, quia cui commissa est cura alicuius officii, intelligũtur concessa omnia sine quibus officium rectè expediri nõ potest. de officio delega. c. 1.{ De off. del. } Cùm ergo ex cõmissiõe Christi papa sit pastor spiritualis, & hoc officium impediri possit per potestatem ciuilem, cùm Deus & natura non deficiant in necessariis: non est dubitandum quin fuerit ei relicta potestas in temporalibus quantum necesse est ad gubernationem spiritualium. Et hac ratione potest papa infringere leges ciuiles, quæ sunt nutritiuæ peccatorũ, sicut infregit leges de præscriptiõe malę fidei, ut patet de præscrip. c. fin. Et hac etiam ratione discordãtibus principibꝰ de iure alicuius principatus, & in bella ruentibus, potest esse iudex, & cognoscere de iure partium, & sententiam ferre, quam tenentur recipere principes, ne scilicet eueniant tot mala spiritualia, quot ex bello inter principes Christianorũ necesse est oriri. Et licet hoc uel non faciat papa, uel nõ sæpe faciat, hoc nõ est quia nõ potest, ut dicit dominus Durand.{ Durandus. } sed quia timet scandalum, ne principes putent hoc facere per ambitionem, uel ueritus rebellionem principum à sede apostolica. Et hac ratione potest aliquando reges deponere, & etiam nouos constituere, sicut aliquando factum est. Et certè nullus legitimè Christianus deberet negare hanc potestatem papæ. Et ita tenent Palud.{ Paulud. } & Durand. de potestate eccle. & Henri. Gand.{ Henric. } quotlibet. 6. articu. 23. & ad hunc sensum intelligenda sunt iura quæ dicunt papam habere utrunque gladium, quæ multa sunt, & quicunque doctores antiquiores qui hoc dicunt sicut etiam S. Tho. in 1. Sententia. ut citatum est. Imò non dubito quin episcopi habeant hoc modo authoritatem temporalem in suo episcopatu eadem ratione, qua papa in orbe. Vnde malè dicunt, & malè faciunt, uel principes, uel magistratus, qui contendunt impedire episcopos ne coërceant seculares à peccatis per pœnas pecuniarias, aut exilium, aut alias pœnas temporales. hoc enim non est supra potestatem eorum, modò non faciant ex auaritia, & ad quæstum, sed ad necessitatem, & commodum rerum spiritualium. Et ex hoc loco iterum sumitur argumentũ pro prima cõclusione: si enim papa esset dominus orbis, etiã episcopus esset dominus temporalis in suo episcopatu, quia etiam in suo episcopatu est uicarius Christi: quod tamen aduersarii negant. ¶ Quarta conclusio, Papa* nullam potestatem temporalem habet in barbaros istos, neque in alios infideles. Hæc patet ex 1. & 3. Nam si nõ habet potestatem temporalem nisi in ordine ad spiritualia, sed non habet potestatem spiritualem in illos. 1. Corin. 5. ergo nec temporalẽ. Sequitur corollarium, quòd* etiam si barbari nolint recognoscere dominium aliquod papæ, non ideo potest eis bellum inferri, & bona illorum occupari. Patet, quia nullum tale dominium habet. & confirmatur hoc manifesté. Nam (ut infrà dicetur, & aduersarii fatentur) dato quòd barbari nolint recipere Christum pro domino, non tamen possunt bello peti, aut aliquo malo affici: absurdissimum est autem quod ipsi dicunt, & faciunt, quòd cùm possint impune non recipere Christum, teneãtur recipere uicarium eius, aliâs possint bello cogi, & spoliari omnibus bonis, imò & supplicio affici. Et cõfirmatur iterum, quia causa secundum istos quare etiam si nolint recipere Christum, aut fidem eius, non possunt cogi, est, quia non potest eis euidenter probari per rationes naturales: sed multo minus potest probari dominium papę. ergo etiam non possunt cogi ad recognoscẽdum hoc dominium. Et Syluest.{ Syluest. } quamuis latissimè loquatur de potestate papæ, tamen in uerbo, infideles. septimo expressè tenet contra Hostien. quòd infideles non possunt bello cogi ad recognoscendum hoc dominium, nec hoc titulo possunt spoliari bonis suis. Et ita tenet. Innocentius{ Innoce. } in d. c. quod super his. de uot. Et non est dubium quin. S. Tho.{ S. Tho. } sit huius sententiæ, secunda secũdæ, q. 66. arti. 8. ad secundum. & Caieta.{ Caieta. } illic ex expressè, ubi dicit S. Tho. quòd infideles non possunt spoliari suis bonis, nisi qui sunt subditi principibus temporalibus, propter causas legum legitimas, propter quas etiam alii subditi possunt priuari. Imò nec Saraceni inter Christianos unquam isto titulo fuerunt spoliati suis bonis, aut aliquo incommodo affecti. Nam si iste titulus est sufficiens ad inferendum eis bellum, hoc tantundem est, ac si quis dicat, quòd ratione infidelitatis possunt spoliari. Certum est enim quòd nullus infidelium recognoscit hoc dominium. nullus au autem doctor, nec etiam inter aduersarios est, qui hoc cõcedat, scilicet quòd solo titulo infidelitatis possunt spoliari. ergo omnino est sophisticum, quod isti doctores dicunt, quòd si infideles recognoscunt dominium Roma. põtificis, non possunt bello infestari, bene autẽ si nõ recognoscũt. Nullꝰ enim recognoscit. Ex quo patet, quòd nec iste titulus est idoneus contra barbaros, uel quia papa dederit prouincias illas tanquam dominus absolutè, uel quia non recognoscunt dominium papæ, habent causam iusti belli contra illos. Et hanc sententiam tenet Caietanus latè secunda secundæ, quæst. 66. articulo 8. ad secundum. Nec authoritas canonistarum in contrarium multum debet mouere: quia (ut suprà dictum est) hæc tractanda sunt ex iure diuino, & plures & maiores contrarium tenent, inter quos etiam est Iohan. Andr. nec habent pro se aliquem textum. nec etiam grauis authoritas Archie. Floren. hoc loco recipienda est, secutus est enim Augu. Ancha. sicut aliâs solet sequi Canonistas. Ex dictis patet, quòd Hispani cũ primum nauigauerunt ad terras barbarorum, nullum ius secum afferebant occupandi prouincias illorum. ¶ Et ideo alius titulus est, qui potest prætendi iure inuentionis, nec alius titulus à principio prætendebatur: & hoc solo titulo primo nauigauit Columbus Ianuen. Et uidetur quòd hic titulus sit idoneus, quia illa, quæ sunt deserta, fiunt iure gentium & naturali occupantis. Instituta de rerum diuisio. §. feræ bestiæ. ergo cùm Hispani fuerint primi, qui inuenerint, & occupauerint illas prouincias, sequitur quòd iure possident, sicut si solitudinem inhabitatam hactenus inuenissent. Sed de isto titulo qui tertius est, non oportet multa uerba facere: quia ut suprà probatum est, barbari erant ueri domini, & publicè & priuatim. Ius autem gentium ut quod in nullius bonis est, occupanti concedit: ut habetur expressè in d. §. feræ bestiæ. Vnde cùm non carerent domino, non cadunt sub illo titulo. Et sic licet iste titulus cum alio aliquid facere possit (ut infrà dicetur) tamen per se nihil iuuat ad possessionem illorum, non plusquam si illi inuenissent nos. ¶ Et ideo quartus titulus prætenditur, quia scilicet nolunt recipere fidem Christi, cùm tamen proponatur eis, & sub obtestationibus admoneantur, ut recipiant. & uidetur quòd iste titulus sit legitimus ad occupandas terras barbarorum. Primò, quia barbari tenentur recipere fidem Christi: quia, Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit, qui uerò non crediderit, condemnabitur.{ Marc. ultimo. } Nullus autẽ condemnatur nisi pro mortali. Et Actuum 4.{ Actuum 4. } Non est aliud nomen datum hominibus, in quo oporteat nos saluos fieri ergo. cùm papa sit minister Christi, saltem in spiritualibus, uidetur quòd saltem authoritate papæ possent cogi ad recipiendam fidem Christi: & si requisiti nolint recipere, iure belli possit agi contra eos. Imò uidetur, quòd etiam principes sua authoritate hoc possint, quia sunt ministri Dei. Ro. 13.{ Rom. 13. } Et uindices in iram eis qui malè agũt. isti autem pessimè agunt, nõ recipientes fidem Christi. ergo possunt cogi à principibus. Secũdò, quia si Galli nollent obedire regi suo, posset rex Hispanię cogere illos ut obedirẽt, ut certum est. ergo si nolunt obedire Deo, qui est uerus & supremus dominus, possunt principes Christiani cogere illos barbaros, ut obediant. non enim uidetur quòd debeat esse peioris conditionis causa Dei, quàm hominum. Et confirmatur, Quia sicut arguit Scotus 4. distin. 4. q. 9. de pueris infidelium baptizandis,{ Scotus 4. } potius debet aliquis cogi ad obediendum domino superiori, quàm inferiori. Si ergo cogi possent barbari ut obedirent principibus suis, ergo multo magis ut obediãt Christo, & Deo. Tertio, quia si blasphemarent publicè Christum, possent bello cogi, ut desisterent ab huiusmodi blasphemiis, ut doctores concedunt,{ Et S. Tho. secunda secundæ, q. 10. articu. 8. } & uerum est. Possemus enim bello persequi, si uterentur crucifixo ad irrisionem, uel quocũque modo abuterentur ad ignominiã rebus Christianis, ut fingentes ad illusionem sacramenta ecclesiæ, uel aliquod simile. Quod etiã patet. Nam si facerent iniuriam Regi Christiano, etiã defuncto, possemus uindicare iniuriam. multo ergo magis si faciãt iniuriam Christo, qui est rex uiuus Christianorum. Nec de hoc est dubitandum, quia si Christus uiueret inter mortales, & pagani facerent ei iniuriam, non est dubium quin possemus bello persequi iniuriam: ergo etiam nunc. Sed maius peccatum est infidelitas, quàm blasphemia, quia ut S. Tho. dicit, & probat secunda secundæ, q. 10. articu. 3.{ S. Thom. } infidelitas est grauissimum inter peccata quæ contingunt in peruersitate morũ, & blasphemia, & nõ opponitur directè fidei, sed confessioni fidei. Infidelitas etiam tollit principium conuersionis in Deum, scilicet fidem, non autem blasphemia. si ergo pro blasphemia in Christum possunt Christiani bello persequi infideles: ergo pro ipsa infidelitate. Et confirmatur, Quòd blasphemia non sit ita magnum peccatum, sicut infidelitas. Quia pro infidelitate est pœna capitalis Christiano per leges ciuiles, non autem pro blasphemia. ¶ Pro responsione sit prima propositio, Barbari* priusquã aliquid audissent de fide Christi, non peccabant peccato infidelitatis, eo ꝙ non crederent Christo. Hæc propositio est ad literam. S. Tho. secunda secundæ q. 10. articu. 1.{ S. Thom. } ubi dicit, quòd apud eos, qui nihil audierunt. de Christo, infidelitas non habet rationem peccati, sed magis pœnæ, quia talis ignorantia diuinorum, ex peccato primi parentis secuta est. Qui autem (in quit) sic sunt infideles, damnantur quidem propter alia peccata, sed non propter peccatum infidelitatis. Vnde Dominus dicit Iohan. 15. Si non uenissem, & loquutus eis non fuissem, peccatum non haberent. Quod exponens August.{ August. } dicit, quòd loquitur de illo peccato, quo non crediderunt in Christum. Idem uidetur dicere S. Tho. secunda secundæ, q. 10. di. 6. & q. 34. arti. 2. ad secundum. Hæc propositio est contra multos doctores, & primò contra Altisio. 3. p. in q. Vtrum fidei potest subesse falsum{ Altisio. }. Vbi dicit, quòd non potest aliquis habere ignorantiam inuincibilem, nõ solũ Christi, sed cuiuscũque articuli fidei: quia si faciat quod in se est, Dominus illuminabit, siue per doctorẽ intrinsecũ, siue extrinsecũ: & sic semper est peccatũ mortale credere aliquid cõtrariũ articulis fidei. Ponit exemplum de uetula, cui episcopus prædicaret aliquid cõtra fidei articulum. Et generaliter dicit, quòd ignorantia iuris diuini neminem excusat. Eadem fuit opinio Guillelmi Parisien. qui eodẽ modo argumẽtatur. Vel enim talis facit quod in se est, & illuminabitur: si non facit, non excusatur. Et in eadem sententia uidetur fuisse Gerson. de spirituali uita animæ, lect. 4. Concors (inquit) est sententia doctorum, quòd in his, quæ sunt iuris diuini, non cadit ignorantia inuincibilis, quin facienti quod in se est, Deus semper assistat paratus illustrare mentẽ, quantum oportebit ad salutem, & erroris euitationem. Et Hugo de sancto Victore libro 2. parte 9. c. 5. dicit neminem excusari per ignorãtiam à præcepto baptismi suscipiendi: quia nisi sua culpa destiterit, audire & scire poterit, ut exemplum est de Cornelio. Actuum 10. Hanc sententiam & opinionem limitat Adrian. in quodlibetis, q. 4. Ea, inquit, quæ sunt iuris diuini, sunt in duplici differẽtia. Quædam sunt, ad quorum scientiam Deus non obligat omnes uniuersaliter, ut sunt apices iuris diuini, & difficultates circa illud, & circa scripturam sacram, & præcepta: & circa hæc bene potest cadere ignorantia inuincibilis, etiam si quis faciat totum quod in se est. Alia sunt, ad quorum scientiã Deus generaliter obligat omnes, ut articuli fidei, præcepta uniuersalia legis: & de his est uerum, quod doctores dicunt, quòd non potest quis excusari per ignorantiam. Si enim quis faciat quod in se est, illuminabitur à Deo per doctorẽ interiorẽ, uel exteriorem. Sed nihilominus conclusio posita uidetur expressè de intentione S. Tho. Et probatur, Tales, qui nunquam audierunt quantumcunque sint aliâs peccatores, ignorant inuincibiliter: ergo talis ignorantia non est peccatum. Antecedens patet ex illo ad Roma. 10. Quomodo credent nisi audiant: quomodo autem audiẽt sine prædicante? ergo si non est eis prædicata, ignorant inuincibiliter, quia non possunt scire. Neque Paulus condemnat infideles, quia non faciunt quod in se est, ut illuminentur à Deo: sed quia cùm audissent, nõ crediderunt. Nunquid (inquit) non audierunt? Et quidem in omnem terram exiuit sonus eorum. Ex hoc condemnat illos, quia in omnem terram fuit prædicatum Euangelium, aliâs non condemnaturus quantumcunque haberent alia peccata. Vnde etiam decipitur Adrianus{ Adrianus, } in alio puncto circa materiam de ignorantia. Dicit enim in eodem quotlib. quòd etiam in materia morum si quis adhibet omnem industriam, & diligentiam ad sciendum ea quæ oportet, non satis est ad excusationem ignorãtiæ, nisi per contritionem peccatorum disponat se ad hoc ut illuminetur à Deo: ut si quis dubitat de aliquo contractu, & quærit à uiris doctis, & aliâs laborat ad sciendum ueritatem, & putat esse licitum: si fortè non est licitus, & exercet, nõ excusatur. Si fortè aliâs est in peccato, quia non facit totum quod in se est ad uincendum ignorantiam, & licet stet, quòd etiam si disponat se ad gratiam, non illuminetur: tamen non excusatur, nisi tollat hoc impedimentum, scilicet peccatum. Vnde si de eodem casu & tractatu Petrus & Iohannes dubitant, & faciunt æqualem diligentiam humanam, & uterque putat esse licitũ: Petrus autem est in gratia, Iohannes in peccato: Petrus habet ignorantiam inuincibilem, Iohannes uincibilem: & si uterque exerceat contractum, Petrus excusatur, Iohannes non excusatur. Fallitur inquam in hoc, sicut à me disputatum est latè prima secũdæ, in materia de ignorantia. Mirabile enim esset dicere, quòd in nulla materia iuris diuini posset habere ignorãtiam inuincibilem infidelis, imò quicunque est in peccato mortali. Imò sequitur, quòd ille Petrus, qui erat in gratia, & ignorabat inuincibiliter aliquid circa usuram, aut simoniam, solùm per hoc quòd caderet in mortale, illa ignorantia fieret uincibilis. quod absurdum est. ¶ Vnde dico, quòd* ad hoc, quòd ignorantia imputetur, & sit peccatum uel uincibilis, requiritur negligentia circa illam materiam, puta, quia noluit audire, uel auditum non credidit: & econtrario ad ignorantiam inuincibilem satis est, quòd fecerit humanam diligentiam ad sciendum, etiam si aliâs sit in mortali. Vnde quantum ad hoc idem est iudicium nũc & statim post aduentum Christi, uel post passionẽ eius. Nec posset Adrianus negare, quin paulo post passionem Domini Iudæi, qui erãt in India, uel Hispania, ignorabant inuincibiliter passionẽ Domini, quantumcunque essent in mortali, imò expressè hoc ipse concedit in 1. q. ad quartum, in materia de obseruantia legalium. Et certum est, quòd Iudæi absentes à Iudæa, siue essent in peccato, siue non, habebant ignorantiam de baptismo inuincibilem. Sicut ergo tunc poterat cadere ignorantia inuincibilis de hoc, ita & nunc apud eos, apud quos non est facta annuntiatio de baptismo. Sed in hoc decipiuntur isti doctores, quia putant, ꝙ si ponamus ignorantiam inuincibilem de baptismo, aut fide Christi, ꝙ statim consequitur, ꝙ possit aliquis saluari sine baptismo, aut fide Christi. quod tamẽ nõ sequitur. Barbari enim ad quos non peruenit annuntiatio fidei, aut religionis Christianæ, damnabũtur propter peccata mortalia, aut idololatriã, sed non propter peccatum infidelitatis, ut dicit S. Tho. quòd si facerent quod in se est, bene uiuẽdo secundum legem naturæ, ita est, ꝙ Dominus prouideret, & illuminaret illos circa nomen Christi: non ideo tamẽ sequitur, ꝙ si male uiuant, imputetur eis ad peccatum ignorantia, aut infidelitas circa baptismum, & fidem Christianam. ¶ Secunda propositio, Barbari* non ad primum nuntium fidei Christianæ tenentur credere, ita ꝙ peccent mortaliter, non credentes Christo solùm per hoc, ꝙ simpliciter annuntiatur eis, & proponitur, ꝙ uera religio est Christiana, & ꝙ Christus est saluator & redẽptor mundi, sine miraculis, aut quacũque alia probatione, aut suasione. Probatur hæc cõclusio ex prima. Si enim antequã aliquid audissent de religione Christiana, excusabãtur, nõ obligantur de nouo per huiusmodi simplicem propositionem, & annuntiationem, cùm talis annuntiatio nullum sit argumentum aut motiuum ad credendum. Imò, ut Caieta ait secũda secundæ, q. 1. articu. 4.{ Caieta. } temere & imprudenter quis crederet aliquid, maximè in his, quæ spectant ad salutẽ, nisi cognoscat à uiro fide digno illud asseri. quod barbari nõ cognoscent, cũ ignorẽt qui, aut quales sint, qui eis nouã religionẽ proponũt. Et confirmatur, quia ut ait S. Tho. secunda secundæ, q. 1. articu. 4. ad secũdũ argumen.{ S. Thom. } & articu. 5. ad primũ, ea quæ sunt fidei, sunt uisa, & euidentia sub ratione credibilis. non enim fidelis crederet nisi uideret ea esse credenda, uel propter euidentiam signorum, uel propter aliquod huiusmodi. ergo ubi neque huiusmodi signa, neque aliquod aliud ad persuadendum concurrit, nõ tenentur barbari credere. Et cõfirmatur, quia si simul Saraceni eodem modo proponerent barbaris sectam suam simpliciter, sicut Christiani, nõ tenerentur eis credere, ut certum est. ergo nec Christianis sine aliquo motiuo, & suasione proponentibus, quia non possunt, nec tenentur diuinare utra sit uerior religio, nisi appareant probabiliora motiua pro altera parte. hoc enim esset citò credere, quod est leuis corde, ut dicit Ecclesiasticus c. 19.{ Eccle. 19. } Et confirmatur per illud Iohan. 15.{ Iohan. 15. } Si signa nõ fecissem, &c. peccatum non haberent. ergo ubi nulla fiunt signa, neque motiua, nullum erit peccatũ. Ex qua propositione sequitur, quòd* si solùm illo modo proponatur fides barbaris, & nõ recipiant, nõ hac ratione possunt Hispani inferre illis bellum, neque iure belli contra eos agere. Patet, quia sunt innocẽtes quãtum ad hoc, nec fecerunt aliquam iniuriam Hispanis. Et cõfirmatur hoc corollarium, quia ut S. Tho.{ S. Tho. } tradit secũda secũdæ, q. 4. articu. 1. ad bellum iustum requiritur causa iusta, ut scilicet illi, qui impugnantur propter aliquã culpã, impugnationẽ mereãtur. Vnde Augustinus dicit libro 83. q. Iusta bella solent diffiniri, quæ ulciscuntur iniurias, si gens, uel ciuitas plectenda est, quæ uel uindicare neglexerit quod à suis improbe factum est, uel reddere quod per iniuriam ablatum est. Si ergo nulla præcessit à barbaris iniuria, nulla est causa iusti belli. Et hæc est sentẽtia cõmunis omniũ doctorũ, nõ solũ theologorũ, sed etiã cõsultorũ, ut Hostiensis,{ Hostien. } Innocẽtii{ Innocen. }, & aliorũ. Et ponit eã disertè Caieta.{ Caieta. } secunda secũdæ, q. 66. articu. 8. nec scio aliquẽ doctorẽ qui oppositũ sentiat. Vnde hic nõ esset legitimus titulus ad occupãdas prouincias barbarorum, & spoliandos priores dominos. ¶ Tertia propositio, Si* barbari rogati & admoniti ut audiant pacificè loquentes de religione, nollent audire, non excusarẽtur à peccato mortali. Probatur, Quia, ut supponimus, illi habent grauissimos errores, de quibus nõ habent rationes uerisimiles, aut probabiles. ergo si quis admoneat eos, ut audiant, ac deliberent de rebus spectantibus ad religionem, tenentur saltem audire, & cõsultare. Item necessarium est eis ad salutem credere in Christum, & baptizari. Marci ultimo,{ Marc. ulti. } Qui crediderit, &c. Sed non possunt credere, nisi audiant. ad Rom. 10.{ Rom. 10. } ergo tenentur audire, aliâs essent extra statum salutis, sine culpa sua, si non tenentur audire. ¶ Quarta propositio, Si* fides Christiana proponatur barbaris probabiliter, id est cũ argumentis probabilibus, & rationabilibus, & cũ uita honesta, & secundum legem naturæ studiosam, quæ magnum est argumentum ad confirmandam ueritatem: & hoc non semel, & perfunctoriè, sed diligenter, & studiosè, barbari tenentur recipere fidem Christi sub pœna peccati mortalis. Probatur ex 3. cõclusiõe, Quia si tenentur audire, ergo & acquiescere auditis si sunt rationabilia: & patet magnifestè ex illo Marci ultimo{ Marc. ulti. }, Eũtes in mundum uniuersum, prædicate Enãgelium omni creaturæ. Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit: qui uerò non crediderit, cõdemnabitur. Et per illud Actuũ 4.{ Act. 4. } Non est aliud nomen datum hominibus, in quo oporteat nos saluos fieri. ¶ Secunda conclusio,* Non satis liquet mihi, an fides Christiana fuerit barbaris, hactenꝰ ita proposita, & annuntiata, ut teneantur credere sub nouo peccato. Hoc dico, quia (ut patet ex secunda propositione non tenentur credere, nisi proponatur eis fides cum probabili persuasione. Sed miracula, & signa nulla audio, nec exempla uitæ adeò religiosa: contrà, multa scandala, seu facinora, & multas impietates. Vnde non uidetur ꝙ religio Christiana satis cõmodè, & piè sit illis prædicata, ut illi teneantur acquiescere: quanquã uidentur multi religiosi, & alii ecclesiastici uiri, & uita, & exemplis, & diligenti prædicatione sufficienter operam & industriam adhibuisse in hoc negotio, nisi ab aliis, quibꝰ alia cura est, impediti essent. ¶ Sexta propositio,* Quantumcunque fides annuntiata sit barbaris probabiliter & sufficiẽter, & noluerint eam recipere: non tamen hac ratione licet eos bello persequi, & spoliare bonis suis. Hæc conclusio est expressa S. Tho. secunda secundæ, q. 10. articu. 8. ubi dicit, ꝙ infideles, qui nun quã susceperunt fidem, sicut Gẽtiles, & Iudæi, nullo modo sunt compellendi ad fidem. Et est conclusio communis doctorũ etiam in iure canonico & ciuili. Et probatur, Quia credere est uoluntatis: timor autem multùm minuit de uoluntario, 3. Ethico. & ex timore seruili dũtaxat accedere ad mysteria, & sacramenta Christi, sacrilegum est. Item probatur ex cap. de Iudæis 45. distin. De Iudæis{ 45. d. de Iudæis. } autẽ præcepit sancta synodus, nemini deinceps ad credendũ uim inferre. cui enim uult, Deus miseretur, & quem uult, indurat. Non est dubium quin sententia concilii Toletani sit, ut non agatur cum Iudæis minis & terroribus ad recipiendam fidem. E idem dicit expressè Grego. in c. qui sincera.{ Grego. } eadem distin. Qui sincera (inquit) intentione extraneos à Christiana religione, ad fidem cupiunt perfectam perducere, blandimentis debent, non asperitatibus studere: nam quicunque aliter agunt, & eos sub hoc uelamine à cõsueta sui ritus uoluerint cultura remouere, suas illic magis quàm Dei causas probantur attendere. Item probatur quæstio ex usu & cõsuetudine ecclesiæ. Nũquã enim imperatores Christiani, qui sanctissimos, & sapientissimos pontifices à concilio habebant, bellum intulerunt infidelibus, eo quòd nollent recipere Christianã religionẽ. Item bellum, nullum argumentum est pro ueritate fidei Christianæ. ergo per bellum barbari non possunt moueri ad credendum, sed ad fingendum se credere, & recipere fidem Christianam, quod immane, & sacrilegum est. Et quãuis Scot. in 4. dict. 4. q. ultima{ Scotus }, dicat, ꝙ religiose fieret, si infideles cogerentur à principibus minis & terroribus ad fidem: hoc tamẽ nõ uidetur intelligere, nisi de infidelibus, qui aliâs sunt subditi principum Christianorum, de quibus postea dicetur. barbari autem non sunt tales: unde puto ꝙ nec Scotus asserit de barbaris istis. Patet itaque, ꝙ neque iste titulus idoneus est, & legitimus ad occupãdas prouincias barbarorum. ¶ Alius titulus prætẽditur seriò, & est titulus quintus, scilicet peccata ipsorum barbarorum. Dicunt enim ꝙ licet non possint bello infestari ratione infidelitatis suæ, aut quia non recipiunt fidem Christianam, possunt tamẽ bello peti, propter alia peccata mortalia, quæ multa habẽt & ipsa grauissima, ut aiunt. Circa peccata autẽ mortalia distiguũt. Dicũt enim, ꝙ cũ sint aliqua peccata, quæ nõ sunt cõtra legẽ naturæ, sed solũ cõtra legẽ diuinã positiuam: pro his barbari non possũt infestari. Alia autẽ sunt cõtra naturã, ut esus carnis humanæ, concubitus indifferẽs, cũ matre, sororibus, & cũ masculis: & pro his possunt infestari bello, & cogi, ut ab his desistant. Et ratio utriusque est, quia circa alia peccata, quæ sunt contra legem positiuam, non potest eis ostendi euidenter, quòd malè faciant: circa alia autem contra legem naturæ, potest eis ostendi, quòd offendũt Deũ: & per cõsequẽs coerceri ne offendãt Deũ. Præterea possunt cogi ut seruẽt legẽ, quã ipsi profitẽtur, ea autẽ est lex naturæ. Hæc est opinio. Archiepis. Florenti.{ Archiepis. } tertia parte, titulo 22. cap. 5. c. 8. post Augus.{ Augus. } Anch.{ Anch. } idem Sylues.{ Syluest. } in uerb. papa. §. septimo: & est opinio. Innocen.{ Innocent. } in c. ꝙ super his. de uoto. ubi expressè dicit, Credo quòd si gentiles, qui non habẽt nisi legem naturæ, contra legem naturæ faciant, poterũt per papam puniri. Arguitur Genes. 19.{ Gene. 19. } ubi Sodomitæ puniti sunt à Deo. Cùm autem Dei iudicia sint nobis exemplaria, non uideo quare papa, qui est uicarius Christi, hoc non possit Hæc Innocen. Et eadem ratione poterunt authoritate papæ puniri à principibus Christianis. Sed pono corollariũ, Principes* Christiani, etiã authoritate papæ nõ possunt coërcere barbaros à peccatis contra legem naturę. nec ratione illorum eos punire. Probatur primo. Quia presupponunt falsum, quòd papa habeat iurisdictionẽ in illos, ut suprà dictum est. secundo, quia uel intelligunt uniuersaliter pro peccatis contra legem naturæ, ut pro furto, fornicatione, adulterio, uel peculiariter pro peccatis contra naturã, de quibus S. Tho. secunda secundæ, q. 154. arti. 11. ad secundum. quomodo peccatum contra naturam dicitur non solùm quia est contra legem naturæ, sed contra ordinem naturalem, de quo 2. ad Corin. 2. uocatur immunditia, secundum glos. ut cõcubitus puerilis, & bestialis, uel fœminæ ad fœminam: de quo ad Rom. 1. Si secũdo modo solùm, cotrà arguitur. Quia homicidium est ita graue, uel grauius peccatum, & ita manifestum, quòd si pro illis licet, ergo & pro homicidio. Item blasphemia est ita graue peccatum, & ita manifestum. Si primo modo, id est generaliter pro omni peccato cõtra legem naturæ: cõtrà, pro fornicatione nõ licet. ergo nec pro aliis peccatis contra legem naturæ. Antecedẽs patet 1. ad Corin. 5.{ 1. Corin. 5. } Scripsi uobis in epistola, ne cõmisceamini fornicariis. Et primũ, si quis frater nominatur inter uos fornicator, aut idolis seruiens, &c. & infrà, Quid enim mihi de his, quæ foris sunt, iudicare? ubi S. Tho.{ S. Thom. } dicit, Prælati acceperunt potestatem super eos tantùm, qui se fidei subdiderũt. Vbi apertè patet, quòd Paulus dicit non spectare ad eum iudicium de infidelibus, & fornicariis, aut idololatris. Itẽ nec omnia peccata contra legẽ naturæ possunt euidenter ostendi, saltem omnibus. Item hoc tantundem est dicere, ac si quis dicat, quòd propter infidelitatem liceat barbaros debellare: omnes enim sunt idololatræ. Item non licet papæ inferre bellum Christianis, quia sunt fornicarii, aut fures, imo quia sunt cynedi: nec ideo potest publicare terras eorum, & dare aliis principibus, hoc enim modo cùm in omni prouincia sint multi peccatores, quotidie possent mutari regna. Et confirmatur. Grauiora enim peccata sunt hæc apud Christianos, qui sciunt illa esse peccata, quàm apud barbaros, qui ignorant esse peccata. Item mirum est, quòd papa non possit ferre leges infidelibus, & possit exercere iudicia, & inferre pœnas. Item arguitur, & certè uidetur conuincere, quia uel barbari tenẽtur ferre pœnas illatas pro illis peccatis, uel non. Si non tenentur, ergo nec papa potest inferre. si tenentur, ergo tenentur recognoscere papam tanquam dominum, & legislatorem. ergo si non recognoscatur, iam propter hoc solùm potest eis inferri bellum: quod tamen isti negant, ut suprà dictum est. Et profectò mirum est quòd possunt impune negare authoritatem, & iurisdictionem papæ: & tamen teneantur subire iudiciũ eius. Item nõ possunt acceptare iudicium papæ, qui non sunt Christiani. nullo enim alio iure papa potest eos condemnare aut punire, nisi quia uicarius Christi. Sed isti fatentur, tam Innocentius, August. Ancha. quàm etiam Archiepi. & Syluest. quòd non possunt puniri, quia non recipiunt Christum. ergo nec quia non recipiunt iudicium papæ. hoc enim præsupponit illud. Et confirmatur, ꝙ nec iste titulus, nec præcedens sit sufficiens. Quia etiam in ueteri Testamento, ubi tam armis res gerebatur, nunquã populus Israël occupauit terras infideliũ: uel quia essent infideles, & idololatræ, uel quia haberẽt alia peccata cõtra naturã, qui multa habebant, quia erant idololatræ, & alia peccata contra naturã habebant, ut quia sacrificabant filios suos, & filias suas dæmoniis: sed uel ex spirituali dono Dei, uel quia trãsitũ impediebãt, & eos offenderãt. Itẽ quid isti uocãt profiteri legẽ naturæ? si est cognoscere, nõ totam cognoscunt: si est uelle seruare legem naturæ, contrà, etiam uolũt seruare totam legem diuinam. si enim scirent legem Christianam esse diuinam, uellent seruare. ergo non magis profitentur legem naturæ, quàm Christianam. Item profectò maiores probationes habemus ad probandum legem Christi esse à Deo, & esse uerã quàm ad ꝓbandũ ꝙ fornicatio est mala, uel quęrẽda alia, etiã lege naturali prohibita. Ergo si possunt cogi ad obseruãdũ leges naturæ, quia potest probari: ergo etiã ad obseruationẽ legis euangelicæ. ¶ Restat alius & sextus titulus, qui prætenditur, scilicet per electionem uolũtariam. Hispani enim cùm ad barbaros perueniunt, significant eis, quemadmodum rex Hispaniæ mittit eos pro cõmodis eorũ, & admonent eos, ut illum pro domino, & rege recipiant, & acceptent. & illi retulerũt placere sibi. & nihil tam naturale est, quàm uoluntatem domini uolentis rem suam in alium transferri, ratam haberi. Instituta de rerũ diuisione, §. per traditionem. Et est conclusio quòd nec iste titulus est idoneus. Patet primò, Quia deberet abesse metus, & ignorantia, quę uitiant omnem electionem. Sed hæc maximè interuenit in illis electionibus, & acceptationibus. nesciunt enim barbari quid faciunt, imò fortè nec intelligũt quid petunt Hispani. Item hoc petunt circunstantes armati ab imbelli turba, & meticulosa. Item cùm illi (ut suprà dictum est) haberẽt ueros dominos, & principes, non potest populus sine alia rationabili causa accersere nouos dominos: quod est in detrimentum priorum. Item nec econtrario ipsi domini possunt nouum principem creare sine assensu populi. Cũ ergo in huiusmodi electionibus & acceptationibus non concurrant omnia requisita ad legitimam electionem, omnino ille titulus nõ est idoneus nec legitimus ad occupandas & obtinendas illas prouincias. ¶ Septimus titulus qui possit prætendi, scilicet ex speciali dono Dei. dicunt enim nescio qui, quòd Dominus in suo peculiari iudicio condemnauit istos barbaros omnes ad perditionem, propter abominationes suas, & tradidit in manꝰ Hispanorũ, sicut olim Cananæos in manus Iudæorum. Sed de hoc nolo multùm disputare, quia periculosè crederetur alicui prophetiam asserenti contra communem legem, & contra regulas Scripturæ, nisi miraculis confirmaret̃ doctrina sua: quæ tamen nulla proferũtur ab huiusmodi prophetis. Item dato quòd ita esset, quòd Dominus perditionem barbarorum facere constituisset, non tamen ideo consequitur, quòd ille, qui eos perderet, esset sine culpa, sicut nec erant sine culpa reges Babyloniæ, qui contra Ieroboam ducebant exercitum, & filios Israël ducebant in captiuitatem: licet re uera totũ fuerit ex peculiari prouidentia Dei: sicut sæpe illud erat prædictum. Nec Ieroboam rectè auertit populum Israël à Roboam, quamuis hoc factum fuisset concilio Domini, sicut etiam Dominus per Prophetã comminatus fuerat: & utinã secluso peccato infidelitatis, non sint maiora peccata in moribus apud aliquos Christianos, quàm sunt inter illos barbaros. Scriptum est 1. Iohã. 4. Nolite credere omni spiritui, sed probate spiritus, utrum ex Deo sint. & ait S. Tho. prima secũdæ, q. 68. Dona dãtur à Spiritu sancto ad perficiendum uirtutes. Vnde ubi fides, aut authoritas, aut prouidentia ostẽdit quid agendum sit, non est recurrendum ad dona. Hæc de falsis & non idoneis titulis occupandi prouincias barbarorum sufficiant. Sed notãdum, quòd ego nihil uidi scriptum de hac quæstione, nec unquam interfui disputationi, aut cõsilio de hac materia: unde fieri posset, ut alii fortasse fundẽt titulum, & iustitiam huius negotiationis, & principatus in aliquo prædictorum locorum, nõ sine ratione aliqua. Sed ego hactenus non possum aliud intelligere, nisi quod dictum est: unde si non essent alii tituli quàm isti, profectò malè consultum esset saluti principum, uel potiùs eorum, ad quos spectat hæc dirigere. nam principes sequuntur aliorum consilium: quia per se hæc examinare non possunt. Quid prodest homini si uniuersum mundum lucretur, seipsum uerò perdat, & detrimentum sui faciat? Matth. 16. & Marc. 8. & Luc. 9. 
 
