REVERENDI
 PATRIS F. FRANCISCI DE
 Victoria, ordinis Prædicatorum, sacræ
 Theologiæ in Salmãticensi Academia quondam primarij Professoris, Relectionum Theologicarum,

 SECVNDVS
 TOMVS.
 

 Lugduni, apud Iacobum Boyerium,
 M. D. LVII.
 Cum priuilegio Regis ad decennium.
 





 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANCISCI A VICTORIA, ORDINIS Prædicatorum, sacræ Theologiæ in Salmanticensi Academia quondam Professoris primarii, Relectio 
 

DE AVGMENTO CHAritatis, & diminutione. 
 
 SVMMA. -  1 Charitas, an augeatur per quemlibet charitatis actum. Et quomodo de hoc tres opiniones recitantur. -  2 Actus intensior habitu, an augeat habitum secundum suam totam latitudinem, an solùm secundum excessum, quem habebat supra habitum. -  3 Actus intensior, quòd non augeat habitum per totam suam latitudinem, sed solùm secundum excessum quem habet supra habitum, probatur. -  4 Actus quilibet meritorius, quòd augeat gratiam secundum totam suam latitudinem, & non solùm secundum excessum supra habitum. -  5 Charitas, quòd non augeatur per totam latitudinem actus, sed solùm secundum excessum actus supra habitum. -  6 Charitas, quòd nunquam sit æqualis gratiæ, saltem in adulto. -  7 Gloria, quòd respondeat gratiæ, & non charitati. -  8 Opiniones secunda & tertia de augmento charitatis, in quo differant à prima, examinatur. -  9 Agentia plura quòd nunquam producant maius lumen, uel calorem in primo puncto suæ sphæræ, uel actiuitatis, quàm produceret unum illorum, quod maximum est. -  10 Lumen productum quod nũquam sit maius, quàm sit lumen in maximo luminoso. -  11 Charitatis per quemlibet actum quantumuis remissum, quòd mereatur quis, & habebit maiorẽ gloriam. -  12 Charitatis per quemlibet actum quantumuis remissum, quòd augeatur gratia. -  13 Charitatis si per actũ remissum non augetur charitas statim, quòd uoluntarium uideatur dicere, quòd augeatur in fine uitæ. -  14 Habitus in augmento, an habeatur respectus non ad intensiorem actus gradualem meritorij, sed ad quantitatem meriti. -  15 Habitus data opinione quòd non augeatur per actum remissum, an plures actus remißi poßint augere habitum, uel etiam unus actus continuatus poßit æquiualere in merito uni actui intenso. Et de triplici istius quæstionis opinione. -  16 Meritum, quòd nullo modo proportionetur intẽsioni. -  17 Meritum, quòd non solum proportionetur intentioni, sed quòd nec magna multitudo actuum remissorum æquiualeat uni actui intenso, uel perfecto. -  18 Meritum quòd non duplicetur, nisi sit magna continuatio & perseuerantia in actu. -  19 Habitus, quòd sine dubio augeatur, quandocun peruenitur ad meritum æquale cum actu intenso, siue per multiplicationem, siue per intensionem. -  20 Charitas quomodo dupliciter diminuatur. Vno modo per peccatum ueniale, alio modo per mortale. -  21 Charitas, uel gratia, an per peccatum ueniale diminuatur. -  22 Peccatum ueniale quòd nullum poßit tollere gratiam, dato quòd quilibet tollat partem gratiæ. 
 