 DE TITVLIS, QVIBVS barbari potuerint uenire in ditionem Hispanorum. SVMMA. -  1 Barbari quomodo potuerunt uenire in ditionem Hispanorũ ratione naturalis societatis, & cõmunitatis. -  2 Hispani, quòd habeant ius peregrinandi ad Indorum barbarorum prouincias, & illic degendi, sine tamen eorũ nocumento aliquo, nec possunt ab illis prohiberi. -  3 Hispanis, quòd liceat apud Indos barbaros negotiari, sine patriæ tamen incommodo, importando merces, quibus illi carent, &c. & efferendo inde aurum, & argentum, uel alia quibus abundant. nec illorum Principes possunt impedimẽto esse quominus subditi exerceant commercia inter Hispanos, &c. -  4 Barbaris, quòd non liceat prohibere Hispanos à communicatione & participatione illorum, quæ apud eos sunt communia tam ciuibus, quàm hospitibus. -  5 Liberi, si apud Indos nascantur ex parentibus Hispanis illic domicilium habentibus & uelint esse ciues, quòd non poßint arceri, uel à ciuitate, uel à commodo aliorum ciuium, ostenditur. -  6 Barbari si uellent prohibere Hispanos quominus exercerent cum illis commercia, &c. quid esset agendum. -  7 Hispani si omnibus modestißimè tentatis, non possunt consequi securitatem cum barbaris insulanis, nisi ciuitates occupando, & subijciendo illos, an hoc facere licitè poßint. -  8 Hispani, quando, & in quo casu possent sæuire in barbaros tanquam in perfidos hostes, & in illos omnia belli iura prosequí, eos spoliare, imò & in captiuitatem redigere, quin etiam & dominos priores deponere, & nouos constituere. -  9 Barbari quòd causa religionis Christianæ propagandæ potuerunt in Hispanorum ditionem uenire. Et quòd Christiani habeant ius prædicandi, & annuntiandi Euangelium in prouincijs barbarorum. -  10 Papa, quòd potuerit negotium conuersionis Indorum barbarorum solis Hispanis demandare, & omnibus alijs non solùm prædicationem, sed etiam commercium interdicere. -  12 Barbari, quòd non sint debellandi, neque eorum bonis priuandi, si permittant Hispanos liberè, & sine impedimento Euangelium prædicare, siue illi fidem recipiant, siue non. -  12 Barbari, siue eorum domini, siue ipsa multitudo, impediẽtes Euangelij promulgationem, quomodo ab Hispanis (absque tamen scandalo) poßint coërceri. Et quid dicendum de his, qui prædicationem admittunt, conuersionem tamen aut interficiẽtes, uel punientes, siue terrentes ad Christum conuersos impediunt. -  13 Barbari, quomodo potuerunt in Hispanorum ditionem uenire, eo quòd cum essent conuersi, & Christiani effecti, eorum principes ui, aut metu uolentes eos ab idololatria reuocare, ab Hispanis fuerint protecti, & sub eorum tutelam recepti. -  14 Barbari, quòd in Hispanorum uenire potuerint ditionem: quia cum bona pars eorum esset ad Christum cõuersa, Papa, illis petentibus, aut non petentibus, potuerit ex rationabili causa dare illis Christianũ principẽ, ut est Hispanorum rex, alijs dominis infidelibus repulsis. -  15 Barbari insulam quomodo in ditionem Hispanorum uenire potuerunt propter tyrannidem. -  16 Barbari Indi, quòd potuerint in Hispanorum ditionem uenisse per ueram, & uoluntariam electionem. -  17 Barbari, quòd societatis, & amicitiæ titulo potuerũt uenire in ditionem Hispanorum. -  18 Hispani quòd potuissent barbaros redigere sub eorum ditionem, si certò constaret eos esse amentes. PRIMVS titulus potest* uocari naturalis societatis, & communicationis. Nunc dicã de legitimis titulis, et idoneis, quibus barbari uenire potuerunt in ditionem Hispanorum. Et circa hoc sit prima conclusio, Hispani* habent ius peregrinãdi in illas prouincias, & illic degendi, sine aliquo tamen nocumento barbarorum, nec possunt ab illis prohiberi. Probatur primò ex iure gentium, quod uel est ius naturale, uel deriuatur ex iure naturali. Insti. de iure naturali, genti. quod naturalis ratio inter omnes gẽtes constituitur, uocat ius gẽtium. Sic enim apud omnes nationes habetur inhumanum sine aliqua speciali causa hospites & peregrinos malè accipere: econtrario autem humanum, & officiosum, se habere bene erga hospites: quod non esset, si peregrini malè facerent, accedentes in alienas nationes. Secũdò, A principio orbis (cum omnia essent communia) licebat unicuique in quamque regionem uellet, intendere & peregrinari. Non autem uidetur hoc demptum per rerũ diuisionem. nunquam enim fuit intentio gentium per illam diuisionem tollere hominũ inuicem communicationem: & certè tẽporibus Noë fuisset inhumanũ. Tertio, Omnia licent, quæ non sunt prohibita, aut aliâs sunt in iniuria aut detrimento aliorum. Sed (ut supponimus) talis peregrinatio Hispanorum est sine iniuria aut damno barbarorum: ergo est licitũ. Quartò, Non liceret Gallis prohibere Hispanos à peregrinatione Galliæ, uel etiam habitationis, aut econtrariò, si nullo modo cederet in damnum illorum, nec facerent iniuriam. ergo nec barbaris. Item quintò, Exilium est pœna etiam inter capitales. ergo non licet relegare hospites sine culpa. Item, sextò Hæc est una pars belli, prohibere aliquos tanquam hostes à ciuitate, uel prouincia, uel expellere iam existentes. Cum ergo barbari non habeant iustũ bellum contra Hispanos, Supposito ꝙ sint innoxii. ergo non licet illis prohibere Hispanos à patria sua. Item septimò facit illud Pœtæ, Quod genus hoc hominum, quæue hunc tam barbara morem, Permittit patriam hospitio, prohibemur arena? Item octauo, Omne animal diligit sibi simile. Ecclesiasti, 17.{ Eccle. 17. } ergo uidetur ꝙ amicitia inter homines sit de iure naturali: & contra naturã est uitare consortium hominum innoxiorum. Item nonò facit illud Matth. 25.{ Mat. 25 } Hospes eram, & non collegistis me. Vnde cùm iure naturali uideantur recipere hospites, illud Christi iudicium statuetur cum omnibus. Decimò, iure naturali communia sunt omnium, & aqua profluens, & mare: item flumina, & portus, atque naues iure gentium undecunque licet applicare. Institu. de rerum diuisio: & eadem ratione uidetur publicè. ergo neminem licet ab illis prohibere. ex quo sequitur, quòd barbari iniuriam facerent Hispanis, si prohiberent illos à suis regionibus. Item undecimò, ipsi admittũt omnes alios barbaros undecũque. ergo facerent iniuriam non admittentes Hispanos. Itẽ duodecimò, Quia si Hispanis non liceret peregrinari apud illos, uel hoc esset iure naturali, aut diuino, aut humano: naturali & diuino certè licet. si lex humana esset, quæ prohiberet sine aliqua causa à iure naturali, & diuino, esset inhumanum, nec esset rationabilis, & per consequens non haberet uim legis. Decimo tertiò, Vel Hispani sunt subditi illorum, uel non. Si non sunt subditi, ergo nõ possũt prohibere. Si sunt subditi, ergo debẽt eos bene tractare. Item decimoquartò, Hispani sunt proximi barbarorũ, ut patet ex Euãgelio Luc. 10. de Samaritano. Sed tenentur diligere proximos, Matth. 22. sicut se ipsos. ergo nõ licet prohibere illos à patria sua sine causa. Augꝰ.{ Augus. } de doctrina Christiana, Cũ dicitur, Diliges proximum tuũ, manifestũ est omnẽ hominẽ proximũ esse. ¶ Secunda propositio, Licet* Hispanis negotiari apud illos, sine patriæ tamen damno, puta exportantes illuc merces, quibus illi carẽt: & adducẽtes illinc uel aurũ, uel argẽtum, uel alia, quibus illi abundant. nec principes illorũ possunt impedire subditos suos ne exerceant commercia inter Hispanos, nec econtrario cũ illis. Probatur ex prima. Primò, quia etiã hoc uidetur ius gentium, ut sine detrimento ciuiũ peregrini commercia exerceant. Item secundò eodem modo probatur, Cùm hoc liceat iure diuino, ergo lex quæ hoc prohiberet sine dubio, causa non esset rationalis. Itẽ tertio, Princeps tenetur diligere Hispanos iure naturali. ergo non licet eis si potest fieri sine detrimento illorum, prohibere illos à cõmodis suis sine causa. Quartò, Quia uidetur facere contra illud prouerbiũ, Nõ facies alteri, quod tibi fieri nõ uis. Et in summa certũ est, quòd nõ plus possunt barbari prohibere Hispanos à commercio suo, quàm Christiani possunt ꝓhibere alios Christianos. Clarum est autẽ, quòd si Hispani prohiberẽt Gallos à cõmercio Hispaniarum, non propter bonum Hispaniæ, sed ne Galli participent aliquam utilitatem, lex esset iniqua, & contra charitatem. si autem hoc lege caueri iustè non potest, nec etiam facto fieri (quia lex non est iniqua, nisi propter executionem legis. & ut dicitur. ff. de iusti. & iure, uelut uim inter homines omnes cognationẽ quandam, natura constituit) uidetur contra ius naturale, ut homo hominem sine aliqua causa aduersetur. Nõ enim homini homo lupus est, ut ait Ouiduis, sed homo. ¶ Tertia propositio, Si* quæ sunt apud barbaros cõmunia tam ciuibus quàm hospitalibus, non licet barbaris prohibere Hispanos à communicatione & participatione illorum. Exempli gratia, Si licet aliis peregrinis uel effodere aurum in agro communi uel ex fluminibus, uel piscari margaritas in mari, uel in flumine: non possunt prohibere Hispanos, eo modo duntaxat, quo aliis licet, cùm diuites ciues, & naturales incolę nõ grauẽtur. Hæc probãtur ex prima, & secunda. Nam si licet Hispanis peregrinari & negotiari apud eos, ergo licet eis uti legibus & cõmodis oĩm peregrinorũ. Secũdò, Quia quæ in nullius bonis sunt, iure gẽtiũ sunt occupãtis. Insti. de rerũ diui. §. ferræ bestię. ergo si aurũ in agro, uel margaritę in mari, aut aliud quodcũque in fluminibꝰ nõ est appropriatũ iure naturali, erit occupãtis, sicut & pisces in mari. Et quia multa hîc uidẽtur procedere ex iure gentium, non quòd sit ius gentium: tamẽ quia deriuatur sufficienter ex iure naturali, manifestam uim habet ad dandum ius & obligandum. Et dato quòd nõ semper deriuetur ex iure naturali, satis uidetur esse consensus maioris partis totius orbis, maximè pro bono cõmuni omniũ. Si enim post prima tẽpora creati orbis, aut reparati post diluuiũ, maior pars hominũ cõstituerit, ut legati ubique essent inuiolabiles, ut mare esset commune, ut bello capti essent serui, & hoc ita expepediret ut hospites non exigerentur: certè hoc haberet uim, etiam aliis repugnantibus. ¶ Quarta Propositio, Imò* si ex aliquo Hispano nascantur ibi liberi, & uelint esse ciues, non uidetur quòd possint prohiberi uel à ciuitate uel à commodis aliorum ciuium. dico ex parentibus habentibus illic domicilium. Probatur, Quia hoc uidetur esse de iure gentium, ut ciuis dicatur, & sit, qui natus est in ciuitate. ff. de appe. l. ciues. Et cõfirmatur, Quia cũ homo sit animal ciuile, talis natus in una ciuitate, nõ est ciuis alteriꝰ ciuitatis. Si ergo nõ esset ciuis illiꝰ nõ esset ciuis alicuiꝰ ciuitatis, per qđ impediretur à iure naturali, & gẽtiũ: imò uidetur, ꝙ qui uellet accipere domiciliũ in aliqua ciuitate illorum, ut accipiẽdo uxorem, uel alia ratione, qua alii peregrini solent fieri ciues: non uidetur quòd possint prohiberi plusquã alii: & per consequens gaudere priuilegiis ciuium sicut alii, modò etiam subeant onera aliorum. Etiam facit, quòd hospitalitas commendatur 1. P. 4.{ 1. Pet. 4. } Hospitales inuicẽ. & 1. ad Timo. 3.{ Timot. 3. } de episcopo, Oportet episcopum hospitalem esse, unde econtrario nolle accipere hospites, & peregrinos, est de se malum. ¶ Quinta propositio,* Si barbari uelint prohibere Hispanos in supra dictis à iure gentiũ, putà uel commercio, uel aliis, quæ dicta sunt, Hispani primò debent ratiõe, & suasionibus tollere scãdalũ, & ostendere omni ratione se nõ uenire ad nocẽdum illis, sed pacifice uelle hospitari, & peregrinari sine aliquo incommodo illorum: & non solùm uerbis, sed etiã ratione ostendere, iuxta illud, Omnia sapientes prius experiri decet. Quòd si reddita ratione barbari nolunt acquiescere, sed uelint ui agere, Hispani possunt se defendere, & omnia agere ad securitatem suam conuenientia: quia uim ui repellere licet. Nec solùm hoc, sed si aliter tuti esse nõ possunt, artes, & munitiões ędificare: & si acceperint iniuriam, illam authoritate principis bello prosequi, & alia belli iura agere. Probatur, Quia causa belli iusti est ad propulsandam & uindicandam iniuriam, ut suprà dictum est ex S. Tho. secunda secundæ, q. quarta. sed barbari prohibentes iure gentium Hispanos, faciũt eis iniuriam: ergo si necesse sit ad obtinendum ius suum bellum gerere, possunt hoc licitè facere. Sed est notãdum, quòd cùm barbari isti sint natura meticulosi, & aliâs stolidi, & stulti, quãtũcũque Hispani uelint eos demere à timore & reddere eos securos de pacifica conuersatione: possunt adhuc meritò timere, uidentes homines cultu extraneos, & armatos, & multo potẽtiores se. Et ideo si commoti hoc timore cõcurrunt ad exigendos, uel occidendos Hispanos, liceret quidem Hispanis se defendere, & seruato moderamine inculpatæ tutelæ, nec alia belli iura liceret exercere in illos, putà uel parta uictoria, & securitate, occidere illos, uel spoliare, uel occupare ciuitates eorũ, quia in illo casu sunt innocẽtes, & meritò timẽt, ut supponimꝰ. Et ideò debẽt Hispani se tueri: sed quãtũ fieri poterit cũ minimo detrimẽto illorum, quia est bellũ dũtaxat defensiuũ. Nec est incõueniẽs, ꝙ cùm ex una parte est ius, & ex altera ignorantia inuincibilis, quòd sit bellum iustum ex utraque parte. Vt sicut Galli tenent Burgundiam cum probabili ignorantia, credentes pertinere ad eos, Impeperator autem noster habet ius certum ad illam prouinciã, qui potest bello repetere, & illi illam defendere: sic potest contingere cum barbaris, & hoc multùm est considerãdum. Alia enim sunt iura belli aduersus homines uerè noxios, & iniuriosos, & alia aduersus innocentes, & ignorantes. Sic etiam aliter uitandum est scandalum Pharisæorum, aliter pusillorũ, & infirmorum. ¶ Sexta propositio, Si* omnibus tẽtatis, Hispani non possunt consequi securitatem cum barbaris, nisi occupãdo ciuitates, & subiiciendo illos, licite possunt hoc etiam facere. Probatur, Quia finis belli est pax, & securitas: ut dicit Augu. ad Bonifacium. postquam (ut dictũ est) licet Hispanis bellũ suscipere, uel etiam si necesse sit, inferre, ergo licet omnia facere necessaria ad finem belli, scilicet ad obtinendam securitatem & pacem. ¶ Septima cõclusio, Imò* si postquã Hispani omni diligentia, & re, & uerbo ostendissent, non stare per eos quin barbari pacificè, & sine damno suarum rerum agant, nihilominus barbari perseuerarent in malitia sua, & contenderent ad perditionem Hispanorum: iam tunc non tanquã cum innocentibus, sed tanquam cum perfidis hostibus agere possent, & omnia belli iura in illos prosequi, & spoliare illos, & in captiuitatem redigere, & dominos priores deponere, & nouos constituere, moderatè tamen pro qualitate rei & iniuriarum. Hæc conclusio satis patet, quia, si licet eis bellũ indicere, ergo etiam iura belli persequi. Et confirmatur, Quia non debent esse melioris conditionis, quia sunt infideles. Sed hæc omnia licerẽt aduersus Christianos, si semel esset iustum bellum: ergo etiam licent aduersus illos. Item hoc est generale ius gentiũ, ut omnia capta in bello fiant uictoris, ut habetur in l. si quid in bello. & l. hostes. ff. de captiuis. & c. ius gentium. 1. distin. & expressiùs Institu. de rerum diuisio. §. Item qui ab hostibus. ubi dicitur, quòd iure gentium, quæ ab hostibus accepimus, statim nostra fiunt, adeò ut etiam homines in nostram seruitutem deducantur. Item, quia (ut doctores dicũt in materia de bello) princeps, qui habet iustum bellum, fit ipso iure iudex hostium, & potest eos iuridicè punire, & condemnare pro qualitate iniuriarum. Et confirmantur omnia suprà dicta. Quia legati iure gentium sunt inuiolabiles. & Hispani sunt legati Christianorum: ergo barbari tenentur eos audire, saltem benigniter, & non repellere. Iste ergo est primus titulus quo Hispani potuerunt occupare prouincias, & principatum barbarorum, modò fiat sine dolo, & frande, & non quærant fictas causas belli. Si enim barbari promitterent Hispanos pacificè negotiari apud illos, nullam possent Hispani ex hac parte prætendere iustam causam occupãdi bona illorum non plusquam Christianorum. ¶ Alius titulus potest* esse, scilicet causa religionis Christianæ propagãdæ: pro quo sit prima conclusio, Christiani habent ius prædicandi, & annuntiandi Euangelium in prouinciis barbarorum. Hæc conclusio nota est ex illo, Prædicate Euãgeliũ omni creaturæ, &c. Item, Verbum Domini non est alligatum. 2. Thim. 2.{ 2. Thimo. 2. } Secundò patet ex prædictis, Quia si habent ius peregrinandi, & negotiandi apud illos, ergo possunt docere uirtutem uolenti audire, maximè de spectantibus ad salutem, & felicitatem multò magis, quàm aliquam humanã disciplinã. Tertiò, Quia aliâs illi essent extra statum salutis, sinõ liceret Christianis ire ad eos ad annuntiandum Euangelium. Quartò, Quia correctio fraterna est de iure naturali, sicut & dilectio. cùm ergo omnes illi sint nõ solùm in peccatis, sed extra statũ salutis: ergo ad Christianos spectat corrigere & dirigere eos, imò uidẽtur ꝙ teneãtur ad hoc. Quintò & ultimò Quia sunt proximi, ut suprà dictum est, & unicuique mandauit Deus de proximo suo. Ecclesiast. 17. ergo spectat ad Christianos instruere illos ignorantes de summis rebus. ¶ Secunda cõclusio, Licet* hoc sit commune & liceat omnibus, tamen papa potuit hoc negotium mandare Hispanis, & interdicere omnibus aliis. Probatur, Quia licet, ut supra dictũ est, papa non sit dominus temporalis, tamẽ habet potestatem in temporalibus in ordine ad spiritualia. ergo cùm spectet ad papam specialiter curare promotionem Euangelii in totum orbem, si ad prædicationem Euangelii in illis prouinciis commodiùs possent principes Hispani dare operam, potest eis committere, & interdicere omnibus aliis: & non solùm interdicere prædicationem, sed etiam cõmercium, si hoc ita expediret ad religionis Christianæ propagationem, quia potest ordinare tẽporalia, sicut expedit spiritualibus. Si ergo hoc ita expedit, ergo spectat ad authoritatẽ & potestatem summi pontificis: sed omnino uidetur ita expedire, eo ꝙ si indiscriminatim ex aliis prouinciis Christianorũ cõcurrerent ad illas prouincias, possent se inuicem facilè expedire, & excitare seditiones: unde & trãquillitas impediretur, & turbaretur negotium fidei, & conuersio barbarorum. Præterea cùm principes Hispani suis auspiciis, & sumptibus primi omnium eam nauigationẽ susceperint, & tam feliciter nouum orbem inuenerint: iustum est, ut ea peregrinatio aliis interdicatur, & ipsi solùm fruantur inuentis. Sicut etiam pro pace conseruanda inter principes, & religione amplificanda, potuit papa prouincias Saracenorum inter principes Christianos ita distribuere, ne alius in alterius partes transeat: sic etiam posset pro cõmodo religionis principes creare, & maximè ubi antea nulli fuissent principes Christiani. ¶ Tertia conclusio, Si* barbari permittant Hispanos liberè & sine impedimento, prædicare Euangelium, siue illi recipiant fidem, siue nõ: nõ licet hac ratione intentare illis bellum, nec aliâs occupare terras illorum. Hæc probata est superiùs, ubi confutauimus quartum titulum: & per se patet, quia nunquam est bellum iustum, ubi nulla præcessit iniuria, secũda secundæ, q. 40. arti. 1. ¶ Quarta conclusio,* Si barbari, siue ipsi domini, siue etiam multitudo impediant Hispanos quominus liberè annũtient Euãgelium, Hispani reddita prius ratione ad tollendum scandalum, possunt illis inuitis prædicare, & dare operam ad conuersionem gentis illius: & si sit opus propter hoc, bellũ suscipere, uel inferre, quo usque pariant opportunitatem & securitatem prædicandi Euangelium. Et idem est iudicium, si etiam permittentes prædicationem, impediant conuersionem, occidẽtes, uel aliter punientes conuersos ad Christum, uel minis, aut terroribus alios deterrentes. Hæc patet, Quia faciunt in hoc barbari iniuriam Hispanis, ut patet ex dictis. patet enim iustã esse belli causam. Secundò etiã, Quia impeditur commodum ipsorum barbarorum, quòd principes eorum non possunt impedire iustè. Ergo in fauorem illorum qui opprimuntur, & patiuntur iniuriam, possunt Hispani mouere bellum, maximè cùm res sit tanti momenti. Ex qua etiam quæstione patet, quòd etiã hac ratione, si aliter negotium religionis procurari non potest, licet Hispanis occupare terras, & prouincias illorum, & nouos dominos creare, & antiquos deponere, & prosequi iure belli, quæ in aliis bellis iustis licitè fieri possent, seruato semper modo, & ratione, ne ultra procedatur, quã opus sit: & potiùs de proprio iure remittatur, quàm aliud quod licet, inuadendo, & semper omnia dirigendo magis ad commodum barbarorum, quàm ad proprium quæstum. Sed considerãdum ualde est quod Paul. dicit 1. ad Cor. 6.{ 1. Corin. 6. } Omnia mihi licẽt sed non omnia expediunt. Hæc enim omnia quę dicta sunt, intelliguntur per se loquendo. Fieri enim potest, ut per hæc bella, cædes, & spolia, potiùs impediretur conuersio barbarorũ, quàm quæreretur, & propagaretur. Et ideo hoc in primis cauendum est, ne offendiculum ponatur Euangelio. Si enim ponatur, cessandum esset ab hac ratione euangelizandi, & alia quærenda esset. Sed nos ostendimus quòd per se licent. Ego non dubito quin opus fuerit ui & armis ut possent Hispani illic perseuerare: sed timeo ne ultra res progressa sit, quàm ius fasq́ue permittebant. Iste ergo potuit esse secundus titulus legitimus, quo barbari potuerunt cadere in ditionẽ Hispanorum. Sed semper habendum est præ oculis quod statim dictum est, ne hoc quod per se licitum est, reddatur malum per accidens: quia bonum est ex integra causa, malum autem per circunstantiam, ex Aristo. 3. Ethico. & Dionysio. 4. c. de diuinis nominibus. ¶ Alius titulus potuit* esse, qui deriuatur ex isto, & est, Si qui ex barbaris conuersi sunt ad Christum, & principes eorum, ui aut metu, uolunt eos reuocare ad idololatriam, Hispani hac ratione etiam si necesse sit, possunt, si aliâs fieri nõ potest, mouere bellum, & cogere barbaros ut desistant ab illa iniuria, & contra pertinaces iura belli prosequi, & per consequens aliquãdo dominos deponere, sicut in aliis bellis iustis. & iste potest poni tertius titulus, & non solùm titulus religionis, sed amicitiæ & societatis humanæ. Ex hoc enim quòd aliqui barbari sint conuersi ad religionem Christianam, sunt facti amici & socii Christianorum: & debemus operari bonum ad omnes, maximè autem ad domesticos fidei, ad Galat. 6. ¶ Alius titulus potest esse,* Si bona pars barbarorum conuersi essent ad Christum siue iure, siue iniuria, id est, dato ꝙ minis, aut terroribus, uel aliâs nõ seruatis seruãdis, dũ modo uerè essent Christiani, papa ex rationabili causa posset, uel ipsis petentibus, uel etiam non petentibus, dare illis principem Christianum, & auferre alios dominos infideles. Probat̃, Quia si ita expediret ad conseruationem religionis Christianæ, quia timetur ne sub dominis infidelibus apostatæ fiant, id est deficiant à fide, uel illa accasione grauentur à suis dominis: in fauorem fidei papa potest mutare dominos. Et confirmat̃, Quia (ut doctores dicũt) & expressè S. Tho. secunda secundæ, q. 10. articu. 10. ecclesia posset omnes seruos Christianos, qui seruiunt infidelibus, liberare eos, etiam si aliâs essent legitimè captiui. & hoc expressè dicit Innocẽti. in d. c. super his. de uot. Ergo magis poterit liberare alios subditos Christianos, qui non sunt tã astricti, sicut serui. Et cõfirmatur, Quia tãtum, uel plus, tenetur uxor uiro, sicut subditus domino cùm illud uinculum sit iuris diuini, hoc autem non: sed in fauorem fidei liberatur uxor fidelis à uiro infideli, si maritus ei molestus est pro religione, ut patet ex Apostolo ad Cor. 7. & c. quanto. de diuortiis. Imò ita nunc consuetũ est, ut ipso facto, quòd alter coniugum conuertitur ad fidem, sit liber ab alio coniugum infideli. ergo etiam ecclesia in fauorem fidei, & ad uitandum periculum, potest liberare omnes Christianos ab obedientia, & subiectione dominorum infidelium, secluso scandalo. Et ponitur iste quartus titulus legitimus. ¶ Alius titulus potest* esse propter tyrannidẽ, uel ipsorum dominorum apud barbaros, uel etiam propter leges tyrannicas in iniuriam innocentum, puta quia sacrificant homines innocentes, uel alios occidunt indemnatos ad uescẽdum carnibus eorum. Dico etiam, quòd sine authoritate Pontificis possunt Hispani prohibere barbaros ab omni nefaria consuetudine, & ritu, quia possunt defendere innocentes à morte iniusta. Hoc probatur, Quia unicuique mandauit Deus de proximo suo: & illi omnes sunt proximi: ergo quilibet potest defendere illos à tali tyrannide, & oppressione. & hoc maximè spectat ad principes. Item probatur 24. d. Erue eos, qui ducuntur ad mortẽ, & qui trahũtur ad interitum, liberare necesse est. Nec hoc solùm intelligitur cùm actu ducuntur ad mortem, sed etiam possunt cogere barbaros, ut cessent à tali ritu: & si nolunt, hac ratione potest eis bellum inferri, & iura belli in eos persequi. & si aliter tolli non potest sacrilegus ritus, possunt mutare dominos, & nouum principatum inducere. Et quantum ad hoc habet uerũ illa opinio Inno. & Archiepi. supposito, ꝙ pro peccatis contra naturam possunt puniri. intelligendũ in quã, quando sunt in detrimẽtum innocentum: ut ex hoc quod facere prohibentur, scilicet sacrificare innocẽtes, & in esum conuertere. Nec obstat, ꝙ omnes barbari cõsentiant in huiusmodi leges, & sacrificia, nec uolũt se hoc uindicari ab Hispanis. in his enim non ita sunt sui iuris, ut possint seipsos, uel filios suos tradere ad mortem. & iste posset esse quintus titulus legitimus. ¶ Alius titulus posset esse* per ueram & uolũtariam electionem, putà si barbari ipsi intelligentes & prudẽtem administrationem, & humanitatem Hispanorum, ultrò uellent accipere in principem regem Hispaniæ tam domini, quàm alii: hoc enim fieri posset, ut esset legitimus titulus etiam de lege naturali. quælibet enim respublica potest sibi constituere dominum, nec ad hoc esset necessarius consensus omnium, sed uidetur sufficere consensus maioris partis. Quia sic aliâs disputaui in his, quę spectant ad bonum reipublicæ. Illa quæ constituuntur à maiori parte, tenent, etiam aliis contradicẽtibus: aliâs nihil posset geri pro utilitate reipublicæ, cùm difficile sit, ut omnes conueniant in unam sentẽtiam. Vnde si in aliqua ciuitate, aut prouincia maior pars esset Christianorum, & illi in fauorem fidei, & pro bono communi uellent habere principẽ Christianum, credo quòd possent eligere, aliis inuitis, etiã relinquendo alios dominos infideles: & dico ꝙ possent eligere principem, non solùm sibi, sed toti reipub. sicut & Galli pro bono suæ reipublicæ mutauerunt principes, & ablato regno à Childerico, tradiderũt Pipino, Caroli magni patri: quam mutationem Zacharias pontifex comprobauit. & hic potest poni. sextus titulus. ¶ Alius titulus causa* sociorũ & amicorum. Cùm enim ipsi barbari inter se gerant aliquãdo legitima bella, & pars, quæ iniuriam passa est, & libet contrariæ bellum inferre, potest accersere Hispanos in auxilium, & præmia uictorię illis communicare, ut ferũtur fecisse Talcalthedani contra Mexicanos, qui cum Hispanis composuerunt, ut eos iuuarent ad debellandos Mexicanos: haberent autem quicquid iure belli ad eos spectare poterat. Quòd enim hæc sit causa iusta belli pro sociis & amicis, nõ est dubium, ut etiam declarat Caieta. secunda secundæ, q. 4. articu. 1.{ Caieta. } Quia æquè potest respublica aduocare extraneos ad uindicãdum inimicos contra extraneos malefactores. Et confirmatur, Quia profectò hac maximè ratione Romani dilatauerunt imperiũ suum, dum scilicet sociis atque amicis auxilia pręstabant, & ea occasione iusta bella suscipientes, iure belli in possessionem nouarum prouinciarum ueniebant. & tamen imperiũ Romanum approbatur tãquã legitimum à beato Aug. libro. 13. de ciuita Dei,{ Augu. } & à S. Tho. opusculo 22.{ S. Tho. } & Syluest.{ Sylues. } Constantinum magnum pro imperatore habuit, & Ambrosius Theodosium.{ Ambro. } Nõ uidetur autem quo alio iuridico titulo uenerint Romani in possessionem orbis, nisi iure belli, cuius maximæ occasiones fuerũt defensio, & uindicatio sociorum Sicut & Abraham ad uindicandum regem Salem, & alios reges qui cum eo fœdus percusserant, dimicauit contra quatuor reges illius regionis. Genes. 14.{ Gene. 14. } à quibus ipse nullam iniuriam accepit. Et iste uidetur septimus & ultimus titulus, quo potuerũt, aut possent uenire barbari in possessionem & dominium Hispanorũ, eorumq́ue prouinciã. ¶ Alius titulus posset* non quidem asseri, sed reuocari in disputationẽ, & uideri aliquibus legitimus. De quo ego nihil affirmare audeo, sed nec omnino condemnare: & est talis, Barbari enim isti, licet ut suprà dictum est, non omnino sint amentes, tamen etiam parum distant ab amentibus: ita uidetur, ꝙ nõ sint idonei ad constituendam uel administrandam legitimam rem publicam etiam inter terminos humanos, & ciuiles. Vnde nec habent leges conueniẽtes, neque magistratus, imò nec sunt satis idonei ad gubernandum rem familiarem: unde etiam carent & literis, & artibus, non solùm liberalibus, sed etiam mechanicis, & agricultura diligenti, & opificibus, & multis aliis rebus commodis, imò necessariis ad usus humanos. Posset ergo quis dicere, quòd pro utilitate eorum possent principes Hispani accipere administrationem illorum, & constituere illis per oppida præfectos, & gubernatores: imò quia semper manet ista causa constituere etiam illis nouos dominos, dũmodo constaret hoc illis expedire. Hoc inquam posset suaderi, quia si omnes erant amentes, nõ dubium est quin hoc esset non solùm licitum, sed conuenientissimum: imò tenerentur ad hoc principes, sicut, si omnino essent infantes. Sed uidetur quantum ad hoc eadem ratio de illis, & de amẽtibus, quia nihil, aut paulo plus ualent ad gubernandum se ipsos, quàm amentes: imò quàm ipse ferræ & bestiæ, nec mitiori cibo quàm feræ, nec penè meliori utuntur: ergo eodẽ modo possent tradi ad gubernationem sapientiorum. Et confirmatur hoc apparẽter. Nam si fortuna aliqua omnes adulti perirent apud illos, & manerent pueri, & adolescentes habentes quidem aliqualem usum rationis, sed intra annos pueritiæ, & pubertatis: uidetur profectò, ꝙ possent principes recipere curam illorũ, & gubernare illos quãdiu essent in tali statu. ꝙ si hoc admittitur, uidetur certè non negandum, quin idem fieri posset circa barbaros supposita hebetudine, quam de illis referunt, qui apud eos fuerunt, quæ multo maior est, quàm apud alias nationes sit in pueris & adolescentibus. Et certè hoc posset fundari in præcepto charitatis, cùm illi sint proximi nostri, & teneamur bona illorũ curare. & hoc (ut dixi) sit sine assertione propositum, & etiã cum illa limitatione, ut fiant propter bona, & utilitatem eorum, & non tantùm ad quæstum Hispanorum, barbaris in omnibus uel nihil, melius uel peius habentibus, quàm prius habebant. In hoc enim est totum periculum animarum, & salutis: & ad hoc posset etiam prodesse illud, quod suprà dictum est, quòd aliqui sunt natura serui: nam tales uidẽtur omnes isti barbari, & sic possent ex parte gubernari ut serui. Sed ex tota disputatione uidetur sequi, quòd si cessarent omnes isti tituli, ita quòd barbari nullam rationem iusti belli darent, nec uellẽt habere Hispanos principes, &c. quòd cessaret tota illa peregrinatio, & cõmercium cum magna iactura Hispanorum, & etiam prouentus principum magnum detrimẽtum acciperent, quod non esset ferendum. Respondetur primò, Commercium non oporteret ut cessaret, quia ut iam declaratũ est, multa sunt apud barbaros, quibus ipsi abundant, & per commutationem possent Hispani aduehere. Item multa etiam, quæ ipsi pro desertis habent, uel sunt cõmunia omnibus uolẽtibus occupare: & Lusitani magnũ cõmerciũ habẽt cũ similibus gẽtibus, quas non subiecerunt, & cum magno commodo. Secundo, Fortasse regii reditus non minores essent. nam ęquè iustè posset imponi uectigal super aurum & argentum quod à barbaris reportaretur, uel ad quintam partẽ, uel etiam ad maiorem pro rei qualitate: & merito, cùm nauigatio fuerit à principe inuenta, & sua authoritate essent tuti negotiatores. Tertiò patet, ꝙ iam postquam ibi facta est conuersio multorum barbarorum, nec expediret, nec liceret principi omnino dimittere administrationem illarum prouinciarum. 
 





 REVERENDI PATRIS Fatris Francisci à Victoria De Indis, siue de iure belli Hispanorum in barbaros, Relectio posterior. 
 
 SVMMA. -  1 Christianis quòd liceat militare, & bella gerere. -  2 Bellum gerendi, aut incendendi penes quem sit authoritas. -  3 Bellum defensiuum, quòd quilibet poßit suscipere, & gerere, etiam priuatis. -  4 Inuasus à latrone, aut inimico, an poßit repercutere inuasorem, si poßit fugiendo euadere. -  5 Respublica quælibet, quòd habeat authoritatem indicendi, & inferendi bellum. -  6 Princeps, quòd eandem authoritatem habeat ad indicendum & inferendum bellum, sicut respublica. -  7 Respublica quid est & quis propriè dicatur Princeps. -  8 Respublicæ, aut principes plures, si habeant unũ communem dominum, aut principem, an poßint per se inferre bellum sine authoritate superioris principis. -  9 Reguli, siue Principes, qui non præsunt reípub. perfectæ, sed sunt partes alteríus reipub. quòd non possint bellum inferre, aut gerere. Et quid dicendum de ciuitatibus. -  10 Belli iusti quæ poßit esse ratio, & causa. Et quòd iusti belli causa non sit diuersitas religionis, probatur. -  11 Imperij amplificatio, quòd non sit iusta causa belli. -  12 Principis gloria propria, aut aliud commodum, quòd non sit belli iusta causa. -  13 Iniuria accepta, quòd sit unica & sola causa iusta ad inferendum bellum. -  14 Iniuria quælibet, & quantauis, quòd non sufficiat ad bellum inferendum. -  15 Bello iusto existente, quòd liceat omnia facere quæ ad defensionem boni publici sunt necessaria. -  16 Bello iusto, quòd liceat recuperare omnes res perditas, & illarum partem. -  17 Bello iusto, quòd liceat occupare ex bonis hostium impensam belli, & omnia damna ab hostibus iniustè illata. -  18 Princeps iusti belli recuperatis rebus ab hostibus, quid ulteriùs poßit facere. -  19 Principi iusti belli, quòd liceat parta uictoria, recuperatis rebus, ac pace etiam & securitate habita, uindicare iniuriam ab hostibus acceptam, & animaduertere in hostes, & punire illos pro iniurijs illatis. -  20 Bellum ut dicatur iustum, quòd non semper sit satis principem credere se habere iustam causam. -  21 Belli iustitia, quòd sit summopere, & magna cum diligentia examinanda. -  22 Subditi, an teneantur examinare causam belli. Et quomodo si subdito constet de iniustitia belli, non liceat ei militare, etiam si Princeps imperet. -  23 Subditi si habeant conscientiã de iniustitia belli, quòd non liceat illis sequi bellum, siue errent, siue non. -  24 Senatores, reguli, & uniuersaliter omnes qui admittuntur, uel uocati, uel etiam ultro uenientes ad consilium publicum, uel regis, quòd teneantur iniusti belli causam examinare. -  25 Belli causas examinare qui non teneantur, sed poßint fide adhibita maioribus, licitè militare. -  26 Subditos militantes quando non excusaret ignorantia de iniustitia belli. -  27 Belli iustitia si sit dubia, quid faciendum. Et quomodo si Princeps unus sit in legitima possessione, quòd manente dubio non poßit alius bello, & armis repetere. -  28 Ciuitas, aut prouincia, de qua dubitatur, an habeat legitimum possessorem, maximè si est deserta morte legitimi domini, &c. quid in tali casu sit agendum. -  29 Dubitans de iure suo, etiam si pacificè poßideat, quomodo examinare teneatur diligenter causam, si fortè poßit certum scire uel pro se, uel pro alio. -  30 Examinata causa, quòd quandiu rationabiliter perseuerat dubium, legitimus possessor non teneatur cedere posseßioni, sed quòd poßit licitè retinere, ostẽditur. -  31 Subditis quòd nõ solũ liceat in bello defensiuo in re dubia sequi principem suum in bellum, sed etiam in bello offensiuo. -  32 Bellum an poßit ex utraque parte esse iustum. Et quomodo seclusa ignorantia hoc non poßit contingere. -  33 Princeps, siue subditus, qui ex ignorantia sequutus est bellum iniustum, si postea constiterit ei de iniustitia belli, an teneatur restituere. -  34 Innocentes interficere in bello, an liceat. -  35 Innocentes interficere, quòd nũquam per se & ex intentione liceat. -  36 Interficere an liceat infantes & fœminas in bello cõtra Turcas. Et quid dicendum de agricolis apud Christianos, togatis, peregrinis, hospitibus, & clericis. -  37 Interficere innocentes per accidens, etiam scienter, quòd aliquando liceat, & aliquando non. -  38 Innocentes, à quibus in futurum imminet periculum, an liceat interficere. -  39 Spoliare an liceat innocentes inter hostes. Et quibus rebus sint spoliandi. -  40 Bellum si satis commode geri potest non spoliando agricolas, aut alios innocentes, quòd uideatur non licere eos spoliare. Et quid dicendum de peregrinis, & hospitibus qui sunt apud hostes. -  41 Hostes si nolint restituere res iniuria ablatas, & non poßit, qui est læsus, aliunde recuperare, quomodo possit undecunque satisfactionem capere, siue à nocentibus, siue ab innocentibus. -  42 Innocentes, & pueri esto quòd non sint interficiendi, an saltem liceat ducere illos in captiuitatem, & seruitutem. -  43 Obsides, qui uel tempore induciarum, uel peracto bello ab hostibus recipiuntur, utrum interfici poßint, si hostes fidem frangerent, & conuentis non starent. -  44 Interficere an liceat omnes in bello nocentes. -  45 Interficere quòd liceat indifferenter omnes, qui in actuali conflictu prælij, uel in oppugnatione aut defensione ciuitatis contrà pugnant, & quandiu res est in periculo. -  46 Interficere quòd liceat nocentes, parta uictoria, & rebus iam extra periculum positis. -  47 Interficere quòd non semper liceat omnes nocentes solùm ad uindicandum iniuriam. -  48 Interficere quòd aliquando & liceat & expediat omnes nocentes, & hoc maximè in bello cõtra infideles. Et quid in bello contra Christianos. -  49 Captiuos, aut deditos an liceat interficere, supposito, quòd etiã fuerunt nocentes. -  50 Capta in bello iusto, utrum fiant capientiũ, & occupantium. Et quomodo capta in iusto bello usque ad sufficientem satisfactionem rerum ablatarum per iniuriam, & etiam impensarum fiant occupantium. -  51 Mobilia omnia quomodo iure gentium fiant occupantis, etiam si excedant compensationem damnorum. -  52 Militibus, an liceat ciuitatem permittere in prædam. Et quomodo non sit illicitum, sed & necessarium. -  53 Militibus, quòd non liceat prædas agere, aut incendia facere sine authoritate, aliàs tenerentur ad restitutionem. -  54 Occupare quòd liceat, & tenere agrũ, arces, & oppida hostium quantum necessarium fuerit ad damnorum illatorum compensationem. -  55 Occupare quòd liceat ab hostibus, & tenere arcem aliquam, aut ciuitatem pro paranda securitate, & uitando periculo, aut pro defensione, & ut tollatur ab hostibus occasio nocendi, &c. -  56 Hostes multare parte agri, quòd liceat ratione iniuriæ illatæ, & nomine pœnæ, hoc est ad uindictam. Et quomodo hac etiam ratione potest arx, aut oppidum cum moderamine occupari. -  57 Tributa an liceat uictis hostibus imponere. -  58 Principes hostium an liceat deponere, & nouos ponere & cõstituere, uel sibi principatum restituere. Et quomodo non paßim, & ex quacunque causa belli iusti hoc liceat facere. -  59 Principes hostium quando legitimè possent deponi, ostenditur. -  60 Canones, seu regulæ belligerandi describuntur. 
 
QVIA possessio, & occupatio prouinciarum illarum barbarorũ, quos Indos uocant, uidetur tandem maximè iure belli posse defendi: ideo postquam in relectione de titulis disputaui, quos Hispani possunt prætendere ad illas prouincias, siue iustis, siue iniustis: uisum est de iure belli breuem disputationem habere, ut illæ relectiones absolutiores uideantur. Sed quia hæc disputatio etiam simul cum secunda relectione in scholis proponi oportuit, non licuit extendere calamum pro amplitudine, & dignitate argumenti, & materiæ, sed quantum breuitas temporis patiebatur. Itaque solùm notabo propositiones principales in hac materia cum probationibus breuissimis, abstinens me à multis dubiis, quæ in hac disputatione conferri possent. Tractabo autẽ quatuor quæstiones principales. Prima, An omnino Christianis sit licitum bella gerere. Secunda, Apud quem sit authoritas, aut gerendi, aut indicendi bellum. Tertia, Quæ possint, & debeant esse causæ iusti belli. Quarta, Quid in bello iusto, & quantum liceat in hostes. 
 
¶ Quantum ad primum, posset uideri, quòd omnino bella sint interdicta Christianis. Prohibitum enim uidetur eis se defendere, iuxta lud, Non uos defendentes, charissimi, sed date locum iræ. Rom. 12.{ Rom. 12. } & Dominus in Euangelio, Si quis te percusserit in dexterã maxillam tuam, præbe illi & alteram. Et ego dico uobis non resistere malo. Matth. 5.{ Matth. 5. } & Matth. 26. Omnes qui acceperint gladium, gladio peribunt. Neque satis uidetur respondere, quòd omnia hæc non sunt in præcepto, sed in consilio. Satis enim magnum inconueniens esset, si bella omnia, quæ à Christianis suscipiuntur, sunt contra consilium Domini. In contrarium est sententia doctorum, & usus receptus in ecclesia. 
 
¶ Pro quæstionis explicatione nota, quòd licet inter catholicos satis conueniat de hac re, Lutherus tamen, qui nihil incontaminatum reliquit, negat Christianis etiã aduersus Turcas licere arma sumere: innixus tum locis Scripturæ suprà positis, tum autem, quòd si Turcæ inuadant christianitatem, illa est uoluntas Dei, cui resistere non licet. In qua tamen re nõ ita potuit imponere Germanis hominibus ad arma natis, sicut in aliis suis dogmatibus. Et Tertullianus nõ adeò uidetur abhorrere ab hac sentẽtia, qui libro de corona militis, disputat, an in totum Christianis militia cõueniat. Et tandem profectò in ea opinione uidetur perseuerare, ut Christiano militare interdictũ putet. Cui, inquit, ne litigare quidẽ liceat. Sed relictis extraneis opinionibus, sit responsio ,ad quæstionem unica cõclusione, Licet* Christianis militare & bella gerere. Hæc conclusio est Augusti. in multis locis contra Faustum, & libro 83. quęstionum, et de uerbis Domini, & secundo libro contra Manichæ. & in sermone de puero Centurionis, & ad Bonifacium epistola, disertè astruit. Et probatur conclusio, ut probat August.{ August. } ex uerbis Iohã. Baptistæ Luc. 3.{ Luc. 3. } ad milites, Neminem cõcutiatis, nemini iniuriam feceritis. Quòd si Christiana disciplina (inquit Augusti.) omnino bella culparet, hoc potiùs cõsilium salutis petentibus in Euãgelio daretur, ut abiicerent arma, séque militiæ omnino subtraherẽt. Dictum est autẽ eis, Neminem cõcutiatis, contenti estote stipendiis uestris. Secundò probatur ratione, scilicet secunda secundæ, q. 40. artic. 1. Licet stringere gladium, & armis uti aduersus interiores malefactores, & seditiosos ciues, secundum illud Roma. 13. Non sine causa gladium portat, minister enim Dei est uindex in iram ei, qui malè agit: ergo etiam licet uti gladio, & armis aduersus hostes exteriores. Vnde principibus dictũ est in Psal. Eripite pauperem, & egenũ de manu peccatoris liberate. Tertiò, In lege naturæ hoc licuit, ut patet de Abraham, qui pugnauit contra quatuor Reges. Genes. 14. Item in lege scripta, ut patet de Dauid, & Machabæ. Et lex euangelica nihili interdicit, quod iure naturali licitum sit, ut S. Thom. eleganter tradit 12. q. 107. articu. ultimo. unde & dicitur lex libertatis Iaco. 1. & 2. ergo quod licebat in lege naturæ, & scripta, non minus licet in lege euangelica. Et quia de bello defensiuo reuocari in dubium nõ potest, quia uim ui repellere licet. ff. de iustitia, & iure, l. ut uim. Quartò probatur etiam de bello offensiuo, id est in quo non solùm defenduntur, aut etiam repetuntur res, sed ubi petitur uindicta pro iniuria accepta. Probatur inquam quartò authoritate August. libro 83. quęst. & habetur c. dominus. 23. q. Iusta bella solent diffiniri, quæ ulciscuntur iniurias, si gens uel ciuitas plectenda est, quæ uel uindicare neglexit, quod à suis improbe factũ est, uel reddere quod per iniuriam ablatum est. Probatur etiã de bello offensiuo: quia bellum etiam defensiuum geri commodè non potest, nisi etiam uindicetur in hostes, qui iniuriam fecerunt, aut conati sunt facere. fierent enim hostes audaciores ad iterum inuadendũ nisi timore pœnæ deterreantur ab iniuria. 
 
Probatur etiam, Quia finis belli est pax, & securitas reipu. ut August. inquit de uerb. Domini, & ad Bonifa. sed non potest esse securitas in republica nisi hostes coërceãtur metu belli ab iniuria: esset enim omnino iniqua conditio belli, si hostibus inuadentibus iniustè rem publicam, solùm liceret reipu. auertere hostes nec possent ulteriùs prosequi. Probatur etiam ex fine, & bono totius orbis. Prorsus enim orbis consistere in felici statu non posset, imò esset rerum omnium pessima conditio, si tyranni quidem, & latrones, & raptores possent impune iniurias facere, & opprimere bonos, & innocentes, nec liceret uicissim innocentibus animaduertere in nocẽtes. Probatur octauò, & ultimò, Quia in moralibus potissimum argumentum est ab authoritate & exemplis. Probatur exemplis sanctorum, & bonorum uirorum, qui non solùm bello defensiuo tutati sunt patriam, résque suas, sed etiam bello offensiuo prosecuti sunt iniurias ab hostibus acceptas, uel attentatas, ut patet de Ionatha, & Simone, 1. Mach. 9. qui uindicauerunt mortẽ{ 1. Mach. 9. } Iohãnis fratris sui cõtra filios Iambri. Et in ecclesia Christiana patet de Constãtino, Theodosio maiore, & aliis clarissimis & Christianissimis imperatoribus, qui multa bella utriusque generis gesserunt, cùm haberent in consiliis sanctissimos, & doctissimos episcopos. 
 
¶ Secunda quæstio, Apud* quem sit authoritas gerendi aut incendendi bellum. Pro qua sit prima propositio, Bellum* defensiuum quilibet potest suscipere & gerere, etiam priuatus. Hæc patet, Nam uim ui repellere licet. ff. ubi suprà. unde hoc bellum quilibet potest gerere sine authoritate cuiuscunque alterius, nõ solùm pro defensione personæ, sed etiam rerum, & bonorum. Sed circa istã conclusionẽ dubitatur primò, An* inuasus à latrone, aut inimico, possit repercutere inuasorẽ, si possit fugiendo euadere. Et Archiepiscopus quidem respondet, ꝙ non. quia iam nõ est defensio cũ moderamine inculpatæ tutelæ: quilibet. enim tenetur se defendere quantum poterit cum minimo detrimento inuasoris. Si ergo resistẽdo oportet aut occidere, aut grauiter uulnerare inuasorẽ, potest autem se liberare fugiendo: uidetur ꝙ teneatur. Sed Panormitan.{ Panor. } c. olim. de resti. spoliat. distinguit. si enim inuasus magnũ dedecus subiret fugiendo, non tenetur fugere, sed potest repercutiendo, iniuriam repellere: si uerò non faceret iacturam famæ, aut honoris, ut monachus, aut rusticus inuasus à nobili, & forti uiro, tenetur potiùs fugere. Barto.{ Bartol. } autem in l. 1. ff. de pœnis, & in l. furem. ff. de sicariis, indistinctè tenet, ꝙ licet se defendere, nec tenetur fugere: quia fuga est iniuria. l. item apud Labeonem. ff. de iniuriis. si autem pro rerum defensione licitum est armis resistere, ut in d. c. olim. & in c. dilecto. de sentẽtia excom. libro. 6. multo magis pro arcenda iniuria corporali, quæ maior est, quàm rerum iactura. l. in seruorum. ff. de pœn. Et hæc opinio potest probabiliter & satis tutò teneri, maximè cùm iura ciuilia hoc concedant, ut in dicta l. furem. authoritate autem legis nemo peccat: quia leges dant ius in foro conscientiæ. Vnde etiam si iure naturali non liceret occidere pro defensione rerum, uidetur ꝙ iure ciuili factũ sit licitũ: & hoc reuera secluso scãdalo, uidetur licere nõ solùm laico, sed etiã clerico, & religioso uiro. 
 