 RELEGENDVS locus est Pauli Apostoli Philip. 1. "Oro ut charitas uestra magis ac magis abundet &c." Relectio habet duas partes. In prima agemꝰ de augmẽto charitatis. In secunda, de diminutione eius. De augmento non omnes quęstiones tractare statuimus: neque enim liceret in tam breui uitæ tempore: sed unam elegimus, quę inter Doctores celebrior est, & magis ad Theologum spectat: & ea est, An* per quemlibet actum charitatis augeatur charitas. Et quidem pro parte affirmatiua arguitur, quia quilibet talis actus est meritorius glorię, ergo & gratię, & per cõsequens charitatis. Assumptũ patet, quia actus bonus relatus in Deum, est bonus, & meritorius, ut latè tractat S. Tho. 1. 2. Consequentia patet, quia gloria correspondet gratiæ & charitati: ergo si pro tali actu datur maior gloria, ergo maior gratia, & charitas. ¶ Pro parte negatiua arguitur, quia in agentibus naturalibus agens remissum non agit effectum intensiorem: ergo neque actus charitatis remissus auget habitũ charitatis intensum. Consequentia probatur, quia de spiritualibus & supernaturalibus debemus iudicare ꝑ proportionem ad naturalia, nisi oppositum constet testimonio scripturarum. ¶ De quæstione hac est triplex opinio. Prima tenet alterum extremum, quòd, scilicet, quolibet actu charitatis quantumcun remisso augetur charitas & gratia. Ista est communis opinio recentiorum, eorũ scilicet qui nominales uocantur, ut est uidere apud Gabrie. in primo dist. 17. quęst. 4. & in 2. dist. 23. quęst. 1. & in eisdem locis apud alios Doctores. ¶ Secunda opinio tenet duo: primum, quòd pro quolibet actu quantumuis remisso datur maior gloria: secundum, quod per actum remissum non augetur charitas, aut gratia. Ista opinio est Scoti in 4. & Ricard. in 2. dist. 16. ¶ Tertia opinio tenet alterum extremum, quę dicit, quòd per nullum actum augetur charitas, nisi sit intensior ipso habitu charitatis, & per cõsequens, quòd pro tali actu nõ datur maior gloria. Ista opinio uel est, uel attribuitur S. Tho. 1. 2. quæst. 52. art. 3. & 2. 2. quæst. 24. art. 6. & in primo d. 17. & uidetur opinio modernorum Doctorum 1. d. 17. q. 8. licet fortasse potius sit cum secunda opinione recitata. Ex his opinionibus, primo uolo examinare quod est commune tribus opinionibus. Commune autem est ipsis, quòd per actum intensiorem augetur habitus charitatis. Circa quod reuocatur in dubium, An actus* intensior habitu augeat habitum secundùm suam totam latitudinem, an solùm secundum excessum, quem habebat supra habitum. Verbi gratia, si habitus est ut quatuor, & actus intensior ut octo, an habitus ille augebitur per octo gradus, an solùm per quatuor. Et uidetur quòd actus intensior augeat habitum secundum suam totam latitudinẽ, quia aliâs non seruaretur debita proportio præmiorum ad merita. Si enim Petrus habeat actum meritorium ut quatuor, & per consequens habitum charitatis & gratiæ ut quatuor, & postea habeat secundũ actum meritorium ut octo, si actus nõ augeat habitum per totam latitudinẽ, sed solùm secundum excessum, sequitur quòd habitus charitatis & gratię in Petro erit solùm ut octo: & cùm gloria correspondeat gratiæ, etiam erit ut octo, & tamẽ habebit meritum ut duodecim. ergo gloria est minor meritis. Et iterum si Petrus & Paulus primo habeant meritum ut quatuor, & per consequens gratiam ut quatuor, & postea Paulus habeat secundum actum meritorium ut octo: iam secundùm hanc opinionem gratia Pauli erit solùm ut tria, & Petri ut quatuor. ergo est proportio dupla: & similis proportio erit in gloria: & tamen meritum Pauli fuit triplum merito Petri. ergo inter illos non seruaretur similis proportio inter pręmia, quæ fuit inter merita. In contrarium autem arguit. Quia in agentibus naturalibus agens intensum non auget effectum minorẽ secundum totam suam latitudinem, sed solum secundum excessum, ergo ita est in habitibus & in actibus. Antecedens declaratur, & probatur, quia si calefactiuũ ut octo applicaretur calido ut quatuor, non faceret calidum, ut duodecim, sed solum ut octo. & quia solutio quęstionis principalis, bona ex parte pendet ex hoc dubio, uolo id diligentius examinare, & pono conclusionem talem. Actus* intensior non auget habitum per totam suam latitudinem, sed solùm secundum excessum, quem habet supra habitum. ¶ Ista conclusio probatur. Primo, de habitibus acquisitis, quia loquendo de habitibus, qui sunt in potentia naturali, puta intellectu, & appetitu sensitiuo, uidetur sequi, quòd habitus quicun intendit, semper ad minus augeatur in duplo, quàm prius erat. Quia cùm potentia naturalis agat semper ex toto conatu, uidetur quòd semper actus elicitus ab habitu, sit intensior habitu, & per consequens si auget habitum secundum totam suam latitudinem, semper augebit plus quàm in duplo, imò uidetur sequi, quòd per quemlibet actum sequentem augetur habitus plus quàm per omnes præcedentes. Patet gradatim discurrendo per actus. Si enim habitus prius sit ut quatuor, actus sequens ex toto conatu ad minus erit ut octo, & habitus ut sex, & sequens actus ad minus erit ut decem, & habitus ut nouemdecim, & sequens actus ut uiginti, & habitus ut trigintanouem, & sic consequenter. Hoc autem consequens nõ uidetur profecto admittendũ, ergo nec ista opinio. Et confirmatur, quia omne agens potest agere conformiter ad formam, per quam agit, ut calidum ut quatuor, potest producere calorem ut quatuor: & lucidum ut quatuor, lumen ut quatuor. Ergo potentia agens per habitum ut decem, ad minus potest producere actum ut decem: & sic potentia merè naturalis semper habet actum ad minus æqualem habitui, & per consequens semper augetur ad minus in duplo. Secũdo confirmatur: Quia profectò nihil aliud uidetur esse habitus ut decem, quàm quòd possit producere actum ut decem: ergo habitus existens in potentia naturali, semper producit actum ad minus æquè intensum. Secundo principaliter probatur idem de habitu infuso, quia similiter sequitur, quòd si quis agit ex toto conatu, semper augebitur habitus infusus plus quàm in duplo, imò per quemlibet actum sequentem plus quàm per omnes præcedentes. Patet eodem modo, sicut prius, quia actus sequens habitum est ex toto conatu, uidetur quòd sit intensior habitu, & per consequens auget habitum secundum totam suam latitudinem, semper auget habitum plus quàm omnes præcedentes. Si enim omnes actus pręcedentes fuerunt mille graduũ, & per consequens est mille graduũ actus productus ex tali habitu, ex toto conatu erit intensior quàm mille graduum, & sic augebit habitum plus quàm omnes actus pręcedentes. Ex quo iterum sequitur, quòd talis actus erit maioris meriti, quàm actus pręcedentes, & quòd pro quolibet actu sequenti habebit quis maiorem gloriam, quàm pro omnibus præcedẽtibus. Quod omnino uidetur absurdissimum. Neque enim est opinabile, quòd Ioannes Baptista, aut etiam beata Virgo per quemlibet actum, in ultimo uitæ suæ, plus mereretur, quàm per omnes præcedẽtes. Et certè hoc argumentum ita uidetur urgere, quòd non uideatur facilis solutio. Sed tamen potest responderi uno ex tribus modis. Primo, potest dici ad argumẽtum, quòd homines communiter non agunt ex toto conatu, et per consequens actus non est intensior habitu, & sic ruit id quod inferebatur. Sed profectò solutio nulla ex parte satis facit. Primo, quia saltẽ aliquando uiri perfecti uidetur, quòd agat ex toto conatu. Item satis magnum inconueniens uidetur, quòd hoc possit contingere, etsi non semper contingat: ne enim rationabiliter esset concedendum, quòd Petrus, aut Paulus, aut etiam Adam post tot annos non mutato obiecto, neque aliis circunstantiis haberent uanam dilectionem dei, per quam plus mererẽtur, quàm per omnes actus totius uitæ. Et ideo secundo & apertius potest dici, quòd etiam si quis agat ex toto conatu, actus non proueniet ad totã latitudinem habitus, quando habitus est magnæ intentionis: utpote si quis habeat charitatem ut centum, quantumcunque agat ex toto conatu, non habebit dilectionem ut centum, ne fortè ut quinquaginta. Sed ne hoc uidetur satis facere, quia non uidetur intelligibile quare habitus sit ut centum, nisi quia potest producere actum ut centum, cùm neque habitus dicatur in ordine ad actum, ne est luminosum ut decem, quod non potest producere lumen ut decem, & cùm qualibet alia forma possit producere effectum secundum totam suam intensionem in subiecto capaci, ut de calore, luce, & frigore patet, quod erit merè uoluntarium dicere, quòd hoc est singulare in habitibus, ut non possint producere effectum æqualem sibi. ¶ Item saltem quilibet talis actus, qui sequeretur ex tali habitu intẽsissimo, esset incredibilis intensionis. Cùm enim cęteris paribus, ex maiori habitu producatur intensior actus, si quilibet actus auget habitum secundum totam latitudinem, fiet breui tempore habitus ita intensus, ut actus sequens non possit esse nisi intensissimus. Et maximè, quia quanto aliquis magis inclinatur ad aliquem actum, tanto agit cum maiori conatu, & sic cùm habitus augeat inclinationem regulariter, semper erit maior conatus in actu sequenti, quàm in præcedentibus: & sic dato, quòd actus sequens non adæquet omnes præcedentes, saltem ęquiualeret medietati, aut tertiæ, aut quartę parti omnium actuum præcedentium ipsum, quod non est paruum inconueniens. Et si addas, quòd charitas augetur non solùm per proprium actum, sed per omnem actum meritorium cuiuslibet uirtutis, & quælibet etiam uirtus inuicem per actus aliarum uirtutum: & sic actus auget habitum per totam suam intensionẽ. Vides quò progreditur intensio cuiuslibet habitus? Imò uidetur similis calculatio, qualis solet poni in aceruatione illa uulgari de ludo latrũculario, aut de granis frumenti. Siquis enim prima die soluerit unum granum frumenti, & secunda die duo, & tertia quatuor, & quarta octo, & sic consequenter, profectò ante finem anni, tam in immensum cresceret multitudo frumẽti, ut totus ager Campaniæ ferre tantum frumenti uno anno non posset, imò neque tota Hispania. Similis profectò ratio uidetur sequi in proposito, si nuda potentia producat actũ ut unum, & habitus sit ut unum, sequẽs actus uidetur quòd sit ut duo, & habitus ut tria, secundum hanc opinionem, & sequens actus ut quatuor, & habitus ut septẽ, & sic semper qualibet die fiet duplo maior totus habitus, & paucis annis ne cogitari quidem possit tanta intensio habitus. Item ad minus uitare non possemus secũdum hanc opinionem, quin saltem in eo, qui per longum tempus perseuerat in gratia, essent habitus infusi, certè plus quàm ostendat experientia. Ne enim experiuntur boni tantam in se intẽtionem habituũ, quanta esset in illis, si ad istum modum augerentur. Item si actus essent ita intensi ratione habituũ, sequitur maior motus in appetitu sensitiuo, qui naturaliter ex actu uoluntatis mouetur, quàm experientia monstrat. Si enim pœnitentia infusa esset ita intensa, sicut per hanc rationem oporteret esse, etiã de præteritis & præsentibus esset tristitia interior intensissima, & sequeretur intensissimus dolor in appetitu sensitiuo, quod tamẽ raro sancti experiuntur. Sed ad hoc argumentũ de experientia respondent, & est tertia solutio, quòd non habemus experientiam de intensione habituum infusorum, sicut nec de ipsis habitibus infusis. Sed nec hęc solutio sufficit. Primo, quia saltem haberemus experientiam de intensione ipsorum actuum præcedentium ab habitibus infusis, & iterum ex actibus uirtutum infusarum (secundum opinionem omnium aliorum à S. Thom.) producuntur, & augentur habitus acquisiti, & sic saltem experientia perciperemus istam admirabilem intensionem habituum. Quibus omnibus si addas argumentum factum à principio de agente naturali, certè uidebitur conclusio posita satis confirmata. Si enim calefactiuum ut octo, superueniens calido ut quatuor, non auget nisi per quatuor gradus, nescio quis hoc priuilegiũ dedit actui ut octo, ut augeat habitũ ut quatuor per octo gradus. Sed restat modò soluere argumentum factum à principio contra conclusionem, quia uidebitur quòd ex illa conclusione non seruatur proportio præmii ad meritum, nec meritorũ inter se ad præmia. Pro cuius solutione pręsuppono duo. Primum est, quòd gratia distinguitur à charitate. Hoc suppositum in pręsentia non probo, quia mihi satis est respondere ad argumentum secundum principia S. Tho. Et qui hoc suppositum negant, habent quærere aliam solutionem. Secundum quod suppono, est, quòd gratia non oportet quòd sit æqualis charitati. Hoc tamen ostendã necessario esse dicendum. Et uidetur probari in Christo, in quo secundũ opinionẽ cõmuniorem fuit infinita gratia, & tamẽ non fuit infinita charitas. Quod probatur, quia eadem ratione fuissent omnes aliæ uirtutes infinitæ, & sic esset actus eius infiniti meritoriè, ut infinita tristitia, & ex consequenti non posset naturaliter uiuere: quia ex infinita tristitia in uoluntate, sequitur naturaliter tãtus motus in appetitu sensitiuo, quòd non posset naturaliter cum illo uiuere. ¶ His suppositis ad argumentũ respondeo per quatuor dicta. Primũ,* quilibet actus meritorius auget gratiam secundum totam suam latitudinem, & non solum secundum excessum supra habitum. Patet hoc clarè, quia pro tali actu debetur gloria secundum totam latitudinem actus, & gloria correspondet gratiæ, ut in præsentia suppono: ergo augetur gratia secundum totam latitudinem actus, & gloriæ: ut si est gratia ut quatuor, & actus meritorius ut octo, dico quòd gratia fiet duodecim graduũ. Et confirmatur, quia iste est gratior ut octo,  prius erat, ergo gratia est aucta ut octo. Secũdũ dictum, Charitas* non augetur per totã latitudinem actus, sed solum secũdum excessum actus supra habitum. Hoc est probatum omnibus argumẽtis suprà positis. Tertium dictum, Charitas* nunquam est æqualis gratiæ saltẽ in adulto. Hoc patet ex dictis, quia actus auget gratiam secundum totam suam latitudinem, & charitatem solùm secundum excessum, ergo gratia est maior, quàm charitas. Quartum dictum, Gloria* respõdet gratiæ, & non charitati. Patet, quia per gratiam sumus grati & digni gloria: charitas aut data est ad diligendum, sicut fides ad credendum. Item patet hoc de actu, ex tribus dictis iam positis. Ex his dictis patet solutio ad argumentum: respondente enim gloria gratiæ, seruatur proportio meritorum ad præmia, & etiam si charitas nõ augeatur secundum totam latitudinem, prout declaratum est. Ne ex isto augmento gratiæ sequuntur inconuenientia, quæ suprà inferebamus: gratia enim non facit ad intensionem actus, sed solum charitas: & sic licet augeatur gratia in duplo, non sequitur quòd actus sequens sit duplo maior, quàm prius, quia charitas non fuit aucta in duplo. Et certè quicquid secundum alias opiniones sit diceudum, uidetur necessarium respõdere secundum opinionem S. Tho. & Durand. Scot. & Ricard. & omnium aliorum, qui tenent, quòd habitus non augetur nisi per actus intẽsiores. Si enim ita est, & actus auget habitum secundum totam suam latitudinem, necessarium est concedere corrolarium illatum, quòd habitus nunquam augetur quin augeatur plus quàm in duplo, quàm prius erat, ut patet intelligenti. Et sic in Adam, uel alio ex patribus antiquis, qui ferme ad mille annos uixerunt, in ultimis annis uitæ suæ nunquam potuerunt augere habitũ, quin augeretur plus quàm esset tota intentio habitus præcedentis, quod est absurdissimum. Sed quia hoc dubium est commune in omni opinione, & argumentum uidetur procedere contra omnes, ideo ad hoc argumentum de proportione meritorũ ad præmium tenendo quòd gratia & charitas sunt idem, oportet respondere, quòd charitas per actum meritorium augetur in esse gratiæ secundum totam latitudinem actus, in esse autem charitatis solum secundum excessum. Et sic etiam seruabitur proportio meritorũ ad præmium: & uidetur quòd etiam secundum communem opinionem oportet concedere, quòd gratiam oportet esse maiorem in esse gratiæ, quàm in esse charitatis, ut patet in Christo, in quo gratia fuit infinita, charitas autem in esse charitatis finita, ut suprà probatum est, & hoc modo conclusio posita posset defendi in omni opinione. ¶ Secundo oportet examinare id, in quo differunt secunda & tertia opinio à prima. Differunt* autem in hoc, quòd prima putat charitatem augeri etiam per actus remissiores. Secũda & tertia defendunt, quòd non augetur charitas, nisi per actus intẽsiores. Arguitur ergo ꝓ secũda & tertia opinione contra primã. Primo argumento Durand. Quia non est dignus nouo beneficio & gratia qui abutitur, uel negligenter utitur iam receptis beneficiis, sed qui habet charitatem intensam tepidè & remissè operans, negligenter se habet & abutitur charitate. ergo non est dignus ut augeatur. Et si hoc argumentum uideatur prima facie leue, & infirmum, tamen si quis consideret quòd in hac materia non possunt fieri argumenta euidentia, multominus quàm in aliis materiis moralibus, non contemnet argumentum. Si enim licet arguere ab humanis ad diuina, profectò hoc est morale, & familiare in uita politica, ut qui in obsequendo & promerendo apud dominum uel principem fit negligentior, & remissior, non crescit in gratia, & amicitia apud dominum, sed bene agitur cum illo, si perseuerat in eadem gratia, in qua prius erat, etiam si aliâs non offendat. Si ergo inuisibilia Dei per ea quæ facta sunt intellecta conspiciuntur, non malè arguimus, & timendũ est ne ita nobis cõtingat apud Deum remissè & negligenter operando. Secundo arguitur argumento S. Thom. Habitus acquisitus non augetur per actus remissiores, ergo nec habitus infusus. Et quia hoc est unum ex præcipuis argumentis, uolo examinare quantum ualeat. Et primò probatur consequentia, quia licet habitus infusus nõ augeatur effectiuè ab actibus, tamen uerisimile est, quòd communiter non augetur adeò ac si augeretur effectiuè, sicut habitus acquisitus, aliàs si non oportet seruare proportionem ad naturalia, quid possimus fingere de rebus spiritualibus, utpote nobis ignotis? Et confirmatur cõclusio, quia si charitas augeretur effectiuè per actus meritorios, non aliter diceremus augere, nisi sicut habitus acquisiti. Et confirmatur iterum, quia secundum aduersarios per eosdem actus, per quos meritoriè augetur habitus infusus, augetur effectiuè habitꝰ acquisitus: ergo uidetur, quòd si per actus remissos nõ augetur habitus acquisitus, ergo nec etiam infusus. Antecedens autem, quia negatur non solum ab aduersariis nostræ opinionis, sed etiam à Durãdo, qui est in eade sententia nobiscum, primo probatur, quia similes actus similes habitus causant. Arist. secundo Ethic. ergo uidetur quòd actus remissi non possunt facere habitum intensum, qui non est sibi similis, quanquam scio non in hoc proposito locutum in eo loco. ¶ Item omne agens intendit assimilare sibi passum, ergo actus remissi non augent habitum: quia hoc non est facere simile, sed dissimile. Item passum in principio est dissimile agenti, & in fine simile. secundo de anima. ergo actus remissus non auget habitũ intensum, aliàs in fine actionis habitus non esset similis actui, sed dissimilis. Item calidum ut quatuor, non aget in calidum ut quinque: ergo nec actus ut quatuor, aget in habitum ut quinque: uel ostendatur hoc priuilegiũ in actibus, quòd non sit in aliis agentibus naturalibus. Itẽ actus remissus nihil agit in continuatione, ergo nec in principio. Consequentia patet, quia non est maioris actiuitatis, nec est maior resistentia. Antecedẽs probatur, quia agẽs naturale quod agit sine resistentia, nihil agit in continuatione, sicut patet de sole respectu cœli: sed actus nullam habet resistentiam ad producendum, uel ad augendum habitum, ergo nihil agit in continuatione. Et confirmatur, quia si actus ageret in continuatione, malè uitaretur argumentum commune de infinita intensione. Si enim in quolibet instanti habitus augetur per certum gradum, sequitur infinita intensio in quantocun paruo tempore. Et confirmatur iterum per argumentum cõmune, quod etiam non facile uitabitur, quum sequatur infinita intentio. Si enim actus ut quatuor, augeat habitum ut quatuor, & fiat ut quinque, iterum habitus ut quinque, augeat habitum ut quatuor, & fiat ut quinque, & iterum actus augebit habitum, & sic pro eodem instanti fit infinita intensio actus & habitus. Secundum autẽ communem opinionem, uidetur facilè expediri hoc argumentum. Siue enim in continuatione, siue in elicione actus quandocun ueniat ad hoc, ut actus sit æqualis, uel minor habitu, cessat omnis actio, & sic si actus sit ut quinque, & habitus ut quatuor, in primo instanti habitus fiet ut quinque, & neque per reactionem ne per continuationem fiet maior intensio: quia iam agens & passum sunt similia, & simile non agit in simile, ne minus in maius. Item ex contraria opinione sequitur, quòd assensus conclusionis erit intensior assensu præmissarum. Consequens est contra Arist. lib. Poste. & contra totam dialecticam. Probatur consequentia. Sit enim ita, quòd assensus præmissarum sit ut quinque, & conclusionis ut quatuor: & per consequens habitus scientificus etiam ut quatuor, uolo quòd habens talem habitum eliciat frequẽter assensum conclusionis, non cogitando actualiter de præmissis, quia sine dubio est possibile, tũc secundum opinionem contrariam augebitur habitus scientificus, & poterit fieri ut quin, & ut sex: & per consequẽs etiam assensus conclusionis erit ut sex, & sic intẽsior assensus pręmissarum. Et confirmatur, quia sequitur, quòd talis assensus erit euidentior assensu præmissarum, quia quilibet gradus est euidens: ergo si assensus conclusionis est intensus ut sex, ergo euidens ut sex. Confirmatur secundo. Volo enim quòd post primam demonstrationem, in qua assensus conclusionis sit ut quatuor, adducantur nouæ demonstrationes æquales cum prima euidentia & intensione, tũc per aduersarios augetur habitus scientificus: & sic iterũ assensus scientificus poterit peruenire ad intensionem & euidentiam supra quemlibet assensum præmissarum. Ista argumenta etsi non concludant & conuincant, certè uidentur ualde probabilem facere opinionem. Sed quia præcipuum fundamentum huius opinionis est, quòd in naturalibus agens remissum non auget effectum intensiorem, uel quòd agens remissum superueniens agẽti intensiori non facit effectum intensiorem, quòd non solum aduersæ opiniones, sed etiam Durandus, qui nobiscum sentit, negat: ideo arguitur contra hoc fundamentum: & probo, quòd agẽs remissum augeat effectum intensiorem. Et arguitur argumento Durandi, & etiam Gabr. nam experientia docet quòd tria & quatuor lucernæ superuenientes primę lucernæ intensiori, uel æquali intensius illuminant quàm sola prima, ergo agens remissum, uel æquale &c. Idem probatur de ignibus, maiorem enim calorem producũt multi ignes uel æquales, uel etiam maiores & minores, quàm solus unus: ergo ruit fundamentum de agenti naturali. Ad argumentum dico primo, quòd* nunquam plura agentia producunt maius lumen, uel calorem in primo puncto (ut ita dicam) suæ spherę uel actiuitatis, quàm produceret unum illorum, quod maximum est. Secundo dico, quòd* nunquã lumen productum est maius quàm sit lumen in maximo luminoso, ut si sit unum luminosum ut octo, & multa alia ut octo, uel minora, nunquam lumen productum erit supra octo. Et probatur utrun dictum & fundamentum principale. Certum est enim, quòd si sol diuideretur in duas medietates ut fierent duo luminosa, nulla alia mutatione facta, non producerent intensius lumen, quàm nunc producunt: sed una medietas produceret intensum lumen sicut sol producit: ergo duæ medietates non producerent maius lumen, quàm una medietas. Minor probatur, quia sol est uniformis secundum lumen, & tam intensum lumen est in medietate solis, sicut in toto sole. Ergo tam intensum lumen producit medietas solis, sicut totus sol. Et idem est iudicium de igne & quolibet alio agente naturali. Si enim ignis sit omniformiter calidus, tantum calorem intensiuè produceret medietas ignis, sicut totus ignis, & duæ medietates separatæ non producerent plus quàm totum: ergo duæ medietates non producerent intensiorẽ calorem, quàm una medietas, & sic plura agentia naturalia non producerent intensiorem effectum, quàm unum illorum: nec agentia æqualia se adiuuant ad producendum intensiorem effectum. Et confirmatur, quia si sint decem luminosa ut quatuor, & ex illis fiat unum, totum erit ut quatuor, & non plus. Sicut si ex multis albis ut quatuor, fiat unum album, erit solum ut quatuor. Sed quodlibet luminosum ut quatuor, poterit producere lumen ut quatuor. ergo luminosum compositum ex illis non producit intensius lumen, quàm singula luminosa ut quatuor. Sed non agunt intensius luminosa separata, quàm in unum composita, ergo non intensius agunt decem luminosa ut quatuor, quàm unum illorum. Et confirmatur, quia mirabile esset, quòd aggregatũ ex omnibus luminosis non sit nisi ut quatuor, & producat lumen intensius quàm quatuor, cum nullum agens agat supra suam intensionem. Item aliàs sequeretur, quòd daretur maius maximo. Si enim agens æquale uel minus iuuet ad augendam intensionem, ergo si maximè calidum aut luminosum sit ut decem, & apponatur ei luminosum ut decem, uel ut quinque, lumen productum esset ut undecim uel duodecim, & sic maius maximo. ¶ Ad argumentum de experiẽtia dico primo, quòd magnitudo, seu multitudo materiæ etiã in eadem intẽsione facit ad intentionem actiuitatis, ita ut si calefactiuum pedale intẽsionis ut quatuor potest calefacere per uiginti passus, calefactiuũ decempedale eiusdem intẽsionis ut quatuor calefacit per quinquaginta passus. Secundò, omne agens fortius agit in propinquũ, quàm in remotum. Tertiò, agens agit uniformiter difformiter per spatium uel sphęrã actiuitatis, ita ut si agens sit ut octo, illuminaret spatium duorũ passuum, ita ut in quinto passu esset lumẽ ut sex, & in decem ut quatuor, & in quindecim ut duo, & sic cõsequenter. ergo si adduntur alia quatuor similia luminosa, intensione & quantitate, iam erit spatium illuminatum quinque graduum, ut centum passuum, & uiginti passuum, ut prius erat lumẽ ut quatuor, erit plus quàm sex, quia in quinque passuum erit lumen ut quatuor. Et idem erit, si luminosum ut octo addatur luminoso ut quatuor, augebitur in sphæra actiuitatis, & per consequens intensio. Secundo sequitur, ꝙ nunquam erit maius lumẽ in quocun puncto, quàm sit in maximo luminoso, quòd si erat ut octo, nunquam in medio erit maius lumen quàm ut octo, quotcunque sint agentia. Et confirmatur hoc, quia ut crescit lumen, aut calor, si luminosum idem aut calidum fiat maius in quantitate, sic si multituplicentur luminosa, ut notum est. sed si luminosum pedale aut ignis pedalis intensionis ut octo fiat tripedale manente eadem intẽsione, nullus dicet, quòd producat lumen aut calorem ultra octo: ne unquam experientia aliter docuit multiplicatis agentibus augeri effectum, quàm sicut dictum est. Imò ex hoc argumento arguitur contra opinionem cõtrariam. Nam quotcũ multiplicẽtur agentia ut quatuor, siue simul, siue successiuè, nũquam producunt effectum supra quatuor: ergo quantumcunque multiplicentur actus ut quatuor, nunquam producent habitum supra quatuor. Et ita patet quid dicendum sit ad primum argumentum contra fundamentum conclusionis. ¶ Sed arguitur aliter secundo, contra fundamentum de habitu acquisito. & probo, quòd quilibet actus quantumuis remissus, augeat habitum acquisitum, quia aliâs sequeretur, quòd nunquam augeretur habitus, nisi augeretur conatus potentiæ. Patet, quia si secundus actus non est maior: primo, nihil facit secundum opinionem: sed ut sit maior actus, uidetur ꝙ sequitur maior conatus, ergo infertur illatum. Ad hoc dico, primo negando consequentiam, quia cum æquali conatu posito habitu producitur maior actus. & est conmunis opinio, sed Durandus hoc negat, quia tenet quòd habitus non facit de per se maiorem intensionem: sed non est probabilis eius sententia. ¶ Tertio arguit, Experientia docet, quòd ex frequentatione actuum semper augetur habitus, sed non uidetur quòd semper actus sequentes sint intensiores præcedentibus, ergo hoc non requiritur ad augmentum habitus. Dico primò, imò experientia docet, quòd si quis remissè & tepidè operatur, non inuenit se promptiorem, quòd tamen esset, si habitus augeretur. Secundo dico, ꝙ regulariter ubi est maior inclinatio, est maior conatus, & quia habitus auget inclinationem, consequenter qui operatur ex habitu, operatur ex maiori conatu, & ideo regulariter actus sequentes sunt intensiores. Et sic uidetur manere secundum argumentum principale in suo uigore. ¶ Tertio principaliter arguit pro nostra opinione, quia ut latè probatum est, actus intensior auget habitum solum secũdum excessum, ergo actus æqualis, uel minor nihil auget. Patet consequẽtia, quia si actus ut sex, habet habitum ut quatuor, uel auget præcisè per duos gradus: ergo actus ut tria uidetur quòd nihil augeat. Si enim actus auget habitum solum secundum excessum, ergo si non excedit, uidetur quòd non augeat. Et confirmatur, quia in naturalibus, ut dictum est, remissius agens non auget effectum intensiorem. ¶ Quarto arguitur, Experientia docet, ꝙ qui remissè & tepidè operatur, facile amittit habitum. quod non esset, si talis habitus augeretur: esset enim difficilius, & firmius, quod non ita contingit. Imò qui consueuit tepidè operari, facilè desinit operari. Plurima argumenta possent fieri de hac opinione, licet dicta sunt potiora. ¶ Sed pro maiori declaratione materiæ arguitur pro prima opinione contra secundum & tertium: & probo, quòd habitus augetur per quemlibet actum. Et primo arguo argumento facto in principio conclusionis, quia talis actus etiam remissus, loquendo de habitu charitatis infuso, est meritorius. ergo respondet aliquis gradus gloriæ, & gloria correspondet charitati. ergo ratione talis actus augetur gratia & charitas. Dico primo quòd non est certum, quòd patres antiqui senserunt de hoc dubio, & moderni quidem ita uolunt intelligere. S. Thom. in 1. distinct. 17. quęst. 2. dicit, quòd ad multitudinem actus charitatis non necessariò sequitur augmentum præmii essentialis. Scot. in 4. uidetur dicere, quòd pro actu remissio sicut habebit gradum gloriæ, ita habebit gradum gratiæ in fine uitæ. Quidquid senserint patres, quod probabilius est respõdeo per tres propositiones. Per* quẽlibet actum charitatis quantumuis remissum meretur quis, & habebit maiorem gloriam. Hæc propositio uidetur esse S. Tho. 1. 2. q. 52. & 2. 2. q. 24. art. 6. licet fortasse super sententias aliter senserit. Eadẽ propositio est apertè Scot. Et primò probatur, quia uidetur repugnare quòd sit meritorius de cõdigno, & non detur pro eo præmium. Item perfecti uiri uiderentur esse multo iniquioris conditionis, si habentes habitus intensissimos, fortè aliquando elicientes actus minoris intensionis, omnino frustrarentur præmio, qui tamen actus apud imperfectos essent ualde meritorii. Item uidetur facere, quòd Dominus dicit Matth. 10. Quicun potum dederit calicem aquæ frigidæ (etiam non ita feruenti actu) non perdet mercedem suã. Item uidetur facere Matth. 19. Si uis ad uitã ingredi, serua mandata. Certum est, quòd per actus remissos charitatis seruat quis mandata. ergo pro illis habebit uitam æternam. Item attritio quantumcun remissa, dummodo habeat alias circunstantias, est sufficiens dispositio ad gratiam & gloriam. Item omnino uidetur absurdũ, & acerbum, ut siquis heri habuisset actum ut decem, & habuisset pro illo magnum præmium, quia scilicet habebat habitum remissiorem, & hodie quia creuit habitus ꝓ simili actu, nullam mercedem habeat. Item pro actu intensiori, ut dictum est, augetur charitas solum penes excessum actus, tamen datur gloria proportionabiliter ad totam latitudinẽ actus, ergo pro actu remisso dabitur etiam proportionabiliter aliquis gradus gloriæ. Et quidquid sit de argumentis & opinionibus nouorũ theologorum, nullo modo dubito de hac propositione, quia ex fide, & sacris literis habemus apertè, quòd pro bonis actibus, saltem ex gratia præcedentibus, habemus gloriam in cœlo. An autem per actus remissos augeatur habitus necne, totũ pẽdet ex opinionibꝰ, propter quas nullo modo debemus discedere à regula, & synceritate scripturarum, quæ apertè nobis permittunt præmium pro bonis operibus, iuxta id, Vt recipiat unusquis prout in corpore gessit siue bonum, siue malum. Hoc certè indignum uidetur diuina bonitate, ut pro actu malo quantumcun remisso recipiat quis pœnam, & pro actu bono remisso non habeat mercedem. ¶ Secunda propositio, Quolibet* tali actu augetur gratia. Hęc patet ex primo, quia si pro illo debetur ei maior gloria, ergo talis est dignus maiori gloria: & per consequens, est gratior. Nihil enim aliud uidetur esse gratius, quàm dignius, & magis acceptum ad uitam æternam. ergo qui prius erat gratus ut decem, si pro actu ut duo debentur ei duo gradus gloriæ, iam est gratus ut duodecim. Similiter ergo sicut suprà diximus, quòd per actum intensum augetur gratia secundum totam latitudinem actus, charitas autem solum secundum excessum, ita dicimus quòd per actum remissum augetur gratia, non autem charitas. ¶ Tertia propositio,* si per actum remissum nõ augetur charitas statim, uoluntariũ uidetur dicere, ꝙ augetur in fine uitæ. Nihil enim de hoc est nobis traditum. Secundo principaliter arguitur pro eadẽ prima opinione, quia actus minus intensus potest esse magis meritorius quàm actus magis intensus, ergo si per actum intensiorem augetur habitus, ergo etiam per actum minus intensum. Consequentia patet, quia habitus infusus non auget nisi meritoriè, ergo ubi maius meritum est maius augmentũ. Et antecedens probatur clarè, quia maius meritum est dare totam substantiam pauperibus, etiam per actum remissum, quàm unum denarium per actum intensum. Dico quòd argumentum petit dubium, An* in augmento habitus habeatur respectus non ad intensionem actus gradualem meritorii, sed ad quantitatem meriti. Et posset quidem uideri probabiliter, quòd debeat haberi respectus solum ad intensionem, quia uidetur quòd augeatur habitus meritoriè, sicut augeret effectiuè, si actus posset augere: sed si actus augeret effectiuè habitum, augeret secundum intensionem gradualem, & non secundum meritum, ut patet de habitu acquisito, qui augetur ab actu meritorio, non secundum proportionem meriti, sed secundum gradualem & naturalem intensionem: ergo similiter uidetur dicendum de habitu infuso. Et confirmatur, quia per actum meritorium uirtutis acquisitę augetur habitus infusus, ergo uidetur quòd proportionabile sicut auget habitum acquisitum penes intensionem gradualem, & non penes meritum, ita augeat habitum infusum. Item quia sicut patet ex superioribus, augmentum charitatis non facit per se ad præmium, sed solum ad intensiorem actum eliciendum. Pręmium enim est respectu gratiæ, & non charitatis. ergo rationabilius uidetur, ꝙ magis in intensione charitatis habeatur respectus ad intensionẽ gradualem actus, quàm ad meritum. Sed his non obstantibus dico probabilius ad dubium, quòd etiam habitus charitatis, & alii habitus infusi augentur secundum proportionem meriti, & non secundum intensionem gradualem actus. Probatur, quia uirtutes infusæ sunt dona dei, & quodam modo præmia actuum bonorum. ergo omnino est tenendum, quòd melioribus dantur maiora dona, & maiores uirtutes. Sic qui magis meretur melior est, ergo magis augentur in eo uirtutes quantuncum alius habeat actus intensiores, sed non æque meritorios. Tertio principaliter arguitur, Ponamus Petrum in charitate ut octo, & habeat successiuè duos actus meritorios, utrum ut sex: & Paulus item habeat charitatem ut octo, & habeat unum actum ut duodecim. Arguitur sic, In Paulo augetur charitas, ergo etiam in Petro, qui tamen habet actus remissos. Patet consequentia, quia æqualiter meretur, & ex præcedenti determinatione in augmento habituũ habeatur solum respectus ad meritum: ergo si augetur in Paulo, etiam in Petro: & quia tangitur eadem difficultas, arguituur quarto, quia actus in continuatione est meritorius, ergo quilibet actus quantuncum remissus per continuationem potest peruenire ad meritum actus intensioris: sed ut dictum est, intensio fit ratione meriti, ergo per actum remissum augetur habitus: ut uerbi gratia, si quis habeat habitum ut octo, eliceat actum ut quatuor, ille actus per cõtinuationem fit meritorius ut decem: quia certũ est, quòd quanto maiori tempore continuatur, tanto magis meritorius: & cum quilibet actus cõtinuatur, ut est communis sententia, & experientia docet, uidetur, quòd quilibet actus remissus augeat habitum. Dico quòd ista duo argumenta petunt dubiũ, An* data etiam opinione quòd habitus non augeatur per actum remissum, plures actus remissi possint augere habitum, uel etiam unus actus continuatus possit ęquiualere in merito uni actui intenso. De quo dubio sunt tres opiniones. Prima, quòd quandocum peruenitur ad meritum actus intensi, siue per multiplicationem actuum, siue per cõtinuationem unius actus, augetur habitus: quia, sicut dictum est, intentio habitus fit ratione meriti. ergo siue per multiplicationem actuum remissorum, siue per continuationem unius actus remissi perueniatur ad æquale meritum unius actus intensi, augebitur habitus infusus. Sed contrà, quia uidetur sequi, ꝙ si per quemlibet actum quantumuis remissum augetur habitus, uidetur enim quòd per continuationem semper ueniatur ad meritum actus intẽsi, maximè tenendo, sicut uerum est, quòd in quolibet instanti continuationis liberè cõtinuatur. Item, quia S. Tho. ut allegatum est in 1. dist. 17. dicit, quòd per multiplicationem actuum remissorum non necessario augetur charitas, & certè doctores, qui negauerunt intentionem habituum per actus remissos, nõ admisissent, quòd per continuationem aut multiplicationem talium actuum augetur habitus: ideo est secunda opinio, quòd per actus remissos, ne continuatos, neque multiplicatos, nunquam augetur charitas: & fortè hæc fuit opinio antiquorum. Sed contrà certum est, quòd per continuationem uel frequentationem actuum remissorum fit aliquis melior, quàm alius per unicum actum intensum, & inconueniens uidetur, quòd qui melior est, non habeat maiora dona dei, & per consequens maiores uirtutes infusas: ergo talis multiplicatio uel continuatio actuum sufficit ad intensionem habitus. Ideo est tertia opinio media, quòd per actus quidem remissos non augetur habitus, sed adueniente aliquo actu intenso augetur habitus, non solum pro illo, sed etiam pro omnibus præcedentibus quãtumcun remissis. Sed certè hoc uidetur esse diuinatio, & merè uoluntarium. Si enim ratione intẽtionis est meritum, & in præcedentibus actibus remissis fuit sufficiens meritum, commẽtum uidetur, ꝙ oportet expectare aliquem actum, qui per se sit sufficiens ad augendum. S. Tho. ponit exemplum de guttis cauantibus lapidem, quòd ultima cauat uirtute præcedentium, & ita est de actibus meritoriis. Vnde uidetur, quòd posito aliquo actu remisso cum præcedentibus, augetur habitus, qui tamen per se non sufficeret augere, sicut est de gutta, quæ cauat lapidem. ¶ Dubium est quę sit uerior de istis opinionibus. Quòd probabilius mihi uidetur dicam per propositiones. Prima, contra sententiam multorum scholasticorum, Meritum* nullo modo proportionatur intentioni, hoc est, si dilectio dei est intensa ut tria, est meritoria ut tria, non oportet quòd dilectio ut quatuor, sit meritoria ut quatuor. Secunda non* solum non proportionatur meritum intentioni, sed nec magna multitudo actuũ remissorũ æquiualet uni actui intenso, & perfecto, hoc est, uolo dicere, quòd magis meritoria est una dilectio perfecta, quæ sit uerbi gratia ut decem, quàm cẽtum imperfectæ, quarum quælibet sit ut unum. Probãtur ambæ propositiones. quia difficultas multum facit ad meritum, & difficilius est habere unam dilectionem perfectam, quàm centum imperfectas. Item quia magis cõforme est præcepto de dilectione Dei, diligere semel Deum ex magno conatu, quàm tepidè & remissè, quia præceptum est ut toto corde diligamus. Item perfectior est una oratio cum magna deuotione & attentione, quàm multæ tepidæ remissæ. Et confirmatur totum hoc, quia certè in ęstimatione rerũ, pluris æstimatur una res perfecta in sua specie, quàm decem imperfectæ, ut patet in margaritis. pretiosior enim est adamas magnitudinis auellanæ, quàm centũ adamãtes minuti, etiam si omnes simul sint maioris ponderis, & hoc in omni genere margaritarum. Item in animantibus pluris est equus unus perfectus quàm decem imperfecti & inualidi. ita certè est in minoribus. Maioris precii est unum opus & officiũ uirtutis perfectę, quàm multa imperfecta & minuta etiam in eadem specie. Tertia, Idem est dicendum de continuatione: est enim absurda & ridicula calculatio scholasticorum. Vt si quis in elicione actus mereatur ut decem, ꝙ in quolibet instanti continuationis tantundem meretur. dico enim quòd* nisi sit magna continuatio & perseuerantia in actu, non duplicatur meritum. licet possit esse tanta continuatio & perseuerantia, ut etiã sit maius meritũ in continuatione quàm in elicione. Quarta, Quandocunque* peruenitur ad meritũ æquale cum actu intenso, siue per multiplicationem, siue per intentionem, sine dubio augetur habitus. Sed hoc non ita frequenter contingit ut dictũ est. Probatur propositio, sicut probatum est, quia talis est æquè bonus, sicut alius esset per actum intẽsum. ergo habet etiam æquales uirtutes. Videtur enim inconueniens, quòd qui melior, non habet maiorem charitatem. Si ergo quis fit melior per multiplicationem, aut continuationem, quàm alius per intẽsionem, ergo habebit maiorem charitatem. Item quia augmẽtum est quodammodo præmium, ergo si est sufficiens meritũ, erit etiam augmentum. Item profectò absurdum uidetur, qui habet charitatem ut centum, & orans per actum meritorium ut quinquaginta, per totum diem non mereatur augmentum charitatis. Hoc uidetur conforme dicto S. Tho. 2. 2. ubi supra, dicẽtis, quòd quilibet actus meretur augmentum, licet non statim, sed cùm sufficienter se disposuerit, uidetur quòd hæc dispositio sit, quando peruenitur ad meritum æquale cum actu intenso. Et per hoc patet ad tertium, & quartum argumentum. Quinto arguitur, quia uidetur sequi ex opinione, ꝙ quantũcunque quis agat ex toto conatu, nunquam in continuatione augetur habitus. Consequens uidetur incõueniens, scilicet, quòd nihil operetur ad augmentum habitus, ꝙ aliquis diu perseueret in bono actu. Sequela autem uidetur probari, exempli gratia, quòd Petrus habens habitum ut quatuor, eliciat actũ ut octo, in primo instanti habitus fiet æqualis actui per supradicta, & actus manebit æqualis (ut supponimus) in continuatione, & per opinionẽ actus ęqualis non auget habitum. ergo nunquàm in continuatione augebitur habitus. Dico, iam dictũ est, ꝙ in augmento habituum infusorum habetur respectus solum meriti, & in continuatione poterit perueniri ad maius meritum, quàm sit latitudo habitus, uel quàm esset meritum unius actus intensioris, & sic augebitur habitus. Sexto arguitur, Sequitur quòd cæteris paribus esset melioris conditionis qui elicit primo actum remissum & postea intẽsum, quàm econtrario qui prius elicit actum intensum, & postea remissum. uerbi gratia, Petrus habens charitatem ut octo, eliciat primò actum ut quinque, postea ut decem, per regulam positam augetur habitus per septem gradus, quia iam meritum peruenit ad octodecim gradus, & si contrario eliciat primo actum ut decem, & postea ut quinque, solum augetur habitus per duos gradus. Probatur, quia statim cum primo eliciat actum ut decem, iam habitus auctus est per duos gradus, scilicet us ad decẽ, & per actum ut quinque, sequentem non augetur habitus. ergo omnino sequitur illatum, quod ordo ille actuum multum facit ad augmentum, quod uidetur absurdum. Dico primò fortasse, quòd hoc argumentum & alia similia ostendunt, quòd nostra opinio non caret etiam calumnia, nec bene se expedit à dubiis & difficultatibus, & fortasse ꝙ oportet ponere aliam opinionem distinctam à tribus recitatis. Secundo dico, quòd cõsequens non est maius inconueniens concedere, quàm concedere de habitu acquisito. De quo oportet concedere, ꝙ si quis habet habitum ut octo, & eliciat primo actum ut nouem, & postea ut decem, quilibet actus auget habitum, quia semper inuenit habitum remissiorem. Si autem mutato ordine primo eliciat actum ut decem, & postea ut nouem, prius quidem auget habitum, sed secundo non, quia inuenit iam habitum intensiorem se. Imo de aliis agentibus naturalibus uidetur, quòd oportet simile concedere. Si enim primo adhibeat calefactiuum ut quatuor, & postea calefactiuũ ut octo, utrunque producit, uel auget calorem. Si autem mutetur ordo, & primo adhibeatur calefactiuũ ut octo, & postea ut quatuor, nihil facit, ut declaratum est: quanquam re uera nõ est simile, quia in habitibus infusis actus remissus & intensus computatur pro non actu quantum ad meritum, & possunt facere unum augmẽtum, quod non potest dici de acquisito. Septimo arguitur, Quia saltem sequitur, quòd si quis ex habitu intẽso habet solum unum actũ acquisitũ, qui etiã per continuationẽ non perueniat ad meritum intẽsum, sequitur, inquam, quòd pro illo actu nunquam recipiet augmentũ charitatis, cùm tamen illo actu fiat melior alio, qui non habet illum actum cæteris paribus. Dico, omnino consequens uidetur concedendum secundum hanc opinionem, & satis est quòd augetur gratia. Ex omnibus relinquitur, quòd de augmento gratiæ eadem est opinio nominalium. Primo modernorum & S. Thom.{ Eadẽ est opinio S. Tho. & modernorum de augmento gratiæ. } differunt tamen ab opinione Scot. Secundo relinquitur, quod profecto nõ est certum, sed ualde dubiũ, quomodo fiat augmentum charitatis, & uirtutum infusarum. Neque mihi per omnia placet etiã opinio S. Tho. recitata, neque possum ex sententia satisfacere dubiis emergentibus ex illa. Tertio, uidetur tamen quantum ad hoc probabilius, quod non per quemlibet actum augetur charitas. Quarto, posset nihilominus defendi probabiliter, quòd per quemlibet actum non ad modum quidem quo aduersarii putant, sed ut dicamus, quòd charitas ut decem, augetur per actũ ut duodecim, per duos gradus, & per actum ut sex, per unum gradum, & per actum ut tria, per dimidium: etiam sic probabiliter & demum in hac materia facilius esset mihi dicere quod est falsum, quàm quod est uerum. 
 