¶ Secunda propositio, Quælibet* respublica habet authoritatem indicendi, & inferẽdi bellũ. Pro probatione est notandũ, ꝙ differentia est quantum ad hoc inter priuatam personam, & rempublicã: quia priuata persona habet quidem ius defendendi se, & sua, ut dictum est: sed non habet ius uindicandi iniuriam, imò nec repetendi ex interuallo tẽporis res ablatas. Sed defensio oportet ut fiat in præsenti periculo, quod consulti dicunt incontinenti. Vnde trãsacta necessitate defensionis, cessat licentia belli. Credo tamen, ꝙ per iniuriam percussus possit statim repercutere, etiam si inuasor non deberet ultra progredi. Sed ad uitãdam ignominiã, & dedecus posset qui colaphum (exempli gratia) accepit, gladio statim repercutere, non ad sumendam uindictam, sed (ut dictum est) ad uitandam infamiã, & ignominiam. Sed respublica habet authoritatem non solùm defensionis, sed etiam uindicandi se, & suos, & persequendi iniurias. quod probatur, quia ut Aristo. tradit tertio Polit.{ Arist. 3. Polit. } Resp. debet esse sibi sufficiens: sed non posset sufficienter conseruare bonum publicum, & statum reip. si non possit uindicare iniuriam, & animaduertere in hostes. fierent enim (ut suprà dictum est) mali promptiores, & audaciores ad iniuriam inferendam, si possent impune hoc facere: & ideo necessarium est ad commodam rerum mortalium administrationem, ut hæc authoritas cõcedatur reipublicæ. 
 
¶ Eandem* authoritatem habet quantum ad hoc princeps sicut respublica. Hæc est sentẽtia Augu. cõtra Faustũ.{ Augu. } Ordo, inquit, naturalis mortalium paci accommodatus, hoc poscit, ut suscipiendi belli authoritas, atque consilium penes principes sit. Et ratione probatur, Quia princeps non est nisi ex electione reip. ergo gerit uices, & authoritates illius: imò iam ubi sunt legitimi principes in republica, tota authoritas residet penes principes, neque sine illis aliquid publicè aut bello, aut pace geri potest. Sed tota difficultas est quid* est respublica, & quis proprie dicitur princeps? Adhoc breuiter respondetur, ꝙ respub. propriè uocatur perfecta communitas: sed hoc ipsum est dubiũ quæ sit perfecta communitas. Pro quo notandum, ꝙ perfectum idem est quod totum. dicitur enim imperfectum, cui aliquid deest, & econtra perfectum, cui nihil deest. Est ergo perfecta respublica, aut communitas, quæ est per se totum, id est quæ non est alterius reip. pars, sed quæ habet proprias leges, proprium consilium, & proprios magistratus, quale est regnũ Castellę, & Aragonię, principatꝰ Venetorũ, & alii similes. Nec enim obstat quin sint plures principatus, & respub. perfectæ sub uno principe. Talis ergo respub. aut princeps illius, habet authoritatem indicendi bellum, & sola talis. Sed ex hoc ipso dubitari meritò potest, an* si plures huiusmodi respublicæ, aut principes habeant unum communẽ dominum, aut principem, an possint per se inferre bellum sine authoritate superioris principis. Et respondeo, ꝙ sine dubio possunt, ut Reges, qui sunt subiecti Imperatori, possunt inuicem belligerare, non expectata authoritate imperatoris: quia (ut dictum est) respub. debet sibi esse sufficiens, nec sufficeret sibi sine tali facultate. Ex quibus sequitur, & patet, ꝙ* alii reguli, siue principes, qui non præsunt reip. perfectæ, sed sunt partes alterius reip. non possunt bellum inferre, aut gerere, quemadmodum dux Albanus, aut comes beneuẽtaneus: sunt enim partes regni Castellæ, & per consequens non habent perfectas respub. Sed cùm hæc sint magna ex parte aut iure gentiũ, aut humano, consuetudo potest dare facultatem & authoritatem belli gerendi. Vnde siqua ciuitas, aut alius princeps obtinuit antiqua consuetudine ius gerendi per se bellum, non est ei neganda hæc authoritas, etiam si aliâs nõ uidetur habere rempublicam perfectam. Item etiam necessitas hanc licentiam & authoritatem concedere posset. Si enim in eodem regno una ciuitas aliam oppugnaret, uel aliquis ex duabus alium ducem, & rex negligeret, aut nõ auderet uindicare iniurias illatas, posset ciuitas, aut dux, qui passus est iniuriam, non solùm se defendere, sed etiã bellum inferre, & animaduertere in hostes, & malefactores etiam occidere: quia aliâs neque defendere quidem commodè se posset. Non enim hostes abstinerent se ab iniuria, si illi qui patiuntur iniuriã, contenti essent solùm se defendere. Qua ratione etiam conceditur priuato homini ut possit inuadere inimicum, si aliter nõ patet ei uia se defendendi ab iniuria. & hæc satis de ista quæstione. 
 
¶ Tertia quæstio, Quæ* possit esse ratio, & causa iusti belli, quæq́ue magis necessaria, est ad hanc causam, & disputationem barbarorum. Pro qua sit prima propositio, Causa iusti belli non est diuersitas religionis. Hæc probata fuit prolixè in proxima relectione. ubi impugnauimus quartũ titulum qui prætendi potest ad possessionem barbarorum: quia scilicet nolunt recipere fidem Christianam. & est sententia S. Tho. secunda secundę, q. 66. articu. 8.{ S. Tho. } & communis sententia doctorum: neque scio aliquem: qui contrarium sentiat. 
 
¶ Secunda propositio, Non* est iusta causa belli amplificatio imperii. Hæc notior est, quàm ut probatione indigeat, aliâs esset æquè iusta causa ex utraque parte belligerãtiũ, & sic essent omnes innocẽtes. Ex quo iterũ sequeretur, ꝙ non liceret occidere illos: & implicat cõtradictionem, quòd esset iustum bellum. 
 
¶ Tertia propositio, Nec* est iusta causa belli, aut gloria propria, aut aliud cõmodum principis. Hęc etiam nota est. Nam princeps debet & bellum & pacem ordinare ad bonum commune reipub. nec proprios reditus pro propria gloria aut commodo erogare, & multo minus ciues suos periculis exponere. Hoc enim interest inter regem legitimum, & tyrannum, ꝙ tyrannus ordinat regimen ad propriũ quæstum, & commodum: rex autem ad bonũ publicum, ut tradit Aristo. 4. Politico. c. 10. Itẽ { Arist. 4. Polit. c. 10. } habet authoritatem à rep. ergo debet uti illa ad bonum reip. Item leges debent esse nullo priuato commodo, sed pro communi utilitate ciuium conscriptæ, ut habetur distin. 4. erit autẽ lex ex Isidoro. ergo etiam leges belli debẽt esse pro communi utilitate. Item hoc differunt liberi à seruis, ut Arist. tradit primo Politico. c. 3. & 4.{ Arist. 1. Poli. c. 3. 4. } & domini utuntur seruis ad propriam utilitatem, non seruorum: liberi autem non sunt propter alios, sed propter se. Vnde ꝙ principes abutantur ciuibus, cogendo eos militare, & pecuniam in bellum conferre, non pro publico bono, sed pro priuato suo cõmodo, est ciues seruos facere. 
 
¶ Quarta propositio, Vnica* est & sola causa iusta inferendi bellum, iniuria accepta. Hæc probatur primo authoritate Augu. lib. 83. quæstio. Iusta bella solent diffiniri, & c. ut suprà. & est determinatio, scilicet Tho. secũda secundę q. 4. articul. 1. & omnium doctorum. Item bellum offensiuum est ad uindicandum, & animaduertendum in hostes, ut dictũ est. sed uindicta esse non potest, ubi non præcessit culpa, & iniuria. ergo. Item maiorem authoritatẽ habet princeps supra extraneos, quàm suos. sed in suos non potest gladium stringere, nisi fecerint iniuriam: ergo neque in extraneos. Et cõfirmatur ex eo, quod suprà allatum est ex Paulo, Rom. 13{ Rom. 13. } de principe, Non sine causa gladium portat. minister enim Dei est uindex in iram ei qui malè agit. Ex quo cõstat, ꝙ aduersus eos, qui nobis non nocẽt, non licet ira gladij uti, cùm occidere innocentes prohibitum sit iure naturali. Omitto nunc si fortè deus specialiter aliud præceperit, ipse enim est dominus uitę, & mortis, & posset pro suo iure aliter disponere. 
 
¶ Quinta propositio*, Nõ quælibet & quãtauis iniuria sufficit ad bellũ inferendũ. Hæc probatur, Quia nec etiam in populares & naturales licet pro quacunque culpa pœnas atroces exequi, ut mortem, aut exilium, aut confiscationem bonorum. Cùm ergo quæ in bello geruntur, omnia sint grauia, & atrocia, ut cædes, incendia, uastationes: non licet pro leuibus iniuriis bello persequi authores iniuriarũ, quia iuxta mensuram delicti debet esse plagarum modus. Deuteronom 25. 
 
¶ Quarta quæstio est de iure belli, quod scilicet, & quantum liceat in bello iusto. de qua sit prima propositio, In* bello licet omnia facere, quæ necessaria sunt ad defensionem boni publici. Hæc nota est, cùm ille sit finis belli, rempubli. defendere, & conseruare. Item hoc licet priuato in defensione sui, ut probatum est. ergo multo magis licet reipub. & principi. 
 
¶ Secunda propositio, Licet* recuperare omnes res perditas, & illarum partem. Hæc etiã est notior quàm ut indigeat probatione. Ad hoc enim uel infertur, uel suscipitur bellum. ¶ Tertia propositio, Licet* occupare ex bonis hostiũ impẽsam belli & oĩa dãna ab hostibus iniustè illata. Hęc patet, Quia ad omnia illa tenẽtur hostes qui fecerunt iniuriam: ergo princeps belli potest omnia illa repetere, & bello exigere. Item ut prius. Quia cùm nõ patet alia uia, licet priuato occupare omne debitum à debitore. Item si quis esset legitimus iudex utriusque partis gerentis bellum, deberet condẽnare iniustos aggressores, & authores iniuriæ, non solùm ad restituendas res ablatas, sed etiam ad resarciendum impensam belli, & omnia damna. Sed princeps, qui gerit iustum bellum, habet se in casu belli tanquam iudex, ut statim dicemus. ergo etiam ille potest omnia illa ab hostibus exigere. 
 
¶ Quarta propositio, Nec* solùm hæc licent, sed ulterius etiam progredi potest princeps iusti belli, quantum scilicet necesse est ad pariendam pacem, & securitatem ab hostibus, puta diruere arcem hostium, & in hostico etiam munitionem erigere, si hoc necesse sit ad uitãdum periculum ab hostibus. Probatur, Quia, ut suprà dictum est, finis belli est pax, & securitas. ergo gerenti bellum iustum licent omnia, quæ necessaria sunt ad consequendam pacem & securitatem. Item tranquillitas, & pax computantur inter bona humana. unde nec summa etiam bona faciunt statum felicem sine securitate: ergo si hostes eripiunt, & turbãt tranquillitatem reipub. licet uindicare ab illis per media conuenientia. Item contra hostes intraneos, hoc est contra malos ciues, licet hęc omnia facere. ergo etiam cõtra hostes extraneos. Antecedens patet. si quis enim in republi. fecit iniuriam ciui, magistratus nõ solùm cogit authorem iniuriæ satisfacere læso, sed etiam si timetur ab illo, cogitur dare fideiussores, aut recedere à ciuitate, ita ut uitetur periculum ab illo. Ex quibus patet, quòd parta uictoria, & recuperatis rebus, licet ab hostibꝰ exigere obsides, naues, arma, & alia, quæ sine fraude necessaria sunt ad retinendum hostes in officio, & uitandum ab illis periculum. 
 
¶ Quinta propositio, Nec* tantùm hoc licet, sed etiam parta uictoria, recuperatis rebus, & pace etiam & securitate habita, licet uindicare iniuriam ab hostibus acceptam, & animaduertere in hostes, & punire illos pro iniuriis illatis. Pro cuius probatione notãdum, quòd principes non solùm habent authoritatem in suos, sed etiam in extraneos ad coërcendum illos ut abstineant se ab iniuriis, & hoc iure gẽtium, & orbis totius authoritate. Imò uidetur quòd iure naturali, quia aliter orbis stare non posset nisi esset penes aliquos uis & authoritas deterrendi improbos, & coërcendi, ne innocentibus noceant. Ea autem quæ necessaria sunt ad gubernationem & conseruationem orbis, sunt de iure naturali, nec alia ratione probari potest, quòd respublica iure naturali habet authoritatem afficiendi supplicio, & pœnis ciues suos, qui reipublicæ sunt perniciosi. Quòd si respub. hoc potest in suos, haud dubium quin orbis possit in quoscunque perniciosos & nequam homines: & hoc nõ nisi per principes. ergo pro certo principes possunt punire hostes qui iniuriam fecerunt reipu. & omnino postquam bellum ritè & iustè susceptum est, hostes obnoxii sunt principi tanquã iudici proprio. Et confirmatur hæc, Quia reuera nec pax, nec tranquillitas, quæ est finis belli, aliter haberi potest, nisi hostes malis, & damnis afficiantur, quibus deterreantur, ne iterum aliquid tale committant. Quæ omnia etiam probantur & confirmantur authoritate & exemplis bonorum. Vt enim suprà citatum est, Machabæi gesserunt bella non solùm ad recipiendas res amissas, sed ad uindicandum iniurias. Quod idẽ fecerũt Christianissimi principes, & religiossimi imperatores. Et præterea non tollitur ignominia & dedecus reipu. profugatis tantùm hostibus, sed etiam seueritate pœnæ afflictis & castigatis. Princeps autẽ nõ solùm res alias, sed honorem, & authoritatem reipublicæ defendere habet. 
 
¶ Ex omnibus suprà dictis supersunt multa dubia. Et primùm quidem dubium circa iustitiam belli, utrum ad bellum iustum sufficiat quòd princeps credat se habere iustam causam. Ad hoc sit prima propositio,* Non semper hoc satis est. Probatur primò, Quia in aliis minoribus causis nõ sufficit nec principi nec priuatis, quòd credãt se iustè agere, ut notum est. possunt enim errare inciuiliter & affectatè: & ad actum bonum non sufficit sententia cuiusque, sed oportet ut fiat secundum iudicium sapientis, ut patet 2. Ethico. Item aliâs sequeretur, quòd plurima essent bella iusta ex utraque parte. Communiter enim contingit, quòd principes gerant bellum mala fide, sed credentes se iustam causam sequi: & sic omnes bellantes essent innocentes, & per consequẽs liceret interficere in bello. Item aliâs etiã Turcæ & Saraceni gererent iusta bella aduersus Christianos. putant enim se obsequium præstare Deo. 
 
¶ Secunda propositio, Oportet* ad bellum iustum magna diligentia examinare iustitiam & causas belli, & audire etiam rationes aduersariorum, si uelint ex æquo & bono disceptare. Omnia enim sapienti (ut ait comicus) uerbis prius experiri oportet, quàm armis, & oportet consulere probos, & sapientes uiros, & qui cum libertate, & sine ira, aut odio, & cupiditate loquãtur. Haud enim facilè uerum cernitur (ut ait Crispus{ Salust. }) ubi illa officiunt. Hæc manifesta est. Nam cùm in rebus moralibus difficile sit uerum & iustũ attingere, si negligenter ista tractentur, facilè errabitur, nec talis error excusabit authores, maximè in re tãta, & ubi agitur de periculo & calamitate multorum, qui tandem sunt proximi, & quos diligere tenemur, sicut nosipsos. 
 
¶ Secundum dubium, An* subditi teneantur examinare causam belli, uel an possint militare nulla diligentia circa hoc adhibita, quemadmodum uictores exequi possunt decretũ prætoris sine alia examinatione. De hoc dubio sit prima propositio, Si subdito cõstat de iniustitia belli, non licet militare, etiam ad imperium principis. Hæc patet, Quia non licet interficere innocentem quacunque authoritate. Si hostes sunt innocentes in eo casu, ergo non licet interficere illos. Item princeps peccat inferendo bellum in eo casu, sed non solùm qui malè agunt. sed qui consentiunt facientibus, digni sunt morte. ad Roma. 1.{ Roma. 1. } ergo milites etiam mala fide pugnantes non excusantur. Item non licet interficere ciues innocentes mandato principis. ergo nec extraneos. Ex quo sequitur corollarium, Quòd* etiam si subditi habeant cõscientiam de iniustitia belli, non licet sequi bellum, siue errent, siue nõ. Patet, Quia omne quod non est ex fide, peccatum est. ad Rom. 4.{ Roma. 4. } 
 
¶ Secunda propositio, Senatores* & reguli, & uniuersaliter qui admittuntur, uel uocati, uel etiam ultro uenientes ad consilium publicum, uel principis, debent & tenentur examinare causam iniusti belli. Patet, Quia quicunque potest impedire periculum & damna proximorum, tenetur, maximè ubi agitur de periculo mortis, & maiorum malorum, quale est in bello. Sed tales possunt cõsilio suo & authoritate causas belli examinantes, auertere bellũ, si fortè iniustũ est. ergo tenentur. Item si negligẽtia istorum bellum iniustũ gereretur, isti uidentur cõsentire. imputatur enim alicui quòd potest & debet impedire, si non impedit. Item quia solus rex nõ sufficit ad examinandas causas belli: & uerisimile est quòd potest errare, imò quòd errabit magno cum malo, & pernicie multorũ. ergo non ex sola sententia regis, imò noc ex sentẽtia paucorum, sed multorum, & sapientum, & proborum debet geri bellum. 
 
¶ Tertia propositio, Alii* minores qui non admittuntur nec audiuntur apud principem aut in consilio publico, non tenentur examinare causas belli, sed possunt credentes maioribus licitè militare. Probatur primò, Quia nec fieri potest, nec expediret reddere rationem negotiorum publicorum omnibus de plebe. Item quia homines inferioris ordinis, etiam si intelligerent iniustitiam belli, prohibere non possent, & sententia eorum non audiretur. ergo frustra examinarent causas belli. Item quia eiusmodi hominibus, nisi contrarium constiterit, sufficiens argumentum debet esse pro iustitia belli, quòd publico consilio & authoritate geratur. ergo non est opus illis ulteriori examinatione. 
 
¶ Quarta propositio, Nihilominus* possent esse talia argumenta & indicia de iniustitia belli, quòd ignorantia non excusaret etiam huiusmodi subditos militantes. Patet, Quia posset esse talis ignorantia affectata, & prauo studio aduersus hostes cõcepta. Item aliâs infideles excusarentur, sequẽtes principes suos in bello contra Christianos, & non liceret illos interficere: quia certum est, quòd credunt se habere iustam causam belli. Item excusarentur milites, qui crucifixerunt Christum ex ignorantia, sequentes edictum Pilati. Item etiam excusaretur populus Iudęorũ, qui persuasus à maioribus, clamabat, Tolle, tolle, crucifige eum. 
 
¶ Tertiũ dubiũ, Quid* faciendum cũ iustitia belli dubia est, hoc est cum in utrãque partem sunt rationes apparentes & probabiles. Prima propositio, Quo ad ipsos principes uidetur, ꝙ si unus est in legitima possessione, quòd manente dubio non possit alius bello, et armis repetere. Vt, exempli gratia, si rex Francorum est in legitima possessione Burgũdiæ, si etiam est dubium an habeat ius ad illam necne, non uidetur quòd Imperator possit armis repetere: & econtrario Rex Francorũ Neapolim aut Mediolanũ, si dubium est cuius iuris sint. Probatur, Quia in dubiis melior est cõditio possidentis. ergo nõ licet spoliare possessorem pro re dubia. Item si res ageretur coram iudice legitimo, nũquam in re dubia spoliaret possessorem. ergo dato quod illi principes, qui prætendunt ius, sint iudices in illa causa, nõ potest licitè spoliare possessorem manente dubio de iure. Item in rebus & causis priuatorum nunquam in causa dubia licet spoliare possessorẽ legitimũ: ergo nec in causis principum. leges enim sunt principum. si ergo secundum leges humanas non licet in causa dubia spoliare legitimum possessorem, ergo meritò potest obiici principibus, Patere legem, quam ipse tuleris. Quod enim quisque iuris in alios statuit, ipse eodem iure uti debet. Item aliâs esset bellum iustum ex utraque parte, & bellum nunquam cõponi posset. Si enim in causa dubia licet uni armis repetere, ergo alteri defendere: & postquam unus recuperasset, posset iterum alius reposcere. & sic nunquam esset finis bellorum cum pernicie & calamitate populorum. 
 
¶ Secunda propositio, Si* ciuitas, aut prouincia, de qua dubitatur, non habet legitimum possessorẽ, ut si deserta est morte legitimi domini, & dubitatur an hæres sit rex Hispaniæ, aut rex Gallorum, nec potest certum sciri: iure uidetur, quòd si unus uelit componere, & diuidere, uel compensare pro parte, quòd alter tenetur recipere conditionem, etiam si sit ui potẽtior, & possit armis totum occupare: nec haberet iustam causam belli. Probatur, Quia alius non facit iniuriam in pari causa, petendo æqualem partem. Item in priuatis causis, etiam in re dubia, non liceret totum occupare. Item eodem modo bellum esset iustum ex utraque parte. Item iustus iudex neutri totum addiceret & attribueret. 
 
¶ Tertia propositio, Qui* dubitat de iure suo etiam si pacificè possideat, tenetur examinare causam diligenter, & audire pacificè rationes alterius partis, si fortè possit certum scire uel pro se, uel pro alio. Hæc probatur, Quia iam non bona fide possidet qui dubitat, & negligit scire ueritatem. Item in causa matrimoniali, si quis etiam legitimus possessor incipit dubitare ueritatem, utrum hęc mulier sit sua, uel alterius: certum est quòd tenetur rem examinare. ergo eadem ratione in aliis causis. Itẽ principes sunt iudices in propriis causis, quia non habent superiores. sed certum est quòd si quis cõtra legitimum possessorẽ opponit aliquid, quòd iudex tenetur examinare causam. ergo etiam principes in re dubia tenentur examinare causam. 
 
¶ Quarta propositio, Examinata* causa quãdiu rationabiliter perseuerat dubium, legitimus possessor nõ tenetur cedere possessioni, sed potest licitè retinere. Patet primò, Quia iudex non posset eum expoliare: ergo non ipse tenetur cedere, nec in toto, nec in parte. Item in causa matrimoniali non tenetur cedere. ut in c. inquisitiõi. de sentẽtia excõmunic. & in c. Dominus. de secũdis nup. ergo nec in aliis causis. Et Adrianus{ Adrianus. } expressè q. secunda quotlibet. secundo tenet, quòd dubitans, licitè potest retinere possessionem: hoc quo ad ipsos principes in re dubia. Sed quo ad subditos indubio belli iusti, Adrianus quidẽ quotlibeto secundo, ad primum argumentum principale dicit, quòd subditus dubitans de iusticia belli, id est utrum causa, quæ allegatur, sit sufficiens, uel simpliciter an subsit causa sufficiens ad iudicandum bellum: non potest licitè etiam ad imperium superioris militare in tali bello. Probat, Quia exponit se periculo peccati mortalis. Item quia non est ex fide, quod secundum doctores & ueritatem, non solùm intelligitur contra conscientiam certam, aut contra opinatiuam, sed etiam contra dubiam. 
 
¶ Sed sit quinta propositio, Primò non* est dubiũ, quin in bello defensiuo liceat subditis in re dubia sequi principẽ suũ in bellum, imò quòd teneantur sequi, sed etiam de bello offensiuo. Probatur primò, quia princeps, ut dictum est, nec potest semper, nec debet reddere subditis rationes belli: & si subditi nõ possint militare nisi postquam scirent iustitiam belli, respublica periclitaretur uehementer, & pateret iniurię ostium. Item in dubiis tutior sequenda est pars. sed si subditi in casu dubii nõ sequantur principem suum in bellum, expoponunt se periculo prodẽdi hostibus rempublicam: quod multo grauius est, quàm pugnare contra hostes cum dubio. ergo debent potiùs pugnare. Item manifestè probatur, Quia lictor tenetur exequi sententiam iudicis etiã si dubitet an sit iusta. contrarium enim esset ualde periculosum. Item hoc argumentum uidetur defendere Augus.{ Augstu. } contra Manich. Iustus si forte etiam sub rege homine sacrilego militet, rectè potest eo iubente bellare: si, quod sibi iuuetur, uel non esse contra Dei præceptũ, certum est, uel utrum sit, certum nõ est 23. q. 1. quod culpatur. Ecce August. diffinientem expressè, quòd si non est certum, id est si dubiũ est an sit contra Dei præceptum, quòd licitũ est subdito bellare. Nec Adrianus se expedire potest ab illa Augustini authoritate, quãuis se in omnem partem tutat. sine dubio enim conclusio nostra est determinatio August. Nec ualet dicere, quòd talis debet tollere dubium, & formare sibi conscientiam, quòd bellum sit iustum: nam stat quòd nõ possit sicut in aliis dubiis. Adrianus autem uidetur errasse in hoc, ꝙ putauit, si dubito an hoc bellum sit iustũ principi uel contrarium, sit causa iusta huius belli, quòd statim cõsequatur, quòd dubito utrum liceat mihi ire ad hoc bellum nec ne. Fateor enim quòd nullo modo licet facere contra dubium conscientiæ, & si dubito, an liceat mihi facere hoc, necne, pecco si faciam. sed non sequitur, dubito an sit iusta causa huius belli, ergo dubito an liceat mihi bellare, uel militare in hoc bello. Imò oppositum sequitur. Si enim dubito an bellum sit iustum, sequitur quòd licet mihi ad imperium principis mei militare. sic non sequitur, lictor dubitat an sententia iudicis iusta sit, ergo dubitat an liceat exequi sententiam, imò scit quòd tenetur exequi. & dubito an hæc sit uxor mea, ergo teneor ei reddere debitum. 
 
¶ Quartum dubiũ est,* An possit esse bellum iustum ex utraque parte. Prima propositio, Seclusa ignorantia manifestum est, quòd nõ potest contingere. Quia si constat de iure & iustitia utrius partis, nò licet in contrarium bellare, nec offendendo, nec defendendo. Secunda, Posita ignorantia probabili facti aut iuris potest esse ex ea parte qua uera iustitia est, bellum iustum per se, ex altera autem parte bellũ iustum, id est excusatum à peccato bona fide. Quia ignorantia inuincibilis excusat à toto. Item saltem ex parte subditorum sæpe potest contingere. Dato enim quòd princeps, qui gerit bellum iniustum, sciat iniustitiam belli, tamen (ut dictum est) subditi bona fide possunt sequi principem suum: & sic ex utraque parte subditi licitè pugnant. 
 
¶ Sed ex hoc sequitur quintum dubiũ, Vtrũ * qui ex ignorantia sequutus est bellum iniustum, si postea constiterit ei de iniustitia belli, utrum teneatur restituere, siue loquamur de principe, siue de subdito. Prima proposito, Siquidem habebat probabilitatẽ de iustitia belli, tenetur adueniente notitia de iustitia, restituere ablata, quæ nõ dum consumpsit, id est quantum factus est locupletior: non autẽ quæ consumpsit, quia regula iuris est, quòd qui nõ est in culpa, non debet esse in damnum suum: sicut qui bona fide fuit in conuiuio lautissimo furis, & res furtiuæ consumptæ sunt, non tenetur restituere, nisi fortè quantum domi consumpsisset. Si autem dubitauit de iniustitia belli, sequutus authoritatẽ principis. Syluest. in uerb. bellum, primo, §. 9. dicit, quòd tenetur de omnibus, quia mala fide pugnauit. 
 
¶ Sed sit secunda propositio conformiter ad suprà dicta, Quòd nec iste tenetur de cõsumptis, sicut nec alius. quia (ut dictum est) licitè, & bona fide pugnauit. Sed esset uerum, quod Syluester dicit, si re uera dubitasset, an liceret ire ad bellum, quia iam facit contra cõscientiã. Sed est multùm considerandum, quòd stat, ꝙ bellum sit iustum & licitum per se, illicitum autẽ Christianis: stat enim quòd quis habeat ius ad recuperandam ciuitatem, aut prouinciam, & tamen ratione scandali fiat prorsus illicitum. cùm enim, ut suprà dictum est, bella geri debeant pro bono communi, si ad recuperandam unam ciuitatem, necesse est ꝙ sequantur maiora mala in repub. ut uastatio multarũ ciuitatum, cædes magna mortalium, irritatio principum, occasiones nouorum bellorum in perniciem ecclesiæ: item quòd paganis detur opportunitas inuadendi & occupandi terras Christianorum: indubitatum est quin teneatur princeps potiùs cedere iuri suo, & abstinere se bello. Clarum est enim quòd si rex Gallorum ex gratia haberet ius ad recuperandum Mediolanum, ex bello autẽ & regnum Galliæ, & ipsa prouincia Mediolanẽsis patientur intoleranda mala, & calamitates graues: non licet ei recuperare. quia bellum ipsum aut fieri debet, uel propter bonũ Galliæ, aut Mediola nenses. quando ergo ecõtra utriusque magna mala ex bello futura sunt, non potest bellum iustum esse. 
 