 SECVNDA PARS DE diminutione Charitatis. IN secunda parte relectionis agendum est de diminutione charitatis. Duobus* autem modis solum imaginari potest aut disputari, quòd charitas diminuatur. Vno modo per peccatum ueniale. & secundo, per peccatum mortale, ita quòd ratione illius aliquis ad minorem charitatem & gratiam resurgat, quàm prius habuerat. De primo modo dubitatur, an* per peccatum ueniale diminuatur charitas uel gratia. Et uidetur quòd sic, quia quanto crescit offensa, tanto minuitur gratia, ut patet in omni uita ciuili. Tanto enim aliquis cadit à gratia alicuius, quantum illum offendit. Sed ueniale peccatum est offensa Dei. ergo minuit gratiam. ¶ In contrarium est, quia sequitur, quòd multiplicatis uenialibus tollerentur gratia & charitas. omne enim finitum per ablationem finiti consumitur. Dico, opinio est Altisiodo. celebrata in scholis, quòd peccata uenialia immutẽt charitatem, quæ impugnatur ab omnibus doctoribus tam antiquis quàm modernis. De qua opinione & quæstione dico per duas propositiones. Prima opinio Altisio. non tam improbabilis est, sicut solet uideri in scholis. Probatur, quia pro illa sunt argumenta habentia apparentiam: & argumenta, quæ solent fieri contra illam, soluũtur apparenter. ergo opinio illa est probabilis. Argumenta pro illa opinione sunt, primum quod factum est non debet uideri ita infirmum. Si enim non imaginaremur gratiam esse habitum, sed hominem esse gratum Deo per uirtutem diuinam, quæ habet illum acceptum, sicut homo est gratus regi non per aliquem habitum, facile esset intelligere quomodo per paruas offensas, licet peccata uenialia, homo redderetur minus gratus, sicut etiam homo est minus gratus amico per multiplicationem etiam leuium offensarum. Et certè si licet arguere ab humanis ad diuina, non est dubium, quin hoc sit in usu hominum etiam bonorum, ut minuatur amicitia per multiplicationem etiam leuium offensarum, quæ tamen non sufficiunt tollere amicitiam. Nescio ergo unde nos diuinamus quòd sumus ita amici dei & ita grati post infinitam multitudinem peccatorum uenialium? ¶ Item pro eadem opinione arguitur, quia ex multiplicatione peccatorum uenialium redditur homo minus promptus ad actus charitatis, & aliarum uirtutum: minuunt enim feruorem charitatis, ut doctores concedunt. Signum est ergo, quòd habitus est minor. Maior enim habitus maiorem feruorem facit, & maiorem promptitudinem, & firmitatem, cuius contrarium experiuntur, qui habent consuetudinem peccãdi uenialiter. Ad argumentum in contrarium, quando argumentatur, sequitur quòd per multiplicationẽ uenialium tandem tolleretur charitas & gratia: aliqui dicũt, quòd quando gratia peruenit ad illum gradũ, qui possit tolli per unũ ueniale, iam id ueniale fit mortale ex illa circunstantia. ¶ Contra hoc est argumentum, quia quilibet inuincibiliter ignorat illam circunstantiam. Nullus enim potest scire quando gratia est in tali statu. Item oportet confiteri de tali mortali peccato, quod non est dubium, quin ueniretur in multis, qui cauentes à mortalibus, tamen habẽt magnam consuetudinem uenialium. Nullus autem hactenus inuentus est, qui de hoc cõfiteretur, nec deberet, nec quisquam tale consilium dedit, ergo. ¶ Item arguitur, quia peccatũ mortale, quod tollit gratiam, nõ est grauius mortaliter seipso sine tali circunstantia. Occidere enim hominẽ in eo qui erat in gratia, nõ est grauius, uel saltem non est grauius moraliter, quàm in eo, qui est extra gratiam: ergo per hoc, quòd mendacium tolleret gratiam, nõ mutaret speciem, nec esset infinitũ grauius. Item arguitur. Præsupponitur unum falsissimum, quòd aliquis teneatur ad conseruationem gratię ex speciali præcepto: quod non est uerum. Qui enim est in gratia, & adulterat, non peccat contra duo præcepta, sed solum contra præceptum non adulterandi. Et ideo alii aliter respondent, ꝙ secundum peccatum, etiam si sit æquale cum primo, non tantum tollit sicut primum, sed solum proportionabiliter, puta si primũ tollit unum gradum, secundum tollit dimidium, & tertium quartam partem gradus. Et sic consequenter clarum est, quòd si ita fieret, etiam si in infinitum multiplicarentur peccata, nunquàm omnino tolleretur gratia. Sed isti nullam rationem afferunt, quare secundum peccatum non auferat tantum sicut primum, nisi solum, quia sequitur inconueniens: quod non est satisfacere ad argumenta, & uidetur uoluntaria solutio. Et ideo aliter dico etiam, quòd * nullum peccatum ueniale potest tollere gratiam, dato quòd quilibet tollat partem gratiæ. Et ratio est, quia sicut augmentum gratię est quodammodo præmiũ, ita diminutio est pœna. Si autem aliquod ueniale omnino tolleret gratiam, id puniretur plus quàm omnia uenialia præcedentia. Manifestum est enim, quòd maius malum & grauior pœna est priuari uno gradu gratiæ apud eum, qui solum habet illum gradum, quàm priuari centum gradibus apud illum, qui habet ducentos. Peius est enim cadere à gratia, quàm cum gratia uenire ad minimum. Et si diceremus, quòd si quis habet decem gradus gratiæ, per peccatum ueniale perdit unum gradum, & per alia uenalia multiplicata possunt perdi nouem: sed cùm uenitur ad decem, nullum ueniale, nec quęcumque uenialia possunt tollere totum illum gradum, sed poterit tollere uel dimidium uel tres partes. Nec hoc est uoluntarie dictum. Quia grauius est habenti unum gradum perdere dimidium, quàm habenti centum perdere decem: sicut & maior pœna est habenti decem aureos perdere omnes, quàm habenti mille perdere uiginti: & grauius est habenti decem perdere uouem, quàm habenti centum perdere quinquaginta, & hoc modo possemus elabi ex argumento. Si hoc non placet, posset aliter dici, quòd uenialia possibilia in tota uita unius hominis, sunt certa, & determinata, cùm sit certum tempus, & per consequens quamuis posset esse immensa multiplicata, est tamen certa, est em̃ aliquis determinatus numerus actuum, quos potest aliquis habere in una hora, & per consequens etiam in tota uita, quæ constat ex finitis horis. Hoc supposito ego dicerẽ, quòd minima gratia, utputa baptismalis, uel quæcun alia habet plures partes quàm sunt peccata possibilia in tota hominis uita, & unum peccatum ueniale nõ potest tollere nisi unam particulam ex illis. Vt si dicamus, quòd uenialia possibilia sunt decies centum mille, dico quòd quæcum gratia ad minus habet decies centũ mille gradus, aut particulas, & quodlibet ueniale potest tollere unam particulam, & sic patet quòd nunquàm peruenietur ad ultimum. Neque hoc esset tam absurdum. Et si nec hoc quidem satis faceret, dicerem adhuc, quòd si quis diu uiuit in gratia, & non peccat mortaliter, dato quòd cõmittat multa uenialia, impossibile est, quin sæpe mereatur & augeat gratiam, & sic etiam si uenialia diminuãt charitatem ex alia parte, augebitur plus quàm minuetur. Et iterum euadimus illud inconueniens, quod argumentum petebat. Et potest confirmari totum hoc. Quia temperantia acquisita, & aliæ uirtutes minuuntur per peccata uenialia contraria illis uirtutibus, & tamen nũquam possunt taliter corrumpere uirtutem. Si enim quis semel habeat uirtutem temperãtiæ, quantumcum ostendat uenialiter in materia temperantiæ, nunquam desinet esse temperatus, & sic posset defendi sententia Altisiodorensis. ¶ Sed hoc non obstante est secunda propositio. Opinio communis, & contra Altisio. est longè probabilior, & quantum ego puto, uerior. Et præter argumenta communia contra Altisio. argumentor sic contra illum, quia sequitur, quòd charitas simul augetur & diminuitur, quia potest quis mereri, & peccare uenialiter simul, ut certum est: consequẽs autem uidetur non solum falsum, sed impossibile, & malè intelligibile. Quoniam potest esse, quòd qualitas non extensa pro eodem instanti augeatur & diminuatur. Et confirmatur, quia si charitas sit ut decem, & peccet quis uenialiter peccato, quo meretur perdere unũ gradum, & mereatur augmentum unius gradus, hic nulla mutatio fiet in charitate, sed manebit ut decẽ, sicut prius erat, quod uidetur ridiculum dicere, quòd mereatur quis augmentum, & non detur ei. Item quia quæro si postea remittitur ueniale, an restituatur gradus gratiæ amissus, necne: si dicas quòd sic, frustra ergo fingimus illam diminutionem, cùm oporteat concedere, quòd quando remittuntur uenialia, iterum reditur ad pristinũ statum. Si autẽ neges contrà, quia non debent esse peioris conditionis uenialia, quàm mortalia. Respondeo, per pœnitentiam redit homo ad pristinum statum, & restituitur amissa gratia, ergo multo magis per pœnitentiam uenialium restituetur amissa gratia per uenialia. Et confirmatur, quia cùm uenialia remittuntur, & per quodlibet sacramentum, & per dilectionem Dei semper perseuerans in gratia recuperaret totam gratiam amissam ratione uenialium, & sic illa diminutio est uana & ficta. & ista sint satis de primo modo diminutionis: de secundo autem, quia nunc nõ uacat, aliâs disputabimus. Et ista sufficiant pro hac relectione. 
 





 REVERENDI PATRIS F. FRANCISCI à Victoria Relectio de Temperantia in secunda secundæ S. Thomæ. 
 

Locus relegendus Gen. 9. Omne, quod mouetur, & uiuit, erit uobis in cibum. Quæst. 1. 
 
 SVMMA. -  1 Vitam suam propriam quòd quilibet teneatur conseruare per alimentum, probatur. -  2 Cibi, aut alimenti nullum genus fuisse, aut esse prohibitum homini iure naturali, ostenditur. -  3 Carnium usus, utrum ante diluuium esset concessus. -  4 Condimentis, & artificio, an liceat uti ad edendum cibos suauiores. -  5 Carnibus humanis an uesci liceat. -  6 Carnibus uesci humanis, an in extrema neceßitate liceat. -  7 Sacrificare homines deo, ut faciunt barbari, quòd sit & iure diuino, & naturali prohibitum. -  8 Abstinere perpetuò à certo genere alimentorũ, etiam in extrema neceßitate, utrũ sit laudabile Cartusiensi, quòd etiam secluso scandalo non uideatur illicitum in extrema neceßitate abstinere à carnibus. -  10 Cartusiensi an liceret in casu neceßitatis extremæ carnes comedere. -  11 Vitam reddere breuiorem per abstinentiam, utrum liceat. -  12 Vitam per abstinentiam ex intentione reddere breuiorem, quòd non liceat. -  13 Vitam quantum quis per alimenta poßit protelare, quòd non teneatur. -  14 Vti alimentis, quibus uita breuior reddatur, quando non esset peccatum. -  15 Vti quis singulari inedia, & cibo nocuo, quando non excusaretur à mortali peccato. 
 
AN sit licitum uesci carnibus humanis? & uidetur quòd sic, primò ex loco citato, ubi nulla fit exceptio, & saltem uidetur, ꝙ non sit mortale, quia non est contra charitatem Dei uel proximi. Secundo, quia nunquam legimus prohibitum saltem lege & iure diuino. Tertiò, quia medici utuntur in pharmacis carnibus humanis, quas uocant carnemomia. ergo in contrarium est ius gentium, apud quas semper fuit{ Aristot. } abominabile. Item Aristo. 7. Ethic. dicit, quòd est feritas, uesci carnibus humanis. Duabus partibus circa materiam temperantiæ præsens quæstio absoluetur. Prima, utrum homo teneatur conseruare seipsum per alimentum. Secunda, An teneatur homo conseruare speciem per usum matrimonii. Circa primam partem quærũtur nouem. Primo, An teneatur absolutè, & quo iure. Secundo, Vtrum liceat uti omnibus alimentis absolutè, excepta carne humana. Tertio, An liceat humana carne uti in alimentum. Quarto, An liceat sacrificare homines. Quinto, Vtrum hac ratione liceat barbaros debellare. Sexto, An liceat perpetuo abstinere ab aliquibus alimentis extra extremam necessitatem. Septimo, An liceat abbreuiare uitam per abstinentiam. Octauo, An in extrema necessitate liceat abstinere à certo genere alimentorum. Nono, An ecclesia potuerit prohibere certum genus ciborum & alimentorum. Circa secundam partem quærũtur tria. Primo quæritur, An aliquando fuerit in præcepto dare operam liberis. Secundo, Vtrum nunc sit in præcepto. Tertio, Vtrum si omnino esset peritura progenies hominum, tenerentur homines dare operam liberis, non obstante uoto, aut aliis impedimentis consanguinitatis. De primo, utrum homo teneretur seruare se per alimentum. Videtur quòd non, quia aliàs ægrotus, qui fastidio ciborum non comederet, damnaretur de mortali. Item eadem ratione teneretur sumere pharmacum. consequẽs est falsum iuxta illud Agathæ, Medicinam carnalem corpori meo nunquam exhibui. & est inter epistolas Hieronymi ad hoc propositio quædam. Imo nationes sunt, quę nõ utuntur pharmacis. Et Cato uidetur condemnare usum medicorum apud Plin. lib. 29.{ Plin. } c. 1. Et primũ medicum Romam uenisse anno ab urbe condita 535. Item condemnato ad mortem per iudicem licet non comedere, quia condemnatus ad carcerem, uel ad mortem, non tenetur fugere. Respondetur, & sit prima propositio, Quilibet* tenetur conseruare propriam uitam per alimentum. Probatur primo, facere contra inclinationem, est illicitum: sed conseruari uescendo est inclinatio naturalis. ergo non conseruare se est illicitum. Maior probatur, quia inclinatio naturalis, uel sequitur ex iure naturali, uel econtrario. ius naturale oritur ex inclinatione naturali, & siue hoc, siue illud sit facere contra inclinationem, est facere contra ius naturale: hoc autem est illicitum: ergo. Maior probatur, quia omnia animalia naturaliter inclinantur ad utendum alimentis, & inclinatio naturalis est, quam non usus, aut ratio, sed natura impressit. Sicut ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit. Institut. de iustitia & iure. §. ius naturale. &. ff. eodem titulo, leg. ius naturale. Et confirmatur, quia hoc modo probamus multa alia esse illicita, sicut probamus quòd grauius peccant parentes, si odio habent liberos, uel etiam frater fratrẽ, aut consanguineus consanguineum, quia est contra naturalem inclinationem. Secundo, quilibet tenetur diligere seipsum, sed non conseruando uitã suam facit contra dilectionem sui. ergo illud est illicitum. Maior probatur, quia est præceptum diligere proximum sicut se ipsum. Matth. 22.{ Matt. 22. } Si ergo non teneretur homo diligere se, ergo nec proximum. Tertio, qui non utitur alimento necessario ad conseruationem uitæ, interficit se ipsum: Sed interficere se ipsum est illicitum. ergo maior patet, quia non pascere proximum tẽpore necessitatis, est occidere illum, iuxta illud Ambrosii, Pasce fame morientem,{ Ambrosi. } si non pauisti, occidisti. libro de officiis. & habetur distin. 89. Minor autem patet, quia ut Augu. dicit in de ciuitate Dei, Qui dixit, non{ Augustin. } occides, non excepit se ipsum. Vnde cum occidere se ipsum, sit occidere hominem, est illicitum. Item Hieronymus, Nihil interest quo{ Hierony. } pacto te interimas: quia de rapina holocaustum offert, qui vel ciborum nimia egestate, uel manducandi penuria immoderatè corpus affligit. Et S. Thom. 1. parte. quęst. 97. art. 3. ad{ S. Thom. } 3. dicit quòd Adam etiam peccasset, si nõ sumpsisset cibum necessarium. Ad argumenta in contrarium ad primum dico, primo, quòd si uoluntariè quis abstineret se à cibo, ut legimus apud Valerium, & Plinium de aliquibus apud gentiles, non est dubitandum, quin peccarent mortaliter, quamuis illi simul cum aliis erroribus putarent illud esse laudabile. Secundo dico, quòd si ægrotus potest sumere cibum, uel alimentum cum aliqua spe uitæ, quòd tenetur sumere cibum, sicut teneretur dare ægrotanti. Tertio dico, quòd si animi deiectio tanta est, & appetitiuæ uirtutis tanta consternatio, ut non nisi per summũ laborem, & quasi cruciatum quendam ægrotus possit sumere cibum, iam reputatur quædam impossibilitas, & ideo excusatur, saltẽ à mortali, maximè ubi est exigua spes uitæ, aut nulla. Ad confirmationem respondetur. Primo, quòd non est simile de pharmaco, & alimento. Alimentum enim per se est medium ordinatum ad uitam animalis, & naturale, non autem pharmacum: nec tenetur homo adhibere omnia media possibilia ad conseruandam uitam, sed media per se ad hoc ordinata. Secundo etiam dicimus, quòd aliud est mori ex defectu alimenti, quod imputaretur homini, & esset mors uiolenta: aliud ex ui morbi naturaliter ingruentis. & sic non comedere, esset se interficere: non sumere autem pharmacum, esset nõ impedire mortem aliunde imminentem, ad quod non semper homo tenetur. constat enim quòd aliquando posset quis licitè defendere uitam suam, & non tenetur: & aliud est non protelare uitam, & aliud abrumpere. Secũdum semper est licitum, non autem primum. Ideo dicimus, ꝙ si quis haberet certitudinem moraliter, ꝙ per pharmacum reciperet incolumitatem, sine pharmaco autem moreretur, non uidetur profectò excusari à mortali: quia si non daret pharmacum proximo sic ægrotanti, peccaret mortaliter, & medicina per se etiam ordinata est ad salutem à natura. sed quia hoc uix potest esse certum, ideo non sunt damnandi de mortali, qui in uniuersum decreuerunt abstinere à pharmacis, licet non sit laudabile, cũ creauerit deus medicinam propter necessitatem, ut ait Salomon. De secundo, Vtrum liceat omnibus alimentis uti, & loquimur in genere exceptis carnibus humanis. Primo uidetur quòd non, ut ex ueteri lege, ubi prohibentur multa, ut patet Leui. 11. tam ex animantibus, quàm aquatilibus & uolatilibus. Nec satis est dicere quòd erant præcepta cęremonialia. Quorsum enim attinebat prohibere tam multas species quadrupedum, uolucrum, & piscium? Nec uidentur habere aliquod mysterium, saltem omnia, sed uidentur pręcepta moralia. ergo non cessauerunt: cæremonialia enim pertinebãt ad cultum Dei, Exod. 18. Item Genes. 9. uidetur{ Exod. 18. } primo concessus usus animalium. ergo saltem{ Genes. 9. } antea erat prohibitus. Et Gen. 1. dicitur, Ecce{ Genes. 1. } dedi uobis omnem herbam afferentem semen. ubi nihil habetur de animalibus, ergo saltem ante diluuium non licuit uti omnibus. Item post legem euangelicam, Act. 15. interdictum{ Act. 15. } est etiam his, qui crediderunt ex gentibus, ut abstinerent se à suffocato & sanguine. ergo saltem non licet uesci suffocato & sanguine. In contrarium est locus propositus pro themate relectionis, & ibidem legitur, Omnes pisces maris manui uestræ traditi sunt, quia olera uirentia tradidi uobis omnia. 
 
¶ Respondetur, & sit prima propositio, Nullũ * cibi, aut alimenti genus fuit, aut est prohibitum homini iure naturali. Probatur, quia omnia sunt propter hominẽ, iuxta illud, Omnia subiecisti sub pedibus eius, oues, & boues, &c. Sed homo nõ potest uti maiori parte illorum, nisi in alimentum. ergo nihil est prohibitum. Et confirmatur ex illo Gen. 1. Dominamini{ Genes. 1. } piscibus maris, & uolatilibus cæli, & uniuersis animantibus, quæ mouentur super terram. Sed dominium est ius assumendi aliquid in suam facultatem, sed homo non potest uti multis animantibus nisi in alimentũ. ergo. Secundo, Quod est prohibitum iure naturali, potest cognosci ratione naturali: sed nulla ratione naturali potest cognosci, ꝙ sit aliquod alimentum prohibitum. ergo. Tertio, Deus, & natura nihil faciunt frustra, sed essent frustra animalia, si non liceret uesci illis. ergo. Quarto, ut ait S. Thom. 1. part. quæst. 96. art. 1.{ S. Thom. } Omnia animalia sunt naturaliter subdita homini. Probatur, nam imperfectiora cadunt in usum perfectiorum, sicut materia est propter formam & plantæ propter bruta. ergo bruta propter homines. Vnde philosophus 1. Politic. infert,{ Aristotel. } quòd uenatio syluestrium animalium est iusta, & naturalis, quia per eam uendicat sibi homo quod est naturaliter suum: & maiori ratione est dominus homo aliarum rerum. Dicitur enim Gen. 1. Faciamus hominem, ut præsit{ Genesis 1. } uniuersæ creaturæ. Et confirmatur 1. Tim. 4.{ 1. Tim. 4. } Omnis creatio dei bona est, & nihil reiiciendum quod cum gratiarum actione percipitur. Moralia autem pręcepta non cessauerunt. ergo non est de iure naturali prohibitꝰ aliquis esus. Vnde S. Tho. 1. 2. q. 102. art. 6. ad primũ ait, nulla genera ciborũ immunda sunt immũditia cul{ S. Thom. }pę ex natura sua. Vnde Mat. 15. Nō quod intrat{ Matt. 15. } in os, coinquinat hominem &c. & Actuũ 10.{ Act. 10. } cùm Petrus uidisset linteũ, in quo erãt omnia quadrupedia, & serpentia terræ, audiuit, Occide, & manduca. Et cum respondisset Petrus, Absit à me domine, quia nũquam manducaui commune, & immũdum: facta est uox ad eum, Quod Deus purificauit, tu commune non dixeris. Item August. contra Faustum libro 6. Nihil est immundum ex natura sua. & disputat{ August. } hoc ad longum contra Manichæos, c. 15. citās illud, Omnia munda mundis. tit. 1. & uerba Aug. libro 6. contra Faustum. c. 8. ad hoc sunt, Omnis creatura Dei bona est, omnia enim quæ naturaliter sunt, in ordine suo bona sunt, & nemo in eis peccat. Manichæi autem carnes omnes immundas dicebant, & habere animas humanas. 
 
¶ Ad argumenta in contrarium, Ad primum dico, quòd omnia illa præcepta computantur inter cęremonialia, ut patet ex S. Th. 1. 2. q. 101. art. 1. Et ad rationem in contrarium respondet S. Tho. ibidem. Ad primum, quòd ad cultum diuinum, non solum spectant sacramenta, & huiusmodi alia, quæ immediatè ad Deũ ordinantur, sed etiam debita præparatio colentium Deum ad cultum ipsius, quod fit per certam rationem etiam cibi & potus. Sicut etiam ecclesiastica ieiunia in profestis sanctorũ, spectant ad cultum diuinum. Omnes autem cibi, qui prohibebantur Iudæis, habent aliquem modum corruptionis & immunditiæ, sicut S. Tho. eleganter declarat ibidẽ, & q. 102. ar. 6. præter hoc, quòd in multis obseruantiis ciborum etiam continebatur figura & mysterium Christi, & sacramentorum eius. Vel etiam potest dici, quòd erant præcepta iudicilia, quia spectabant ad bonam gubernationem populi. 
 