¶ Circa aliam quæstionem quantum liceat in bello iusto, sunt etiã multa dubia. Primũ,* An liceat in bello interficere innocentes. & uidetur quòd sic, quia filii Israël primò interfecerũt infantes, ut patet Ios. 6.{ Iosue. 6. } in Iericho. & postea Saul 1. Reg. 15.{ 1. Reg. 15. } interfecit pueros in Amalec. utrunque ex authoritate, & mãdato Domini. Quæcunque autem scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt, ut patet ad Rom. 15.{ Rom. 15. } ergo & nunc si bellum sit iustum, licebit interficere innocentes. De hoc dubio sit prima propositio, Nunquã* licet per se & ex intentione interficere innocẽtẽ. probatur primo Exod. 23. Insontem & iustum non occides. Secundò, Fundamentum iusti belli est iniuria, ut suprà ostensum est. sed iniuria non est ab innocentè: ergo non licet bello uti contra illud. Tertiò, Non licet in republica pro delictis malorum interficere innocentes: ergo etiam nec pro iniuria malorum licet punire innocentes apud hostes. Quartò, Aliâs iam bellum esset iustum ex utraque parte, seclusa ignorantia: quod esse non potest, ut ostensum est. Et patet consequẽtia, quia innocentes, certum est quòd possent se defendeee contra quemcunque conantem interficere. Et confirmatur totũ hoc Deutero. 2.{ Deutero. 2. } Mãdauit filiis Israël, ut cùm ui ceperint ciuitatẽ, alios quidẽ interficiãt, parcant autẽ mulieribus, & paruulis. Ex quo sequitur, ꝙ* etiã in bello cõtra Turcas nõ licet interficere infantes. patet, quia sunt innocentes.Imò nec fœminas inter infideles. patet, quia tũ ad bellũ spectat, pręsumuntur innocẽtes, nisi fortè cõstaret de aliqua fœmina, ꝙ esset in culpa. Imò idẽ uidetur iudiciũ de innoxiis agricolis apud Christianos, imò de alia gẽte togata, & pacifica, quia omnes præsumũtur innocẽtes, nisi cõtrà constaret. Hac etiã ratiõe nec peregrinos, nec hospites qui uersant̃ apud hostes quia præsumunt̃ innocentes, nec re uera sunt hostes. Eadem ratione nec clericos, quia præsumuntur innocentes in bello, nisi constet de contrario, ut cùm actualiter pugnat. 
 
¶ Secũda ꝓpositio, Per* accidẽs autẽ etiã sciẽter aliquando licet interficere innocẽtes, putà cùm oppugnatur arx, aut ciuitas iustè, in qua tamen constat multos esse innocẽtes, nec possunt machinę solui & alia tela, uel ignis subiici ædificiis, quin etiam opprimantur innocentes, sicut nocentes. Probatur, Quia aliâs non posset geri bellum contra ipsos nocentes, & frustraretur iustitia bellantium: Sicut ecõtrariò si oppidum oppugnatur iniustè, & iustè defenditur, licet mittere machinas, & alia tela in obsessores, & in castra hostiũ, dato quòd inter illos sint aliqui pueri aut fuerint innoxii. Sed tamen est cõsiderandum, quod paulo antè dictũ est, quòd oportet cauere ne ex ipso bello sequãtur maiora mala, quàm uitẽtur per ipsum bellum: si enim ad summam belli uictoriam parum confert expugnare arcem, aut oppidum, ubi est præsidium hostium, & sunt multi innocentes, non uidetur quòd liceat ad expugnandum paucos nocentes, occidere multos innocentes, subiiciendo ignem, uel machinas, uel alia ratione, qua indifferẽter opprimantur innocentes cum nocentibus. Et tandem nunquam uidetur licitum interficere innocentes, etiam per accidens, & præter intẽtionem, nisi quando bellum iustum expediri & geri aliter non potest, iuxa illud Matth. 13.{ Matt. 13. } Sinite crescere zizania, ne fortè colligẽtes zizania, eradicetis simul & triticum. Sed circa hæc potest dubitari, An* liceat interficere innocentes, à quibus tamen in futurum imminet periculum, putà, pueri Saracenorum sunt innocentes: sed timendum meritò est, ne facti adulti, pugnent contra Christianos, & inferant bellum cum periculo. Et præterea etiam togati puberes apud hostes, qui non sunt milites, præsumuntur innocẽtes: sed isti armabuntur postea in milites, & inferẽt periculum, an liceat tales interficere. Et uidetur quòd sic, eadem ratione qua per accidens licet interficere alios innocentes. Item Deuteron. 20. præcipitur filiis Israël, ut cùm expugnauerint aliquam ciuitatem, interficiant omnes puberes, nõ est autem præsumendum, quòd omnes essent nocentes. Respõdetur ad hoc, licet posset fortasse defendi, quòd in tali casu possint interfici. Tamen credo, quòd nullo modo licet, quia non sunt facienda mala, ut uitentur etiam alia mala maiora. & intolerabile est, quòd occidatur aliquis pro peccato futuro. Et præterea sunt alia remedia ad cauendum in futurum ab illis, ut captiuitas, exilium, &c. ut statim dicemus. Vnde sequitur, quòd siue iam parta uictoria, siue in actu bellum geratur, si constat de innocentia alicuius militis, & milites possunt cum liberare, tenentur cum saluare. Ad argumẽtũ in cõtrariũ, respõdeo, ꝙ illud factũ fuit speciali mãdato Dei, qui iratus, & indignatus contra populos illos, uoluit perdere omnino. sicut misit ignem in Sodomam & Gomorrham, qui deuoraret tam innocentes, quàm nocentes: ipse autẽ est dominus omnium, nec dedit hanc licentiam ex lege communi. Et ad illud Deuterono. 20. posset eodem modo responderi: sed quia illic data est lex belli cõmunis in omne tẽpus futurũ, potiùs uidetur, ꝙ illud Dominus dixit, quia reuera omnes puberes reputantur in ciuitate inimica nocentes, & non possunt distingui innocentes à nocentibus: ideo omnes possunt interfici. 
 
¶ Secũdũ dubiũ est, An* liceat spoliare innocẽtes inter hostes: sitq́ue prima proposi. Certũ est ꝙ licet spoliare innocẽtes bonis & rebus, ꝗbꝰ hostes aduersum nos usuri sunt, ut armis, nauibus, machinis. Patet, Quia aliter uictoriã consequi non possemus. quæ est finis belli, imo etiam licet accipere pecunias innocentum, & comburere, & corrumpere frumenta, occidere equos, si ita opus est, ad debilitãdum hostium uires. Ex quo sequitur corollarium, quòd si bellum sit perpetuum, licet indiferenter expoliare omnes apud hostes tam nocentes quàm innocentes: quia ex opibus. suorum hostes alunt bellum iniustum, & econtra debilitantur uires eorũ si ciues eorum spoliantur. 
 
¶ Secunda propositio, Si* bellum satis commodè geri potest, nõ spoliando agricolas aut alios innocentes, uidetur quòd non liceat eos spoliare. Hoc tenet Syluest. in uerbo bellũ. §. 10.{ Syluest. } quia bellũ fundatur in iniuria, ergo non licet iure belli uti in innocentes, si aliunde potest recompensari iniuriæ. Imò addit Syluest. quòd etiam si fuerit iusta causa spoliandi innocentes, quòd transacto bello, tenetur uictor restituere illis quicquid superest. Sed hoc non puto esse necessarium: quia, ut infrà dicitur, si iure belli factum est, omnia cedunt in fauorẽ & ius, iustum bellum gerentium. unde si licitè sunt capta, puto quòd non sunt obnoxia restitutioni. Dictum tamen Syluestri pium est, & non improbabile. Spoliare autem peregrinos, & hospites, qui sunt apud hostes, nisi constet de culpa illorum, nullo modo licet, quia illi non sunt de numero hostium. 
 
¶ Tertia propositio, Si* hostes nolunt restituere res iniuria ablatas, & non possit, qui læsus est, aliunde commodè recuperare, potest undecunque satisfactionem capere, siue à nocentibus, siue ab innocentibus. Vt si latrones Galli fecerint prædas in agrum Hispanorum, & rex Francorum nolit cogere illos ad restitutionem, cùm possit, possunt Hispani authoritate principis spoliare mercatores Gallos, aut agricolas quantum cunque innocentes: quia licet fortè à principio respu. aut princeps Gallorũ nõ fuerit in culpa: iam est in culpa, quia negligit uindicare, ut ait Aug.{ August. } qđ improbè à suis factũ est, & princeps: læsus potest ex omni mẽbro & parte reipu. satisfactionẽ accipere. Vnde literæ marcharum, aut repræsaliarum, quæ à principibus in huiusmodi casibus conceduntur, non sunt per se iniustæ, quia per negligentiam, & iniuriam alterius principis, concedit læso suus princeps, ut possit recuperare bona sua etiam ab innocentibus. sunt autem periculosæ, & præbent occasionem rapinarum. 
 
¶ Tertium dubium, Dato quòd* non liceat interficere pueros & alios innocentes, an saltem liceat ducere illos in captiuitatem, & seruitutem. Sitq́ue pro illius declaratione unica propositio, Eodem modo licet ducere innocẽtes in captiuitatem, sicut licet spoliare illos, quia libertas & captiuitas inter bona fortunæ reponuntur: unde quando bellum est talis cõditionis, quòd licet spoliare indifferenter omnes hostes, & occupare omnia bona illorum, etiam licet ducere in captiuitatem omnes hostes siue nocentes, siue innocentes. & cùm bellum aduersus paganos sit huiusmodi, quia est perpetuum, & nunquam satisfacere possunt pro iniuriis, & damnis illatis: ideo non est dubitãdum quin liceat & pueros, & fœminas Saracenorum ducere in captiuitatem, & seruitutem. sed quia iure gentium inter Christianos uidetur receptum, ut Christiani iure belli non fiãt serui (in bello quidem inter Christianos) licet, si ita opus est, ad finem belli captiuos ducere etiam innocentes, ut pueros & fœminas: non quidẽ in seruitutẽ, sed ut pro illorum redemptione pecunias recipiamus. Quod tamẽ extendẽdum non est ultrà, quàm belli necessitas postulet, & cõsuetudo legitimè belligerantium obtinuit. 
 
¶ Quartum dubium est, Vtrum* saltem obsides, qui uel tempore induciarum, uel per acto bello ab hostibus recipiunt̃, interfici possint, si hostes fidem fregerint, & conuentis nõ steterint. Respondeo per unicam conclusionem, Quòd si obsides aliâs sint de numero nocẽtũ, putà qui tulerunt contra eos arma, interfici iure possunt in eo casu. Si autem sunt innocentes, ex suprà dictis constat, quòd interfici non possunt, ut cùm sunt pueri, aut fœminæ, aut alii innocentes. 
 
¶ Quintum dubium, An* saltem in bello liceat interficere omnes nocentes. Pro responsione notandum est, quòd ut ex suprà dictis patet, bellum geritur primò ad defendendum nos & nostra. Secundò, ad recuperandum res ablatas. Tertiò, ad uindicandum acceptam iniuriam. Quartò, ad pacem & securitatem parãdam. His præmissis sit prima propositio, In * ipso actuali conflictu pręlii, uel in oppugnatione, aut defensione ciuitatis licet indifferenter occidere omnes, qui cõtrà pugnant: & breuiter, quandiu res est in periculo. Hoc patet, Quia aliter rem bene gerere non possent bellantes, nisi tollẽdo omnes impedientes, & cõtrà pugnantes. Sed totum dubium est, & dificultas, an parta iam uictoria, & ubi periculum nõ est ab hostibus, an liceat interficere omnes qui contrà arma tulerunt. Et uidetur apertè quòd sic. Quia, ut suprà relatum est, inter præcepta militaria, quæ Dominus dedit Deutero. 20.{ Deutero. 20. } unum est, ut expugnata ciuitate hostium, interficerẽt omnes habitatores. Verba illius loci sunt hæc, Si quando accesseris ad expugnandam ciuitatem, offeres ei primùm pacem. Si receperit, & aperuerit tibi portas, cunctus populus, qui in ea est, saluabitur, & seruiet tibi sub tributo: sin autem fœdus inire noluerit, & cœperit contrate bellum, oppugnabis eam. Cumq́ue tradiderit Dominus Deus tuus eã in manu tua, percuties omne quod in ea est generis masculini in ore gladii, absque mulieribus, & infantibus. 
 
¶ Secunda propositio, Parta* uictoria, & rebus iam extra periculum positis, licet interficere nocentes. Probatur, Quia (ut iam dictum est) non solùm ordinatur bellum ad recuperãdas res, sed etiam ad uindicandum iniuriam: ergo pro iniuria præterita licet interficere authores iniuriæ. Item hoc licet in proprios ciues malefactores: ergo etiam in extraneos. quia (ut suprà dictum est) belli princeps iure belli authoritatem habet in hostes, sicut legitimus iudex, & princeps. Item, quia licet in præsentia non esset periculum ab hostibus, tamen in futurum securitas non haberetur nisi timore supplicii hostes continerentur. 
 
¶ Tertia propositio, Solùm* ad uindicandam iniuriam non semper licet interficere omnes nocẽtes. Probatur, Quia etiam inter ciues nõ liceret, ubi etiam esset delictum totius ciuitatis, aut prouinciæ interficere omnes delinquẽtes, nec in cõmuni rebelliõe liceret occidere, & perdere totũ populũ. Vnde pro simili facto Theodosius ab Ambrosio ab ecclesia est prohibitus. hoc enim esset cõtra publicũ bonũ, qđ tamẽ est finis belli, et pacis. ergo etiam nõ licet tollere omnes nocẽtes ex hostibus. Oportet ergo habere rationem iniuriæ ab hostibus acceptæ, & dãni illati, & aliorũ delictorũ. Et ex hac consideratione procedere ad uindictã, & animaduersionẽ omni atrocitate, & inhumanitate seclusa. In hoc enim proposito Cice. 2. Officio.{ Cicero 2. Officio. } ait, ꝙ animaduertẽdũ est in noxios quãtũ æquitas & humanitas patiãtur. & Salust,{ Salust. } Maiores nostri religiosissimi mortales nihil uictis eripiebant, præter iniuriæ licentiam. Aliquando* etiam licet & expedit interficere omnes nocẽtes. Probatur, Quia etiam bellum geritur ad pariendam pacem, & securitatem: sed aliquando aliter obtineri securitas nõ potest, nisi tollẽdo omnes hostes: & hoc maximè uidetur contra infideles, à quibus nunquam illis conditionibus pax æqua sperari potest. Et ideo unicũ remedium est, tollere omnes, qui contrà arma ferre possunt, modò iam fuerint in culpa. Et ita intelligendum est illud præceptum Deuter. Aliâs autem in bello cõtra Christianos nõ puto ꝙ hoc sit licitum. Cùm enim necesse sit ut ueniãt scandala (ut habetur Matt. 18.) & bella inter principes, si semper uictor interficeret aduersarios omnes, esset in perniciem generis humani, & Christianæ religionis, & orbis citò in solitudinem redigeretur: nec bella pro bono publico, sed in publicam calamitatẽ perditè gererentur. Oportet ergo ut pro mensura delicti sit plagarum modus, nec ultrà progrediatur uindicta, in quo etiam habenda est ratio & consideratio, quòd (ut suprà dictum est) subditi non tenẽtur, nec debent examinare causas belli, sed possunt sequi principem suum in bellum, contenti authoritate principis, & publici cõsilii: unde pro maiori parte, licet ex altera parte sit bellum iniustum, tamen milites qui ueniunt ad bellum, & pugnant in bello, aut defendunt, uel oppugnant ciuitates, ex utraque parte sunt innocentes. & ideo cùm iam uicti sunt, & non est periculum ab illis, credo quòd interfici non possunt, ne unus quidem ex illis, si præsumitur, quòd bona fide in prælium uenerunt. 
 
¶ Sextum dubium, An* liceat interficere deditos aut captiuos, supposito etiam quòd fuerunt nocentes. Respondetur, quòd per se loquendo, nihil obstat quominus capti in bello iniusto, aut dediti, si fuerunt nocentes, interfici possint, seruata æquitate: sed quia in bello multa iure gentium cõstituta sunt, uidetur receptum consuetudine, & usu belli, ut captiui parta uictoria (nisi fortè sint profugæ) & periculo transeunte, non interficiantur, & seruandum est ius gentium eo modo, quo inter bonos uiros seruari cõsuetũ est. De deditis autẽ non lego, nec audio talẽ consuetudinem, imò in deditionibus arcium ciuitatũ, solent qui se dederũt, cauere sibi cõditionibus, ut salua sint capita, & salui mittãtur: scilicet ueriti ne si simpliciter, & nullis cõditionibus dedãtur, interficiantur: & hoc aliquoties factũ legimus. Vnde nõ uidetur iniquũ, ut si oppidũ nihil cauendo dedatur, quin mandato principis, aut iudicis, aliqui qui fuerunt notiores, occidantur. 
 
¶ Septimum dubium, Vtrum* omnia capta in bello iusto fiant capientium, & occupantium. Prima propositio, Non est dubitandum, quin omnia capta in bello iusto usque ad sufficiẽtem satisfactionem rerum ablatarum per iniuriam, & etiam impensarum, ꝙ fiant occupantiũ. Nec indiget probatione: quia ille est finis belli, sed seclusa cõsideratiõe & restitutionis & satisfactiõis. Sed stando in iure belli distinguendũ uidetur: nã capta in bello aut sunt mobilia, ut pecuniæ, uestes, argẽtũ, aurum: aut immobilia, ut agri, oppida, arces. 
 
¶ Secunda propositio, Mobilia* quidem iure gentium omnia fiunt occupantis, etiam si excedant compensationem damnorum. hoc patet ex l. si quid in bello. & l. hostes ff. de capti. & c. ius gentium. 1. distinctio. & expresiùs Instituta de rer. diuis. §. itẽ ea quæ ab hostibus. ubi dicitur, ꝙ iure gentium, quæ ab hostibus capiuntur, statim nostra fiunt, adeò ut etiam liberi homines in nostram seruitutem deducãtur. Et Ambros. libro de patriarch.{ Ambro. } dicit, cum Abraham occidit quatuor Reges, prædam quidem fuisse Abrahæ uictoris, quanquam recusauit accipere, Genes. 14.{ Genes. 14. } & 24. q. 5. Et confirmatur ex authoritate Domini, Deuterono. 25.{ Deutero. 25. } ubi de ciuitate expugnanda dicit, Omnẽ prædam exercitui diuides, & comedes de spoliis hostium tuorum. Hanc sententiam tenet Adrianus in quæstione de restitutione, in particulari quęstione de bello. Et ita Syluest.{ Syluest. } in uerbo, bellum, §. 1. &. §. 9. quòd qui iustè pugnat, non tenetur restituere prædam, 23. q. 7. si de rebus. Ex quo infert, quòd capta in bello iusto, non compensantur cum debito principali: ut tenet etiam Archi. 23. q. 2. Dominus noster. ita tenet Bar. in. d. l. si quid in bello: & hoc intelligitur, etiam si hostis sit paratus aliis satisfacere de damno & iniuriis. Quod tamen limitat Syluest. & bene, quo usque secũdũ ęquitatem sit sufficienter satisfactum de damno & iniuria. Non enim est intelligendum, quòd si Galli exciderint unum pagum, aut ignobile oppidum Hispaniæ, quòd liceat Hispanis etiã (si possint) prædari totam Galliam. sed pro modo, & qualitate iniuriæ arbitrio boni uiri. 
 
¶ Sed ex hac determinatione sequitur dubium, An* liceat permittere militibus ciuitatem in prædam. Respondetur, & sit tertia propositio, Hoc de per se non est illicitum, sed necessarium est ad bellum gerẽdum, uel deterrendos hostes, uel ad accẽdendum militum animos. Ita Syluest. §. 10.{ Syluest. } Sicut etiam licet incendere ciuitatem ex rationali causa. Sed tamen quia ex huiusmodi permissionibus sequuntur plurima multa sæua, crudelia præter omnem humanitatem, quæ à barbaris militibus committuntur, innocentum cędes & cruciatus, uirginum raptus, matronarum stupra, templorum spolia: ideo sine dubio, sine magna necessitate, & causa maximè ciuitatem Christianam prædæ tradere periniquum est. Sed si ita necessitas belli exigat, non est illicitum, etiam si crudele sit, quòd milites aliqua huiusmodi fœda, & illicita patrent, quæ tamen duces & interdicere & quàm possunt, prohibere tenentur. 
 
¶ Quarta propositio, His omnibus nõ obstãtibus, nõ* licet militibus sine authoritate prædas agere, aut incẽdia facere, quia ipsi non sunt iudices, sed executores, & tenentur ad restitutionem. 
 
¶ Sed de bonis & de rebus immobilibus maior difficultas est, & sit quinta propositio, Nõ * est dubiũ quin liceat occupare & tenere agrũ, & arces, & oppida hostiũ, quantum necessarium est ad compẽsationem damnorum illatorum: putà si hostes diruerunt arcem nostram, incenderunt ciuitatem, syluas, aut uineas, aut oliueta: licebit occupare uicissim agrum hostium, aut arcem, aut oppidum, & tenere. Si enim licet capere recompensationem ab hostibus pro rebus ablatis: certum est quòd iure diuino, & naturali, non plus licet hanc recompẽsationẽ accipere in rebus mobilibus, quàm in immobilibus. 
 
¶ Sexta propositio, Etiam* ad parandam securitatem, & uitandum periculum ab hostibus, licet occupare, & tenere arcem aliquam, aut ciuitatem hostium necessariam ad defensionem nostram aut tollendam hostibus occasionem, unde possint nocere. 
 
¶ Septima propositio, Etiam* pro iniuria illata, & nomine pœnæ, hoc est in uindictam, licet pro qualitate iniuriæ acceptæ multare hostes parte agri, aut etiam hac ratione occupare arcem, aut oppidum. sed hoc, ut diximus, debet fieri cum moderamine, & non quãtum uiribus & potentia armorum occupari & expugnari potest. Et si necessitas, & ratio belli postulat, ut maior pars agri hostium occupetur, & plures ciuitates capiantur, oportet ut compositis rebus, & peracto bello restituantur, tãtum retinendo, quantum sit iustum pro recõpensatione damnorum, & impensarum, & pro uindicta iniuriæ, seruata æquitate, & humanitate, quia pœna debet esse proportionata: & intolerabile esset, quòd si Galli agerent prędas in pecora Hispanorum, uel incenderent pagũ unum, quòd liceret occupare totum regnum Frãcorũ. Quòd autẽ hoc titulo liceat occupare, aut partẽ agri, aut aliquam ciuitatẽ hostiũ, patet 1. Deut. 20.{ Deuter. 20. } ubi datur licẽtia in bello occupandi ciuitatẽ, qui pacẽ recipere uoluerint. Itẽ malefactores intraneos licet punire hoc modo, scilicet priuare illos domo, aut agro, aut aut arce ꝓ rei qualitate. ergo etiã extraneos. Itẽ superior iudex potest cõmodè de multare authorem iniuriæ, tollendo scilicet ab eo ciuitatẽ, aut arcẽ. ergo & princeps, qui læsus est, hoc poterit, quia iure belli factus est tanquam iudex. Item imperium Romanum hoc modo & titulo auctum & amplificatum est, occupando scilicet iure belli ciuitates & prouincias hostiũ à quibus iniuriam acceperant, & tamen imperium Romanorum tanquam iustum & legitimum defenditur ab August. Hieronymo, Ambro. Thoma, & aliis sanctis doctoribus. Imò posset uideri approbatum à Domino in illo loco, Reddite quę sunt Cæsaris Cæsari, & à Paulo, qui Cæsarem appellauit, & ad Roma. 13.{ Roma. 13. } admonet potestatibus sublimioribus, & principibus subditos esse, & tributa pẽdere, qui eo tempore omnes habebant authoritatem ab imperio Romano. 
 
¶ Octauum dubium, Vtrum* liceat imponere uictis hostibus tributa. Respondetur, quòd sine dubio licet, non solùm ad compensandũ damna, sed etiam ratione pœnæ, & in uindictam. Hoc satis patet ex supradictis ex illo loco Deutero. 20.{ Deute. 20. } ubi dicit, quòd postquam ex iusta causa accesserint ad expugnandum ciuitatem, si receperit eos, & aperuerit portas, cunctus populus, qui in ea est, saluabitur, & serui et illis sub tributo, & hoc ius, & usus belli obtinuit. 
 
¶ Nonum dubium, An* liceat deponere principes hostium, & nouos ponere & constituere, uel sibi retinere principatum. Prima propositio, Hoc non passim, & ex quacunque causa belli iusti licet facere: ut patet ex dictis. Nam pœna non debet excedere quãtitatẽ & rationẽ iniurię, imò pœnæ sunt restringẽdæ, & fauores ampliandi, quæ est nõ solũ regula iuris humani, sed etiã naturalis, & diuini: ergo dato ꝙ iniuria illata ab hostibus sit sufficiẽs causa belli, non semper erit sufficiens ad exterminationem principatus hostis, & ad depositionem legitimorum, & naturalium principũ. hoc enim esset prorsus sæuum & inhumanum. 
 
¶ Secunda propositio, Non* est negandum quin aliquando possint contingere sufficientes & legitimæ causæ uel ad mutandos principes uel ad occupandum principatum: & hoc uel pro multitudine & atrocitate damnorum & iniuriarum, uel maxime quando aliter securitas & pax ab hostibus obtineri non potest: & immineret grãde periculum reip. ab illis, nisi hoc fieret. Hoc patet. Si enim licet occupare ciuitatem ex causa, ut dictum est, ergo tollere principem ciuitatis. & eadem est ratio de prouincia, & principe prouinciæ, si causa maior cõtingat. Sed notã dũ circa 6. 7. 8. & 9. dubiũ, quòd aliquando, imò frequenter non solùm subditi, sed etiam principes ipsi, qui re uera nõ habent causam iustam, tamen bona fide gerũt bellum, ita inquam bona fide, quòd excusantur ab omni culpa, putà cùm facta diligẽti examinatione, ex sentẽtia doctorum, & bonorũ uirorũ geritur bellum. Et cùm nemo debeat sine culpa puniri in tali casu, quãuis liceat uictori recuperare res ablatas, & fortè impẽsam belli: tamen sicut nõ licet parta uictoria quẽcunque interficere, ita nec ultra iustam satisfactionẽ occupare, nec exigere in rebus temporalibus. quia omnia alia fieri non possunt, nisi nomine pœnæ, quæ in innocentes cadere non debet. Ex his omnibus possunt componi pauci canones, & regulæ belligerandi. Primus canõ,* Supposito quòd princeps habet authoritatem gerendi bellum, primùm omnium debet nõ quærere occasiones, & causas belli: sed si fieri potest, cũ omnibus hominibus pacem habere, ut Paulus præcepit ad Ro. 12.{ Roma. 12. } debet autem recogitare, quòd alii sunt proximi, quos tenemur diligere sicut nosipsos, & quòd habemus omnes unum communẽ Dominum, ante cuius tribunal tenemur rationem reddere. Est enim ultimæ immanitatis, causas quærere, & gaudere, quòd sint ad interficiendum, & perdendum homines quos Deus creauit, & pro quibus Christus mortuus est: sed coactũ & inuitũ uenire oportet ad necessitatem belli. Secundus canon, Conflato iam ex istis causis bello oportet illud gerere nõ ad perniciem gentis, contra quam bellandum est, sed ad cõsequutionem iuris sui, & defensionem patriæ, & reipublicæ suæ, & ut ex illo bello pax aliquando, & securitas consequatur. Tertius canon, Parta uictoria, & confecto bello, oportet moderatè, & cum modestia Christiana, uictoria uti, & oportet uictorem existimare se iudicem sedere inter duas respub. alteram, quæ læsa est, alteram, quæ iniuriam fecit: ut nõ tanquam accusator, sed tanquam iudex sentẽtiam ferat, qua satisfieri quidem possit reipublicæ læsæ. Sed quantum fieri poterit, cum minima calamitate, & malo reipublicæ nocentis. & satis est, ut castigatis nocentibus, quantum licuerit: & maximè, quia ut plurimum inter Christianos tota culpa est penes principes. Nã subditi bona fide pro principibus pugnant: & est periniquũ, quod Poëta ait, "Vt quicquid" "delirant Reges," "plectantur" "Achiui." 






 REVERENDI PATRIS fratris francisci à Victoria relectio De matrimonio. 
 