¶ Ad aliud, quod est maius dubium, augetur dubium, quia illa obseruantia perseuerauit in ecclesia non solum tempore apostolorum, sed etiam multò pòst. Erat enim temporibus Tertulliani, ut patet in apolog. c. 9. & in Synodo{ Synodus } Gangrens. & habetur dis. 30. inter errores illic{ Gangr. } damnatos. Sichabetur, Si quis carnem manducantem ex fide cum religione pręter sanguinem, & idolo immolatum, & suffocatũ crediderit condemnatum, anathema sit. Et idem Rabanus in pœnitentiario, & quotquot ante quadringentos annos fuerunt: imò aiunt Gręcos hodie obseruare, & abstinere se à sanguine, & suffocato. Ad hoc respondet S. Tho. 1. 2. q. 103. art. 40. ad 3. quòd hæc sunt prohibita, nõ ad obseruantiam legalium, sed ut ab initio posset cõualescere unio Gentilium, & Iudęorum. Iudæis enim propter antiquam consuetudinem sanguis & suffocatum erant abominabilia, & ideo interdicta sunt Gentilibus: sed cessante causa, cessauit effectus, adueniente lege libertatis, & luce euangelica, nihil est reijciendum, quod cum gratiarum actione recipitur. 1. Timoth. 4. Idem dicitur 4. d. 1. q. 2. art. 1. Item super Marc. c. 15. Licet antiqui dixerint, inquit, quòd ab his abstinendum est, quia immunda sunt. Vnde S. Tho. bene uiderat Tertullianũ, & concilium Gangren, & Rabanum: hos enim intelligit per antiquos. Ex quo sequitur, quòd illud fuit præceptũ iuris apostolici, non diuini. Sed quæritur, quando cessauit obligare. Respondetur, primò. Per contrariam consuetudinem potuit abrogari, quia est præceptum humanum, quod per contrariam consuetudinẽ potest abrogari, ut patet ex S. Tho. 1. 2. q. 97. art. 3. & Doct. in c. 1. de treug. & pac. & c. fin. de consuetudine. & in l. de quibus. ff. de legibus. Vnde cùm iam abhinc quadringentis annis sit consuetudo in cõtrarium, abrogatum est illud pręceptum. Ex quo sequitur, quòd si adhuc apud Gręcos durat consuetudo abstinendi à suffocato & sanguine, non esset licitũ apud illos frangere illud præceptum apostolorum. Dico si sola consuetudine ablatum est præceptum. Hoc est probabile, sicut in nostra ecclesia fuisset peccatum ante sexcentos annos. Et ideo potest dici secundò, & melius, quòd cessante in uniuersum ratione legis positiuæ, cessat uis legis, etiam sine alia abrogatione legis, nec spectata consuetudine: quia ipso facto, quòd lex est inutilis, nõ habet uim obligandi: quia si à principio legis ita fuisset irrationabilis, & per consequens nec obligatoria, maximè cùm esset onerosa. Sic autem est in proposito. Tota enim ratio legis illius fuit societas, & communicatio cõuersorum ex Iudaismo, & gentilitate, quæ iam nulla est. Vnde sequitur, quòd non solum iam inducta consuetudo in ecclesia, sed ante omnem consuetudinem licebat uesci sanguine & suffocato, dummodo intelligeretur causam cessasse, & ideo S. Tho. ubi suprà, non fundat facultatem uescendi illis in consuetudine, sed in eo, quòd causa legis omnino cessauit. Sicut si in tempore belli fiat aliqua lex, quæ pro illo tempore est necessaria, cessante bello, etiã ipso facto cessat lex, etiam si nõ exprimatur in lege. imò puto, quòd tempore apostolorum nõ seruaretur illa lex ubi, sed solum ubi erat necessaria ad illam communicationem utrius populi. Fortè uerum est, sed nescio cùm durauerit tandiu, pòst etiam ubi non erant Iudæi. Sed etiam facit, quod 1. Corinth. 10. dicitur, Omne quod in{ 1. Cor. 10. } macello uænit, manducate, nihil interrogantes propter conscientiam. Et si quis uocat uos infideliũ ad cœnam, & uultis ire, omne quod uobis apponitur, manducate, nihil interrogantes propter conscientiam. Et quòd illa fuerit causa illius præcepti, patet: quia eodem contextu habetur, ut abstineatis uos ab immolato, similiter & sanguine, & suffocato. Sed tota ratio quare prohibebatur comedere immolatũ, erat propter conscientias aliorum, non autem quòd de se aliquid mali cõtineret, ut patet per Apostol. 1. ad Corintii. 8. ergo idem dicendum est de suffocato & sanguine. Et ex eodem patet, quòd etiam tẽpore apostolorum licuisset gentibus extra communionem Iudæorum uiuentibus, comedere suffocatum, & sanguinẽ, quia non obstante interdicto de idolothyto, licebat sine scandalo comedere idolothytum, ut patet ex uerbis Apostoli 1. Corint. 8. De his{ 1. Cor. 8. } autem, quæ idolis sacrificantur, scimus quia omnes scientiam habemus. & infrà, Quidam autem cum conscientia usque nunc, quasi idolothytum manducant, & conscientia ipsorum cum sit infirma, polluitur. esca autem nos non cõmẽdat Deo. Videte autẽ ne hæc licẽtia uestra offendiculum fiat infirmo. Si enim quis uiderit eum, qui habet scientiam in idolo recumbentem, nónne conscientia eius cùm sit infirma, ædificabitur ad manducandum idolothyta, & peribit infirmus in tua conscientia frater, propter quem Christus est mortuus? Sic autem peccantes in fratres, & percutientes conscientiam eorum infirmam in Christum peccatis. Ex quibus uerbis manifestè patet, ꝙ uesci immolatis, nõ erat illicitum, nisi propter scandalum infirmorum: ergo eadem ratione ibi non erat opus abstinere à suffocato. Sed licet illud uideatur probabile, tamen etiam potest dici, quòd non est simile de idolothyto, & suffocato, & sanguine: quia idolothytum prohibitum est solum propter scandalum, & ideo ubi non erat scandalum, non erat opus illa abstinentia, sed de suffocato alia fuit ratio, scilicet ut conualesceret amicitia inter utrun populum: & quòd licet illa fuerit ratio, tamen mandatum fuit absolutum, & sic non est simile. Et præterea posset quis respondere, quòd cùm Paulus scripsit epistolam illam, non erat facta prohibitio, cùm concilium illud fuerit quindecim annos saltem post passionẽ Christi, sed ratio temporum non consentit, & pro certo epistola fuit posterior concilio. Sed potest aliter probari, quòd non fuerint propter rationem scandali prohibita: quia eadem ratione prohibita fuissent alia legalia: ergo alia fuit ratio, ut arguit Altisiodor. lib. 4. in propria quæstione de suffocato & sanguine, dicens, ꝙ ad literam illud præceptum non fuit de suffocato in illo sensu, sed ne occiderent homines, id est, ne suffocarent minus potentes, & ne effunderent sanguinem humanum. Sed hoc est contra omnes doctores. Et Hieronymus expressè super illud Ezechiel. 44.{ Ezech. } Omne morticinum, & captum à bestia de pecoribus, & auibus, non comedent sacerdotes: ait, ne comederet illud, cuius sanguis effusus non est, quod epistola Apostolorum decreuerat. Sed contrà arguit Altisiod. & bene. Quia si illud præceptũ erat cæremoniale, contrà, quia beatus Petrus in illo concilio dixit, Quid tentatis imponere iugum super ceruices discipulorum, quod nec nos, nec patres nostri potuerunt portare? Sed per gratiam domini nostri Iesu Christi credimus saluari, quẽadmodum & illi. Actuum 15.{ Act. 15 } Ex quo patet, quòd sententia Petri fuit, quòd non imponerentur illis cęremonialia. Et Iacobus ibidem dicit, Ego iudico non quietari eos, qui ex Gentibus cõuertuntur ad Deũ. Et aliter potest argui, quia profectò si solũ illud præceptũ erat eis impositum, quia Iudæi abominabantur suffocatum, & sanguinem, & ut possent simul conuiuere Iudæi & Gentiles, & multo magis abominabantur carnes suillas, de quibus tamen nihil prohibetur, non ergo uidetur illa causa: sed certè, quòd liceret. Et Clitouæus in antilo. lib. c. 21. ubi dicit, quòd non peccabant comedentes de immolatis, nisi esus mãducatio generaret aliis scandalum: imò ita dicit S. Tho. 1. art. 10. & 8.{ S. Thom. } & etiam ex Apostolo ad Rom. 14. ubi per totum capitulum sine exceptione uidetur diffinire, quòd nihil est immundũ nisi ex conscientia, uel scandalo. Confido, inquit, in domino Iesu, quòd nihil commune per ipsum, nisi ei, qui existimat, quid commune esse, illi commune est. Et S. Tho. dicit illic nihil esse prohibitum. Est etiam determinatio expressa in concilio Florẽtino, quod uide in doctrina quæ ibi datur Armeniis, ubi sic legitur, Firmiter credimus omnem creaturam Dei bonam esse, nihilꝗ reiiciẽdum quod cum gratiarum actione suscipitur, quia iuxta uerbũ Domini, non quod intrat per eos, coinquinat hominem. illaꝗ Mosaycæ legis ciborum mundorum & immundorum ad cęremonialia asserit pertinere, quę surgente euangelio transierunt. Illa etiam prohibitio apostolorum ab immolatis simulachrorum, & sanguine, & suffocato, dicitur illi tempori congruisse, quo ex Iudæis, atque Gentilibus, antea diuersis cæremoniis, moribusꝗ uiuebant, & determinat, quòd iam cessante causa, cessat effectus, & nunc nulla est differentia faciendi. Ad aliud, Vtrum* ante diluuium esset concessus usus carnium, S. Thom. quidem 1. 2. q. 102.{ S. Thom. } art. 6. ad. 2. dicit, quòd esus carniũ uidetur esse post diluuium introductus. Tũc enim Gen. 9. dictum est, Quasi holera uirentia dedi uobis omnem carnem. & hoc ideo, quia à terra nascentia magis pertinent ad simplicitatem uitæ, esus autem carnium ad quasdam delicias, & curiositatem uiuendi. & Rom. 14.{ Rom. 14. } super illud, Is qui manducat, non manducantem nõ spernat, & qui non manducat, manducantem non iudicet. dicit S. Tho. Terra nascẽtia fuerunt concessa homini ad edendum. Primo secundum illud Genes. 1.{ Genes. 1. } Ecce dedi uobis omnem herbam &c. Sed post diluuium primò legitur concessus usus carnium. Vnde legitur Gen. 9. quasi{ Genes. 9. } holera uirẽtia tradidi uobis omnia, scilicet animalium genera. Ex quibus uerbis S. Thom. uidetur dicere, quòd ante diluuium non solum non fuerint in usu carnes, sed nec fuerint licitæ. Sed quicquid sit de hoc, uidetur primùm, quòd de iure naturali nõ essent illicitæ, ut suprà probatum est. & confirmatur, quia per legem Christi nõ est aliquo modo abrogata lex naturalis: si ergo nunc licet uesci carnibus, non ergo est contra ius naturale. Secundo uidetur quòd nõ fuerit prohibitum lege diuina etiam ante diluuium. Probatur primò, non habetur talis prohibitio. Tertio illa dicebatur ętas legis naturæ, quæ scilicet regebatur lege naturali, sine aliis præceptis, saltem erant paucissima. Et S. Tho. 1. 2. q. 103. art. 1. ad quartum dicit, quòd generaliter ante legem Moysi nulla lege erat prohibitus usus carnium aliquorum animalium, sed solum propter abominationem, uel consuetudinem ab aliquibus. Ita ergo potest dici, quòd si ante diluuium non erat usus carnium, hoc erat solum ex consuetudine, non ex aliquo præcepto diuino speciali. Nicolaus tamen Gen. 9. dicit, quòd tunc profuit concessus usus carnium, quia terra iam non erat adeo fructifera, acceperat enim detrimẽtum magnũ ex diluuio. Idẽ dicit Abul. ibidẽ propter eandẽ rationẽ, scilicet ꝙ ante diluuiũ non erat cõcessus usus carniũ. & Ge. 1. dicit idẽ Abul. Hic taxauit Deus cibos hominibus, ut scilicet carnes non comederẽt, sed fructibus uescerẽtur. Et facit quod Ge. 1. dicitur, Ecce dedi uobis omnẽ{ Genes. 1. } herbam afferẽtem semen super terrã, & uniuersa ligna, quę habẽt in semetipsis sementẽ generis sui, ut sint uobis in escã, & cunctis animantibus terræ &c. Et factũ est ita, id est, ita fuit factum. Vnde uidetur, ꝙ non habuerũt aliud in escam. Confirmatur, Ge. 9. ostẽditur naturalis esus carniũ. s. carnem cũ sanguine nõ comedetis. ergo omnino tunc cœpit usus uel cõcessio. & Ari. 7. Et. c. 5. comedere carnes crudas nume{ Aristotel. }rat inter uitia feritatis. Hoc etiã Boët. uidetur{ Boetius } dicere de Consolatione lib. 1. Felix initiũ prior ætas contẽta dulcibus aruis, nec inerti perdita luxu, facileꝗ sera solebat ieiunia soluere glãde. & Oui. in 1. Met. Cõtentiꝗ cibis, nullo cogẽte creatis, Arbuteos fœtꝰ, mõtanaꝗ fraga legebãt, Cornaꝗ in duris hęrẽtia mora rubetis. Et quæ deciderãt, patula iouis arbore glandes, Et Pythagoras suos carnibus abstinere docuit. de quo Ou. 10. Met. Parcite mortales, dapibꝰ temerare nephãdis Corpora. & alia elegãter dicit. Argumentũ est certè, ꝙ antiquꝰ ille mos māsit in memoria hominũ, nec poëtæ hoc finxerũt, sed acceperũt ex antiquitate. Solus Caietanus. Ge. 9. dicit etiã ante diluuium licitè usos carninibꝰ. Quod probat, quia Ge. 4. laudatur Abel, qui offerebat de primogenitis gregis sui, & de adipibus eorũ, id est de pinguioribus. Si enim non uescebantur illis, quæ laus erat afferre pinguiores? uel in quẽ usum habebãt greges? et tamen Heb. 11. laudatur Abel, ꝙ potiorẽ hostiam obtulit  Cain. Sed ad hoc alii respondent, ꝙ causa pelliũ, & uellerũ ad uestitũ, & etiã lactis, quod edebant. Sed contrà, etiã lac non legitur cõcesum. ergo non erat usus ꝓpter lac. Itẽ quod de uolucribus cicuribus, uel gallinis quantum ad usum nutrissent, nam nec ipsa oua concessa fuerant Gen. 1. Et posset facere ad Caietanum, quòd Ge. 7. dixit Dominus Noë, ut tolleret de animalibus mundis septena, & septena, de immundis uero, duo & duo. Videtur enim, quòd munda uocẽtur idonea ad uescendũ, alia uerò immũda. Sed S. Tho. 1. 2. q. 103. art. 1. ad 4. dicit, ꝙ munda, & immunda distinguebãtur quantum ad sacrificium. Sed idem Caiet. 2. 2. q. 148. artic. 2. ad 3. Martini, dicit, ꝙ deus primo Adæ dedit in escam uegetabilia, deinde Noë dedit animalia. Certè primũ uidetur certũ, ꝙ scilicet in statu innocentiæ non fuissent usi carnibus in alimentũ: quia ligna, & plantę fuissent sufficientia ad uitam. & omnino non uidetur dubitandum quin sequuti fuissent illam institutionem Gen. 1. Ecce dedi uobis omnem herbam afferentem semen super terram, & uniuersa ligna, quæ habent in semetipsis sementem generis sui, ut sint uobis in escam. Secundo apparentiam habet, ꝙ ante diluuium non fuissent usi carnibus, & uidetur ex illa prohibitione Genes. 9. Carnem cum sanguine non comedetis. Vel enim prius comedebant carnes aut non. Si comedebant, uel cum sanguine, uel non. Si comedebant carnes, non tamen cum sanguine, uidetur quòd non esset opus illo nouo præcepto. Si cum sanguine, tunc oportebat reddere rationem quare Deus antea permiserat, & tunc de nouo prohibebat. Vnde uidetur profecto, quòd tunc cœpit usus, & ideo docuit dominus naturalem modũ comedendi. Et tunc hoc tenendo oportet dicere, quòd licet non esset prohibitum iure naturali, erat prohibitum iure diuino. nec enim est dubitandum, quin haberẽt aliqua præcepta à Deo, quę tamen non sunt scripta: uel cum conceduntur eis plantæ, uidentur negata animalia: uel fortè solum ex consuetudine erat, & non ex aliquo iure. Tertio potest teneri cum Caietano, quòd erat usus animalium, licet fortè non ita communis sicut postea fuit, licet Auicẽna 1. c. dicat ueteres non nisi in prandiis usos carnibus, in cœna uero solo pane. Posset etiam confirmari, quòd non esset licitum ante diluuium uesci carnibus, quia Gen. 9. non conceduntur plantæ, & ligna, quæ erant prius cõcessa, sed solum animalia. ergo postquam conceduntur animalia, signum est, ꝙ non erant prius concessa. Sed pro opinione Caiet. facit, si ante diluuium non sunt usi carnibꝰ, nec etiam piscibus, quia idem est iudicium, & eodem modo fuerũt de nouo concessi. Ge. 9. & Gen. 1. solum conceduntur, de quo tamen doctores non faciunt mentionem. Fortè non erat pręceptum de abstinentia carnium, sed inspiratio interior, quæ non facit præceptũ. Item quid Noë comedebat in arca? Et probatur omnino, quòd esset usus animalium. Et arguitur, nõ uideretur quòd esset usus in sacrificiis, si non esset usus & utilitas rerum: quia uidetur quòd non sit sacrificium de re nullius utilitatis, uidelicet, si quis comburet paleas inutiles, uel serpentem, uel corium, tunc ergo quæritur, utrum facerent sacrificia, uel oblationes columbarum, uel turturum. Si sic, ergo erunt utilia ad aliquos usus, & non nisi ad edendum, ergo &c. Si non, contrà uidetur, quòd fieret sacrificium ex eisdem rebus, sicut in lege scripta. Sed in lege fiebat oblatio columbarum, & turturum, ergo &c. Item Gen. 7.{ Genes. 7. } mandatum est Noë, ut tolleret in arca de animalibus mundis septena, & septena, & de immundis duo & duo, & sic dicit S. Thom. 1. 2. quæst. 103. art. 1. ad 4. quod intelligitur quoad sacrificium. Tunc quæro, an ex columbis, & gallinis fuerint septena aut bina. Omnino septena, quia oportebat illa multiplicari, plus ergo erant munda. ergo erant in sacrificiis, & oblationibus: ergo erant inutilia, sicut corui, sed utilia, ad edendum scilicet. & S. Thom. ubi suprà respondens ad illud Gen. 7. dicit, quòd non erant munda quo ad esum, sed quia nulla lege erant prohibita, uidetur quòd simpliciter loquebatur & ante diluuium, quia illa distinctio erat ante diluuium: nec de hoc potest haberi maior certitudo. & sic patet solutio argumentorum, & conclusio uniuersalis, scilicet quòd nullum est genus alimenti, nec in animalibus, nec in plantis, quo non liceat uti, quantum quidem spectat ad ius naturale, uel diuinum. 
 
¶ Sed restat dubium, Vtrum* liceat uti condimentis, & artificio ad edendum cibos suauiores. Ad quod breuiter respondetur, quòd etiam de se non est illicitum, nam sponsa optat dare sponso poculum conditum. Cantic. 8. & sic licet sale condire, imò præcipitur Leuit. 2. Sale &c. Quare non aromatibus? Item S. Tho.{ S. Thom. } 2. 2. quęst. 142. art. 2. ad. 2. dicit, quòd circa naturales concupiscentias parum peccatur, ut Ari{ Aristotel. }stot. etiam dicit 2. Ethic. sequendo scilicet naturalem concupiscentiam. Sed circa alia incitamenta, quæ hominum curiositas adinuenit, plurimum peccatur, ut curiosè præparati cibi, & mulieres ornatæ, unde idem uidetur iudicium de utroque. 
 
¶ Sed uenio ad quæstionem propositam, An * liceat uesci carnibus humanis. Prima propositio est, Esus carnis humanæ est prohibitus iure diuino. Hanc propositionem aliqui probant ex eo, quod dicitur Gen. 9. Omne quod{ Genes. 9 } mouetur, & uiuit, erit uobis in escã quasi olera uirentia tradidi uobis omnia, excepto quòd carnem cum sanguine nõ comedatur. Videtur enim illic prohiberi esus carnis humanę, ex eo, quod sequitur, Sanguinem enim animarũ uestrarum requiram de manu cunctarum bestiarum, & de manu hominis, de manu uiri & fratris eius requiram animũ hominis. Quicun effuderit sanguinẽ hominis super terram, fundetur sanguis illius. Itaque non uidetur posse haberi sensus illius dicti, nisi de esu humanæ carnis. Ita dicit Nicolaus & Burgens. ibidem. Sed contrà, quia Leui. 7. & 17. prohibetur esus sanguinis, & non est dubium, quòd ad literam intelligitur non de humano sanguine, aut carne, sed de quocun sanguine, sicut etiam decretum Apostolorum Actuum 15. ergo ita intelligendum est illud Gen. 9. & ita intelligebant Iudęi, ut patet ex Iosepho, libro antiquit.{ Iosephus. } c. 7. ubi describit historiã illam Gen. 9. Et ideo Caietanus in eodem loco, scilicet Gen. 9. dicit, quòd prohibetur carnibus uesci humanis illic per uerba sequẽtia, scilicet, Sanguinem animarum uestrarum requiram, ut super omnia uerba penè us, sanguinem illius. Caietanus enim nõ uult, quòd illa uerba sint consequentia, nec pertineant ad præcedẽtia illa, excepto, quòd carnem cum sanguine non comedetis. Sed est noua sententia, & non legit ly enim, sed utique, sanguinem utique &c. Itaque sensus est, carnem autem humanam prohibeo uobis &c. & quia quicquid licet sumere in alimentum, licet præparare, & si opus est, occidere: prohibeo autem (inquit) uobis uti carne humana in alimentum, quia quicũ effuderit sanguinem humanum &c. Sed septuaginta illic legunt, καὶ γδ, etenim, & ita legunt interpretes ex Chaldæo, & Hebræo. Sed adhuc potest bene stare sensus Caietani, & placet. Itaque in primis uerbis, ueruntamẽ carnem cum sanguine non comedetis, ostendit naturalem usum comedendi carnes, scilicet, non crudas, sed coctas, aliud enim est barbarum & ferale. Postea sequitur, sanguinem enim animarum uestrarum. quasi dicat, iam statui uobis quod comedere liceat uobis: nõ enim concedo uobis carnes humanas, requiram enim sanguinem uestrum. Et ratione probatur, ut à principio arguebam. Illud est abominabile apud omnes nationes uiuentes ciuiliter, & non inhumaniter, ergo est iniustum. Patet autem ex historia. Nam circa Pontum, & Danubium leguntur fuisse feri homines, qui humanis dapibus uescerẽtur. Et Sydones populi Danubii accolæ parentum & propinquorum funera uictimis & festo conuentu familiarium celebrant, cadauera autem laniata, & pecorum uisceribus admista, obsonando, epulandoꝗ consumebant. Et Indorum Massagetæ propinquos cognatosꝗ cum ad multam senectutem peruenerint, uel aliquo casu morti appropinquarẽt, iugulatos antè magno epularum apparatu aliis eduliis mistos comedunt. Et Vlysses apud Homerum narrat Lęstrigonas immanes homines socios suos uerubus affixos comedisse. Et Plinius putat Caier fuisse Læstrigonum sedem, quales etiam Cyclopas describit Virgilius 3. Aeneidos. Omnes autem historici, & poẽtæ tanquam feritatem & inhumanitatẽ nephandam talem consuetudinem referunt. Consequẽtia probatur, quia illud dicitur iuris naturalis quod natura distat, & quod apud omnes est commune, si ergo omnes homines sentiunt hoc esse turpe, ita est etiam de iure naturali. Item probat Caiet. ibidem, quia alimentũ ordinatur ad id, cuius est alimentum, & per consequens debet esse ignobilius eo, ergo homo non est alimentum hominis: imò apud Gentiles tanquam infandum scelus habebatur: unde & Christianis hoc facinus à Paganis imponebatur, quòd in nocturnis sacrificiis infantes occisos comederint, ut est apud Tertullianum in apol. c. 5. & apud Eusebium in historia ecclesiastica. Itẽ à posteriori, quia omnino essent causa cædis, & homicidii, ut patet apud Barbaros, qui uescuntur carnibus humanis. Item ius sepulturæ uidetur esse de iure naturali, ut quilibet sepeliatur ubi uoluerit. ut c. fures. habetur, &c. quæsitum. 13. q. 2. & de pœnit. dist. 6. c. si quis. & de pœnit. & remiss. c. crimen. quod tolleretur, si liceret uesci carnibus humanis. Item fieret iniuria resurrectioni, cùm confunderentur corpora hominũ. Item sepelire mortuos est opus misericordiæ, ut patet de Tobia, & Simonide. ergo insepultos abiicere, est impietas. Item Deut. 21.{ Deuter. 21. } prohibebantur relinquere insepulta etiam cadauera maleficorum. Nec solum comedere carnes, sed etiam dare bestiis ad deuorandum, est inhumanum, ut legitur fuisse Caspios, Bactrianos, & Hyrcanos. & hoc uidetur ex illo loco Ge. 9. Sanguinem enim animarum uestrarum requiram de manu cunctarum bestiarum. Vbi nihil aliud uidetur prohiberi, nisi ne detur bestiis humana caro in alimentum, de hoc enim agitur ibi. Item pro diro, & atroci facinore ponitur, & damnatur etiam à Paganis authoribus, potasse humanum sanguinem: ut patet in coniuratione Catilinæ, apud Salustium, & Lucium Florum. Item est pietas naturalis etiam ad mortuos. ergo non licet abuti cadaueribus eorum. Item est peccatum feritatis comedere carnes humanas, ut Aristot. dicit 7. Ethicorum, c. 5. Sed tota difficultas est, An* in extrema necessitate liceat uesci carnibus humanis. & uidetur quòd sic, quia, ut impræsentiarum suppono, liceret uti carnibus suillis in ueteri lege (de quo postea) in tali necessitate, non obstante pręcepto iuris diuini. sed tantam uim habet ius diuinum sicut naturale. ergo etiam liceret uti carne humana. Item, ad salutẽ hominis licet abscindere membrum: quare ergo non licebit comedere carnes, & illud membrum, si est necessarium ad conseruationem uitæ? Item licet uti in medicamentis carne, quam dicũt Medici Momiam. ergo in alimẽtis, si esset omnino necessarium. Hoc tamen non obstante sit conclusio probabilis, quòd in quacun necessitate non licet uesci carne humana. Patet primò, quia habitum est tanquam immane, quòd aliqui in obsidione usi sunt tali alimento, ut patet apud historicos. Vide etiam declamationem Quintiliani de eo, qui legatus ad frumentum comedendum non uenit. Item, scilicet tenerentur homines in tali necessitate uesci tali carne. cõsequens est falsum, cùm nũquam fecerint homines, nec aliquis hactenus consuluerit tempore famis, nec obsidionis, nec aliquis hoc auderet. Consequentia communiter probatur, quia si licet, & non est aliud medium, uidetur quòd tenerentur. Et confirmatur ex historia Iosephi de bello Iudaico, lib. 7. c. 8.{ Iosephus. } Vbi Maria Eleazari filia in extremis quidem angustiis filium occidit, coctum comedit medium, reliquias autem scelerati facinoris, nec contaminatissimi, & aliâs immanissimi homines edere sustinuerunt, sed timore correpti, tales epulas sunt auersati, non obstante extrema necessitate. Caiet. tamen 2. 2. q. 148. art. ad secundum Martini dicit, quòd est probabile, quod in extrema necessitate uidetur, quòd non sit illicitum uti in cibum hominibus occisis in bello, licet aliâs, in quit, sit mortalissimum. Martinus etiam q. 2. de gula, dicit, quòd qui sine necessitate ex sola concupiscentia & delectatione uesceretur carnibus humanis, peccaret mortaliter. Vnde uidetur dicere, quòd in necessitate non esset mortale, uel non esset peccatum. Abulens. etiam 4. Regum. 6.{ Abulens. } tenet, quòd in extrema necessitate non est illicitum. sed S. Tho.{ S. Thom. } 2. 2. q. 142. art. 4. ad 3. dicit, quòd illa uitia, quæ excedunt humanam naturam, sunt exprobrabilia, sicut si aliquis delectaretur in comestione carniũ humanarũ, aut in coitu bestiarum, aut masculorũ. Ex hoc uidetur, quòd S. Tho. putat tam malum comedere carnes humanas, sicut coire cum bestiis, quod in nullo casu est admittendum. ergo nec comedere carnes humanas. Facit etiam quod Aristot. 3. Ethico. & 1. dicit, Sunt etiam quædam, ob quæ non licet etiam compulsum, sed potius oportet summa perpessum tormenta mortem obire. Etiam si omnium iudicio necessarium esset ad uitam fornicari, non tamen liceret, & quòd liceat comedere carnes humanas, quod multo grauius est per se. Sed respondetur, quòd fornicatio est intrinsece mala, non autem esus carnium. Sed hoc est petere principium. unde enim habetur illa differentia, cùm apud homines omnes sit abominabilior iste esus, quàm fornicatio? Et Almayn in moralibus, c. 3. ponit conclusionẽ, Nullus metus etiã mortis excusat actum prohibitum lege naturæ. Ex quo uidetur confirmari conclusio nostra, uide illum. Item si hoc in extrema necessitate est licitum, ergo etiam si terrore barbarorum aliquis cogeretur comedere: nihil enim facit an timor sit ab intrinseco, uel extrinseco illatus. Et mirũ est si hoc licet, quomodo nunquã fuit permissum nec in obsidione Hierosolymitana sub Vespasiano, ubi tot millia perierunt fame, nec in obsidione Ierusalem sub Ioram rege Israël, 4. reg. 6.{ 4. Reg. 6. } ubi tantę fuerunt angustiæ, ut matres paciscerentur de mutuo esu filiorum, præsertim cùm Elisæus esset, qui eos admonere potuit, nec aliquis hoc unquam consuluit in ultima fame prouinciarum. ergo nullo modo est licitum. 
 
¶ In tertia quæst. Vtrum liceat in sacrificio uti hominis sanguine. Dato ꝙ ita sit, quòd non liceat comedere carnes humanas, an liceat sacrificare ut Barbari faciũt. Et uidetur primo ꝙ hoc non sit contra ius naturale. Primùm, quia multæ nationes quondam habuerunt in usu, ut Scythę Tauri aduenas Dianę immolabãt, Laodiceæ, uirgines Palladi, Arcades Ioui Lycæo puerum, Carthaginenses Saturno pueros etiam regiæ nobilitatis: Sapiẽtes etiã Gallorũ, Druidæ: Cimbri, Blemmyę, de quo uide Alexandrũ de Ales, fol. 193. Imò ad propitiandos deos uicti Carthaginenses ab Agatho, dicuntur nobilitatis filios mactasse ad aras. Et Germani, & Cimbri, & Senones, & penè omnes nationes hoc in sacrificiis habuerunt, ut mundarent humano sanguine, imò hac superstitione non caruerunt. De quibus legimus, quòd ex fatalibus libris Gręcorũ, Et Gręcũ in foro Boario confoderunt ad placandas, scilicet iras deorum. factũque hoc fuit per Cornelium Lentulum, & Publium Lucinium Crassum Consules. Item dominus præcepit Abrahæ sacrificare filium Isaac, Genes. 22. Non ergo debuit{ Genes. 22. } credere si erat contra ius naturale. Item Iephte Iudic. 11. obtulit unicã filiam in holocaustum,{ Iudic. 11. } & tamẽ ponitur inter sanctos, Hebr. 11. Mirum est autem si hoc erat contra ius naturale, quòd ipse non intellexisset, cùm esset fidelis, esse impium, uel non admoneretur à sacerdotibus. Et maxime quia habetur, ꝙ uenit spiritus Domini super Iephte, & ex illo spiritu uouit uotum, quod postea persoluit. uide S. Tho. 2. 2. q. 88.{ S. Thom. } art. 2. ad 2. & idem. 4. dist. 38. q. 1. art. 1. q. 2. ad 2. & Heb. 11. lectione 7. & August. quæstione super Iudic. lib. 7. à pagina. 222. c. 49. ubi sub dubio reliquit, an peccauerit necne. Itẽ ipse Redemptor noster seipsum sacrificauit in cruce. 
 
¶ In contrarium ponitur conclusio, Prohibitum* est iure diuino & naturali sacrificare homines Deo. Probatur apertè Deut. 12. Quando{ Deut. 12. } disperdiderit dominus Deus tuus ante faciem gentes, ad quas ingredieris possidendas, & possederis eas, at habitaueris in terra earum, caue ne imiteris eas postquam fuerint te introeunte subuersæ, & requires cæremonias earũ, dicens, sicut coluerunt gentes istæ deos suos, ita & ego colam, non facies similiter domino deo tuo. Omnes enim abominationes, quas auersatur dominus, fecerunt diis suis, offerentes filios suos, & filias, & comburentes igne. Item Num. 13. Dominus præcipiens, ut omnia{ Num. 18. } primogenita offerrentur domino, & spectarẽt ad sacerdotem, primogenita tamen hoc unum iuuet, ut redimantur. Quicquid enim primum erumpit de uulua cunctæ carnis, quam offerũt domino, siue ex hominibus, siue ex pecoribus tui iuris, ita duntaxat, ut pro hominũ primogenitis pretium accipias. Ex quo loco August. super Iud. ubi suprà, satis dicit significari, quòd immolatio quidem humanæ carnis est prohibita, & displicet Deo. Ex quo loco saltẽ Deut. 2. non solùm constat esse prohibitum iure diuino, sed naturali, quia Gẽtes non tenebantur alio iure nisi naturali, & tamen cõputatur inter abominationes eorum immolasse sanguinem humanum. Sed quæ est ratio? Primùm de innocente est clara, quia est contra ius naturale occidere hominem innocẽtem, cùm sit præceptum decalogi. De nocente autem uidetur maius dubium. Quid obstat sicut occiditur taurus in honorẽ Dei, quin homo aliàs maleficus, & impius, occidatur in honorem Dei? imò etiam nunc, an non pro amore Dei licet occidere infidelem? quare non est sacrificium? Respondetur, sicut patet ex S. Tho. 2. 2. quæst. 85.{ S. Thom. } art. 3. ad 3. & clarius quæst. 86. art. 1. quòd sacrificium est, cùm aliquid exhibetur in cultũ diuinum consumendum: nõ enim sufficit, quòd offeratur ad cultum, sed consumatur in honorem Dei, unde calix oblatus, non est sacrificiũ, sed eucharistia est sacrificium in missa. Ex quo sic arguitur, Vel nocens est damnatus, uel non: si non, non iustè occiditur, & est contra ius diuinum, imò naturale. nullus enim obligatur ad pœnam, antequam condemnetur: si autem est damnatus propter delictum, iam non occiditur ad cultũ diuinum. Si enim aliâs esset periturus, nõ occiditur pro Deo, uel honore Dei: sicut boues qui occidũtur in macello quantũcun lanius diceret, imò uellet occidere pro amore Dei, non esset sacrificiũ, & sic homines nocentes, & condẽnati, sacrificari nõ possunt, nec licitè, nec illicitè. Propriè enim sacrificare hominẽ Deo est, quòd illa sit causa occidendi hominẽ, quod non est de homine aliâs dãnato. Præterea etiã omne sacrificium est oblatio, ut S. Tho. dicit ubi suprà. Nõ offert autẽ quis, nec dicitur munus rei aliâs inutilis uel perdendæ. non em̃ esset uel munus, uel oblatio, si quis uinum, aut bouem, aut ouem prorsus ad nullos usus profuturam daret Deo, nõ plus, quàm si lapidem, aut arenam. Offerre enim est ut aliquid sibi subtrahat, ut Deo tribuat. Cum ergo homo damnatus non sit alicuius pretii, sed perniciosus, non potest ex illo offerri sacrificium, aut fieri, maxime quia Leuit. 22.{ Leuit. 22. } prohibetur offerri animal quocun modo morbidum. unde uidetur irreuerentia offerre hominem noxium. Restat ergo quòd nec ex homine nocente, nec innocenti possit fieri sacrificiũ Deo acceptum, & præterea uidetur, quòd uita hominis nõ sit ita propriè in potestate hominis, sicut uita aliorum animantium. Non ita est dominus uitæ suæ, uel aliorum, sicut est brutorum, qui pro suo arbitrio potest perdere, aut occidere sine iniuria: homo autem seipsum occidens, facit iniuriam, & sic uidetur, quòd uita humana potius sit Dei, qui est dominus uitæ & mortis. Cum ergo sacrificium debeat fieri ex rebus nostris, quas Deo offerimus, uidetur, quòd non possit fieri sacrificium humanæ uitæ: & in summa quãdo Deus debeat coli, non possumus scire nisi ab ipso Deo: ubicunque autem fuit diuina doctrina, & prophetica, nunquam fuerunt huiusmodi sacrificia, ergo omnino nunquam fuerunt Deo grata. Quia si quis contenderet hoc non esse prohibitum iure naturali, excusaremus istos barbaros ab impietate, saltem antequàm esset eis prædicata lex euangelica: quia excusabantur ignorantia iuris euangelii, in quo non solum sunt prohibita huiusmodi sacrificia, sed quæcun alia, excepto unico sacrificio missę, ut patet ex Paul. ad Heb. Quia Christus Iesus introiuit semel in sancta, æterna redemptione inuenta. Non solum de sacrificio hominis, sed nec de quocunque alio posset reddi ratio aliqua, nisi quòd Deus reuelasset: quia cùm bonorum nostrorum non egeat, potius uidetur absurdum occidere in gratiam Dei animal quodcunque. Vnde ex ipso solo inferri potest, in statu innocentiæ nullum fuisse sacrificium. Ad argumenta in contrarium. Ad primum patet quid sit dicendum. Primo enim respondetur, quòd nunquam aliquæ nationes usæ sunt huiusmodi sacrificio, quin prius essent idolatræ. unde post tantum errorem idem dæmon, qui suggessit in deos falsos colorem, idem etiam persuasit, ut nefariis sacrificiis colerent. Vnde ille error non inuasit, nisi post alios intolerabiles errores, ut dicit Paul. ad Rom. 1.{ Rom. 1. } Propterea tradidit illos Deus in reprobum sensum. Secundo patet, quia Deus damnauit sacrilegos illos ritus, ut patet Deuter. 12. unde etiam Cornelio Lentulo, Publio Lucinio Crasso cõsulibus ne hominem immolare, neue habitationem sanguine litare liceret, sancitum est. Ad secundum de Abraham beatus Augustinus libro 7. super{ August. } Iudic. c. 49. dicit, quòd dato quòd lege generali prohibita sint huiusmodi sacrificia, tamen iubente domino specialiter possunt fieri, sicut & seipsum occidere, & innocentes, sicut præceptũ est Sauli, ut occideret omnes habitatores Amalech. Vel fortè, inquit, putauit Abraham dominum filium suum suscitaturum, & sic nullam faceret Isaac iacturam. Sed quo modo credit illud esse à Deo, cùm haberet præceptum Dei in contrarium? Respondetur, illa reuelatio uidetur esse interior, & cui Abraham resistere non posset. Sed hoc ipso, inquit August. ostendit displicere illi huiusmodi sacrificium, quod inhibuit Abraham. Ad tertium de Iephte. beatus August. eodem loco multa dicit. Primum condemnat non solum factum & sacrificium Iepte, sed etiam uotum, quia uotum per se malum fuit: nam non uidetur cogitasse de sacrificio alicuius. Nõ enim dicitur, Quodcunque exierit obuiam mihi, sed quodcunque exierit de ianuis domus meæ obuiam mihi reuertenti in pace à filiis Amon, Domino offeram illud in holocaustum. Nec pecora solent occurrere ducibus à bello reuertentibus, nisi fortè canis, qui tamen sacrificio adhiberi non potuit: unde uidetur in ipso uoto licet non de filia, tamen de homine cogitasse. Quia ergo de hoc uoto, inquit, nec de facto scriptura aliquid diffiniuit, sicut de facto Abrahæ, iudicandum reliquit nobis ex regul. scripturarum. Et possemus (inquit) dicere, Deo displicuisse tale uotũ, & ideo permisit ut unica filia occurreret, ut de tali uoto uindictam sumeret: nec prohibuisse eum 60. dierum spatio, sicut Abraham prohibuit, licet infra eodẽ capitulo dicat, quòd potest etiam dici, quòd fecit totum ex spiritu domini & uotum & factum, & fortasse ut aliqua humana uictima, Christi significaretur uictima. Quod si uerum (inquit) est, non solum eius insipientia culpanda non est, uerum eius obedientia laudanda. Sed potius uidetur stare in prima solutione S. Thom. 2. 2. quæstione.{ S. Thom. } 88. art. 2. ad 2. Satis concordat cũ illa prima solutione, & citat Hieronymum, quòd in uouendo fuit stultus, & in reddendo impius. uidentur tamen S. Thom. & Hieronymus non damnare uotum: nisi tanquam indiscretum, quod posset habere malum euentum. August. autem uidetur damnare secundum se, quasi intentio fuerit simpliciter hominem sacrificare. Non enim magnum fuisset, ut pro tali uictoria uouisset holocaustum uinius bouis, aut arietis. certè aliquod magnum uoluit uouere. Aliter dicit S. Tho. 4. dist. 4. quæst. 1. artic. 2. q. 2. ad 2. Idem Hebr. 11. lectio. 7. Sed non condemnat uotum, sed factum, quod secutum est. Sed laudatur Iepte de fide quam habuit. Sicut & Gedeon eodem tenore laudatur à Paulo, qui tamen peccauit tentando Deum in uellere & faciendo Ephot, post quod fornicata est multitudo filiorum Israël. Sed de pœnitentia utriusque creditur, ut ait S. Tho. Sed hoc iam constituto, quòd nec sit licitum uesci carnibus humanis, nec sacrificare homines, sequitur quæstio moralis, An si quis habeat hanc sacricrilegam consuetudinem, uel ut uescatur tali carne, uel sacrificiis tam nefandis utatur, ut sunt barbari isti inuẽti in prouincia Yucatan, id est, in noua Hispania, an possint principes Christiani sua authoritate ista ratione bellum illis inferre, & quatenus hæc: & si hoc nõ possunt sua authoritate, an saltem ex authoritate summi põtificis hoc possint. Et quidem Aug. Antho. Archidiac. & Syluester dicunt, quòd si quæ nationes sint quæ contra ius diuinum supernaturale, & reuelatum faciunt, coërceri non debent, nec possunt, ut desistant ab illa uiolatione, ut si qui peccant peculiariter contra legem Christianam, uel olim contra legem Mosaicam. Et ratio est, quia nõ possunt conuinci manifestè quòd male faciant, & per consequens damnari iuridice non possunt: & quia nemo indānatus potest puniri, ideo non possunt illa causa, aut bello, aut alia persequutione coërceri à talibus peccatis. Hæc conclusio spectat ad relectionem de Indis, quam de hac materia author suprà egit, ibi uidere latè poteris. De illo tandem dubio, utrum* sit laudabile abstinere perpetuo à certo genere alimentorum etiam in extrema necessitate. Et uidetur quòd non liceat, quia (ut suprà probatum est) homo tenetur seruare propriam uitam per alimentum. ergo ubi non est aliud alimentum, nisi huius generis, tenetur illo uti. Arguitur secundo, quia si liceret, maximè ratione uoti, quale dicuntur habere Cartusienses. Sed hoc non, ergo patet minor, quia uotum debet esse de meliori bono, ut S. Tho. 2. 2. q. 88. & doctores 4. d. 38. Et saltem illud quod sine uoto est{ S. Thom. } malum, ratione uoti non fit bonum: ut si est malum inebriari, ratione uoti non est bonum: sed abstinere à cibo in extrema necessitate est mortale, secluso uoto, ergo etiam posito uoto. Imò tunc uidetur egregiè procedere dictum illud, In malis promissis, rescinde fidem. Tertio arguitur, Si quis faceret uotum abstinendi à carnibus non regulariter, uel semper, ut Cartusienses, sed solùm in extrema necessitate, profectò uotum esset stultum, & illicitum. Sed non uidetur quòd reddatur melius uotum, quia simul cum hoc uoueat abstinere etiam extra necessitatem, ergo &c. Item plus obligat lex diuina, quàm uotum: sed Iudæus in extremo tenebatur comedere carnes prohibitas, ergo etiam Cartusienses. Quarto arguitur, Liceret etiam Cartusiensi in tali necessitate constituto comedere carnes, ergo uidetur quòd teneretur. quia si habet medium licitum ad conseruandam uitam, facit contra charitatem non utendo illo, ergo, &c. Nulla lex humana deobligat à diuina, sed uotum est peculiaris lex, ergo, &c. In contrariũ uidetur consuetudo & authoritas religiosissimi ordinis Cartusiensis, ubi pro nulla necessitate uiolatur abstinentia illa à carnibus. Nec ualet dicere, quòd nunquam incidit necessitas, quia certè credendum est, quòd aliqui obierunt, quia non comederunt carnes. Pro dissolutione quęstionis nota, quòd Gerson in proprio tractatu de abstinentia Cartusiensium, ponit duas conclusiones principales in sententia. Prima, Cartusienses in extrema necessitate constituti, secluso scandalo, tenentur comedere carnes. Secunda, si ex tali esu carnium sequatur scandalum, puta dissolutio ordinis sui, & religionis, obligatur non comedere carnes. Easdem ponit Maior, 4. distinctione. 38. quæst. 4. & Martinus quæstione de abstinentia. Primam conclusionem probant. primo, quia talis occidet seipsum non comedendo, iuxta illud Ambrosii,{ Ambrosi. } Passce fame morientem: si non pauisti, occidisti. Item nulla lex humana potest obligare ad diuina, sed iste tenetur lege diuina in tali necessitate comedere. ergo, &c. Item nulla constitutio contra charitatem habet locum, si hoc est contra charitatem, ergo, &c. Sed contra primam conclusionem arguitur 2. Machabæo. 6. Machabæi cum periculo mortis abstinuerunt. ergo licet abstinere saltem Cartusiensibus in quacun necessitate. Respõdet Gerson, quòd Machabæi tenebantur abstinere, quia obligabantur lege diuina, & non est transgredienda lex diuina pro corporali uitæ saluatione. Et quòd Dauid comedendo panes peccasset, nisi habuisset reuelationẽ. Sed Maior aliter respõdet, & dicit, quòd Machabæi tenebãtur ratione scandali, aliâs debuissent comedere, unde illo secluso in necessitate liceret comedere illas, quia maior est obligatio diuina seruandi uitam suam, quàm alia lex de non comedendo carnem suillam. & ita dicit Almain in Moral. c. 3. imò quòd tenebantur. Ex quo infert Gerson, quòd si constitutio Cartusiensis diceret, quòd nõ comederent carnes, etiam in extrema necessitate sub pœna peccati mortalis, nescirẽ, inquit, fateor, constitutionem istam defendere ab iniquitate. Hæc determinatio Gersonis, & Maioris, est ualde probabilis, & maximè declarando primam conclusionem per secundam, scilicet quòd ratione scandali potest abstinere in extrema necessitate capiendo largè scãdalum, id est, ex hoc, quòd Cartusiensis illa occasione uesceretur carnibus, inciperet dispẽsatio, in casibus periculosis quidem, sed paulatim traheret ad multos casus, & omnes graues morbi essent occasio soluendæ abstinentiæ. & cùm Medici de industria augeant opinionem & timorem mortis in ægritudinibus, passim in infirmariis Cartusiens. uescerentur carnibus. Fatetur autẽ Gerson, quòd ne hoc eueniat, bene Cartusienses abstinẽt perpetuò. Sed tamen si in casu occulto, ubi non posset nasci occasio, & talis indigeret carnibus, posset comedere. Sed sicut hæc opinio est probabilis, ita contra eam pono conclusionem probabiliter. Non* uidetur illicitũ Cartusiensi etiam in extrema necessitate abstinere à carnibus, etiam secluso scandalo. Probatur primò. Si comedere carnes in extrema necessitate est præceptum iuris diuini, ut ipsi dicunt. ergo hoc esset scandalum Pharisæorum, de quo non est habenda ratio, iuxta dictum domini, Sinite illos, cæci sunt, & duces cæcorum. Matth. 15.{ Matt. 15. } Tunc enim maximè habet locum Gregorii dictum, scilicet, Facilius scandalum nasci permittitur, quàm ueritas relinquatur. Et confirmatur, quia secũdum istos doctores, talis, qui in isto casu abstineret, faceret contra præceptũ negatiuum, quod nunquam faciendum est ratione scandali. Secundo arguitur, Sequeretur, quòd quandocun esset periculum ne moriatur ex abstinentia carnium, tenetur comedere. Consequẽs est falsum. ergo probatur sequela, quia extrema necessitas in moralibus ut certum est, uocatur, quando est probabile periculum. Falsitas consequentis patet ex ipso ritu, & consuetudine Cartusiensium, qui nũquam de hoc disputant, an indigeãt carnibus, necne. & dato quòd medicus dicat eum aliâs moriturum, non respiciunt ad scandalum, sed omnino negant se daturos. Nec ualet responsio Arnaldi de Villanoua, qui dicit, quòd quicquid potest fieri per esus carnium, potest fieri per oua sorbilia. Nam ut dicit Maior, clarum est, quòd potest ex assuetudine incidere in fastidium ciborum, & omnino non posse comedere. Tertio non semper quis tenetur seruare uitam per omne medium licitum, ut patet in multis casibus, ubi posset quis defendere propriam uitam, & tamen ad conseruationem uirtutis patientiæ quis posset permittere se occidi. Item uxor cum periculo uitæ suæ potest assidere, & assistere uiro laboranti, etiam ubi nõ est necesse, sed tantùm ad conseruationem fidei maritalis. ergo, &c. Quarto non tenetur quis solum ad conseruationem uitę mutare se, puta de cõsilio Medicorum deserere patriam, quia frigida est, uel aliquid huiusmodi. ergo nec comedere carnes. Quinto pro defensione patriæ posset quis procedere ad bellum cum probabili mortis periculo, & ubi non esset necesse. ergo pro conseruatione & augmento uirtutis, & abstinentiæ licet non comedere carnes. Sexto arguitur, quòd non plùs liceat comedere secretò, quàm publicè: quia dato quòd illud factum sit secretum, tamen doctrina est publica: & si hoc liceret, non debet oppositum doceri, & si scandalizaret factum, etiam doctrina. non enim minorem occasionem præbet doctrina, quàm factum. Septimo nõ solum ad conseruandum, sed ad augendum uirtutem licet subire mortem, ut suppono: sed per hoc, quòd Cartusienses abstineant perpetuò, augetur illa abstinẽtia, & uirtus, ergo. Item nullus tenetur ducere uxorem, ubi certò instaret periculum mortis ex castitate, si fecit uotum. ergo, &c. Ad hoc argumentum dicunt aliqui, negando consequentiam, quia hoc (aiunt) non est ordinatum ad conseruandum uitam. Sed profectò non uidetur sufficere: nam maritus si indigeret extremè, uidetur quòd teneretur accedere uxorem. ergo quòd non teneatur, est pro bono castitatis, & non quia non ordinatur per se ad uitam. Pro solutione argumentorum, notandum est, quòd aliud est non protelare uitam, aliud est abrumpere. nam primum non semper tenetur homo, & satis est, quòd det operã, per quam homo singulariter potest uiuere: nec puto, quòd si æger non posset habere pharmacum nisi daret totam substantiam suam, quòd teneretur facere. Secunda conclusio, In* casu extremæ necessitatis puto quòd liceret Cartusiensi comedere carnes, aliâs lex esset intolerabilis. Posset aliter ad quæstionem responderi, distinguẽdo de extrema necessitate. Aut enim est ex fame, quia nihil habet quod edat nisi carnes, ut posset cõtingere, & in tali casu posset teneri opinio Gersonis, quòd tenetur comedere, quia tũc fame moritur, quæ est mors uiolenta, & uidetur imputari isti. Alia necessitas uidetur esse ex ægritudine, & tunc carnes se habent tanquam medicinæ, & posset dici quòd in tali casu nõ teneretur, quia tunc moritur ex infirmitate, cuius iste non est causa, & sic mors non imputaretur. hoc enim non est interficere, sed non protelare uitam quantum potest, sicut suprà dictũ est de aliis medicinis: & sic maneret salua cõsuetudo Cartusiensium, qui pro nullo periculo infirmitatis comedunt carnes. & hæc esset confirmatio conclusionis primæ, quòd licet abbreuiare uitam per abstinentiam carniũ, ut postea dicemus per decem aut plures annos, quare non licebit seni octoginta annorum abbreuiare uitam per unum annum ne comedat carnes. Ad argumenta in contrarium in principio posita. Ad primum patet quid dicendum sit, quia tenetur modo regulæ sufficienti, & casus extraordinarii non cadunt, sub obligatione. Ad quintum respondetur, facere uotum solum de hoc, quòd in extrema necessitate non uescatur carnibus, hoc nihil bonitatis habet, sed absolutè abstinere à carnibus perpetuò, est bonum, & per hoc patet ad tertium. Ad quartũ negatur consequentia. Ad secundum nego, quòd illud sit cõtra legem diuinam, imò uidetur secluso uoto siquis proposuisset nũquam comedere carnes, posset abstinere etiam in extrema necessitate. Fateor autem, quòd si regulariter & sæpe contingeret quòd morerentur ægrotantes ex abstinentia carnium, quòd non deberet seruari, sicut si ut plurimum nauigantes perirent, non esset licitum nauigare, nisi pro maiori bono, quàm sit uita: sed quia hoc non frequenter contingit, ferenda est hæc iactura pro maiori bono, quod sequitur ex nauigatione. Ita in proposito, licet sit aliqua iactura, quia aliquando moriuntur Cartusienses ex abstinentia carnium, tamen meritò ferunt hanc iacturam pro maiori bono uirtutis abstinentiæ. Ex hac ratione posset formari aliud argumentum pro conclusione nostra. Quia iste est pars communitatis, & ideo bene facit pro bono spirituali communi subeundo periculum mortis cũ iactura propriæ uitæ, & semper pro maiori bono licet ponere uitam. Sed est pro quodam argumento suprà facto de Machabæis, an licuisset comedere suillas carnes sine scandalo in extrema necessitate. Et certum est, quòd in casu Machabæorum erat magnum scandalum, quia exigebatur ab his in contumeliam legis. Sed si ponatur quòd fame perirent in solitudine, an tunc licereto. Variæ sunt opiniones. Et profectò quicquid dicat Maior, opinio Gersonis est probabilissima, quòd non liceret. nam tantæ authoritatis est præceptum diuinum positiuum, sicut naturale: si autem ex iure naturali esset illicitum comedere suillam carnem, non liceret etiam in extrema necessitate uesci. ergo nec etiam nunc, cùm esset de iure positiuo. Sed probabilius uidetur, quòd utrun liceret in tali necessitate, & comedere propter necessitatem, ut discipuli uellentes spicas die festo, Matth. 12. ut dicit S. Tho. 3. p. q. 4.{ Matt. 12. } art. 4. ad 3. & ita Machabæi bene fecerunt die sabbati non propulsantes, sed mortẽ oppetentes, ne uiolarent sabbatum propter reuerẽtiam legis, & fecerunt bene postea pugnantes die sabbati, ne omnes perirent. 1. Mach. 2. S. Tho.{ 1. Mach. 2. } 12. q. 100. art. 8. ad 4. imò non condemnantur{ S. Thom } Gothi, qui in Italia permiserũt aliquot millia ex exercitu perire, ne pugnarẽt die sabbati. Sed S. Thom. 12. q. 4. art. 4. dicit, quòd esset tentare Deum, si quis non pugnaret in die sabbati in necessitate. 
 