 SVMMA. -  1 Matrimonium quid sit. -  2 Matrimonij quotuplex finis. -  3 Ius conueniendi, an satis sit ad matrimonij essentiam. -  4 Consensus inter uirum & fœminam, an sit de ratione matrimonij. -  5 Matrimonium quantum ad sui essentiam quid sit. -  6 Matrimonij uinculum, quomodo ex lege naturali aut diuina non contrahatur, nisi coniugum ipsorum consensu, licet Deus sine dubio, nullo consensu uiri & fœminæ interposito, constituere poßit. -  7 Matrimonium, quòd nulla authoritate humana possit constitui, nisi consensu contrahentium, probatur. -  8 Matrimonij consensus qualis sit, inquiritur. -  9 Canon, siue regula uniuersalis obseruanda, si ex aliquo pacto, aut stipulatione non statim ab initio oriatur matrimonium. -  10 Matrimonium siquis deceptus contrahat, an teneat. -  11 Ecclesia sicut aliquas personas sua authoritate reddit illegitimas ad contrahendum, an princeps hoc possit facere. -  12 Authoris sententia pro dubio, An princeps secularis poßit ponere impedimentum matrimonio. DE MATRIMONIO uerba facturus sum, Patres grauissimi, uiriq́ue tum religiosissimi, tum ornatissimi. Nec enim mihi integrum fuit per amicos & necessarios argumentum, quod fueram meditatus, tractare, & mea professione, & uestra expectatione fortasse non indignum. Cùm enim superioribus diebus delata esset in hãc uniuersitatẽ causa de matrimonio illustrissimorum principum, regumq́ue Anglorum, atque per aliquot dies in illos grauissimo doctorum, atque magistrorum iactata senatu, atque uentilata fuerit: contenderunt à me nonnulli mei inuicem studiosi, ut de ea re prima mea relectione dissererem: quibus, quia negare nõ licebat, cùm recepissem, necessariũ mihi fuit, ut hoc alieno ære hodierna die me exoluerem. Quanquam profectò tot se mihi mala tam grauem causam aggresso obiecerũt, ut non mediocriter timeam, ne prius quàm ad illam penetrare possim, & tempore, & clepsidra, & uestra, quam mihi soletis pręstare, beneuola audientia destituar. Ergo utcunque res cessura sit, uestrum erit, & si quod expectabatis, audieritis, & quæ expectabatis, adhuc desideraueritis, meo nomini boni consulere, & meis conatibus & studiis (ut hactenus fecistis) uel fauere, uel conniuere. ¶ Locus igitur à me relegendus in præsentiarum, & commentandus habetur Matth. 19.{ Matth. 19. } & infertur à Magistro sententia. 4. libro, Quod Deus coniunxit, homo non separet. In cuius loci explicatione tres erunt quæstiones & partes. In prima de constitutione matrimonii. In secunda de impedimentis, in tertia de dissolutione agendum est. Et quia secundum Ciceronem 1. Officiorum{ Cicero. }, omnis, quę à ratione suscipitur de aliqua re institutio, debet à definitione proficisci: ideo ante omnia quæritur* quid sit matrimonium, an (ut quidam putant) matrimonium sit ius inter uirum, & fœminam, quo mutuò liceat uti ad liberorũ procreationem, aut (ut simpliciùs dicam) ad copulã carnalem. Et uidetur quòd sic: quia omnis usus fœminæ extra matrimoniũ est illicitus. ergo matrimonium est ius huius usus. Pręterea per matrimoniũ nihil aliud uidetur fieri, quàm quòd uir, & mulier consequantur facultatem utendi inuicem corporibus suis, ad usus generationis: & sic facultas hæc nihil aliud uidet̃ esse, quàm ius licitè utendi: ergo in contrarium est, quòd matrimonium exigit inseparabilitatem, ut ex themate huius disputationis patet, & Aposto. 1. ad Cor. 7.{ 1. Corin. 7. } His, qui matrimonio iuncti sunt, præcipio, non ego, sed Dominus, uxorem à uiro non discedere: & si discesserit, manere innuptã, & uir uxorem non dimittat. Ad huius dubii explicationem præmitto fundamentum ex Aristo. 2. Phy. quòd res naturales, necessitates suas ex fine habent: matrimonium autẽ ab Aristotele in libro Politi. inter naturalia computatur. Dicit enim quòd homo plus est animal coniugale, quàm politicum: & tamen dicit hominẽ esse animal ciuile. habet ergo suos fines propter quos est institutũ. Deus autem, qui author, & institutor est matrimonii, illud non frustra, sed propter finem condidit. Est * autem duplex finis matrimonii secundum Aristotelẽ. Primus, & potissimus, atque adeò primarius, procreatio, & educatio prolis, & in esse rationali, hoc est, ad uitam & uirtutem ciuilem: quia dans formam, dat consequentia ad formam, ut dicitur in libr. 1. De genera. Ea, quæ rei naturali conueniunt, inquantum talis est, ut ignis dat non solùm formam ignis, sed & calorem, & alias proprietates ignis: sic etiam ad patres spectat, non solùm dare substãtiam, sed & quę hominis sunt, ut homo est, scilicet uitam secundum rationem, siue politicã. Est enim homo natura animal ciuile, sicut & ignis natura calidus: & ideò ad parentes spectat non solùm conferre necessaria ad uitam naturalem, sed etiam ad uitam ciuilem. Alter finis est, mutua obsequia, & officia inter uirũ & fœminam. Sicut enim homo est animal infirmum, & alterius operis egens, ideo est animal ciuile: ita quia nõ omnia munia ad uitam hominum degendam sunt competentia, aut omnino uiris, aut omnino fœminis, sed quædam spectant ad uiros, ut arare, ædificare & similia, quædam autem ad fœminas, ut nere, pinsere: ideò iunguntur mares & fœminæ. ¶ Loci primum fundamentũ est ad omnia penè, quæ in mea relectiõe disputaturus sum. Nã secundum Aristotelẽ libro De anima, dubia omnia cõtingentia de re aliqua, ex diffinitione illius soluẽda sunt. Ea autem, quæ sunt propter finem, optimè diffiniũtur per finem, quare & dubia incidentia de matrimonio ex fine matrimonii explicanda sunt. Sic ergo dico, ꝙ * ad matrimonii essentiã nõ satis est ius cõueniendi. Probatur, Nã si uagus concubitus esset licitus, non satis esset ad rationem matrimonii. Patet, Quia illo posito, frustraretur talis coniunctio utroque fine matrimonii. Probatur. Si enim etiam uagus concubitus esset licitus, scilicet liber congressus uiri cuiuslibet cũ qualibet fœmina, suus finis haberi nullo modo posset. Nam certè pręterquam quòd ex tali concubitu rara solet proles contingere, non posset proles commodè, aut procreari, aut educari, incerto scilicet patre, non solùm quoad ciuilem, sed & quantum ad naturalem uitã, cum fœmina sit infirmior, & improuidentior sine uiro, quàm ut totam filiorum curam sustinere possit: & certus pater esse non potest, si concubitus est promiscuus. & dato etiam, ꝙ una esset unius, sine tamen mutua obligatione impediretur adhuc uterque finis matrimonii. Nã neque procreatio prolis esset certa ex libera coniunctione, neque educatio à parentibus, qui inuicem conuiuere non tenentur, & instructio moralis esse uix posset, cũ oporteret filium apud matrem educari propter naturales necessitates, & rursum à patre doceri, qui tunc cum matre non habitaret. Præterea mutua obsequia & beneficia constare non possent, cùm omnis beneficentia ex amore proficiscatur, qui esse non posset uiri in fœminam, quæ alios uiros pateretur, nec fœminæ in uirum, qui cum aliis rem haberet. Atque ideò dico, quòd præter illud ius requiritur obligatio mutua certi uiri ad certam fœminam, & perpetua ad procreationẽ liberorũ. Probatur, Sine tali obligatione non constabit finis matrimonii: ea autẽ posita, cõstabit: ergo illa exigitur.{ Roman. 7. } Confirmatur ex Apost. ad Rom. 7. Mulier sui corporis potestatem non habet, sed uir: similiter & uir potestatem sui coporis nõ habet, sed mulier. ergo requiritur obligatio. ¶ Secundò dubitatur, & oritur dubium ex solutione primi dubii, An* de ratione matrimonii sit consensus inter uirum & fœminam. Et uidetur quòd sic, Quia de ratione matrimonii est obligatio, quæ non potest prouenire, nisi ex pacto, & consensu inter uirum, & fœminã. ergo exigitur contractus, uel pactum inter fœminam, & uirum. Et confirmatur, Nam ex sententia omnium iurisconsultorum, & theologorum, matrimonium non transigitur, aut cõficitur nisi consensu contrahentium, ut etiam Magister expandit, & decreta allegat. ergo. In contrarium est, quòd omne ius, quod alicui competere potest ex pacto, potest conuenire decreto legis superioris: in omnibus enim aliis negotiis, ut effectus, & obligatio, quæ nascitur ex cõtractu & pacto, potest aliunde oriri, ut seruitus, quæ ex pacto oriri potest, eadem ex iure belli & aliis causis constituitur. Item translatio hæreditatis, quæ pacto conficitur, eadem aut iure præscriptionis, aut alio titulo fieri potest. non ergo uidetur negãdum quin etiam obligatio maritalis, quæ contrahẽtium consensu, & pactione firmari solet, aliunde etiam possit proficisci. Pro solutione huius dubii dico, quòd de ratione matrimonii, absolutè loquendo, non est contractus, nec consensus inter uirum & fœminã. Probatur primò ex illo principio apud theologos acceptissimo, Quicquid Deus potest facere cũ causa secũda, potest se solo facere. si ergo pacto, & consensu uiri, & fœminæ constituitur matrimonium: ergo Deus se solo posset facere illam obligationem, non ex consensu, aut pacto aliquo uiri & fœminæ, si mutuò utrũque obligare posset ad coniunctionem maritalem, eodem modo, sicut pacto & coniũctione coniucti erant. Confirmatur, Quia Deus habet maius dominium super uirũ & fœminam, quàm ipsi inter seipsos: si ergo ipsi habent tradendi sui corporis potestatem: ergo etiam Deus. & tale matrimonium esset eiusdem rationis cum matrimonio ex pactis & consensu constituto: quia est obligatio eiusdẽ rationis, & ad eosdem fines: atque hoc negare, perinde esset ac si quis contenderet murẽ à sole generatũ, nõ esse uerum murem eiusdem rationis cum mure genito à patre: quod olim à legitima philosophia explosum est. Cõfirmat̃, Dominus pręcepit Oseę. 1.{ Oseæ. 1. } Sume tibi uxorẽ fornicariam, & fac tibi filios fornicationis. ex eo præcepto si fuisset de certa fœmina, potuisset Oseas illam etiam inuitã in uxorem accipere, quia iam erat facta ipsius, quod egregiè factum asserunt. atque hoc pacto nõ est necesse recurrere ad diuinam dispẽsationem in præcepto de fornicatione: quia Deus fecit, scilicet eam propriam Oseæ uxorẽ. quod etiam matrimoniũ uidetur ex serie prophetiæ dicenti, ubi illam uxorem uocauit, ut quid ergo non potuit etiam mutuò alterum in alterius tradere potestatem? Confirmatur ultimò, Inter primos parentes fuit uerum matrimonium, de illis enim dictum est, Propter hãc relinquet homo patrẽ, & matrem, &c. & præcepit illis Dominus, Crescite, & multiplicamini. & Adam dixit, Mulier, quam dedisti mihi, dedit mihi de ligno, & comedi, & tamen Scriptura non meminit pacti inter ipsos. ergo authoritate diuina fuerant coniuncti, quia Dominus in Euangelio dicere uidetur, Quod Deus coniuxit, homo non separet. Nec potest dici, quòd factum est per illa uerba, Hoc nunc os ex ossibus meis, & caro de carne mea: quãobrẽ relinquet homo, &c. Nec unquam mihi placuit expositio illorum, qui ita dicũt. Nam primùm illa fuerunt uerba solius Adæ, qui matrimonium solus facere non poterat. Deinde illa uerba uidentur esse post factum matrimoniũ. Habeo ergo pro certo, nec puto cuiquam dubitandum quin authoritate diuina posset constitui matrimonium eiusdem rationis: sicut si consensu partium contraheretur, & forsam ita factũ fuit. Palud. uerò in 4. dist. 26. q. 11. articu. 2.{ Palud. } dicit, quòd fortasse illud matrimoniũ Deus fecit inter Adam & Euam ipso dormiente, quod euigilans cognouit factum in se, & prophetauit faciendum in aliis: uerius tamen, inquit, est, quòd non fuit à Deo immediatè, sed sibi fuit inspiratum, quòd consentiret, & ipso euigilante consentirent mutuò, & sic secutum est uinculum. Sed ipse hoc dicit, nec tamen probat. Vide S. Tho. dist. 27. q. 1. arti. 2. q. 1. ad. 2. & dist. 33. q. 1. arti. 2. ad 5. & dist. 27. q. 1. arti. 1. q. 3. Itaque ex omnibus ultro, citróque iactatis, duo sunt, quæ pro compertis haberi possunt. Primum est, quòd* matrimonium quantum ad suam essentiam nihil aliud est, quàm uinculũ, siue mutua uel indiuidua, id est perpetua obligatio uiri certi, ad certam fœminam, ad procreationem liberorum, siue ad usus generationis: ita ut per procreationẽ intelligamus & filiorum, & familiæ institutionem. Secundum est, quòd hoc uinculum licet Deus quidem sine dubio, nullo consensu uiri, & fœminæ interposito constituere possit, ex lege tamen naturali, & diuina non contrahitur, nisi coniugum ipsorum consensu. ¶ Sed contra prædicta arguitur. Nam in contractu sponsaliũ est mutua obligatio ad usum matrimonialium: & tamen non est matrimonium: ergo non tota ratio matrimonii consistit in mutua obligatione, sed exigitur aliquis contractus, uel consensus. Respondeo, Primũ nego, quòd in contractu sponsalium sit mutua obligatio saltẽ immediata ad usus matrimonii. Nõ enim potest esse obligatio ad rẽ illicitã. Sola autẽ obligatione despõsaliũ stãte, nõ est licitus usus matrimonii, imò esset fornicatio, cũ exigatur cõsensus de præsenti. Est autẽ in sponsaliis obligatio ad contrahendum matrimonium, in matrimonio autem est obligatio immediata ad usus matrimonii, & est actualis traditio corporis, unde nascitur talis obligatio: & ita intelligendum est, quòd ratio matrimonii consistit in mutua traditione corporis, & obligatione ad usum corporis. sed traditio intelligitur à quocunque fiat: nihil enim refert an fiat ab ipsis, qui traduntur, an à superiori. Secundò dico, quòd per obligationẽ intelligo nõ solũ ius, sed uerũ dominiũ. nõ enim ita uxor debet uiro corpus uel usum corporis, sicut qui pecuniã ex aliqua stipulatione debet, quæ quidẽ debitoris, nõ creditoris est, quãuis debita sit: sed corpus uxoris non est uxoris, sed uiri, & ecõtra: ut Paul. dicere uidet̃. Vnde etiã matrimonium nõ solùm est mutua obligatio, sed translatio corporis ad usus generationis. ¶ Verum ex hoc loco oritur latus disputationis campus.* Si enim ita est, ut de ratione matrimonii non sit aut contractus aliquis, aut consensus coniugum, sed satis est mutua obligatio ad usus naturales cum actuali traditione corporis: & hoc ipsum Deus uniuersorum dominus non solùm potest facere, non expectata cuiusuis authoritate, sed etiam aliquando fecit: an potestatẽ istam reliquerit reipub. uel ecclesiæ, an ecclesia, uel Imperator posset constituere matrimonium sine consensu, ut scilicet possit ex causa fœminã uiro in uxorem dare, aut utroque, aut certè altero inuito. Et uidetur quòd sic, quia in omnibus aliis negotiis omne ius, quod conuenit alicui ex pacto uel consensu, potest conuenire ex ordinatione legis. Tã enim in repub. seculari, quàm in ecclesiastica inuenitur potestas trãsferendi ex legitimis causis dominiũ rei ab uno ad alterũ dominiũ, priori domino inuito. Cur hãc potestatẽ in hac una re coarctamus, & cõtrahimus, ut non possit ecclesia ex quacũque causa dare uiro ius & potestatẽ in corpꝰ fœminæ, aut econtrá? potest si quidem princeps domum, agrũ, equũ, pecuniã unius legitimi domini ob criminis, aut stipulationis, aut alicuius conditionis causam trãsferre in nouũ dominũ, priore etiã reclamante: cur ecclesia hoc nõ poterit ex probabili & iusta causa facere de corpore subditorũ? Posset ergo ecclesia cõstituere, ut post spõsalia & copulã esset matrimoniũ, Cõfirmatur, Si hoc nõ posset ecclesia, esset propter uinculũ inter uxoratos: sed maius uinculũ est redigere aliquẽ in seruitutẽ: & tamẽ hanc potestatẽ nõ negamus, imò & parentes possunt liberos in seruitutẽ dare, ius fasq́ue aliquãdo fuit, cur ergo hãc potestatem in matrimonio, scilicet hominis, tradendi tam obstinatè negamus? Præterea Aristoteles in Politicis{ Aristo. } dicit quòd homo plus est reip. quàm sui ipsius. ergo respublica habet maius dominium super istum, quàm ipsemet. sed ipse potest se obligare: ergo si indiget respublica persona istius ad istos usus, scilicet matrimonii, uidetur quòd possit uti illo etiam inuito, sicut posset illum etiam exponere morti propter salutem totius communitatis. Quòd si maximè obuiam eatur huic disputationi per hoc, quòd non idem ius sit superioribus in res hominũ aut in corpora aut in personas eorum, non tamen satis uidetur res expediri. Nescio enim unde exploratum habeatur, non residere hanc potestatem in superioribus, cũ tamẽ eis uitæ & mortis potestatẽ nõ negemus: quod maius uidetur, quàm collo candi uxorẽ uiro. Præterea, ecclesia uidetur hoc iam fecisse, quia habetur in c. si conditiones, de cõditionibus appositis, siquis contrahat cum cõditione impossibili, uel turpi, habetur pro matrimonio, dummodo illa conditio non sit cõtra substantiam matrimonii, ut, contraho tecũ si me feceris Deum, uel, si Petrũ occidas, tunc est uerum matrimonium, & tamen est sine cõsensu. ergo, &c. Nec sufficit dicere, quòd illud matrimonium est præsumptum, quia nulla uidetur præsumptio inter eum, qui apposuit impossibilem conditionẽ. Item, & certè fortiùs, ecclesia potest facere aliquem monachũ professum etiam inuitum: & tamen hoc est maius uinculum, cùm dirimat matrimonium. ergo etiã poterit ecclesia facere ex non marito maritũ. Maior probat̃ ex 1. c. de regularibus, libro 6. ubi decernitur. Si quis perseuerauerit in monasterio scienter, & uoluntariè, habeatur pro professo etiã sine cõsensu: & est uerus monachꝰ, etiãsi nolit: nec est ꝓfessio præsumpta, sed uera, & est obligatus in foro interiori. Et certe oporteret ostendere hanc exceptionẽ, unde scilicet habeatur, ꝙ omnia alia quæ fieri possunt per contractum uoluntarium, possunt fieri authoritate superioris, & hoc solùm nõ potest. Item si hoc negatur ecclesiæ propter nimiam libertatẽ, quam Deus uoluit esse in matrimoniis contrahendis, cõtrà, Ecclesia cogit per excommunicationes, & alias pœnas sponsalia ad contrahendum matrimonium, quod adimit libertatem: imò posset princeps statuere pœnam mortis si quis nõ duceret sponsam. ergo postquã hoc modo potest adimere libertem, quare negatur, quòd possit prorsus inuito matrimonium constituere? Itẽ si Christus potuit (ut certum est) hanc potestatem dare ecclesiæ, uidetur quòd saltem in casu dederit, putà si tota ecclesia periclitaretur nisi filius regis duceret filiã Turcæ, aliâs Christianam, & uolentem, & ille nullo modo uult, quare papa nõ poterit eum cogere? cogere inquam, hoc est obligare tantùm, acsi omnino duxisset illam. Item in illo casu uel simili potest ecclesia præcipere ut ducat, & excommunicare nisi ducat. hoc autem omnino tollit libertatem, cùm nullo modo possit euadere damnationem nisi ducat. ergo non obstat libertas, quin possit ecclesia constituere uerum matrimonium. Item quæ à Deo sunt, ordinata sunt, ad Rom. 13.{ Roma. 13. } & Genes. 1.{ Genes. 1. } Vidit Deus cũcta, quæ fecerat, & erant ualde bona, sed hoc expediret multùm reipu. ut talis potestas esset in superioribus, cùm aliquando esset remedium ad constituendam pacem, tollendum bella intestina. Et cõfirmatur, Casu quo essent decem homines, & fœminæ, ut tempore Noë, quare nõ posset cogi uir ad accipiendum uxorem, ut Noë filios suos & filias? certe non uideretur intolerabilis error, siquis uellet defendere ꝙ post sponsalia posset ecclesia matrimonium constituere, & obligare aliquem, sequuta copula, altero etiam inuito. ¶ Sed quia Theologis non licet in suis disputationibus, sicut iurisconsultis aliquid insolens, nouum & inauditum contra maiorum authoritatem asserere: ideò secutus communem opinionem teneo, quòd* matrimonium nulla authoritate humana potest constitui, nisi consensu contrahentiũ. Probatur, Ex tali coniunctione frustraretur utroque fine matrimoniũ. ergo ecclesia non potest. Assumptũ probatur. Prius enim finis matrimonii, scilicet procreatio prolis, & educatio certè esse nõ posset inter inuitos, & se non inuicem amantes, cùm commercium matrimoniale sit magnum signũ amoris. Et probatur hoc, Paul. ad Ephe. 5.{ Ephes. 5. } & Colos. 3.{ Colos. 3. } commendat uiris ut diligant uxores suas. & Dominus in Genesi, Propter hanc, &c. quia scilicet non possunt matrimonialia officia impendi sine mutuo amore, & animorum concordia, quæ inter eos, qui inuiti iuncti essent, malè coalescere posset, coniugibus malè inter se conuenientibus, & de liberis diuersa sentiẽtibus. Secundò, Etiam finis multo minus consequi posset. nam officia, & mutua obsequia nisi ex amore proficisci nõ possunt, qui contigere aut uix, aut nunquam posset, si matrimonia inter inuitos constituerẽtur. Cõfirmatur, Quia potestas humana omne uinculum quod potest constituere, potest dirimere. Sed ecclesia non potest dirimere uinculũ matrimonii: ergo nec constituere. Maior patet, Quia in omnibus aliis translationibus rerum sicut potest princeps rem transferre inuito domino, ita etiã post translationem postea inuito secundo, priori domino restituere, nõ obstante quacunque possessione, & usu rei: ita ꝙ eandem potestatem habet ad rescindendum contractum, sicut ad constituendum: sed non potest papa rescindere contractum matrimonii, saltem partibus inuitis, uel post matrimonii usum: iuxta illud, Quod Deus coniunxit, &c. ergo. Et certè nulla ratio est, ut ex aliqua causa ecclesia posset matrimonium constituere inuitis parentibus, rescindere autem etiam ipsis poscentibus nullo casu possit. Tertiò, Si eodem tempore Petrus per uerba de præsenti contraheret cum Maria, & Papa traderet in matrimonium Mariam Iohanni: tunc uel nullum esset matrimonium, uel illa esset uxor duorũ. Patet, Ibi sunt duæ causæ sufficientes ad constituendum matrimonium. ergo uel utraque habet effectum: & sic illa erit uxor duorum: uel se mutuò impediunt, & tunc nullum esset matrimonium: & tũc nunquam sciri posset, an aliquod sit uerum matrimonium, uel nõ, quia dubitari posset an papa uelit eam tradere alteri. Et si dicas, quòd in eo casu authoritas superioris maior est, & per consequẽs illa esset uxor Iohannis: contrà, & est quartum argumentum, Si hoc papa potest, ergo & quilibet episcopus in sua diœcesi. nescio enim quid papa posset in tota ecclesia, quod non possit episcopus in suo episcopatu, nisi fortè in illis quæ de se spectant ad uniuersalem ecclesiam, ut determinatio fidei: omnia enim alia quæ papa potest, uidetur episcopus etiam posse, nisi quòd in aliquibus potestas eorum contracta est iure, ut in dispensationibus uotorum, & impedimentorum matrimonii. Quintò, Ecclesia nunquam usa est hac potestate, nec in lege naturæ, nec in lege scripta, nec in lege euangelica, cùm tamẽ non sit dubitandum quin aliquando expediret uti hac potestate: ergo signum est non esse talem potestatẽ in ecclesia. Sextò, Ecclesia cogit aliquem ad contrahendũ matrimonium, ut post sponsalia, & tamen nolentes non iunget tanquam coniuges: & tamen in omnibus aliis siquis nollet reddere debitum, cogitur facto ad reddendum debitum, non solùm decretis & pœnis. Ergo si ecclesia posset dare maritum puellæ ipsa inuita, deberet post sponsalia, etiã si nollet, tradere eam in manus uiri: quod tamen nunquam tentauit facere. ¶ Ad argumenta in contrarium patet quid dicẽdum. Dicimus enim quòd in omnibus aliis translationibus, & uinculis non impeditur finis propter quem inuentæ & institutæ sunt. In proposito autem (ut ostensum est) omnino tolleretur finis matrimonii. Secundò dicimus, quòd in aliis trãslationibus si fortè post factum sequatur maius inconueniens, potest remedium adhiberi. Possunt enim reuocari in priorem aut meliorem statum, matrimoniũ autem semel ritè perfectum dirimi, aut reuocari non potest. & ideò non est tantum periculum si fiant sine consensu eorum, ad quos spectant: & ideò etiam timor impedit matrimonium, & non alia. Tertiò etiam uidetur potissima ratio, quia in omnibus aliis negotiis idẽ effectus sequitur si aliqua translatio fiat authoritate superioris, uel hominum uoluntate, & pacto. in eosdem enim usus & domus, quam aliquis sibi uendicat authoritate legis, aut præscriptione, aut quouis alio legitimo titulo ac si habuisset emptione, aut donatiõe dominii. & idem est de pecunia, & omnibus aliis: matrimonium autem in eos usus Deus & natura cõstituerunt, qui nisi à uoluntariis exigi nullo modo possunt. Nunquam enim quisquam inuitus operam liberis dare poterit procreãdis, aut procreatos educare, & instituere. Quare omnino si maximè princeps, aut ecclesia posset uiro uxorẽ, aut ecõtra mulieri maritum dare, omnino ea donatio inefficax esset, etiam in illos effectus, aut usus: quare prorsus uana esset huiusmodi potestas. secus autem est de Deo, qui non solùm corpora, sed animas, & corda habet in potestate, & suo nutu mortales in quacũque officia uoluerit, uolẽtes aut nolẽtes trahere: & nõ minorẽ potestatẽ habet ad iungendum inuicem corpora uinculis coniugalibus, quàm animas mutua beneuolentia, et amore. Quartò dicimus, quòd in tali necessitate, qua teneretur quis uxorem ducere, respu. posset quidem huiusmodi cõpellere, sed si omnino nollet, non posset inuito uxorem dare: unde nõ excusantur filiæ Lot ideò, ꝙ etiã credẽtes fortasse nullos alios superesse in genere humano, ingressæ sunt ad patrẽ, nõ solũ quia incestæ, sed quia ad nõ suum uirũ accesserunt. 
 
 De secundo puncto primæ partis. SED RESTAT inquirere,* Qualis sit iste consensus matrimonii. Nec tamen est in animo omnia, quæ de consensu maritali à doctoribus disputãtur, tractare (esset enim infinitum) sed solùm unicum locum delegi, de quo iurisconsulti, & Theologi ambigunt, & contendunt, & adhuc sub iudice lis est, An scilicet contractus per uerba de præsenti, & consensu interposita conditione de futuro, adueniente illa conditione, matrimonium teneat, non reuocato priori consensu, ut, Accipio te in uxorem, si pater tuus consenserit: uel, si pater tuus obierit. & uolumus etiam, quòd contractus fiat cum intentione contrahendi matrimonium posita conditione. Et quidem illustres, & celeberrimi doctores pontificii iuris defendunt assertoriam partem, prorsus affirmantes firmari eo casu matrimoniũ adueniente conditione, nec opus esse nouo consensu, aut contractu. Panormita.{ Panormita. } c. de illis. de conditio. apposit. Hosti.{ Hostien. } in summa, quod etiam sentiunt theologi non ignobiles, inter quos uidetur esse Petrus Palustris{ Petrus Palust. }, author alioqui quantiuis pretii, in 4. d. 29. q. 2. ad 2. & ad 3. & contendunt argumentis hoc confirmare. Primùm in omnibus aliis contractibus conditionatis, adueniente conditione, manet cõtractus absolutus, nullo consensu requisito. ut si cõtrahatur sic, Do tibi cẽtum libras ferri, si nauis mea salua uenerit: do domum, si nuptui dederis filiam: uendo agrum, si pater obierit: conditione posita tenet contractus. ergo etiam in matrimonio. Secũdò si hoc negetur matrimonio quod conceditur aliis pactis, hoc esse non potest, nisi ratione libertatis singularis, quæ in matrimoniis præ aliis exigitur, sed hoc ipsum est cõtra libertatem scilicet non posse contrahere cùm uoluerit, & pro tempore quo uoluerit, & sicut uoluerit. ergo siquis nunc uult contrahere pro crastina die, & non pro hodie, omnino uidetur contra libertatem, quòd impediatur. Præterea ille contractus nõ est sponsalium: ergo est matrimonialis. Consequentia est nota. Antecedens probatur, Quia si esset sponsalium, uel pro tempore quo fit, uel pro tempore conditionis. Nõ primum, quia quod impedit matrimonium, impedit sponsalia, scilicet effectus conditionis: nec secundum, quia contractus sub conditione quando ponitur conditio, manet purus, id est, acsi esset sine cõditione: ut sic, Contraho tecum, si habes licentiam patris tui: si conditio adest, tantùm ualet, sicut, Contraho tecum absolutè sine conditione. ergo pro tempore, quo ponitur conditio, iam contractus ille manet absolutus, & per consequens est matrimonium. Confirmatur, quòd non sint sponsalia pro nunc: quia ex illo contractu non nascitur publicæ honestatis iustitia. unde habetur c. unico de spõsalibus, libro 6. de sponsalibus cõditionatis, quòd non cõtrahitur publicæ honestatis iustitia, nisi purificatus fuerit contractus per conditionis euẽtum, & tamen ex sponsalibus nascitur publicæ honestatis iustitia. Item contractus nihil efficit nisi ex intentione contrahentium, sed isti intendunt efficere matrimonium, & non sponsalia. ergo si nõ efficiunt matrimonium, nihil efficiunt: cuius contrarium patet, quia talis obligatur illo contractu posita cõditione, ut dicitur in casu superiori. Præterea, Si talis contractus fieret tempore, quo ponitur conditio, esset uerum matrimonium. Sed idem uidetur operari ille contractus præteritus, si interim non est reuocatus, sicut si nunc esset. ergo uidetur quòd faciat matrimonium. Sextò arguitur in c. de illis. de cõditionibus appositis. dicitur enim quòd si quis his uerbis iurauerit fœminam se ducturum uxorem, si dederit pecuniam: si non dederit non est reus, nisi consensus de præsenti interuenerit: licet copula carnalis fuerit subsequuta. ergo à cõtrario sensu, si sit consensus, erit reus periurii. Sed in proposito, ut supponimus, est consensus de præsenti: ergo erit matrimonium. Item, si contraho tecum crastina die, adueniẽte crastina die, uidetur quòd sit matrimonium, non pro nũc, sed pro crastina die. Probatur, Sicut si dicat, Si crastina dies fuerit, uel si sol oriatur cras, duco te in uxorem, est matrimonium. ergo etiam cum alia cõditione, si adueniat conditio, quæ suspendit contractum, uidetur contractus purus, & per consequens matrimonium. Idem enim uidetur dicere pro crastina die, & pro tẽpore, quo dederis mihi centum. Præterea, Siquis contraheret his uerbis, Contraho tecum si consentias ut contrahas mecum, ipsa respondẽte, Contraho, est uerum matrimonium, & tamen illa conditio est etiam de futuro: ergo à simili si dicat, Contraho tecũ si intra annum consenseris, posita conditione, erit uerum matrimonium. Assumptum probatur, Nam in cõtractu matrimonii ita uidetur contingere, quòd alter prius dicat Cõsentio, & ad ueniente consensu alterius, perficitur matrimonium: unde semper uidetur quòd efficacia consensus dependeat à futuro. ¶ In contrarium est omnis sententia theologorum, ex quorum authoritate, & doctrina pono canonem uniuersalem, Si* ex aliquo pacto, aut stipulatione non statim ab initio oritur matrimonium, quicquid postea superuenerit, siue sit ætas, siue copula carnalis, siue dispẽsatio super impedimentum, siue conditio apposita cõtractui, nunquã erit matrimonium, nisi de integro omnia ponantur, quæ necessaria sunt, & de essentia matrimonii. Vnde dico, quòd ad legitimum matrimonium, & uerum, sicut sufficit, ita exigitur mutuus cõsensus expressus, & purus in præsenti, hoc est pro tempore, pro quo cõtrahunt, & pro tempore pro quo matrimonium conficitur: & sic in dubio oblato sunt sponsalia, & etiam adueniente cõditione. Probatur primò, Matrimonium est sacramentum nouæ legis, quod non uidetur dependere de futuro, & ratihabitio non efficit sacramentum. ergo. Patet (ut habetur in c. super eo. de conditionibus appositis) Talis superueniente conditione nõ est matrimonium, quia tunc si matrimonium iam esset ratum, & integrum, non esset cogendus ad contrahendum, sed ad cohabitandum, uel consummãdum matrimonium. ergo talis contractus non habetur pro matrimonio. Prætera, Matrimonium cõficitur ex consensu. sed ille consensus non fuit sufficiens: ergo nec est sufficiens posita conditione. Præterea, Si talis ante aduentum conditionis reuocet consensum, iam non est matrimoniũ, ut etiã authores cõtrariæ sentẽtiæ tenẽt. ergo nec nũc etiã si non dissentiant. Probatur ista consequentia, Quia dissensus non tollit, nec irritat uirtutem contractus, ergo si cõtractus habeat uim conficiendi matrimoniũ, non obstante dissensu, efficit matrimonium. Quòd uerò dissensus non irritet illum contractum, patet. Quia non obstante quocũque dissensu, compelletur ad contrahendum, ut uidetur ex illo c. super eo. aliâs contractus conditionalis esset nullius roboris, si per solã uoluntatẽ alterius cõtrahentiũ rescinderet̃. Præterea, Si tenetur cõtrahere cũ alia ante aduẽtũ cõditionis, tenebit matrimoniũ. ergo etiã adueniẽte cõditione nõ tenet matrimoniũ cũ prima. Probatur cõsequẽtia, Quia sine dubio si quis habet potestatẽ contrahendi cum alia, habet potestatem non contrahendi cum ista. ¶ Ad argumenta autẽ in cõtrariũ dico ad primũ, ꝙ certè ex natura cõtractus nõ habetur, ꝙ adueniente cõditione, sit translatio rei, cùm primus cõtractus solũ uideatur promissiuus, sed hoc disponitur lege, ꝙ qui promisit, uelit nolit stet promissis, quod (ut suprà dictũ est) in matrimonio leges disponere non possunt. Vel potest dici absolutè, ꝙ in aliis negotiis tenet contractus adueniente conditione, nõ autẽ in matrimonio propter summã illã libertatẽ, quam Deus uoluit esse in matrimonio, ut scilicet quicũque nondũ habet uxorem, sit in eius libertate, & potestate uel accipere, uel nõ accipere. quare cùm etiã secundũ aduersarios talis ante aduentũ cõditionis nõ haberet uxorẽ, in eius potestate est ducere, aut non ducere: & per hoc patet solutio ad secundũ. Ad tertiũ. dico, ꝙ tale pactũ est spõsalia pro nunc, & pro tẽpore etiã cõditionis. Ad quartũ dico, quòd quantumcũque habeat intẽtionẽ nõ spõsaliorũ, sed matrimonii, tamẽ in fauorem matrimonii hoc ualet, & intelligitur illa clausula, Si nõ ualet, ualeat ut ualere potest. Ad quintũ dico, ꝙ siquis cõtrahat in tempus incertum, nõ est matrimonium, sed spõsalia, nisi fortè sit in tẽpus necessariũ, ut in crastinũ. Sed quid si superueniẽte cõditiõe perseuerat cõsensus cõtrahẽtium, an sit matrimoniũ? Et uidet̃ ꝙ sic, quia si à principio fuisset posita cõditio, fuisset matrimoniũ. ergo si nũc consensus utriusque adest cum conditione, uidetur ꝙ idem operetur. Et confirmatur, Quia (ut dictũ est) consensus de præsenti sufficit ad substantiam matrimonii. ergo si nunc adest consensus, erit matrimonium uerum. Sed his non obstantibus dico, quòd etiam si consensus, qui ab initio fuit in utroque, perseueret, non est matrimonium. Et probatur, Ab initio nõ fuit matrimonium: ergo oportet quòd de integro ponantur omnia sufficientia. sed ille consensus, qui fuit à principio, non fuit sufficiens ad matrimonium, cùm non esset purus, sed uerè conditionatus. ergo nec nunc sufficit. Item consensus non sufficit nisi exprimatur: sed consensus ille non exprimitur per aduentum conditionis: ergo nõ efficit matrimonium. Item ille consensus (ut habetur in illo c. super eo.) habetur non pro consensu de præsenti, sed de futuro: ergo non sufficit ad matrimoniũ. Præterea, Per id quod nõ est in potestate alicuius, nõ uidetur propriè cõfici matrimonium. sed conditio illa non est in potestate contrahentis: ergo non potest facere matrimonium. ¶ Ad argumenta in contrarium. Ad primum nego consequentiam. Ad secundum dico, ꝙ si nunc sit consensus, & nunc ponitur conditio, re uera esset matrimonium, saltem si exprimatur: sed si solùm manet consensus, Quia approbo quidem primum pactum, & placet mihi, sed nihil de nouo uolo facere, non est matrimonium. Ex dictis patet quid dicendum ad casus contingentes, cùm quis minor ætate cõtraxit per uerba de præsenti, & cum consensu etiam de præsenti, & cum intentione contrahendi etiam matrimonium: an cùm peruenerit ad ætatem legitimam, & prius non reuocauerit consensum, imò placet ei semper post pactum, an teneat matrimonium. Item si quis contraxerit cum consaguinea, ea conditione, si papa dispẽsauerit, etiam si habeat acceptam & gratã dispensationẽ. Ad omnia hæc & similia respondetur, nullũ tale esse matrimonium. ¶ Sed restat scrupulus non cōtẽnendus, Quid * si deceptus cõtrahat, an teneat matrimoniũ: an si eo casu uel simili credens iudicio, & sententiæ iurisconsultorum, crederet se uerè cõtraxisse, & hoc errore seductus affectu maritali cõtraheret, & cõueniret cũ huiusmodi muliere sibi desponsata, quàm aliâs non esset ducturus: an matrimonium esset ualidum. Disputari certè in utranque partem probabiliter posset. Nam primò uidetur matrimonium tenere, non enim iura uel doctores alium errorem tradunt impedire matrimonium, quàm errorem personæ: sed in casu posito non interuenit error personę, sed iuris. ergo sibi imputetur si crediderit in hoc uiris minus sapientibus: quemadmodũ si crediderit esse uirginem, quæ passa est uirum, uel ditem, quæ pauper erat. Ecõtrario tamen adduci potest, nam hic non uidetur uelle aliquid de integro, hoc est quicquam agere noui, sed ratũ habere, quod putat iam actũ esse. si ergo reuera matrimonium antè nullum fuerat, nec nunc quidem erit sané: quod tamẽ in alio loco prolixius dicendum reseruo. Sed in præsentia mihi potius placet, ut dicamus tale matrimonium nullum esse, non solùm propter argumentum iam factum, quod tamen nõ infirmatum est: sed quia in uniuersum error circa ea quæ sunt de essentia contractus, uitiat contractum: tale autem uidetur casu contigisse, cùm iste credat se iam non esse sui iuris, sed actam rem agere, & uerè esse matrimonium, atque ideo meritò rescinditur contractus tanquam ex errore procedẽs. Facit quod ad hoc doctores notant in c. 1. de regul. libr. 6. Si quis ante annos pubertatis facit uotũ religionis, nõ obligat̃ maior factus, si ratificauerit ex errore: quia scilicet credebat uotum tenere. Puto ergo omnino, quòd non est matrimonium, quia ille habet errorem circa essentialia, & fundamenta matrimonii, & nihil est tam contrarium consensui, quàm error. l. si per errorem. ff. de iurisdictione omnium iud. 
 
 Secunda pars Relectionis. IN Secunda parte tractandum est de impedimẽtis matrimonii, & primũ est, An* sicut ecclesia aliquas personas sua authoritate reddit illegitimas ad contrahendum, an princeps posset hoc facere. utrum scilicet princeps secularis possit ponere impedimentum matrimonio, hoc est, an personæ legitimæ ad matrimonium possint lege ciuili illegitimæ reddi, ita ut si contrahant, factum non teneat. Et uidetur quòd sic, sicut suprà inductum est: sicut in naturalibus ita in moribus & in ciuilibus, ratio sumenda est ex fine. Potestas autem regia uel ciuilis constituta est propter bonũ reipub. quicunque ille sit, siuæ pacificus conuictus, siue etiam simpliciter omne bonum quatenus humanum est: ergo quicquid uel necessarium est, uel contradicit ad talem finem, omnino uidetur cadere sub potestate regia, siue ciuili. sed bona pars communis, siue ciuilis boni constat ex matrimoniis. ergo potest princeps leges cõdere, ubi matrimonia quomodo obstantia, commodo reipublicæ uitet, & irritet. Item uidetur, quòd finis matrimonii ordinatur ad finẽ legislatoris, scilicet in bonũ ciuile: ergo, &c. Secundò arguitur, Omnes rationes, quæ à doctoribus ponũtur, ut ecclesia aliquos gradus cõsanguinitatis arceat à matrimonio, procedũt in lumine naturali, & intra prudentiã politicã. ergo cũ prudẽtia politica sit regula principum & gubernatorum rerumpublicarũ (ut Aristo ponit in Ethicis) sequitur quòd hoc spectabit ad humanam & ciuilem potestatem. Antecedens patet, Nam altera ratio solet assignari periculi cognatorum in eadẽ domo habitantium: ut si licentia matrimonii permitteretur inter se coniugio iungendi, daretur occasio incestus. & stupri. Altera est, ut amicitiæ propagẽtur, necessitudines intra unos eosdẽq́ue lares & parietes coerceantur, sed utraque res spectat certè ad ciuiles leges, quæ prohibere habent stupra, sicut & adulteria, & etiam in republica, amicitias inter ciues conflare & propagare. ergo tota res non uidetur excedere ciuilem potestatem. Tertio, Matrimonium uel est contractus ciuilis, uel fundatur in contractu ciuili: sed princeps habet potestatem super omnes tales contractus. ergo potest leges facere de matrimoniis contrahendis. Et confirmatur, Quia multæ leges latæ sunt, ubi aliqua matrimonia prohibentur, ut patet. ff. de ritu nuptiarum, l. sororis. §. si quis. & l. semper. §. si senatorium. & l. palàm. §. senatus. & l. quin etiam non est. & l. finali, dicitur ꝙ quoddam est crimen incestus contra ius gẽtium, quoddam solùm contra ius ciuile. et idem l. si adulterium cum incestu. §. 1. ff. ad. l. iuliam de adulteris. Nec ualet dicere, quòd matrimonium est sacramentum, & ideo eximitur à quacunque potestate, non spirituali: primò, quia redibit difficultas de matrimonio antequam esset sacramentum propriè, sed solùm in officium. Secundò, quia non obstat, quòd sit sacramẽtum, cùm priuati homines leges & conditiones apponant matrimonio, sine quibus non est sacramentum. Et rursus, Papa non habet potestatem super matrimonium, nisi solam inquantum est cõtractus quidam. ergo per hoc quòd est sacramentum, non excluditur à potestate seculari, sicut si emptio esset sacramentum. Nec rursus ualet dici, quòd matrimonium est contractus in foro conscientiæ, & apud Deum, & quòd princeps non habet potestatem in foro conscientiæ, & nisi in foro contentioso. Primò, quia etiam alii contractus ciuiles sunt cõtractus in foro cōcientiæ, ut emptio, donatio, & alii similes cõtractus. Et iterũ falsum omnino & erroneum est dicere, quòd principes nõ habẽt potestatem in foro conscientiæ, cùm potestas ciuilis sit etiam à Deo æquè ac spiritualis, dicente Pau. ad Ro. 13.{ Rom. 13. } Omnis potestas à domino Deo est. &, Qui potestati resistit, Deo resistit. Ergo nec ex hac parte potestas ciuilis à matrimonio arcetur. Nec iterũ sufficit dicere, ꝙ matrimonium est pactum naturale: hoc est, quòd est de lege naturali. Alia uerò pacta sunt ciuilia, uel ex ordinatione legum ciuilium, & ideo non subiicitur legibus ciuilibus. hoc, inquam, non sufficit: nam etiam alia pacta, ut donationes, promissiones, & reliquæ stipulationes tenent, & sunt uera pacta, exclusis legibus ciuilibus. Nec demũ diluit quæstionẽ dicere, ꝙ ad leges ciuiles spectet solũ præmiare bona & punire delicta, ut adulterium, furtum, homicidium, non autem aliquid, quod natura sua bonum est, aut licitum prohibere. exempli gratia, Consobrinam in uxorem ducere, non spectat ad legem ciuilem hoc prohibere, sed si natura hoc illicitum sit sororem ducere, spectaret ad legem hoc punire: non inquam hoc sufficienter satisfacit huic negotio: falsum enim est leges ciuiles non posse aliquid natura licitum uitare. ut enim Aristo.{ Aristo. } docet, leges feruntur de his, quæ prius quàm sciatur, nihil interest, sic, an aliter fiant. postea uerò refert, & sine dubio potest lex non solùm mala punire, sed etiam aliquid constituere in genere uitii aut uirtutis: potest si quidẽ lex prohibere sumptus alioqui licitos, ludos aliâs innoxios, & multa huius generis, quæ in republica esse possunt, alioqui potestas ciuilis esset deficiens, & respublica non sibi sufficiens, si non posset leges cõdere suo statui conueniẽtes, & de rebus nulla alia lege constitutis. In contrarium est, Quia idem non uidetur spectare ad diuersos principatus, & legislatores. Esset enim turbatio, & confusio rerũ, si de eadem re diuersa insolidum constituerẽtur in ordine ad eosdem subditos, quod tamen in proposito contingeret, si princeps secularis, & põtifex potestatem haberent de matrimonio constituẽdo: posset enim aliquid contrarium ab uno constitui legibus alterius, atque adeò populus incertus teneri, cui maximè parendum est. Item alii gradus prohibentur lege ciuili, qui tamen non prohibentur lege canonica, inter quos matrimonia recipiũtur ab ecclesia. Item est causa spiritualis: sed potestas ciuilis non agit causas spirituales. ergo, &c. ¶ Ad hanc quæstionem respondeo primùm, Mihi* nõ est dubiũ quin princeps secularis ex genere, & natura suæ potestatis uim habeat, & iurisdictionem super matrimonium, etiam ad prohibendum connubia inter cognatos, aut affines, & posset leges ferre, & impedimenta ponere similia, sicut ecclesia. Nec uideo cur Moyses legislator easdem leges propria authoritate contra matrimonium ferre non potuerit, quas authoritate diuina tulit, etiam si ponamus eius potestatem nullo modo esse spiritualem, si fuit princeps populi Israël. Nec scio quare si lege naturali prohibitum non esset, matrem habere uxorẽ, cur princeps huiusmodi legem facere non posset, irritans omnino si quid secus factũ fuisset. Imò puto ante legem Christi nullam fuisse propriè potestatem, nec iurisdictionem spiritualem, qualis est in ecclesia: & tamen nescio cur principes non possent leges facere de matrimoniis contrahendis. Cõfirmatur, In lege naturali uidentur fuisse leges de matrimoniis, de suscitando semine fraterno: imò multa inconuenientia posita in Leuitico sunt de iure naturali, ubi nulla erat potestas spiritualis. Secundo dico, Hoc non obstãte, ecclesia potest prohibere potestatẽ ciuilem ab hac iurisdictione: hoc est, princeps temporalis arceri potest, & impediri per potestatem spiritualem, putà per summum pontificem, ab hac iurisdictione. Probatur, Quia, ut impræsentiarum pro certo haberi uolo, temporalis respublica est quodammodo subiecta spirituali, & consequenter etiam potestas temporalis est subicta potestati spirituali. Vt enim Aristo. ait, si finis unius artis, aut facultatis inferior sit, & ordinatus in finem alterius facultatis, etiam ars subiecta erit arti, & artifex artifici: ut fabrilis & nautica subiecta est militari facultati, ut etiam faber Imperatori. Cùm ergo humana pax, & ciuilis honestas, & conuictus ordinetur in spiritualem felicitatem, & perfectum bonum hominis, inquantum homo est: consequens est, ut ciuilis facultas, & potestas certo modo sit dependens, & subiecta spirituali potestati. Ergo non solùm in pactis connubiorum, sed etiam in aliis pactis & ciuilibus conditionibus, non est dubium quin spectet ad spiritualem potestatem, moderari facultatem, & secularem potestatem in his, quæ coniuncta sunt cum rebus spiritualibus, & terminos pręscribere, & limites, quatenus & quo usque ciuilis potestas in huiusmodi progredi possit. Nec tamen uolo dicere, quòd temporalis potestas sit in omnibus, aut etiam ordinariè subiecta spirituali potestati. Imò nihilominus puto quàm principes esse uelut uicarios ecclesiæ, aut pontificum, sed habere iudiciariam potestatem à Deo. at que ipsi summi pontifices habent, quam nisi in casu spiritualis potestas impedire non potest. Verùm dico ex iustis causis posse ecclesiam potestati temporali tollere cognitionem, aut iurisdictionem aliquorum, de quibus alioqui iure suo discernere & statuere posset, quia scilicet ex natura sua spectat ad potestatem ciuilem, putà quia non satis commodè, & conuenienter ad finem spiritualem per solam potestatem spiritualẽ administrari posset. Exemplum est in proposito. Nam cùm pactum matrimonii pendeat ex iure diuino, & quid ad matrimonium exigatur, & inter quas personas transigi matrimonium possit, inter quas non possit, & pleraque ad huiusmodi cõtractum spectantia, solo diuino iure terminari, & intelligi possent: non possent leges cogere de matrimonio fieri ab eo, qui ius diuinum nõ habet cognoscere, cuiusmodi est princeps secularis. Nec enim humana solùm eruditione satis cognosci possunt multa, quæ circa connubia occurrũt, inter quæ hoc est unum, quæ personæ ad matrimonium legitimæ sint. Quare iustis de causis totum negotium de matrimoniis paciscendis, & iugendis potestati spirituali seruatum est, etiam si matrimoniũ non esset sacramẽtum. sicut enim puto episcopum in sua diœcesi posse etiam matrimonio impedimẽta ponere, & omnia quę papa potest, nisi ea causa pontifici reseruata esset: sicut alia multa S. Thom. 4. distin. 25. q. 2. articu. 2.{ S. Thom. } dicit. Matrimonium quantum ad utilitatem, quæ matrimonium consequitur, sicut est amicitia, & mutuum obsequium, habet institutionem à lege ciuili. & distinctione 34. q. 1. articu. 1. ad 4. Personæ illegitimæ ad matrimoniũ contrahendum dicuntur ex eo, quòd sunt contra legem, qua matrimonium constituitur. Matrimonium autem inquantum est officium naturæ necessarium, statuitur lege naturæ: inquãtum est sacramentum, statuitur iure diuino: in quantum est officium communitatis, statuitur lege ciuili, & non ex qualibet dictarum legum potest aliqua persona fieri illegitima ad matrimonium. Tamen dist. 40. articu. 4. ad 2. dicit, quòd matrimonium non est tantùm sacramentum, sed est etiam in officium: & ideo magis subiacet ordinationi ministrorum ecclesiæ, quàm baptismus, qui est sacramentum tantùm: quia sicut contractus, & officia humana determinantur legibus humanis, ita contractus & officia spiritualia legibus ecclesiasticis. Palud. 4. distin. 26. q. 3. conclusione 2. tenet, quòd quæcunque ordinatio legis humanę nõ habet effectum non solùm si est contra ius diuinum, & canonicum, imò etiam si non sit iure canonico approbata, quia causa matrimonii est spiritualis & ecclesiastica: laicis autem in rebus ecclesiasticis ordinandis non est tributa facultas aliqua, sed quid in talibus constitutum fuerit, nõ est alicuius firmitatis, nisi ab ecclesia fuerit approbatum. extra. de constitutione ecclesiæ sanctæ Mariæ. Hæc Palud. & S. Thom. in 4. d. 42. articu. 1. ad 4. expressè dicit, quòd prohibitio legis humanæ ad impedimẽtum matrimonii, nisi interuenerit authoritas ecclesiæ, quæ idem est, etiam interdicit. 
 