¶ Restat quęstio, Vtrũ * liceat abbreuiare uitã per abstinentiam. Et uidetur quòd non, ex illa authoritate Hieronymi. Item non liceret seni centum annorum tollere etiam unum annum ab ultima parte uitæ. ergo nec successiuè perdere decẽ annos. Respondetur quòd ex primæ cõclusionis absolutione facilè potest liquere, quid ad hanc sit respondendum. Breuiter ergo respõdetur per propositiones. Prima, Non *licet ex intentione abbreuiare uitam per abstinentiam. Patet, quia est contra dilectionem sui, quia est nocuum uitæ. Confirmatur. Non liceret abbreuiare uitam alterius, cuius haberet curam, ut filiorum, & seruorum. Secundo, Non licet abbreuiare aliis mediis. ergo nec abstinẽtia. Vltimò authoritate Augustini, qui in regula mãdat, scilicet, Carnem uestram domate ieiuniis, & abstinentia escę & potus quãtum ualetudo permittit. hæc in regula sua. & patet ex prima conclusione suprà determinata. Patet ergo, quòd ex intentione abstinere contra ualetudinem, est illicitum: & cum sit contra charitatem sui, esset mortale. Item August. de moribus ecclesiæ 12. q. 14. art. 6. Regula (inquit) temperantiæ est necessitas præsentis uitæ. Secũda conclusio, Non* tenetur quis protelare uitam per alimenta quantum potest. Patet, quia non tenetur uti cibis optimis, & delicatissimis & pretiosissimis, etiam si ea sint saluberrima, imò hoc est repręhensibile, ergo. Item non tenetur uiuere in loco saluberrimo, ergo nec uti cibo saluberrimo. Item hoc esset damnare omnia ieiunia ecclesiastica, & monastica. Item non tenetur abstinere à uino, ut diutius uiuat, ergo nec econtrario. Tertia conclusio,* Si quis utitur alimẽtis, quibus homines cõmuniter utuntur, & in quantitate, quæ solet sufficere ad ualetudinem conseruandam, dato quòd ex hoc abbreuietur uita, etiam notabiliter, & hoc percipiatur, non peccat. Patet breuiter ex secunda, quia non tenetur prolongare, nec mutare solum ad alium salubriorem locum, ergo nec cibum. Ex quo sequitur corrolarium, quòd non tenetur quis uti medicinis, ad prolongandam uitam, etiam ubi esset probabile periculum mortis, puta quotannis sumere pharmacum ad uitandas febres, uel huiusmodi. Quarta cõclusio, Siquis* singulari inedia, uel cibo ita nocuo uteretur, uel scienter, uel ex propria opinione contra bonorum & sapientum sententiam, ut breui abrumperetur uita, non excusatur à mortali. Hæc patet ex prima conclusione, & ex determinatione primæ conclusionis, nisi fortè faceret peculiari consilio, & reuelatione diuina. 
 





 REVERENDI PATRIS F. FRANCISCI A VICTORIA Relectio DE HOMICIDIO. 
 
 
An scilicet sit fortis uiri occidere se. 
 
 SVMMA. -  1 Mortem sibi consciscere, quomodo sicut semper impium, ita & mortem non solum patienter, sed libere etiam subire, quòd plerun consilium, nonnunquam præceptum sit. -  2 Interficere seipsum, quòd semper sit impium, ostenditur. Et multa de inclinatione naturali, an sit semper prona ad malum. -  3 Inclinatio hominis, quatenus homo est, quòd sit bona, & quòd ad nullum malum, aut uirtuti contrarium inclinet, argumentis probatur. -  4 Deus an naturas rerum immutare potuerit, uel ab initio alias facere, quàm nunc sunt. -  5 Deus quòd naturas rerum mutare non poßit ab authore probari uidetur. -  6 Deus supposito quòd non poßit rerum naturas mutare, quomodo fecerit hominem cum naturali inclinatione ad malum. -  7 Inclinatio hominis quamuis sit ad malum, quòd tamen non sit mala malitia morali, quandiu manet intra terminos appetitus. -  8 Deus quòd creauerit hominẽ sine inclinatione mala, qua appetitus inclinat ad malum. -  9 Deus quod dederit appetitui naturalem inclinationem ut obediret uoluntati. -  10 Homo quòd non inclinetur ad diligendum se plus quàm deum, uel proprium bonum plus quàm commune. -  11 Præcepto, Non occides, quid & qualiter homicidium prohibeatur. Et de triplici opinione ibi recitata. -  12 Præceptum de non occidendo, quòd sit iuris naturalis, & non positiui, sicut etiam alia præcepta Decalogi, secundum authorem. -  13 Præceptum de nõ occidendo, quòd semper fuerit æquale & ante legem, & in lege, & tempore Euangelij. -  14 Interficere si licebat adulteram, aut furem in lege Moysi, quòd & licuit ante legem, & licet in lege euangelica. -  15 Præcepto hoc, Non occides, quomodo prohibeatur omne homicidium, quòd stando in lege naturæ sola, est malum, & irrationabile. -  16 Præcepto de non occidendo, quòd non magis prohibeatur homicidium authoritate publica, quàm priuata. -  17 Occidi quomodo dupliciter potest homo, scilicet ex intentione, & præter intentionem. -  18 Occidere hominem reipub. nociuum ex intentione, quòd stando in iure diuino & naturali liceat. -  19 Homicidium de iure naturali & diuino permissum, quibus sit commissum. -  20 Homicidium omne ex intentione, quòd præcepto de non occidendo est prohibitum seu publicæ, aut priuatæ personæ, præter quàm id, quod reip. aut publicis magistratibus, & principatibus fuerit commissum. -  21 Interficere seipsum quare non liceat. -  22 Obiectum uoluntatis quòd non sit solum uerum bonum. -  23 Deus quòd solus sit uitæ & mortis dominus, non homo, qui quantum ad hoc, est peculiariter seruus Dei, unde occidere seipsum, est deo iniuriam facere. -  24 Homo, quòd in multis casibus quamuis licitis uijs possit uitam seruare, quomodo tamen non teneatur. -  25 Homo, quòd semper teneatur defendere uitam proximi, etiam quandocunque licet, quòd non sit exploratum. -  26 Panem quòd liceat alteri cedere cum certa pernicie propriæ uitæ. -  27 Animam ponere pro amicis licet sit stultitia huius mundi, quòd tamen sit sapientia apud Deum. -  28 Damnato ad mortem quòd uon liceat se fame interficere. -  29 Damnato ad mortem quòd liceat fugere, & non mortem expectare. -  30 Damnato ad mortem per cicutæ seu ueneni haustum, quòd sibi liceat illud haurire, nec uidetur ad eius mortem cooperari. -  31 Auxiliari quòd liceat amico etiam cum quantocunque uitæ discrimine. Et quid dicendum de uxore, quæ etiam cum magno periculo marito peste laboranti adsideret. -  32 Nauigare, & artem militarem exercere etiam cum magno uitæ periculo seruatis circunstantijs quæ magis & ut plurimum contingunt, quòd liceat. -  33 Vitam abbreuiare quòd nullo modo liceat, etsi non teneatur omnia media licita etiam facere, ut sibi uitam reddat longiorem. -  34 Alimentis insalubribus & nocuis uitam reddere breuiorem, quòd non liceat, ne tamen uti tenetur optimis. -  35 Vitæ conseruandæ ratione quòd non sint omnia media adhibenda, sed solum illa, quæ ad hoc sunt de se & ordinata, & congrua. -  36 Vita quòd non sit in discrimine pro bonis temporalibus ponenda, inter quæ gloria, honor, & fama reponuntur. -  37 Brutus, Cato, Decius, & alij in numeri, qui sibi mortẽ consciuerunt, utrum excusationem habebunt, eò quòd putabant in hoc se fortiter & laudabiliter agere. Et quid de Samsone, Rasia, & Saule. 
 
NON de nihilo dixit Ecclesiastes, Qui addit scientiã, addit & laborẽ. Habent agricolæ sua otia, habent operarii, habent oẽs opifices, & cũ diebus operosis uitã parauerint, festiuis diebus requiẽ habẽt, & pro suo arbitrio remittunt, & oblectant animos, & corda oblita laborũ. Nobis ne festis, ne profestis licet esse otiosos: nullas habemus studiorum ferias, nullam uacationem ab exercitiis literarum. Ecce conuenimus patres religiosissimi, uirique spectatissimi in festo tam celebri ad hanc relectionem, cùm mihi non licuit non solum in sequentem annũ ut putaram, sed neque in alium quidem diem proferre. ergo, ne supra laborem necessarium, nouum etiam in proœmiis assumamus, rem ipsam superis præeuntibus aggrediamur. Argumentum à me tractãdum in præsenti relectione, non est aliquis nouus locus ad hoc designatus & in ordinariis lectionibus prætermissus, ut aliis relectionibus à me factum est, sed ut non nomine tantum, sed & re etiam sit relectio, cõstitui retractare aliqua prius in meis lectionibus disputata, nec tamen multa: nec enim possem. Sed consilium meum fuit impręsentiarum disputare quæstionem, An sit fortis uiri occidere se ipsum, uel cùm conseruare uitam posset, mortem appetere quando, & quatenus hoc aut licitum, aut laudabile sit. Ad quam quæstionem commodius examinãdam tanquam fundamentum huius relectionis sequentem conclusionem à principio pono. 
 
¶ Prima conclusio, Sicut* mortem sibi consciscere semper impium est, ita mortem non solum patienter tolerare, sed liberè etiam subire plerunque consilium, nonnunquam præceptum est. Hanc conclusionem pro temporis angustia, pro tenui mea eruditione quàm potero clarè uariè uersabo, immoraborq́ue circa singulas partes, primo illam probando, deinde argumenta in contrarium obiiciendo, illaq́ue pro captu ingenii diluendo, ac dissoluendo: quod interim dum facio, uos patres obseruandissimi utique & ornatissimi oratos uelim, ut me non tam attentè, quàm beneuolè, & amicè audiatis. 
 
¶ PRIMA ergo pars conclusionis est, quòd semper est impiũ, interficere se ipsum. Hoc primò probatur, quia* occidere seipsum est contra naturalem inclinationem hominis: sed facere aliquid contra inclinationem naturalem, est peccatum. ergo occidere se est peccatum. Minor est manifesta, non enim homo solum omniaꝗ animantia, sed res omnes resistunt suæ corruptioni, & pro uiribus adnituntur conseruare se in rerum natura, ut dicitur in secundo de generatione, & experiẽtia apertius docet, quàm ut probatione indigeat, nec opus est in re non dubia argumentis uti non necessariis. Est ergo contra naturalem inclinationem hominis, ut se interimat. Quia autem inclinationi naturali aduersari & repugnare sit illicitum, non adeò exploratum est, neque ita in confessione. Si enim naturalis inclinatio semper in bonum & honestum propensa est, atque adeò nunquam malum suggerit, profectò huiusmodi inclinationem impugnare, aut in contrarium tendere, illicitum erit. Quemadmodum enim uirtuti quicquam contrafacere semper illicitum est, quòd ea non nisi ad honestum inducat: ita prorsus si id, ad quod homo suapte natura & inclinatione fertur, semper bonũ est, huiusmodi inclinationi contrauenire malum erit. Bono enim nisi contrarium malum esse non potest. Quare cùm hic sit uel primus locus, & præcipuum argumentum, quo hanc conclusionem doctores probare contendunt, operæ pretium erit, si de hac ipsa re uberius disseruerimus. Et quidem sunt nonnulli, nec uulgares, ne contemnendi, sed primi etiam Aristotelis expositores, quibus adeo non uidetur uerum, naturam semper ad bonum inclinare, & honestum, sed potius credunt naturam & gratiam, legem & naturalem inclinationem contrarias esse, sibiꝗ inuicem repugnare, quod multis argumentis, tum etiam testimoniis suadere conantur. Et primò argumentatur, Appetitus enim humanus fertur naturaliter in omne bonũ, bonum autem delectabile est bonum quoddam, fertur ergo appetitus in bonum delectabile naturaliter, bonum autem delectabile plerunque est contrarium uirtuti, atque ideò peccatum at malum. Secundo, uirtus omnis uersatur circa difficile (ex autoritate Arist. 2. Ethic.) quòd si natura inclinaret in bonum uirtutis, certè huiusmodi bonum difficile non esset. Nihil enim aliud inclinatio uirtutis facit, nisi reddere faciles ad iucundum ipsum bonum, quod alioqui difficile erat, non ergo natura inclinat de se ad bonum, inclinat autem, ergo inclinat ad malum. Et confirmatur. Si enim homo de sua natura inclinaretur ad bonum, non essent necessariæ uirtutes, quarum hoc unum officium est tollere difficultatem illam ad molestiam bonorum operum. Atque ideo qui probabilius philosophantur, negant necessariam esse aliquam uirtutem, anteponendam quidem ad ea bona ad quæ homines sua natura feruntur & inclinantur. Nemo enim paulo eruditus est, qui putet uirtutem esse aliquam ut homines cupiant felices esse, oderint autem miseriam. Tertio, Theologi ponunt motus subitos tam in uolũtate, quàm in appetitu, nihil uerò aliud sunt tales motus, quàm inclinationes quædam naturales in malum. ergo, natura inclinat ad malum. Quarto, Nam quantum ad hoc, uel solùm, uel certè potissimum ponebatur iustitia originalis in primis parentibus, ut appetitus sensitiuus contineretur in officio, & uoluntati fine difficultate pareret, & uoluntatem ipsam rationi, rationemꝗ diuinæ legi & uoluntati subiectam efficeret. quòd si humana potentia non sua natura aduersaretur uel rationi uel legi diuinę, nullum fuisset aut munus aut opus iustitiæ originalis. Quinto, Homo secundum uirtutem & legem Dei tenetur diligere Deum plus quàm se, & commune bonum præferre bono priuato. Non enim charitas iuxta Apostolum, quærit quæ sua sunt, & tamen homo naturaliter diligit bonum proprium: & est ualde difficile Deum plus quàm se diligere, quia homo, ut à principio dictum est, naturaliter inclinatur ad conseruationem propriam. ergo natura inclinat contra charitatem & legem Dei. Sexto, Inclinatio appetitus est naturalis, cùm ipse sit potentia naturalis, nec eius inclinatio sit aliud ab appetitu, & tamen appetitus non obedit rationi, sed tendit in contrarium. ergo inducit in malum. Et confirmatur. Obiectum appetitus sensitiui est bonum delectabile, hoc autem plurimum est contrarium uirtuti & legi Dei. ergo appetitus naturaliter fertur in malum. Septimo, Fomes inclinat ad peccatum, ut Theologi diffiniunt secundo Sententiarum. & tamen fomes nihil aliud dicit præter naturam & naturales potentias hominis destitutas dono iustitiæ originalis, ut in eodem loco Theologi defendunt. ergo homo per naturales potentias fertur & inclinatur in peccatum. & confirmatur hoc. Si enim homo produceretur in puris naturalibus, hoc est, sine iustitia, & sine peccato, eodem modo inclinaretur ad malum, sicut nunc inclinatur ex fomite, ergo inclinatio naturalis est ad peccatum. Adducunt deinde & aduocant in fauorem huius sententiæ scripturarum testimonia. Et in primis dictum Domini in libro Gen. 8. Sensus, & cogitatio humani{ Genes. 8. } cordis in malum prona sunt ab adolescentia. Ex quo uidetur, quòd natura humana sit procliuis & inclinata ad malum. Dominus item apud Matth. Spiritus promptus est, caro autẽ { Matt. 26. } infirma. quod exponens Apostolus ad Galat.{ Galat. 5. } Caro (inquit) concupiscit aduersus spiritum, & spiritus aduersus carnem. Et Rom. 7. Video{ Rom. 7. } aliam legem in membris meis. & plura in hanc sentẽtiam. Et rursum alibi. Si secundũ carnem uixeritis, moriemini. Et iterũ, Spiritu ambulate, & desideria carnis nõ perficietis. Ex quibus omnibus manifestè constat, carnis appetitum esse in malum, & contrarium spiritui & legi Dei. Desideria autem carnis sunt naturalia, cùm sint apud omnes. ergo prorsus naturalis inclinatio est in malum & in peccatum. Item Aristo. 2. Ethic. dicit, Quòd ad hoc, quòd{ Aristot. 2. } homo fiat studiosus, oportet ut seruet se ab{ Ethic. } his, ad quæ natura maximè inclinat. S. Thom. 2. 2. q. 166. art. 2. ad tertium. 
 
¶ His rationibus & testimoniis authores illi sententiam suam tuentur, unde etiam in naturam ipsam, illæ querelæ exortæ sunt, ut alii nouercam, alii inimicam, alii scelerum altricem, alii malorũ parentem, aliisq́; inuidiosis, odiosis; nominibus appellent, ac dehonestẽt. Inde etiam id quòd homo ex se non potest nisi malum. Inde adhuc ille odiosior, & omnibus mortalibus insigniter iniuriosior error, quòd omnia omnium hominum opera sunt peccata, & æterno supplicio digna, nisi misericordia Dei uenialia fierent, unum ex dogmatibus ueteranorum. Verum bona uenia tantorum uirorum & pace, non adducor nec propositionibus, neque quibuscun aliis argumentis, ut credam humanã naturam, quam omnipotens & sapientissimus Deus ad imaginem & similitudinem suam condidit, tam malo genio, & prauis conditionibus formatam, & constitutam, ut cùm reliquæ res omnes in fines & operationes sibi conuenientes suo ingenio & natura ferantur, solus homo non nisi in mala, atque ideo in perniciem suam & condemnationẽ feratur & inclinetur. Quare* impræsentiarum defendo inclinationem hominis, quatenus quidem homo est, bonam esse, atque adeò ad nullum malum, aut uirtuti contrarium inclinare: quod postquam autoritate probare non sufficio, argumẽtis non infirmis probabile facere contendam. 
 
¶ Et primò quidem sic arguo. Inclinatio naturæ humanæ est immediatè ab ipso Deo. ergo non potest esse inclinatio ad malum. Antecedens est notum, cùm Deus sit author ipsius naturæ, atque adeò omnium quæ consequuntur naturam, cuius in primis est tamen inclinatio naturalis. Qui enim (ut uerbis Arist. utar) dat formam, dat consequentiam ad formam. Est ergo Deus solus author & causa humanæ inclinationis. Consequẽtia uero probatur. Motus enim naturalis siue ex naturali inclinatione, attribuitur & imputatur generãti, id est, authori, & causæ ipsius naturalis inclinationis, ut Aristoteli meritò placuit 8. Physico. simulꝗ multis grauissimis Philosophis. Grauia enim & leuia hac una ratione à generante, & non à se ipsis moueri dicuntur, quòd eam inclinationem, atque adeò necessitatem ad motum uel sursum, uel deorsum à generante acceperint. Si ergo homo ad malum naturaliter inclinatur, illa inclinatio, & motus sequens talem inclinationem in peccatum, imputarentur ipsi Deo, quod prorsus dicere, uel cogitare impiũ est. Certè si motus lapidis deorsum, aut motus ignis sursum peccatũ esset, nulli dubium quin hoc peccatum Deo potius tribuendum esset, quàm ipsis grauibus & leuibus, quæ talem à Deo inclinationem acceperunt. Et similiter si peccatum esset appetere felicitatem, non tam homini imputandum esset, quàm Deo, qui sic hominem constituit ut naturaliter appeteret felicitatem. Quare hæc ratio efficax est ad probandum aliquem actum nõ esse peccatum, qui procedit ex inclinatione hominis à Deo sibi data. Ex quo etiam loco arguit S. Tho. & alii Theologi graues nõ inualidè ad probandum, quòd prima operatio angeli non potuit esse mala. Cũ enim prima operatio sit dilectio sui, omnes enim aliæ operationes ex ista proficiscuntur, ut Arist. docet in Ethicis, Amicabilia quæ sunt ad alterum, sunt ex amicabilibus quæ sunt ad se primã operationẽ angeli: oportet fuisse amorem sui: Cùm ergo ex naturali inclinatione ad talem amorem inclinaretur, fieri non potuit, ut ille amor malus esset. Et sic prima operatio angeli non potuit esse peccatum. Secundo probatur idem. Nõ posset Deus producere in anima habitum uitiosum inclinantem ad peccatum: hoc enim repugnat diuinæ bonitati, ergo neque potuit dare animæ rationali aut homini uitiosam inclinationem, qua scilicet ad peccatum inclinaretur: nõ enim minus esset causa, inclinatio uitiosa mali actus, quàm uitiosus habitus. Tertio, Non posset Deus producere habitum inclinantem ad falsum, ergo nec inclinationem ad malum. Patet consequentia. Nam non minus repugnat Deo inclinare ad peccatum, quàm ad falsum, imò multo plus: qui ergo non potest producere inclinationem ad falsum, multo minus potuisset dedisse inclinationem ad peccatum. Assumptum autem patet: ea enim est unica probatio Doctorum, quòd fidei non potest subesse falsum, quia scilicet est infusa à Deo, non ergo potest Deus infundere habitum ad falsum inclinantem. atque ista ratione probari quodam modo possunt prima principia, quãuis per se nota. Quid enim est si quis fateretur quidem se cogi ad assentiendum huic propositioni, quòd omne totum est maius sua parte, diceret tamen se timere ne fortè deciperetur, quemadmodum & homo aliquando cogitur ad credendum aliquid hominum authoritate, quibus fidem non habere homo non potest, & tamen fieri potest ut decipiatur? Quid inquam, si quis diceret ita de primis principiis, an non aliqua ratione induci posset ad assentiẽdum illis? Ego uero puto, si quis mihi recipiat, Deum ne mentiri, ne decipere posse, quòd concedet etiã naturam rationalem esse à Deo creatam cum hac necessitate, & inclinatione consentiendi his principiis, & manifestè tenetur & conuincitur talia principia uera esse. Si enim falsa sunt, & Deus humanum intellectũ cogit ad assentiẽdum illis, apertè constat Deum homines decipere, & per consequẽs mentiri. Simili ergo modo, si Deus produceret quencun habitum inclinantem ad falsum, meritò & mendacii & deceptionis argueretur. Quarto, Si homo induceret alium ad peccandum, peccaret, ergo similiter si Deus inclinat homines ad peccandum, peccat, quamuis non ualeat apud Theologos consequentia, Deus concurrit cum homine ad peccandum, ergo peccat. Tamen recipient istam, Deus se solo inducit homines ad peccandum, ergo peccat. Sicut consequens est impossibile, ita & antecedens, Deus autem se solo est causa inclinatiõis humanæ: si ergo per talem inclinationẽ homo induceretur ad peccandum, uidetur etiam quòd Deus inducat ad tale peccatum. Item uoluntas humana nõ fertur in Deũ, nisi mediante ratione: ratio autem semper inclinat ad iudicandum, quòd omne malum est euitandum: ergo uoluntas non inclinat ad malum. & tãdem si inclinatio ad malum est à solo Deo, ut ipsi fatentur, non uideo quare negant, quòd Deus sit causa peccati, quod omnes Theologi tanquam impium semper reiecerunt. Quòd si rationes nostræ, ut uidemus, superiores, & probabiliores sunt, de scripturis etiam oportet aliquod adducere. Et primo omnium facit authoritas Iacob. Nemo,{ Iaco. 1. } inquit, cùm tentatur, dicat, quòd à Deo tentatur, Deus enim intentator malorum est. Ex quo loco sic arguitur, Si inclinatio naturalis tentaret ad malum, Deus esset tentator malorum, quod est contra Apostolum. ergo impossibile est, quòd natura tẽtet ad malum. Assumptum probatur. Nihil enim est tentare, nisi facere inclinationẽ ad malum. Si ergo Deus fecit & dedit talem inclinationem homini ad malum, qualem isti dicunt esse naturalem inclinationem, certè Dæmon non tentaret, cur ergo Deus tentare non diceretur? Secundo, id Ecclesiastes 7. Fecit Deus hominẽ rectum. &{ Eccles. 7. } ipse immiscuit se infinitis quæstionibus. Certè nõ uidetur Deum hominem rectum fecisse, si cùm ista pessima inclinatione & maledictione creauit, qua natura eius ferretur ad malum. Sed in primis uidetur facere, quòd Sapientia diuina attingit à fine usque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter, ut per Salomonem ipse testatur. Non esset uero suauis dispositio, si cùm Deus homini legem & præcepta dedisset, naturã in contrarium trahentem, uocantem & allicientẽ dedisset. Cùm enim Deus hominem cõdiderit ad laudandum creatorem suum, uitamꝗ æternam ab illo promerẽdum, non utique tanquam sapiens architector hominem fabricauit, si naturam dedit fini repugnantem, & incommodam illi dederit, cùm{ Genesis 1. } tamen uidit Deus cuncta quæ fecerat, & erant ualde bona. Et alibi, Dei perfecta sunt opera. Profectò non uidetur opus aut ualde bonum, aut perfectum, si hominem cum huiusmodi inclinatione fecisset. Et demum ut quid Deus hominem non fecit propensum, & procliuum ad bonum potius quàm ad malum? ad legem suam quàm ad transgressionem legis? an quia non potuit? Hoc uerò quid stultius, quid indignius diuinæ maiestati excogitari posset? An quia non uoluit? Inuidit ergo Deus mortalibus hanc felicitatem, qua tamen maximè ad diuinorum præceptorũ usurus esset obseruantiam. Angelos certè Deus non hac conditione creauit, ut non nisi ad peccatum & malum tantum inclinarentur. Quæ ergo ratio esse potuit, ut hac parte tanto benignior & æquior angelis esset, quàm hominibus, qui de Deo quidem non poterant esse meriti? Videmur ex parte probasse hominem sua natura non inclinari ad malum, sed relictum potius in manu consilii sui, ut utrumlibet pro suo arbitrio sequeretur, siue bonum, siue malum. Superest ut argumentis in contrarium adductis utcunque satisfaciamus, ad quorum expeditionem illud in primis meminisse oportet, hominem esse compositum ex duabus naturis, rationali, scilicet, ac sensitiua, quas apostolus ad Roma. 12. interiorem, & exteriorem hominem uocat: quod non est sic intelligendum, ut anima ipsa sit interior homo, aut natura rationalis, corpus uerò natura sensitiua: sed totus homo secundũ spiritum est homo interior idem uerò secũdum carnẽ est homo exterior, & natura sensitiua. Secundo est aduertendum, ꝙ quia homo est homo simpliciter in quantum rationalis, non in quantum sensitiuus: inclinatio hominis absolutè est inclinatio hominis in quantum homo est, scilicet, inclinatio uoluntatis, & intellectus, & non inclinatio partis sensitiuæ, quę aut non est inclinatio hominis, aut non in quantum homo est, sed secundum quid, & non absolutè. Comparatur enim appetitus sensitiuus ad hominem quasi aliquod extrinsecum, nec plus debet dici inclinatio hominis, inclinatio appetitus, quàm inclinatio dæmonis aut mundi. Cupit enim & mundus & dæmon trahere humanam uoluntatem ad malum, cupit etiam nunc appetitus. Sed sicut non interest nostra, quòd aut mundus, aut dæmon suggerat, sed quod ipsi per uoluntatem & rationem prosequamur, ita eadem ratio est de appetitu, ac si esset à nobis separata. Nec enim quòd caro nobis suadet, imputatur, nec opus nostrum, aut desiderium dicitur, sed id tantum, quòd per liberum arbitrium acceptum habuerimus, & secuti fuerimus. 
 