 SECVNDA PARS SECVNdæ partis de matrimonio. An gradus prohibiti, sint contra ius diuinum, & omnes de iure Canonico illegitimi. SVMMA. -  1 Gradus omnes, qui Leuit. 18. & 20. prohibentur, an sint iure naturali prohibiti. -  2 Personæ aliquæ ex hoc, quòd iure diuino prohibeantur contrahere, quòd non sufficienter probetur si contrahant, matrimonium esse nullum & irritum. -  3 Personæ aliquæ ex hoc, quòd in Leuitico sint prohibitæ contrahere, quòd non sit argumentum illas tempore legis euangelicæ iure diuino esse prohibitas. -  4 Personæ quæ sint prohibitæ à matrimonio iure diuino, quòd terminari non poßit nisi ratione naturali, hoc est, ex morali philosophia, & propositionibus cognitis ex lumine naturali. -  5 Gradus in Leuitico prohibiti, quòd non omnes iure naturali sint prohibiti, ostenditur. -  6 Ducere uxorem fratris defuncti, quòd non sit prohibitum lege naturæ. -  7 Ducere relictam fratris sine liberis defuncti, ut in causa regum anglorum contingit, quòd nunquam fuerit prohibitum iure diuino legis ueteris. -  8 Frater, quòd secluso iure humano, sine quacunque Papæ dispensatione posset accipere uxorem fratris siue cum liberis, siue sine liberis defuncti. IN SECVNDA parte huius partis discutiendum est in causa, & argumentũ principum Anglorum, cuius causę hęc summa est, Catherina inclytissima fœmina, filia regum Hispaniæ, nupsit primogenito Henrici Anglorum regis, quo sine liberis defuncto, iterum nupsit Henrico nunc Anglorum regi serenissimo, qui post multos annos cupiens eo matrimonio liberari, causatur illud coniugium esse prohibitum iure diuino, et naturali: atque adeò nec summum pontificem potuisse dispẽsare, ut uxor mortui fratris sibi inhęreat, atque matrimonium irritum esse, & fuisse. Istius occasione quæritur, Vtrum* omnes gradus, qui Leuiti. 18. & 20. prohibentur, sint prohibiti iure naturali. Pro cuius solutione pono tale fundamentum. Ex hoc, quòd aliqui gradus sunt prohibiti iure diuino ad contrahendum: non sufficienter probatur, quòd si tale matrimonium aliquis tentet facere, nõ teneat. Probatur manifestè, Quia non sufficit, ut matrimonium sit interdictum iure quocunque ad hoc ut non teneat. patet, Quia iure diuino prohibita est stipulatio, & etiã collatio simoniaca, quæ tamen si fiat, dat uerum ius super tale beneficium. Et beneficiorum multitudo, quantum puto, est prohibita iure diuino: qui autem plura beneficia habent, legitimum dominium habent. De iure autem diuino prohibitum est post sponsalia ducere secundam: & tamen si fiat, matrimonium tenet. uel dicatur sic, Ante omnia præmitto, quòd multum interest, pactum aliquod aut factum esse prohibitum iure, & esse irritum iure, aut nullũ. Multa enim sunt iure tam humano quàm diuino prohibita, quæ tamen facta tenent: exẽpla sunt ita manifesta, ut reuocare in memoriam nõ sit opus. Manifestũ est prodigalitatem esse prohibitam iure diuino, & tamen donatio prodigalitatis tenet, & per illam uerum ius acquiritur. Contractus simoniacus, siue etiam collatio simoniaca prohibita est iure diuino: tamen quatenus ad ius diuinum spectat, facta tenet, ex tali collatione recipiens ecclesiastiũ beneficium, aut sacerdotium, uerum titulum consetur. Beneficiorum multitudo prohibita est iure diuino, & tamen qui possidet, uerum titulum habet, percipitque iure fructus beneficiorum. Et ut propius ad argumentum, quod tractamus, accedamus, post sponsalia cum una facta, matrimonium contrahere cum secũda prohibitum est lege diuina & naturali: tenet tamen matrimoniũ. Et in uniuersum ubicunque lege ecclesiastica est impedimentum impediens matrimonium contrahẽdum, non autem dirimẽs contractum: peccatur quidem contra legem in peccato matrimoniali, nihilominus matrimonium ualidum est, & ratum. Item post uotum simplex, prohibitum est de iure diuino matrimonium, factum tamen tenet. Ex quo infero, quòd* ex hoc, quòd aliquæ personæ iure diuino prohibentur contrahere, non sufficienter probatur, quòd si cõtrahatur, matrimonium sit nullum, & irritum. patet, quia (ut ostensum est) non sufficit pactũ esse prohibitum, ut sit irritum & nullum. non ergo ad probandum, quòd aliquod matrimonium sit irritum, satis est probare, quòd personæ sint prohibitæ iure diuino. Et confirmatur, Nam sub eisdem uerbis, quibus personæ coniunctæ consanguinitate, aut affinitate in lege prohibebantur, etiã aliæ personæ, inter quas tamen matrimonium constare poterat: ut Exod. 34.{ Exod. 34. } prohibebatur filiis Israël accipere uxores de filiabus Chanaan, & Leui. 21.{ Leuit. 21. } prohibentur sacerdotes accipere uxorem, scortum, aut uile prostibulum: & tamen nõ puto siquis contra mandatum Domini huiusmodi uxorẽ duxisset, non futurum uerum matrimonium, cùm Deuterono. 21.{ Deute. 21. } licentia permittatur filiis Israël accipiendi in uxorem mulierem ex captiuis alienigenis sub certis cęremoniis, & solennitate. S. Tho. tamẽ dis. 39.{ S. Thom. } dicit, ꝙ intelligitur de aliis gẽtibus uel cùm uolebat cõuerti ad ritus Iudęorũ. Et de Salomone legit̃ 3. Reg. 2.{ 3. Reg. 2. } ꝙ habebat uxores Moabitidas, & Ammonitidas, & Ethæas de gẽtibus suꝑ quibus dixit Dominus Israël, Non ingrediemini ad eas, nec de illis ingrediẽtur ad uestras: & tamen illæ erant ueræ uxores, sic enim Scriptura appellat eas. Et Neemiæ ultimo{ Neemi. ultimo. } legitur de filis Israël, quòd ducebant uxores Azotidas, Ammonitidas, & Moabitidas. Item habetur 1. Esdræ 10. &. 3. 8. &. 9.{ 1. Esdræ. 10. & 3. 8. 9. } Imò expressè dicitur c. 8. ꝙ collocauerũt & mulieres alienigenas sibi in matrimoniũ. Vide tamen S. Tho. 4. distin. 39.{ S. Tho. } Vbi uidetur dicere, quòd nõ fuit uerum matrimonium, nec tamen uidetur asseuerandũ omnes illas pro scortis, & concubinis habendas, & pro non legitimis uxoribus. Nõ ergo obstat præceptum Domini, quominus etiam ex uetitis mulieribus accipere uxorẽ quis possit. Ex quibus omnino infertur, quòd ex hoc, quòd aliquæ personæ prohibentur à matrimonio in Leuitico, non firmiter probatur, ꝙ inter eas non possit esse uerum matrimonium, etiam durante lege. Et ut exemplo rem apertiorem faciamus, si in Leuitico scriptum esset ne quæ uotum cõtinentiæ uouisset, uirum acciperet: an si talis contra mandatum Domini nupsisset, non fuisset uerum matrimonium? profectò non est dicẽdum, cùm re uera nunc sit iure diuino prohibitum, & tamẽ hactenus nemo negauit eiusmodi mulierem nubere posse. Nec ius diuinum efficacius esse poterat in ueteri testamento quàm in lege euangelica est. nõ ergo satis uidetur esse, ut negemus inter aliquas personas matrimonium constitui posse, quòd iure diuino prohibitæ sint, &c. ¶ Secundò dico, ꝙ* ex hoc ꝙ in Leuitico aquæ personæ sint prohibitæ contrahere, non est argumentum, quòd illæ personæ sint prohibitæ tempore legis euangelicæ iure diuino. probatur, Quia totum uetus testamentum est abrogatũ. Multa enim sunt in ueteri testamẽto præcepta diuina, quæ tempore Euangelii euacuata sunt. Qualia sunt præcepta omnia cęremonialia, itẽ & iudicialia. quod satis cõstat non solùm ex uerbo Domini in cruce, Consummatum est: sed etiam ex sententia & concilio Apostolorum Actuũ 15. ubi retractata hæresi Pharisæorum dicentiũ, quòd oportebat circuncidi eos & seruare legem Moysi, tandẽ uentũ est in decretum illud, Visum est Spiritui sancto & nobis, nihil ultra imponere uobis oneris, quàm hæc necesaria. Et Pau. Rom. 7.{ Roma. 7. } Lex in homine dominat̃ quãto tẽpore uiuit: itaque uos fratres mortificati estis legi per corpus Christi. Quod exponit per similitudinem mulieris, quæ sub uiro est, quæ mortuo uiro soluta est à lege uiri. Et ad Galat. 4.{ Galat. 4. } hoc idem astruit per similitudinem pueri, qui est sub pædagogo usque ad definitum tempus à patre. Et rursus exponit per illud, Abraham duos habuit filios, unum de ancilla, alterum de libera, & dictum est ei, Eiice ancillam, & filium eius: & subdit, Itaque non sumus filii ancillæ, sed liberæ: per ancillam uidelicet intelligens uetus testamentum, per liberam nouum testamentum. & ad Hebræos 7.{ Hebræ. 7. } Reprobatio fuit prioris mandati propter infirmitatem eius & inutilitatem. Et illud ad Heb. 8. Inducit Ierem. 31.{ Ierem. 13 } Ecce dies ueniunt, dicit Dominus, & cõsummabo super domum Israël, & super domũ Iuda testamentum nouum, non sicut testamentum, quod feci patribus eorum. & subdit, Nouum antiquauit prius: quod autẽ antiquatur, & senescit, prope interitum est. Ex hoc ergo, quod Leuit. 18. cauetur, ubi arcentur personæ certæ, nullum trahitur argumentum. & si adiiciatur, Quia præcepta moralia ueteris testamẽti non cessauerũt. cùm ergo Apostolus non faciat distinctionem inter præcepta, uidetur ergo, quòd nec ista cessauerunt. Ad hoc respõdetur, quòd argumentum omnino concludit, quòd omnia, quæ potuerunt cessare, cessauerunt. Vnde præcepta moralia nullum uigorem habent ex lege. Itaque ex eo loco non maius argumentum trahitur ad probandum non licere nunc matrimonium inter gradus illic prohibitos, quàm si quis uelit probare ex eadem lege abstinendum esse à carnibus suillis, uel certis diebus à fermento. Nec solùm non adducitur ex eo capite sufficiens argumentum, sed etiam hæreticum est asserere, ideo quenquam prohiberi in lege Euangelica à matrimonio consanguineorum, quòd sit prohibitum in Leuitico: cùm sit hæreticum dicere, quòd lex Mosayca currat simul cum Euangelica. ut in c. maiores de baptismo, & eius effectu. oppositum fuit error. ¶ Tertiò dico, ꝙ dubiũ hoc,* quæ scilicet personæ prohibitæ sunt à matrimonio iure diuino, terminari nõ potest, nisi ratione naturali: hoc est, ex morali philosophia, & propositionibus cognitis ex lumine naturali. Probatur, Nihil cognoscitur, nisi uel reuelatione, uel ratione naturali. Si ergo de hoc aut nihil, aut certè non adeò multum est de hac re in Scriptura traditum, ex quo tradi possit argumentum, in nouo testamento, tractata quæstio non inuenitur: in ueteri autem non satis pro præsenti tempore sufficit ad expediẽdum quæstionẽ, quid super hac re cautum sit. Restat ergo ut referẽdũ sit in iudiciũ naturalis rationis. Et confirmatur, Quia receptissimũ est apud oẽs theologos, & necessariũ est ita tenere, ex omnibus præceptis sola moralia integra, & firma restitisse in noua lege. Cũ autem eadem omnino sint moralia præcepta ex omniũ sentẽtia, quæ naturalia sunt uel iuris naturalis: eadẽ omnino quæstio est, an præceptũ Leuitici de gradibꝰ matrimonii, nũc teneat, ac si quærat̃, an illud præceptũ sit iuris naturalis. ꝙ autẽ sit de iure naturali, nisi naturali ratiõe cognosci nõ potest: quare omnino tota res humanis & naturalibꝰ rationibꝰ trãsigẽda est. Et cõfirmat̃, Quia lex euãgelica tum multis iustissimis causis, tũ uel ob hãc causam lex libertatis à Christo & ab Apostolis uocatur, quòd solo iure naturali, post Euangelium Christiani teneãtur. Quare si iure naturali matrimonium aliquod damnatum non sit, omnino nihil est, quòd tale matrimonium illegitimum inter Christianos sit. Puto enim nullum esse præter præcepta iuris naturalis præceptum negatiuum in Euangelio. Cum ergo præceptum impediens matrimonium sit negatiuum, non est in noua lege, lex autem uetus anthoritatem nullam facit. rationi ergo naturali stare debemus. Nec eo tamen disputatio, aut examinatio erit infirmior: ipsa enim rationalis, non est humanum inuentum, cùm naturale lumen ab ipso Deo naturæ conditæ donatum sit. Illud enim est lumen uultus Domini, quod signatum est super nos (ut propheta dicit) atque adeò, etiam. Paul. ad Roma. 1.{ Roma. 1. } quæ naturali ratione cognoscuntur, reuelationem diuinã uocat. Deus enim, inquit, illis reuelauit. Quare nõ multo incertior erit diffinitio si ex naturalibus procedat, quàm si ex sacris literis argumentaremur. ¶ His pręmissis pono cõclusionem, Nõ* oẽs gradus in Leuitico prohibiti, sunt iure naturali prohibiti. Probatur, Nam, ut à principio admonebam, ratio, & necessitas in moralibus, & prorsus in omnibus agendis sumenda est ex fine, sed uterque finis matrimonii saluus prorsus & incolumis constabit, etiam si nõ omnes illæ personæ à matrimonio arceantur, & eliminentur: ergo quãtum ex iure naturali pendet, non omnes illæ personæ sunt prohibitę ad matrimonium inter se iungendum. Probatur minor, Exemplo prohibetur in lege, ne quis ducat amitam, aut materteram: certè non uidetur quòd officiat, aut obstet ad finẽ matrimonii, siue ad procreationem, aut educationem prolis, siue ad maritalia officia, & obsequia. Et ut apertius intelligatur, secludamus totũ, quod in Leuitico proditum est, postquam ex illo loco non potest trahi argumentum contra nostram conclusionẽ: nec plus obligat illud præceptum, quàm si nunquam latum esset, & agamus sola ratione. certè non inuenietur probabilis ratio, quæ amitam à cõnubio nepotis arceat. Et confirmatur, Nunquam aliquis philosophorum, qui tamen de cõnubiis multa scripserunt, putauit illicitum matrimonium inter huiusmodi necessitudines. non ergo uidetur hoc esse ꝓhibitũ iure naturali: certè enim alicui uenisset in mẽtẽ ius hoc, si naturale esset. Et cõfirmat̃ ulteriùs, Huiusmodi enim matrimonia ut ex historia agnoscere est, passim celebrãtur inter gentes sine quacũque reprehensione: & tamẽ, ut Apostolus ad Rom. dicit, Gẽtes, quę legẽ naturæ nõ nouerũt, naturaliter quæ legis sunt faciũt: hoc est, quæ legi naturę cõsentanea sunt. ergo omnino nõ uident̃ ea cõnubia lege naturali damnata. Secũdo principaliter arguitur. Nã aliquæ ꝑsonæ æqualiter cõiunctæ sicut illę, quę prohibentur in lege, eadem lege contrahere permittuntur, & tamen standũ in lege naturali, eadem ratio uidetur de utrisque: ergo neque illæ, quę prohibentur in lege, omnes sunt de iure naturali. Antecedens patet, Prohibetur in lege, ne eadem mulier nubat duobus fratribus, & tamen nõ prohibetur ne idem uir ducat duas sorores. cùm autem prorsus uideatur eadem ratio de utrisque, cùm sit eadem prorsus affinitas, & coniunctio: ergo si inter alteras matrimonium licitum est iure naturali, non uidetur quare inter alteros sit prohibitum. Tertiò arguitur, Ante legẽ scriptam inueniuntur aliqua matrimonia, etiam inter sanctos confecta, quę tamẽ in lege prohibentur, ut cognoscere licebit sacrã scripturã euoluẽti. ergo nõ omnia, quę lege prohibent̃, prohibent̃ lege naturę. Cõsequẽtia probat̃, ꝗa ea quæ sunt naturali iure prohibita, nõ plus licebant ante legem, quàm in lege. ergo, &c. ¶ Contra hanc conclusionem tamen arguitur primò, Aliquę personę prohibitæ in Leuitico sunt de lege naturę, & non uidetur maior ratio de aliquibus, quàm de aliis. ergo omnes sunt prohibitæ lege naturali. Assumptum patet, de patre & matre cum filiis suis, quod esset contra leges naturæ. quod ex eo manifestũ est, quia nũquam fuit aliqua natio tam barbara, quæ non huiusmodi connubia horreret, imò etiam bruta, & feræ tales concubitus refugiunt, ut Aristo. lib. 1. de animalibus{ Aristo. } ponit. Itẽ de uxore patris, de qua Aposto. 1. Corin. 5.{ 1. Corin. 5. } Auditur inter uos fornicatio, qualis nec inter Gẽtes, ita ut uxorem patris aliquis habeat, unde uidetur quòd sit contra legem naturæ matrimonium inter priuignum & nouercam. Et cõfirmatur, Si omnia connubia licita sunt ubi finis matrimonii saluus esse possit, sequitur, nulla prorsus esse illegitima. Potest esse enim educatio, & procreatio prolis, & mutua officia & obsequia inter quascunque personas, alio qui non steriles. ergo cùm omnia sint legitima matrimonia sic, nec sufficit quòd sint conuenientia ad fines matrimonii. Secundò, illud præceptum Leuitici nõ est cæremoniale, ut manifestum est: nec etiam uidetur iudiciale, cùm iudicialia sint, quæ iustitiam componunt inter homines, ad quod illud præceptum non uidetur spectare. ergo uidetur quòd sit præceptum morale, & ex consequẽti de iure naturali. Tertiò arguitur sic, Illa quæ prohibentur in illo pręcepto, erant illicita apud gentes etiam ante legem. ergo sunt de iure naturali Consequẽtia est nota, cùm gentes alia lege non tenerẽtur. Antecedens probatur, Nam post illud præceptum ubi prohibentur illæ personę in eodem capit. subditur, Nec polluamini in omnibus his, quibus contaminatæ sunt gentes uniuersæ, quas ego eiiciam ante conspectũ uestrum, & quibus polluta est terra, cuius ego scelera uisitabo, ut euomant habitatores suos. Ex quibus certè uidetur, quòd illa eadem quæ in loco illo prohibentur, essent illicita, & scelerata inter Gentes, quæ certè non fuissent, nisi lege naturali prohibita essent. Et cõfirmatur, Quia eisdem uerbis prohibentur omnes necessitudines, quæ arcentur, & interdicuntur à matrimonio in illo capitulo. Semper enim dicitur reuelare turpitudinem, quod uidetur quãdam naturalem inhonestatẽ præ se ferre, & eodem nomine appellat scelera abominationes, execrationes. ergo si aliqui gradus sunt cõtra ius naturale, & omnes. ¶ Ad hæc argumenta respõdetur. Ad primum quidem, cõcessa maiori, nego minorem: & dico sine dubio esse prohibitum iure naturali cõnubium inter filium & matrem, & inter filiam & patrem. Pro quo est considerandum, quòd sicut uirtutes sunt connexæ (ut Aristo. tradit) & omne uerum uero consonat, ita & præcepta Dei inuicem consonant, nec ulla ex parte repugnant. alio qui Sapientia diuina non omnia suauiter disponeret, si quid uno loco præciperet, alibi prohiberet. Non enim solùm præcepta non sunt sibi contraria, sed ita se mutuò iuuant, ut difficile admodum sit alterum sine altero seruari. ergo cum sit unum præceptum iuris naturalis uenerari parentes, & reuereri, ergo, &c. Item est præceptum, ut coniuges mutuò sibi inseruiant, cùm sit ille alter ex duobus matrimonii finibus, nullo modo matrimoniũ constare inter parentes & liberos potest. Quomodo enim mater filio salua reuerentia & pietate seruire poterit? quo modo ex præceptis & nutu filii pendere? Aut quomodo filius sustinere poterit, ut matri imperet, & coniugalia obsequia exigat? Non ergo ullo pacto conuenire potest, ut filius matrem in uxorẽ habeat. Et confirmatur ex illo Pauli ad Ephes. 5.{ Ephes. 5. } Vnusquisque uxorem suam sicut seipsum diligat: uxor autem timeat uirum suum. Oportet ergo si mater nubat filio suo, ut filiũ timeat, quod exhorret naturalis lex. & in eodem, Mulieres uiris suis subditæ sint sicut Domino: quoniã uir caput est mulieris, sicut Christus caput est est ecclesię: sed ecclesia subiecta est Christo, ita mulier uiro in omnibus. Oportet itaque matrem in omnibus subiectam esse filio cõtra legem naturę. Quòd si contendat quis hac ratione bene obstari ne mater nubat filio, non autem impediri quin filia nubat patri: nec hoc quidem satis commodè fieri potest. Præterea, Nã esto, ꝙ uir caput sit mulieris, tamẽ mulier socia est, non serua. & notũ est nõ posse inter officia & munia coniugalia commodè seruari pietas, & reuerẽtia liberorũ ad parentes. Vxor certè ius habet exigẽdi debitũ à uiro, quod filiæ in patrẽ nõ satis cõuenire potest. & Pau. 1. Cor. 7.{ 1. Corin. 7. } Nolite fraudare inuicẽ, nisi fortè ex cõsensu ad tẽpus, ut uacetis orationi: nõ est autẽ cõsentaneũ ut pater ad orãdũ filiæ consensum expectare debeat. Et in eodẽ loco. Paul. Quicũ uxore est, solicitus est quæ sunt mundi quomodo placeat uxori, & quæ nupta est, cogitat quę sunt mũdi, quomodo placeat uiro. Nihil autẽ minus cõuenire uidet̃, quàm ut pater solicitus sit quomodo placeat filiæ, aut mater quomodo filio placeat, cum ecõtrario filii soliciti esse debẽt, quomodo placeãt parẽtibus. Et præterea, hoc omnino uidet̃ tollere principalem finẽ matrimonii, scilicet procreationẽ & educationẽ liberorum: nã ut in plurimum ita euenit, ut cũ filius adultus sit, mater iam sit effœta, & anus, & minimè idonea uiro, ut intelliget facilè quis si rationem ætatum humanarũ habeat. Atque adeò ex huiusmodi connubiis, aut nulla, aut certè rara proles possit procreari. & rursus mater senescat necesse est, filio adhuc eodemq́ue uiro in iuuentutis flore constituto, quod præterquã quòd esset continentiæ grande offendiculum, cùm tamẽ matrimonium sit in remedium continentiæ, sed omnino impediretur magna ex parte liberorum procreatio, non habẽte scilicet huiusmodi marito ex qua filios susciperet: quod esset magnum reipub. detrimentum, & generis humani iactura. Et quanquam non ita uideatur grande inconueniens, si filia patri nuberet: tamen si ratio ætatum habeatur, æquè uidetur magna ex parte procreationem liberorum impediri ex talibus cõiugiis, & incontinentię adolescentium fœminarum incendiũ grande parari. Quare prorsus pro indubitato haberi debet, eiusmodi connubia naturali lege esse modo illegitima, & incesta. Quod etiam satis significatur ex uerbis ipsius primi parentis Gen. 2. Propter hanc relinquet homo patrem & matrem, & adhęrebit uxori suæ, significans scilicet aliam debere esse uxorem, & uirum, quàm patrẽ & matrem. Et quamuis non ita certum sit, aut notum, eadem uidetur ratio de uxore patris, siue de nouerca. Cùm enim ex coniugio fiant duo in carne una, eadem pietas uidetur deberi uxori patris, & reuerentia, ac ipsi patri, quare nec illam decet in uxorem accipere: & eadem ratione liberorum generatio impediretur, sicut ex matrimonio cum matre. Quare hoc etiam matrimonium uidetur lege naturali prohibitum. ¶ Ad propositum descendendo de casu inter regem & reginam Anglorũ, quæritur utrum accipere relictam fratris defuncti uxorem sit prohibitum iure naturæ. Ad hoc sit prima cõclusio principalis, Ducere* uxorem fratris defuncti non est prohibitum lege naturæ. Pro cuius probatione præmitto, quòd aliqua se habent tripliciter ad ius naturale: quædam enim sunt de se inhonesta semper, quę scilicet in nullo casu licitè fieri possunt, ut periurium & adulterium, sicut econtrario quædam semper & per se sunt honesta, ut Deum colere, parentes uenerari, & similia. Hoc ius naturale dicitur necessarium, siue immutabile. Alia sunt de se quidem inhonesta, & prohibita iure naturali, sed quandoque propter graues causas possunt licitè fieri. Sicut econtrario sunt aliqua honesta quidem, & consona rationi, & principiis moralibus, seclusa etiam omni lege positiua, imò præcepta lege naturali: sed tamen non habent bonitatẽ immutabilem, uel necessariã, sed secundum diuersas temporis, loci, & personarum circunstantias, & conditiones uarietatem recipiunt, ut seruare fidem, reddere debitum, non habere plures uxores, & similia. Alia sunt, quæ non sunt quidem prohibita iure naturali, sed inter minora bona computantur, quale fortasse est matrimonium respectu cælibatus, de quibus Paul. 1. Corin. 6.{ 1. Corin. 6. } Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt. horum contraria naturali iure sunt approbata tanquam meliora quidem, sed non ut necessaria, absolutè loquẽdo. Fortasse cælibatus (sicut diximus) iure naturali præfertur matrimonio: nõ tamen alterum est in præcepto, alterum prohibitum. Rationes Pauli 1. Corin. 7. quibus præfert cælibatum matrimonio, uidentur procedere in iure naturali. Item paupertas melior est diuitiis, neutrum tamen sub præcepto. His suppositis dico, quòd ducere relictam fratris nõ est de primo genere prohibitorum iure naturali. Probatur, Nulla ratione naturali, quæ quidẽ necessaria uideatur, probari potest, illum esse tam in honestum, ut in nullo casu liceat fieri. ergo, &c. Confirmatur manifestè, Quia illud aliquando (ut omnes fatentur) licuit. Hoc patet Deutero. 25.{ Deuter. 25. } ubi præcipitur, ut frater accipiat uxorem fratris sui sine liberis defuncti. Si enim esset malum ex proprio genere, uel non posset Deus dispensare, secundum saniorem sentẽtiam, sicut nec in periurio, uel certè non ita passim, & sine grandi necessitate: solùm ceremoniæ, & significationis gratia dispẽsasset. & omnino absurdum est, & parum pium dicere, quòd Deus legem condiderit contrariã legi naturali primæuæ. ¶ Secundò dico, quòd inter ea quæ continentur Leuit. 18. præter primum gradum, scilicet inter ascẽdẽtes & descendẽtes, fortasse omnia alia sunt prohibita iure naturali. Secundo modo hoc est absolutè, & nõ urgẽte aliqua graui causa, & rationabili. Illicitum est contrahere in aliquo gradu prohibito in Leuitico. Probatur, Quia ex tali matrimonio semper sequitur aliquid, quod licet non tollat finem matrimonii, tamen ex parte officii uel obstat fini, uel est contra reuerentiam naturalem debitam cõsanguineis, ut quòd nepos sit dominus & caput amitæ aut materteræ, cui debetur idem honor qui matri: & non uidetur consentaneum rationi naturali, ut amita seruiat nepoti, & timeat nepotem: & simile posset dici de omnibus aliis gradibus prohibitis in lege. Sed ista commoditas, quæ contingeret ex huiusmodi coniunctionibus, omnino non est tanta, quin possit compensari aliquo magno bono, quod ex tali coniunctione consequitur, aut graui malo quod deuitetur, ut ad constituendum pacem in republica, ad tollendas simultates inter illustres, ad supplendum insignem aliquam solitudinem, & raritatem hominum in orbe, aut prouincia. In hoc ergo genere reponi potest matrimonium uiri cum uxore fratris defuncti. uidetur enim quòd ex tali coniunctione irrogatur iniuria quædam priori uiro. Semper enim æstimatum fuit uxorem ingratam esse priori uiro, quæ secundò nupsit. Vnde etiam Dido apud Maronem.{ Vergi. } Ille meos primũ, qui me sibi iunxit, amores Abstulit, ille habeat secum, seruetq́ue sepulchro. Et paulò prius. Antè pudor quàm te uiolem, aut tua iura resoluam. Quasi inhonestè, & turpiter acturam diceret, si priori marito alterum super induceret: turpius autem sic, per hoc quòd frater sit huius qualiscunque iniuriæ aut ingratitudinis author, ut particeps uxorem fratris ipse accipiens. Quare uidet̃ sua natura illaudabile, & reprehẽsibile, nõ quin ex causa aliqua cõpẽsari possit hoc quod de se parũ honestum uidetur. ¶ Tertiò dico, quòd fortasse hoc ipsum matrimonium non in secundo genere, sed in tertio reponendum est: hoc est, non inter ea, quæ natura sua mala sunt, licet ex circunstantia bona esse possint, sed inter ea quę minus bona sunt: hoc est, licet quidem solo iure naturali posito uxorem fratris accipere liceat, sed non expediat, hoc est, melius est abstinere ab huiusmodi matrimoniis, quẽadmodũ & quidã gradus ab ecclesia interdicti sunt à matrimonio, ut inter cõsobrinos, uel in quarto gradu cõsanguinitatis, aut affinitatis. non enim apparet ratio malitiæ in tali cõiunctione, licet ostendatur magis expedire, ut talia matrimonia interdicantur. ¶ Secunda conclusio principalis, Ducere* relictam fratris sine liberis defuncti, ut in causa regum Anglorum contigit, nun quam fuit prohibitũ iure diuino ueteris legis. Probatur, Si fuisset prohibitum hoc, maximè fuisset in illo pręcepto Leui. 18. & 20.{ Leuiti. 18. & 20. } Non reuelabis turpitudinem uxoris fratris tui. sed hoc non probatur, quia aut intelligitur lex illa uiuente fratre, qualiter intelligitur illud Iohan. Baptistæ, ad Herodẽ, Nõ licet tibi habere uxorẽ fratris tui, & hoc non obstat conclusioni: aut intelligitur de fratre defuncto cum liberis, & nec hoc obstat: aut de fratre mortuo sine liberis, & hoc modo probatur, quòd non possit intelligi. Nam Deuteron. 25.{ Deutero. 25. } lata est lex, ut si frater sine prole decesserit, relictam fratris frater superstes accipiat. ergo lex illa Leuitica intelligi nõ potest de fratre sine liberis defuncto. Nã audiendum non est, aut quòd in lege essent duo contraria præcepta, aut quòd id quod est in Deuteronomio, sit dispensatio eius legis, quæ est in Leuitico. Nõ enim est satis intelligibile, ut eodẽ tempore aliquid prohibeatur, & dispẽsetur in eo generaliter. nam dispensatio nihil aliud est, quàm relaxatio legis: ac per consequẽs singulariter licebat fratri ducere uxorem fratris sine liberis defuncti. Non ergo erat lex, talia matrimonia interdicens: nihil enim plus efficiunt illæ leges latæ in Leuitico & Deute. quàm si eadem causa sanciretur primũ, nequis uxorem fratris cum liberis defuncti duceret. Secundum, ut uxorem fratris sine liberis defuncti superstes frater ducere teneretur, aut certè possit. Istis enim duobus capitibus cauetur omnino totum, atque idem quo in Leuitico, aut Deuteronomio cautũ est: atque adeò mihi nõ est dubium, nec cuiquam sanè sacras literas tractanti & intelligenti, nunquam lege diuina prohibitum esse, ne frater uxorem fratris sine liberis defuncti in uxorem accipiat. ¶ Vltima conclusio contra bonã partẽ theologorum, Secluso* iure humano sine quacunque papæ dispensatione frater posset accipere uxorem fratris siue cum liberis, siue sine liberis defuncti. Probatur primum, Si hoc connubium spectat ad ea quæ sunt iuris naturalis tertio modo, id est, quæ sunt quidẽ meliora, sed contraria, nõ est prohibitum. Patet cõclusio. Nam dato quòd melius esset nõ ducere quàm ducere, nihilominus non esset illicitum ducere: & dato quòd esset de secundo genere iuris naturalis, nihilominus posset ducere. Probatur primum, si subesset causa rationabilis, ut declaratum est, qua scilicet illud quod sua natura malum est, licitũ in eo casu faceret: sed (in quo est difficultas) dico quòd etiam si nulla subesset causa rationabilis. Probatur, quia in primo fundamento huius quæstionis diximus nõ esse idem matrimonium aliquod esse prohibitum, aut esse iure nullũ, aut irritum. Vnde dato quòd esset illicitum iure naturali, non sequitur, quòd si contrahat, non teneat. sicut etiam quòd idem uidetur, si successiuè accipiat duas sorores, uidetur æqualiter prohibitũ iure naturali, & tamen nõ est dubitandũ, quin secluso iure humano matrimoniũ teneret, sicut beatus Ambrosius ad Paternũ, dicit esse illicitum iure naturali, ut patruus accipiat neptem in uxorem, & tamen dubitari non potest, quin secluso humano iure si contraheret, matrimonium teneret, cùm etiam tempore ueteris legis non esset prohibitũ, cùm Abraham habuerit Saram secundum August. & Hierony. neptem ex fratre. Et post legem scriptam Othoniel frater Chaleb duxit Axam filiam Chaleb. Iosue. 15. & Iudi. 1. Non ergo est dubitandum, quin etiam nunc si quis duceret, teneret matrimonium. ¶ Et ad hunc sensum intelligenda sunt sanctorum dicta, dicentium, quòd aliqui gradus sunt prohibiti iure naturali, qui tamen nunquam in lege prohibiti inueniuntur, ut inter consobrinos. Item etiam quandocunque dicunt, quòd sit contra legem naturæ, accipere uxorẽ fratris, intelligendum in quam sine dubio est, quòd est quidem illicitum iure naturæ: non ita tamen, ꝙ si fiat, non teneat factum sicut suprà dictum est, quòd qui post uotum cõtinentiæ acciperet uxorem, peccaret quidem contra legem naturæ: nullus tamen hactenus defendit, quin tale matrimonium teneat. Oportebit ergo rationẽ reddere, ut quid, cùm ęquè, uel certè plus sit cõtra legem naturę, uxorem post uotum continentiæ accipere, quàm relictam fratris, ut quid inquam si in primo casu matrimonium tenet, nõ in isto etiam teneat. Confirmatur apertè & manifestè ex c. finali. de diuortiis. Vbi cùm esset consultus Innocentius tertius, Quid de Lenoniensibus conuersis ad fidem faciendum esset, qui priùs secundum tenorem legis Moysi uxores fratrum sine liberis defunctorum duxerant. Respondet pontifex, concedens illis, ut in contractis matrimoniis perseuerent. Manifestum est etiã quòd si talia matrimonia essent irrita iure naturali, non posset pontifex illa concedere, aut approbare, maximè cùm lex Moysi, non solùm apud Christianos, sed apud omnes mortales prorsus iam nullius sit uirtutis, & efficaciæ. Quare si nobis iure naturali interdicerẽtur talia matrimonia, non releuaret ab hoc interdicto uel lex, uel dispensatio Moysi. Quare sine dubio concluditur, tale matrimonium nõ esse iure naturali prohibitum: uel si est, non ita tamen, ut si attentetur, factum dirimatur. ¶ Ex quo sequitur corollarium quòd omnes infideles contrahentes in gradibus ab ecclesia prohibitis, si non constet esse iure naturali prohibitum, uere contrahunt, & est ratum matrimonium. Itaque si quis inter infideles duceret relictam fratris siue cum liberis, siue sine liberis defuncti, dubitandum non est, quin tale matrimonium esset ualidum, nec conuersi ad fidem indigent papæ dispensatione, imò neque quacunque authoritate possent separari, scilicet cùm solo iure humano, quo infideles non tenentur, huiusmodi matrimonia sint interdicta. 
 
 HAEC HABVI PATRES GRAVISSIMI. PRIMA CONCLVSIO. ¶ Quanquam de essentia, aut necessitate matrimonii non sit uiri aut mulieris consensus: ille tamen quacunque intentione, & uerbis, cõditione interposita ad matrimonium nunquam sufficit, etiam conditione consensum comitante. SECVNDA CONCLVSIO. ¶ Non solùm lege diuina, & ecclesiastica, sed ciuili etiam impedimenta poni possunt: nec tamen omnia in Leuitico cõtenta iure naturali aut diuino matrimonium dirimunt. TERTIA CONCLVSIO. ¶ Sicut ecclesia fortasse matrimonium ratum dirimere nõ potest, ita neque religionis professio semper dirimit etiam ante matrimonii consummationem. FINIS PRIMI TOMI.