Quare quanquam sint nonnulli, qui etiam defendere uelint, nec ipsum etiam appetitum inclinare ad malum ex specie aut ex natura sua, sed ex peculiaribus uniuscuiusque conditionibus, quas non à Deo, sed à patria, uel à parentibus, uel astris unusquisque contraxit: tamen ego non nego quidem sensualitatem trahere & tendere ad malum, & peccatum ex specie, & natura sua, sed nego causam esse humanam inclinationem aut conditionem: imò contrarium, quemadmodum motus appetitus uoluntatem pręcedentes, actus humani dicuntur, atque adeò simul uerum est, quòd appetitus sensitiuus inclinatur contra uirtutem: homo uerò interior, qui simpliciter est homo, inclinatur ad uirtutem. Vtrunque Apostolus, signanter & disertè expressit ad Rom. 12. Con{ Roman. 12. }delector, inquit, legi Dei, secundum interiorem hominem: uideo autẽ aliam legem in membris meis repugnantem legi mẽtis meæ. Quod tamen Pau. nõ aliter ad se pertinere arbitratur, quàm angelus sathanæ, qui eum colaphizabat. Et sicut manente uera inclinatione hominis ad uirtutẽ erat angelus sathanę, eum colaphizans, ita aduersante, & contranitente appetitu sensitiuo manet integritas humanæ uirtutis, quæ est hominis integritas, in quantum homo est. 
 
¶ Verum restat scrupulus ex hac responsione. Nam æquè est à Deo inclinatio appetitus sensitiuus, sicut & uoluntatis: si ergo inconueniẽs dicitur, quòd Deus sit causa inclinationi uoluntatis ad malum, quare non idem habeatur pro inconuenienti de appetitu sensitiuo? quare inquam sapientissimus creator, & conditor rerum malam inclinationem dedit appetitui, & carni, & nõ potius bonam, quæ magis conuenire uidebatur illi infinitæ bonitati? Dico primum omnium, dubium est certè inter Theologos, & Philosophos, An* naturas rerũ Deus immutare potuerit, uel ab initio aliàs facere, quàm nunc sunt. Et quidam sunt qui putent cum Gabri. 4. dist. 1. quæst. 1. Quamuis Deus species quidem rerum, & essentias uariare non potuerit, neque enim potuit aut hominem, aut bouem alterius speciei facere, quàm fecit, potuit tamen proprietates, & inclinationes naturales immutare, potuit (in quam) ignẽ frigidum naturaliter facere, & aquam calidam, ac rursum nigram niuem, & album coruum. Quod tali ratione probatur. Nam posse Deum ignem frigidum facere, aut calidam aquam, & cætera huiusmodi, dubitari non potest. Potuit ergo Deus ab initio aquam calidam facere, aut frigidum ignem, leuem terram, grauem aërem, & legem ponere, ut sic perpetuò perseuerarent. Qua lege posita, illud esset proprium, aut naturale talium rerum. Nihil enim aliud est rerum natura, quàm id quod ab initio (ut Augustinus ait) Deus rebus materiæ dare uoluit. ergo potuit Deus contrarias naturas & inclinationes dare rebus quàm dedit. Et confirmatur. Nam potuit Deus res nudas creare, id est, essentias, sine quibuscunque accidentibus, aut proprietatibus: ergo non necessario creauit cum his conditionibus & proprietatibus, quas nunc habent. Hanc sententiam quanquam Theologi & authores nonnulli, qui in pretio habentur, defendunt, non puto esse probabilem, nec uerisimilem. Vnde puto, quòd* Deus non potuerit quidem ignem calidum naturaliter frigidum facere, aut non naturaliter calidum, aut niuem nigram, aut leuem terram, & in uniuersum naturales inclinationes tollere, aut mutare. Quod sic probatur. Nam primum omnium, multæ sunt proprietates, & aptitudines rerum, quæ secundum communem opinionem, non conueniunt rebus per aliquas qualitates superadditas, sed immediatè per suam essentiam: ut uerbi gratia, Si risibile non conuenit homini per aliquam qualitatem superadditam secundum opinionem istorum, sed per essentiam, potuit quidem Deus facere, quòd homo nunquam rideret, non autem quòd non esset risibilis: quia Deus non potest tollere effectum causæ formalis, manente causa formali. Si ergo homo est formaliter risibilis per suam essentiam, non potuit Deus facere quòd sua natura non esset risibilis. Secundo sic arguo, Aqua cum concursu Dei generali producit frigiditatem in se, ut patet in aqua reducente se ad frigiditatem. Ergo Deus non potuit facere quin cum tali concursu esset frigida, & per consequens naturaliter frigida. Consequentia probatur. Nam detur oppositum, Faceret Deus, quòd aqua naturaliter esset calida, quæro, an aqua cum concursu Dei generali potest reducere se ad frigiditatem, uel non. Si potuit, ergo non erat naturaliter calida, si non potuit, ergo nec nunc potest, quia concursus generalis Dei non potuit esse maioris actiuitatis, quàm nũc est, & ab eisdem causis semper producitur similis effectus. nec Deus potest facere, quòd causa naturalis, quæ nunc non potest in aliquem effectum, cum concursu generali possit in illum concursum uerbi gratia, nunc non potest homo suscitare hominem cum concursu generali Dei. ergo Deus non potest facere, quòd homo id possit cum tali concursu: nec Deus ipse posset cum generali concursu facere quod nunc non facit. Sicut ergo Deus non potuit facere ut homo naturaliter posset suscitare mortuum, ita non potest facere quòd aqua produceret calorem, aut quòd naturaliter lapis ascenderet sursum. Et confirmatur. Aut essentiæ rerum, aut species de se sunt indifferentes ad quamlibet proprietatem, aut non. Si non, ergo non potuit fieri, quin id, ad quod essentia magis inclinatur, sit magis naturale, si sint indifferentes. Verbi gratia, Si natura ignis nuda, est indifferens ad calorem, & frigus. Ergo cum concursu generali non plus produceret calorem, quàm frigus, & per consequens non poterit esse magis naturale unum quàm aliud. Et confirmatur exemplo. Deus non poterat facere, quòd cœlum naturaliter inclinaretur ad quietem uel ad motum à Septentrione ad Meridiem, ergo nec alias naturas rerum potuit mutare. Antecedens probatur, Si cœlum naturaliter inclinaretur ad istum motum contrarium quem nunc habet, uel ad quietem, non posset cum concursu generali moueri ad motum contrarium. Et confirmatur ualidè, quia si potest Deus mutare naturas rerum, faciat, ergo quòd aqua sit naturaliter calida. Sic arguo, Calor nunc cum concursu generali sufficit corrumpere aquam. ergo cum simili concursu potuisset tunc corrumpere. ergo non est ei calor naturalis. non enim posset nunc Deus cum solo concursu generali impedire ne calor corrumperet aquam, & non est impotentior quàm à principio. ergo nec tunc potuit. Certè puto quòd argumentum concludit. Item Deus non potuit hominem naturaliter facere incorruptibilem. Item non posset agens naturale cum concursu generali inducere formam aquæ in materiam indispositam per calorem & siccitatem. Ergo, calor & siccitas non possunt esse naturales aquæ. Vt enim arguebatur, quicquid creatura potuit posse (ut ita dicam) cum concursu Dei, potest nunc cum simili concursu: imò potuit omnes res naturaliter facere incorruptibiles. Potuit enim facere, ut quælibet qualitates essent naturales formis substantialibus, & sic quòd non possent corrumpi. Hoc ergo præsupposito, quòd* non potest Deus naturas rerum mutare, dico, quòd Deus fecit hominem, cum hac naturali inclinatione ad malum, quia aliter fieri non poterat. Secundo dico, quòd* talis inclinatio quamuis sit ad malum, non tamen est mala, quandiu quidem manet intra terminos appetitus sensitiui: malum inquam malitia morali: nam malitia pœnæ non inconuenit, cuius Deus semper est causa: sicut non dicitur mala inclinatio qua leo inclinatur ad homicidium. Sicut enim appetitus inclinat hominem ad malum, ita etiam obiectum ipsum, ut delectabile, aut utile inclinat etiam ad malum, & tamen natura ipsius albi, aut cibi dulcis bona prorsus est. Neque unquam aliquis conqueritur de Deo, quòd aurum pulcherrimum fecerit, aut uinum suaue. Ita prorsus nunquam de appetitu sensitiuo mouet hominem ad malum, non aliter quàm ipsum obiectum. Item dico, quòd appetitus inclinat ad malum, non ipsius appetitus, sed hominis: semper enim appetitus naturalis est conueniens. 1. part. quæst. 31. art. 1. Tertio dico, quòd* Deus hominem creauit sine tali inclinatione mala, creauit enim cum iustitia originali, quæ appetitum subiiciebat rationi, & nullo modo inclinabat ad malum: quòd si postea sua culpa incidit in hunc laborem, sibi potius, quàm diuinæ sapientiæ imputandum est, non plus sanè, quàm si oculos sibi erueret, quos illi creator dedisset, conqueri de creatore suo non posset. Quarto dico, quòd* dedit appetitui naturalem inclinationem ut obediret rationi, & sic tandem tota inclinatio est bona. Et ista pro argumentis satis esse uidentur, quatenus ad inclinationem appetitus spectabant. Sed aliunde arguebat, quia scilicet homo tenetur diligere Deum plus quàm seipsum, & commune plus quàm priuatum bonum, & tamen inclinatio hominis naturalis est in contrarium, atque adeò in malum. Ad hoc quanquam sint clari philosophi & theologi, qui ita esse arbitrentur, ego* uerò nego hominem inclinari ad diligendum se plus quàm Deum, uel proprium bonum plusquam commune. Sicut enim menbrum plus inclinatur ad bonum totius, quàm ad bonum proprium, periclitatur enim manus pro salute totius: ita etiam ex naturali inclinatione homo, quem Deus fecit partem reipublicæ, natura inclinatur ad bonum publicum plus quàm ad priuatum: & cùm Deus sit bonum utile, plus etiam homo diligit Deum, quàm seipsum, sicut tota experientia docet, quòd aqua ascendit, deserens conueniens sibi bonum propter integritatem & cõtinuitatem uniuersi. Non est autem cõsentaneum ut deus rebus inanimatis aut membris corporis inclinationem dederit conuenientem suo fini, homini autem negauerit. Sunt uerò qui hoc ipsum negant, scilicet, membrum plus inclinari ad bonum totius, quàm ad proprium, nec membrum se exponit (ut aiunt) periculo pro salute totius, sed ipsum totum membrum tremens & resistens opponit pro se. Sed certè hoc ipsum est inconsonum rationi, & est condemnare industriam diuinam, dicere, quòd Deus cùm mẽbra corporis fecerit solum propter bonum totius, & non propter se, tamen membris dederit inclinationem contrariam bono totius, quasi uerò pedes sibi, & non homini ambularent, & aures sibi, & non homini audirent, & oculi &c. Et ut de membris hominis audiremus non à se, sed à toto exponi, quid de aqua dicturi sumus, cùm sursum ascendit, an non ipsa se sursum mouet, an potius imaginandum est totum uniuersum concurrere ut aquam moueat? Profectò dicendum non est. Quod si ita est, ut certè est, cùm Deus fecerit hominem potius propter se, quàm propter hominem, absurdum est dicere non dedisse inclinationem suo fini conuenientem, qua plus ipsum Deum, quàm se diligeret. 
 
¶ Error tamen iste emanauit, quòd uiderent hominem cum magna difficultate, aut uitam, aut etiam bona temporalia ponere pro Deo, aut pro bono publico: quare ex hoc arguunt non inclinari naturaliter ad bonum publicum. Sed hoc perinde est, ac si quis dicat, hominem non amare propriam uitam plus quàm unum membrum, cùm uideant grauari nimis, & cum magna molestia, & difficultate secare aut urere membrum propter salutem totius: aut si quis neget aliquem cupidum esse uitæ, ideo quia potionem amaram non libenter sumit. Inde non statim si quis ægrè & molestè ferat aut uitã, aut fortunas perdere propter Deum, aut propter bonum publicum, non inquàm statim arguendum est, hominem non plus naturaliter Deum aut commune bonum diligere, quàm priuatum. Vt enim Doctores docent, gratia non est contraria naturæ, sed perficit naturam, & naturalem inclinationem: difficultas autem prouenit tum ex appetitu, tum etiam quia licet plus inclinetur ad bonum totius, tamen etiam inclinatur ad alia bona, & sic patitur difficultatem, sicut de proiiciente merces in mare. Atque id demum cogitandum est, non esse Deum deteriorem artificem ipso homine, cùm tamen artifex homo, si quod instrumentum ad aliquem finem fingat, curet omnem aptitudinem ad talem finem instrumento dare, idoneumq́ue suo fini facere: quare ergo Deus, qui omnia fecit propter se, non talem inclinationem suæ creaturæ credatur dedisse, qualem ad illum finem conuenire nouerat? Nos ergo amoliamur huiusmodi querelas de summo artifice, ac cõditore, credamusꝗ naturam non nisi ad bonum inclinare, atque ideo omne quod est contrarium naturali inclinationi, esse malum. Perditio enim tua Israël. Salus autem maximè ex me. Osee 13. Cum ergo, ut à principio ar{ Osee 13. }guebam, interficere seipsum sit contra naturalem inclinationem, ergo est illicitum, quod erat primum argumentum ad probationem conclusionis. 
 
¶ Secundo principaliter probatur eadem cõclusio. Occidens seipsum, facit contra præceptum decalogi, Non occides: quod habetur Exo. 20. & Deutero. 5. ergo peccat & mortaliter. Hoc est argumentum beati Augustini 1. de Trinitat. ad probandum, quòd occidere seipsum, sit illicitum. Sed ut apertius constet quam uim habeat argumentum, sicut etiam de primo fecimus, conuenientissimum est etiam examinare quod prohibetur in illo præcepto, Non occides: cum in scriptura non inueniatur alibi prohibitum, aut reprehensum seipsum occidere. aut ex illo præcepto oportet esse illicitum, aut reuocari in dubium potest, an liceat se interficere. Cum enim præceptum sit absolutum, Non occides: & in multis casibus licitũ sit occidere, ut certo constat, dubitari* merito potest, quid illo præcepto & qualiter homicidiũ prohibetur. Quidam ergo ita intelligunt præceptum, ut absolutè prohibeatur occisio cuiuscunque hominis, siue priuata authoritate, siue publica, siue nocentis, siue innocentis. Sed ab eo præcepto tanquam à canone generali excipiuntur lege diuina aliqui casus, in quibus licet occidere: uerbi gratia, homicida iuste à magistratu occiditur. Sed dicunt, quòd nisi hanc facultatẽ haberent à Deo ex sacra scriptura, quæ iubet, ut qui occiderit, occidatur, ut patet Leuit. 19. magistratus occidens latronem faceret contra illud præceptum, Non occides. Ita sine quocun alio præcepto præter id, Non occides, erat sufficienter prohibitũ regi occidere etiam malefactorem, nisi dominus excepisset de homicida, & quibusdam aliis malefactoribus. Et sic apud istos in nullo casu licet etiam publicis potestatibus occidere, nisi in casibus expressis à iure diuino. Vnde ortum habuit illa opinio, quòd non licet inter aut adulteram, aut simplicem furem, quia non est expressum in iure diuino: neque adulterium, quia licet fuerit expressum in ueteri Testamento, tamen est reuocatum à Domino per illa uerba Ioan. 8. Nemo te condemnauit mulier, ne ego te condemnabo. 
 
¶ CONTRA hanc sententiam arguitur, Illud quod est de se licitum, & per se bonum, non est prohibitum præcepto diuino, sed occidere hominem in casu, est per se bonum, uidelicet in defensionem sui, ergo non est prohibitum illo præcepto, Non occides. neque indiget excipi à regula id, quod nullo modo potuit cadere sub regula. Si ergo occidere inuasorem non potuit cadere sub præcepto, Non occides: non est factum licitum, quia exceptum sit ab illo præcepto. Item in lege data Moysi fuit aliquando licitum occidere, aliquando non, & tamen non erat facta talis exceptio in iure diuino plus de homicida, quàm de adultera, ergo uel utrunque licebit, uel neutrum. Et quæro, ante legem Moysi, an licebat interficere blasphemum & homicidam, uel non? Si non, contrà, Quicquid nõ licuit in lege naturæ, nunquam licuit. Non enim lex Moysi, aut lex gratiæ sunt dispensationes legis naturæ, sed potius econtra, multa licebant in lege naturæ, quæ in lege Moysi prohibita sunt: si licebat interficere in lege naturæ adulteram, ergo sine exceptione ne expressione in iure diuino licuit in lege Moysi. Et ideo alii dicunt, quòd in præcepto, Non occides, prohibetur solum mors innocentis. & illud præceptum Exod. 20. Non occides, uidetur explicatum Exod. 23. Insontem & iustum non occides. Sed contra hoc est, quòd priuatus occidens peccatorem, & sontem, facit contra illud præceptum, Non occides: si enim non peccat contra id præceptum, Non occides, nusquam alibi in iure prohibetur occisio nocentis hominis. Quare cùm certum sit etiam apud istos priuatum hominem reum esse homicidii, etiam si nocentissimum occidat, certum est illo præcepto non prohiberi solum innocentis occisionem plusquam nocentis. Alii, qui propius ad ueritatem accedunt, dicunt, quòd prohibetur illo præcepto occisio hominis priuata authoritate: sed ne isti quidem sufficienter uim illius præcepti explicarunt. Si enim respublica, aut rex innocentem hominem occideret, facit contra id præceptum, ut certum est: ergo non occidere prohibetur absolutè priuata authoritate, aut permittitur occidere publica. Neque ualet dicere, quòd qui interficit se defendendo, occidit publica authoritate: quia habet authoritatẽ à Deo per ius naturale. Hoc enim ineptum & ridiculum est. Hoc enim modo neque comedere, aut bibere nisi publica authoritate licet. Non enim liceret, nisi à iure diuino esset permissum. Et ideo dimissis uariis opinionibus, dico primò, quòd* hoc præceptum est iuris naturalis, & non positiui, sicut etiam alia pręcepta decalogi. Quod patet, quia in lumine naturali semper fuit notum homicidium esse culpabile, & illicitum. Secundo infertur ex hoc, quòd* id præceptum semper fuit æquale, & ante legem, & in lege, & tempore Euangelii. Patet, quia lex naturalis nunquam mutatur. Nec enim abrogatur, aut limitatur, aut extenditur. Est enim lumen signatum super nos à principio. Tertio infero, quòd* si licebat interficere adulteram, aut furem in lege Moysi, & licuit ante legem, & licet in lege Euangelica. Quarto dico, & infero, quòd* illo præcepto prohibetur omne homicidium, quòd stando in lege naturæ sola, est malum, & irrationabile: & ad hoc solum oportet respicere, & non ad exceptiones, uel promissiones factas in lege. Omnia enim illa uel solum sunt iudicialia, quæ iam cessauerunt: aut si sunt moralia, sunt explicatiua iuris naturalis. Quare ergo ad id est ultimo referendum, quando licet occidere, & quando non. Ad quod tamen iuuat scripturas consulere, neque hoc est (ut aiunt) explicare idem per seipsum, aut ignotum per ignotius. Non est enim homicidium malum, quia prohibitum: sed prohibitum, quia malum. Quare ad intelligendum quid sit prohibitum per illud præceptum, Non occides, optimè respondetur, quòd per causam, quòd omne id est iure naturali malum. Quinto dico, quòd* in illo præcepto non magis prohibetur homicidium authoritate publica quàm priuata. Alia enim quæstio est, quem, & quando licet occidere: & alia quæstio est, cui licet occidere, & aliquando est malum publica authoritate. Sexto, quòd* dupliciter potest occidi homo. Vno modo ex intentione, & certo proposito, ut iudex intendit priuare uita malefactorem. Alio modo præter intentionem, non dico solùm à casu, & uoluntariè, sed propter alium finem, quem si posset occidens aliter consequi, non occideret: sicut cùm quis in defensionem sui, uel etiam Reip. occidit inuasorem, quem non occideret, si aliter posset se defendere. Septimo dico, quòd* ex intentione licitum est stando in iure diuino solum & naturali occidere hominem nociuum Reipublicæ, quia hoc est membrum communitatis: Et ideo sicut licitum est abscindere membrum corruptum & nociuum toti corpori, ita est licitum in iure diuino & naturali hominem perniciosum, & boni communis corruptorem interficere, etiam si hoc nunquam sit expressum in iure diuino scripto: quia hoc est notum in lumine naturali, quòd maius bonum debet præferri minori bono, & priuato bono publicum bonum. Octauo dico, quòd* tale homicidium solum de iure naturali & diuino est commissum Reipub. aut publicis magistratibus, & principatibus, qui habent curam Reipublicæ. ut patet ex Paul. ad Roman. 13. Non sine causa{ Rom. 13. } gladium portat, uindex enim est. Nono dico, quòd* ex intentione occidere hominem semper est prohibitum homini priuato. nunquam enim licet nisi in casu permisso. Non autem est commissa cura publici boni defendendi, nisi publicis personis. ergo nulli priuato sua authoritate licet ex intentione occidere. Vltimo dico, quòd* omne aliud homicidium ex intentione, est illo præcepto prohibitum, seu publicæ, seu priuatæ personæ, præterquam in casu præmisso, quando uita alicuius propter peccatum eius est perniciosa Reipublicæ. Nam de homicidio non ex intentione, quale est in defensione sui, aut Reipub. latior est disputatio: quòd licet etiam ex iure naturali cognosci posset, tamen quia non est præsentis speculationis, missum facio. Ex his patet quam uim habet argumentum ex illo præcepto, quòd non licet interficere seipsum. Cùm* enim nemo sit iudex suiipsius, ne habeat authoritatem in seipsum, nunquam licebit se interficere, etiam si dignus morte esset, & perniciosus Reipub. Tertio arguitur, & probatur conclusio, Se occidens, facit nocumentum Reipublicæ. ergo peccat. Consequentia est clara. Antecedens patet, Quia quicquid homo est, est ipsius Reipublicæ sicut pars sui est totius. ergo qui se occidit, aufert à republ. quod suum est. Quarto & ultimo probatur, Quia occidens se, facit contra præceptum de charitate. ergo peccat. Consequentia est nota, & antecedens probatur, quia non minus homo tenetur se diligere, quàm proximum sicut seipsum: sed si occideret proximum, semper esset contra charitatem proximi. ergo se occidens, facit contra charitatem sui. Ista duo argumenta, nõ carent difficultatibus, & dubiis, possentque examinari sicut præcedentia. Sed quia impugnando conclusionem ipsam, commodius ueritas ipsius explicabitur, nec tempus nobis suppeteret, si utrunque uellem prosequi, ideo hoc relicto, contra conclusionem arguitur, & primo sic, Nemo potest se saltem de industria & uolens occidere. ergo cõclusio includit falsum, scilicet inueniri posse tale delictum & crimẽ. Antecedens probatur, Quia uoluntas non potest uelle nisi bonum, ut Aristoteles habet, & impręsentiarũ pro rato habemus: sed non esse, aut desinere esse nõ est bonũ, imò potius malum, ergo nullus seipsum potest interficere. Ne sufficit dicere, ꝙ cùm anima sit immortalis, non desinit esse saltẽ meliori sui parte qui se interficit. Saltem enim argumẽtum ꝓcedit de illo, qui nõ haberet spem alterius uitæ, qui non posset seipsum interficere, cuius oppositum ex historia constat. Et confirmatur, quia impossibile est quòd aliquis nolit esse beatus, ut disertè August. tenet 17. de Ciuitate Dei. Sed qui uult esse, uult esse beatus, cùm non possit esse beatus si non sit. ergo non potest aliquis nolle esse, & per consequens se interficere. Secundo arguitur, Nulli facit nocumentum. ergo non peccat se interficiendo. Antecedens patet, quia non sibi, quia uolenti non fit iniuria. ipse autem uolens patitur. ergo non patitur iniuriam. Nec sufficit dicere, quòd facit iniuriam reipublicæ, quia saltem qui bona uenia reipublicæ, uel adepti licentiam à republica (sicut mos apud aliquas nationes fuit) se interficerent, non peccarent. Et confirmatur, quia qui bona temporalia uolens perderet, neque sibi, neque reipublicæ iniuriam faceret. ut si quis equum suum occideret, & tamen non minus res temporales sunt reipublicæ, quàm hominis uita, imò multo plus. ergo nec se interficiens facit iniuriam reipublicæ aut sibi. Item licet non se defendere à latrone inuadente, quando non potest uitam tueri nisi alterum occidat, ergo licet se interficere. Consequentia probatur, Eodẽ præcepto tenetur quis defendere propriam uitam, quo tenetur se non occidere, & si se posset defendere, & non se defenderet, esset contra præceptum de non se occidendo. Quarto, licet duobus existentibus in extrema necessitate, & habentibus solum unicum panem, unde alter posset tantum uitam conseruare, licet inquam alteri habenti panem cedere alteri, & hoc est se interficere. ergo. Quinto, si seruus esset cum rege in naufragio, & essent in tabula, uel nauicula, quæ utrun non posset sustinere, licet seruo desilire in mare sine spe euadendi, ut regem seruet à morte. ergo licitum est in casu se interficere. Sexto, licitum est damnato ad mortem, ut fame conficiatur, oblato pane non comedere, ergo licitum est se interficere. Antecedens patet, quia licitum est, & potest parere sententiæ, cui adiudicatum est. Septimo, licet damnato ad mortem habita etiam opportunitate fugiendi, non fugere, sed expectare, & sic dat operam morti propriæ. ergo. Octauo, licet damnato ad mortem ueneni hausti haurire uenenum. ergo licet se interficere. Nono, licet cum manifesto periculo mortis tempore pestis uisitare amicos. ergo. Decimo, Licet nauigare cum manifesto periculo mortis. ergo. Vndecimo, Licita sunt exercitia militaria, ut equilia, taurorum exagitatio, etiam cum periculo mortis. ergo seipsum interficere. Probatur consequentia in omnibus his tribus argumentis, quia eodem præcepto generaliter prohibetur interficere alium, & exponere se periculo occidendi. ergo etiam de seipso. 
 
Duodecimo, Licet uitam breuiorem facere abstinentiis, & duro uictu, & aliis uitæ austerioris rigoribus. ergo se interficere. Consequentia probatur ex dicto Hieronymi, Nihil interest paruo an magno tempore te interimas. Et antecedens probatur, & patet de monasteriis, ubi certum est uitam esse breuiorem quàm extra. Decimotertio, Non tenetur aliquis constitutus in extremo periculo redimere salutem quacunque pecunia, uel toto patrimonio. ergo non tenetur conseruare uitam suam. Antecedens patet, Si enim quis indigeret ad salutem herba aliqua, ut (exempli gratia) radice pontica, quam non posset habere, nisi daret suum regnum, aut principatum, non teneretur dare. ergo. Decimoquarto, Semper est licitum subire minus malum, ad euitandum maius malum: sed maius malum uidetur fama, & ignominia, quàm mors: ergo saltem ad uitandum ignominiam, & infamiam licitum erit subire mortem, & se interficere. Decimoquinto, Saltem hoc, scilicet non licitum esse se occidere, non est ita per se notum, quin possit ignorari, cum apud multos, qui reputati sunt sapientes, fuerit laudatum. ergo saltem excusabuntur illi, qui putant se fortiter & laudabiliter agere, se interficiendo, ut Cato, Brutus, & similes. Decimosexto, Legitur de quibusdam sanctis fœminis, quòd cum essent à Tyranno damnatæ ut igne comburerentur, ipsæ se in eum præcipitauerunt. ergo licet se interficere. Decimoseptimo, Samson, Saül, Rasias, Eleazarus, se interfecerunt in libris Machabæorum, qui non solum non uituperantur in Scriptura, sed certè Samson inter sanctos refertur ab Apostolo ad Hebræ. & Eleazarus laudatur. Et idem argumentum potest fieri de uirginibus, cum fugientes Romanorum iniuriam, apud Aquileiam se in flumen præcipitauerunt. 
 
¶ Pro solutione istorum argumentorum multa & uaria possent adduci, quæ si tempus ferret, non essent inutilia uel iniucunda tractatu, sed pro temporis breuitate solutionẽ illorum inquantum potero, paucissima uerba conferam. Pro elucidatione ergo primi argumenti est aduertendum, quòd* obiectum uoluntatis non est solum uerum bonum. Cùm enim obiectum non moueat uoluntatem nisi mediante cognitione, nihil refert ad mouendum uoluntatem an sit uerum bonum, aut æstimetur uerum bonum. Itaque cùm interficere seipsum, aut prorsus non esse, possit æstimari bonum, ex hac parte non impeditur, quin possit aliquis sciens, & uolens seipsum interficere, cùm possit errare, & æstimare sibi bonum esse. Sed quoniam ista solutio solummodo ostendit aliquem ex errore posse uelle non esse, & per consequens se interficere, dico secundo, quòd nõ inconuenit aliquem sine errore quocunque uelle non esse. Pro quo aduertendum, quòd sicut non inconuenit aliquid esse secundum se bonum, & tamen ex aliqua circunstantia fieri malum, ita econtrario aliquid, quod absolutè est malum, potest ex aliquo adiuncto fieri bonum. Atque in proposito non esse, licet absolutè sit malum, tamen tanquam medium ad uitandas miserias non solum potest æstimari bonum, sed re uera esse bonum. Et quamuis esse secundum se sit bonum, tamen coniunctum cum aliquo malo, potest non solum æstimari, sed fieri re uera malum. Vnde dico, quòd damnati sine quocunque errore cupiunt non esse. Quanquam enim esse absolutè esset eis bonum, tamen tale esse, scilicet cum summa miseria, re uera est eis malum, & melius esset eis non esse, quàm sic esse. Quod Dominus in Euangelio satis apertè ostendit dictum de Iuda traditore, Bonum erat ei, si natus non fuisset homo iste. Luc. 23.{ Luc. 23. } Quamuis enim aliqui ita hunc locum intelligunt, ut melius quidem fuisset Iudæ non nasci, non tamen melius non concipi, aut non esse. Tamen non puto Christum habuisse respectum ad differentiam illam inter natum esse, & conceptum esse, & prorsus esse, sed absolutè protulit, melius futurũ illi omnino non esse, quàm ita perditum esse. Vnde Ecclesiastici 30. Melius est mors, quàm uita{ Eccles. 30. } amara. Quare damnati non errantes, sed rectè intelligentes, cupiunt non esse. Et hoc plusquam satis ad primum argumentum. Sed instabat in confirmatione, quòd omnis homo necessario appetit beatitudinem, quam nõ potest habere si non sit: & per consequens uidetur quòd necessariò uellet esse, neque posset uelle non esse. Ad hoc argumentum quamuis multifariam possit respõderi, tamen pro nunc dico, quòd nullus potest uelle absolute quod scit se nunquam adepturum, & per consequens nec medium eligere, ad consequendum illud, quod consequi non sperat. Quare cùm damnati firmiter credant se nunquam futuros felices, fit ut nec etiam esse uelint, quod tamen necessarium est ad felicitatem: & eo ipso quòd damnati cupiunt felices esse, cupiunt miserias uitare, quas fugere non possunt, ac per consequens uellent non esse. Pro secundo argumento, eiusq́ue confirmatione est notandum, quòd differentia est inter alias res corporales, & inter uitam hominis. Est enim homo ita uerus dominus, ut possit pro suo arbitrio uti omnibus illis. Omnia enim Dominus subiecit pedibus eius: quare non tenetur homo ad conseruationem rerum temporalium, sed potest pro sua uoluntate, uel tenere, uel dimittere. Vnde occidens proprium equum, aut comburens propriã domum, nulli facit iniuriam: non est autem ita dominus, aut corporis, aut uitæ propriæ. Est enim[*] solus Deus dominus uitæ & mortis, & quantum ad hoc homo peculiariter est seruus Dei: unde occidens seipsum, occidit alicui seruum, & facit iniuriam Deo, à quo tantum dono utendum accepit, non perdendum. Et sicut non est immunis ab iniuria qui alium interficit, etiam alio petente, quia scilicet ille non est ita dominus uitæ suæ, ut possit facultatem cuiquam dare sibi uitam eripiendi: ita & qui seipsum interficit, iniuriæ reus est. Vt enim apud Ciceronem Pythagoras ait, Prohibetur mortales sine iussu imperatoris uel domini de præsidio & statione uitæ discedere. Pro tertio argumento, Quamuis nonnulli in illa sint opinione, ut putent hominem teneri ad tuendam uitam, quandocun licitè potest: tamen dico, quòd* non solum in isto, sed in multis aliis casibus homo posset licitis mediis uitam seruare, & tamen non tenetur. Vnde si inuasus à latrone, aliter non posset se defendere, quàm latronem interficiendo, non dubito, quin sit opus consilii, & perfectionis, permittere se occidere potius, quàm latronem in tali statu mittere in perditionem. Quod probatur. Si enim Christianus deprehensus in solitudine à Pagano inuaderetur, eo ꝙ Christianus esset, dico quòd posset se ab illo defendere, etiam licitè, & sine scandalo fidei: tamen nemo dubitaret, quin esset opus patientiæ, ferre æquanimiter mortem in testimonium fidei. Probatur secundo, Christus licitè se poterat defendere à Iudæis uel Gentilibus, qui tyrannicè oppresserunt illum. ergo non quicunque licitè potest saluare uitam suam, tenetur. Item decem millia martyrũ, qui pro Christo mortui sunt, non uidetur quòd non potuissent se defendere licitè, & pugnare aduersus tyrannos, sicut & nunc Christiani se tuentur contra Paganos. Vnde non dubito, quin plerun martyrium sit sub cõsilio, & quòd multi martyres se ultro martyrio obtulerunt, cùm ad hoc non obligarentur: quod satis consonum uidetur consilio Apostoli ad Rom. 12. Non uos defendentes charissimi, sed date locum iræ. Et Dominus in Euangelio Matth. 5. Ego{ Matth. 5. } autem dico uobis, non resistere malo. Imò iste uidetur error Iudæorũ, quem Dominus apud Matth. 5. elidit, quòd putabant non esse laudabile, si quis iniurias patienter toleraret. Pro quo est considerandum, quòd licet (ut dictum est) homo non sit dominus sui corporis, aut uitæ suæ, sicut aliarum rerum, tamen aliquid dominii & iuris habet in uita sua, ratione cuius qui nocet in corpore, nõ solum facit Deo, qui est supremus dominus uitæ, sed etiam ipsi homini priuato iniuriam. Hoc ergo ius, quod homo habet in proprium corpus, potest homo laudabiliter dimittere, & perdere, quamuis habeat ius se defendendi, & sic patienter ferre mortem. Contra hanc tamen solutionem potest instari, quòd quilibet tenetur defendere uitam innocentis, si quis per uiolentiam uelit eum interficere. Vnicui enim Deus mandauit de proximo suo. Et prouerb. 24. Erue eos,{ Prouer. 24. } qui ducuntur ad mortem, & eos, qui trahuntur ad interitum, liberare non cesses. Vnde si quis posset innocentem eripere de manu inuasoris, & non faceret, esset reus homicidii. Ex hoc sic arguitur, plus tenetur homo seruare propriam uitam quàm uitam proximi: si ergo tenetur homo defendere uitam proximi ab iniusto inuasore, ergo etiam propriam uitam. Ad hoc primo dico, quòd nõ est exploratum, quòd* semper homo teneatur defendere uitam proximi, etiam quãdocun licet. Si enim Christianus se ultrò offerret tyranno, ad augmentum fidei, etiam extra tempus necessitatis, quãdo scilicet est opus consilii, dato, quòd Christiani possent illum eripere de manu tyrāni, & licet sine scandalo, credo quòd nõ tenerentur, & sic nõ est uniuersaliter uerũ, quòd quilibet tenetur defendere uitam innocentis, etiam cum licitè potest, ut patet de Petro Apostolo quem Dominus repræhendit, quia uolebat eum eripere de manibus Iudæorũ. Secundo dico negando consequentiam. Ne sequitur, quòd si teneor defendere uitam proximi, quòd tenear defendere meã. possum enim, ut dictum est, cedere iuri meo, non autẽ iuri fratris mei. Exemplum est clarum. Certũ est enim quòd non teneor defendere bona temporalia mea, iuxta id, si quis petierit à te tunicam, da ei & pallium. Et tamen si possem sine periculo meo defendere bona innocentis à raptore, & latrone, certum est quòd teneor. Simili ergo modo quamuis possum non defendere uitam meam, non possum non defendere uitam proximi. Pro quarto argumento licet multi uertant in dubiũ, an liceat pro priuata persona ponere uitam, & plures partem negatiuam defendunt, tamen ut aliâs à me disputatum est, puto ꝓbabilius hoc esse & laudabile, & uidetur laudatum à Domino in illo loco, Maiorem dilèctionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis &c. ubi non distinguit de priuata persona, aut publica. & Ioan. In hoc cognouimus charitatem Dei, quoniam ille animam suam pro nobis posuit, & nos debemus pro fratribus animas ponere. Ne uidetur solum loqui pro spirituali bono proximorum. Statim enim subditur, Qui habet substantiam huiusmodi, & uidet fratrẽ suum necessitatem habere, &c. Cantic. 8. Fortis est ut mors dile{ Cantic. 8. }ctio, quia scilicet facit ꝓ amico mori. Ad Eph.{ Ephes. 5. } 5. Viri diligite uxores uestras, sicut Christus dilexit ecclesiam, & semetipsum tradidit pro ea. & j̃. Ita uiri debent diligere uxores suas, sicut corpora sua. Et item, Vnusquis uxorẽ suam diligat sicut seipsum. & Arist. 9. Ethic. Omni{ Aristotel. }no debet maximam honestatem esse, mortem{ 9. Ethico. } etiam appetere pro amicis: & filium patrem potius, quàm se redimere oportet, & honestius esse, parentibus alimentis opitulari, quàm sibi ipsis: quòd si in extrema necessitate habet panem uitę necessarium patri relinquere, non est dubium, quin etiam liceat amico dare. Quare * omnino concedo in casu proposito in argumento, quòd licet panẽ alteri cedere cum certa pernicie propriæ uitæ. Sed contra hoc uehementer urget. Sit enim casus, quòd sint in extrema necessitate filius cũ patre, & alio extraneo, & filius habeat unicum panem. Sic arguitur, Sequitur, quòd filius potest dare panẽ extraneo, relicto patre. Consequens autem est contra ordinẽ charitatis. ergo non sufficienter respondetur ad argumentum. Consequentia probatur, quia postquam filius habet ius seruandi sibi soli panem, si potest iuri suo cedere, ergo relinquere extraneo, & nullam iniuriam facit patri, cùm pater nihil iuris habeat in pane illo. Ad hoc nego consequentiam. Quanquam enim filius possit sibi panem retinere, & potest cedere iuri suo, nõ tamẽ cui uult, sed tenetur ex ordine charitatis subuenire potius patri, quàm extraneo: & eo quòd panis est in potestate filii, pater habet maius ius ad panẽ, quàm extraneus. Et per hoc patet ad quintum argumentum. Credo enim quòd in illo casu seruus possit relinquere nauiculam, aut tabulam, certus mori, & non solum pro rege hoc esset laudabile, sed pro quocunque etiam amico, aut proximo, quod Lactantius libro 5. de iustitia,{ Lactantius. } cap. 18. disertè cõmendat. Quid (inquit) iustus faciet, si nactus fuerit aut in equo saucium, aut in tabula naufragum? non inuitus, confiteor, morietur potius, quàm occidet. At stultitia est, inquiunt, alienæ animæ parcere cum pernicie suæ, nunc etiam pro amicitia perire stultum iudicabitur. Et reliqua, quæ in hunc locum eloquentissimè congerit. Est sine* dubio pro amicis animam ponere stultitia huius mundi, quæ tamen sapientia est apud deum. Pro sexto argumento dico,* quòd talis tenetur comedere. & sanct. Tho. 2. 2. q. 69. art. 4. ad 2. dicit, Quòd si non comederet, se interficeret. quod probatur, quia tenetur uti ad conseruandã uitã omnibus mediis à iudice nõ prohibitis: iudex autem nõ prohibuit, imo ne potuit quidem prohibere, ne oblato pane nõ ederet: non enim damnauit eum ut mortem sibi daret, sed solùm ut pateretur: ut patet, quia comedens non facit cõtra sententiã iudicis. ergo nõ est pœna inflicta à iudice, ut ipse se ab esu abstineat. Ita si licet ei comedere in casu posito, quod ꝓ cõfesso uideo inter oẽs constare, omnino uidet̃ ꝙ tenetur. Pro septimo argumẽto similiter dico sicut ad sextũ, ꝙ * talis tenet̃ fugere, quia nõ est pars pœnę inflictæ à iudice, ut maneat in carcere. ad minus dico, ꝙ idem est iudiciũ de eo, qui est in carcere, & de eo qui est in sua libertate, & si latro peccat, ultro se offerendo iudici & carceri, etiã peccat, si liberè potest fugere, & nõ fugit. Pro octauo, certè* non uideo quare id sit negandum licere. etenim sicut sunt alia supplicia decreta cõtra nocentes, quare non posset id institui ut ueneno tolleretur, quòd sic illud supplicium potest esse iustum, cùm aliter illa pœna irrogari non potest, nisi ut ille uenenum epotet, nihil uidetur cur non liceat ei haurire uenenum. Sicut licet damnato ad supplicium ascẽdere scalas, & ei qui damnatus est gladio, parare iugulum. neque enim unus magis cooperatur morti suæ, quàm alius. ergo si dicatur non posse tale supplicium constitui, consequenter dicendum est non esse licitum uenenum sumere damnato à tyranno, sicut neque se iugulare, aut gladio incumbere: hoc autem est probabiliter dictũ. Non tenetur enim sibi aliquis pœnam inferre, sed solùm ferre: unde nõ uidetur posse constitui pœna, ad quam necessarium sit ipsum nocentem cooperari. Mihi tamen primum magis placet quàm hoc, neque ualet, ergo posset dãnari ut seipsum iugulet, hoc enim potest fieri per alium, quod nõ est de haustu ueneni, sed de hoc disputari potest. Ad nonum patet ex solutione ad quartum & quintum, Vbi* enim amicus meus indigeret auxilio meo, uel obsequio in ægritudine uel consilio meo in conscientia, non dubito quin possem consulere illi, cum quantocunque periculo meo, quòd si nihil essem profuturus, profectò non uidetur carere temeritate exponere me periculo graui sine ullo fructu: quanquam hoc ipsum scilicet amicitiam, & fidem in amicis seruare magnus fructus est. nec uellem uxorem damnare, quæ etiam cum magno periculo marito peste laboranti assideret, etiam si hoc officiũ nõ esset illi ullo pacto profuturũ, sed ut pereũti amico officiũ & cõsolationẽ prestaret. Ad decimũ & undecimũ est* aduertendũ, ꝙ ad cognoscendũ quid in hoc casu liceat, nõ oportet solùm habere respectũ ad circunstantias pro tẽpore occurrentes, sed quę magis, & quod ut in plurimum contingat: neque respectus habẽdus magis est ad bonum uel malum priuatum, quàm ad bonum uel malum publicum & commune, nauigatio etiam pro tempore periculoso est utilis bono cõmuni. Ex communicatione enim nationũ & prouinciarũ respub. magna commoda accipiũt & in pace & in bello. Quare si propter periculum tempestatum homines deterrerẽtur à nauigatione, fieret magna iactura publici boni, cùm aut uix, aut nunquã, nauigari sine magno periculo possit. & eodem modo de exercitiis militaribus dicẽdũ: omnino enim est necessarium reipub. milites habere ad defendendũ patriam, qui sine militari exercitio inutiles bello essent. Sunt autẽ quidem exercitia militaria parũ periculosa, ut sunt equestria, & alia multa, quæ sufficiunt ad exercẽdos milites, & ideo aliis multùm periculosis uti illicitũ esset: uerum si nõ possent milites exerceri sine etiã magno & graui periculo, non ideo ommittenda essent bellica exercitia. Minus enim malum temporale tolerandũ esset ad euitãdũ maius, ne scilicet patria perdatur, & tyrāni occupent illam, aut in bello uictores hostes multo plures cædant, quia non sunt exercitati milites, quàm si omnia exercitia assumere potuissent. Ad duodecimum argumentum dico, quòd * nullo modo licet abbreuiare uitã, sed est considerandũ, quòd (sicut in materia de abstinentia late disserui) aliud est uitam minuere, aut non proferre. Secundò est aduertẽdum, quòd homo, licet teneatur nõ abrumpere uitã, non tamen tenetur omnia media etiã licita facere, ut longiorem uitã faciat. Quod manifeste patet, dato, quòd aliquis certò sciat, quòd in India est salubrior & clemẽtior aura, & quòd ibi diutiùs uiueret quàm in patria, non tenetur nauigare in Indiam, imò nec de una ciuitate ad alìam salubriorem. Nec enim Deus uoluit nos tam solicitos de longa uita. Similiter dico de alimentis, quòd quædã sunt, quæ non sunt propriè alimenta, quia de se sunt insalubria, & nociua humanæ ualetudini, & istis uti esset interficere se, nec solùm intelligo de uenenis, sed etiam de aliis insalubribus cibis, ut si quis uelit uictitare ex fungis, aut crudis herbis, & acerbis, aut aliis similibus. Alia sunt alimenta, quæ licet non sint ita salubria sicut alia, non tamen sunt contraria uitæ humanæ, ut pisces, oua, potus aquæ. Itẽ dico, quòd oportet respicere ad id, quod cõmuniter accidit. Est autem commune, ut plures in iuuentute reperiantur ex lautis, quàm ex pœnitentibus, plures enim interficit gula, quàm gladius. Istis præmissis dico ad argumentum, quòd* non est licitũ uitam breuiorem reddere alimẽtis insalubribus & nociuis. Secũdò, quòd non tenetur homo uti alimentis optimis, nõ nociuis ut piscibus. Neque enim si medicus consuluit, quòd si bibãt uinum, uiuẽt diutiùs decẽ annis, quàm cũ aqua, ideo non licebit abstinere à uino: potus enim aquæ nõ est contrarius uitæ, neque hoc est uitã minuere, sed non producere, ad quod non tenetur quisquam. Hoc dico de sanis & bene habentibus. ægrotantibus enim aliqui sunt insalubres, & nociui, qui fanis sunt salubres. Vnde ægrotis non esset licitum huiusmodi alimentis uti: sed de hoc uide in materia de abstinẽtia latiús. Et idem est de mediis, & aliis pœnitẽtiæ exercitiis iudicium. Per hoc etiam patet ad decimumtertium. Non* tenetur quis, ut dixi, omnia media ponere ad seruandum uitam, sed satis est ponere media ad hoc de se ordinata, & cõgruentia. Vnde in casu posito credo, ꝙ non tenetur dare totum patrimonium pro uita seruanda. & reputatur non habere remedium, & alius qui negat remedium, est homicida. Ex quo etiã infertur, ꝙ cùm aliquis sine spe uitę ægrotat, dato quòd aliquo pharmaco pretioso posset producere uitã aliquot horas, aut etiam dies, nõ tenetur illud emere, sed satis erit uti remediis communibus, & ille reputatur quasi mortuus. Ad decimumquartum dico, quòd uita* est maius bonum, quàm bona temporalia, inter quæ gloria, honor, & fama reponuntur. Cuncta enim quæ habet homo, pro anima sua dabit: omnia enim illa ordinantur ad uitam humanam sicut ad finem. Vnde Salomon dicit, Curam habe de bono nomine: hoc enim permanebit tibi magis, quàm mille thesauri. Nõ comparat bonum nomen ad uitam, sed ad thesauros. & alibi, Melius est nomen bonum, quàm diuitiæ multę. & Eccle.{ Ecclesi. 30. } 30. Non est census super salutem corporis. Dico ergo, quòd non licet ponere uitam pro fama aut gloria. Vnde non solùm qui se interficiunt, sed qui sine alio titulo ponunt uitam in magno periculo propter gloriam humanam, grauiter delinquũt. Et Arist. 3. Ethico. ait, Vltimũ malorũ mors. Pro his omnibus quatuordecim argumentis est considerãdum, quòd in eis omnibus non est tractatum, an aliquis ex intentione, & uolẽs, possit se occidere, sed solùm præter intentionem. ut patet in omnibus illis, & ideo nihil possunt probare contra intentionem conclusionis propositæ. Vnde solùm concedimus, quòd nõ possit se interficere ex intẽtione ut se interficiat. Vnde siue id, quod in argumentis propositum fuit, sit licitum, siue non, nihil procedunt contra cõclusionem, non enim id est se interficere, ut in proposito accipimus, sed solũ mors imperata, ex tali actu uolo me occidere. & ideo grauius argumẽtum est decimumquintum, Vtrum* Brutus, Cato, Decius, & alii innumeri, qui se occiderunt, nõ poterant ignorare inculpabiliter talẽ mortem esse illicitam, cùm ipsi omnino crederent esse optimam, & honestissimã, & à uiris, qui pro sapientibus habiti sunt, laudantur. Respondetur, Nõ uidetur maius dubium, quàm de aliis diuinis præceptis. Multa enim sunt præcepta diuina, quæ apud paganos fuerunt, & hodie sunt ignorata, ut de fornicatione, de uindicatione iniuriæ, in quibus tamen non damus ignorãtiam inuincibilẽ, sed dicimus cum beato Paul. ad Rom. 1. quòd in pœnã perfidiæ suæ tradidit illos Deus in reprobum sensum, ut faciant ea quæ non conueniunt, repletos omni iniquitate, malitia, fornicatione, homicidiis, &c. & sic ꝙ excusantur, est sapiẽtia huius mũdi, quæ est stultitia apud Deum. Quòd autem in lumine naturali cognosci possit, illicitũ esse seipsum interficere, patet, quòd philosophi studiosi uirtutis, id docuerunt, ut patet ex Aristo. 3. Ethico. dicente, quòd est nõ magnanimi mortẽ sibi consciscere, sed pusillanimi, & non potẽtis ferre uitæ labores. & Cicero, mortem (inquit) cur mihi consciscerẽ, cùm causam nullam habeam? cur optarẽ mulctas? quāquā hoc ipsum sapienter, sapientis enim est neque optare mortẽ, neque timere. Ad ultimũ de Samsone, Rasia, Saüle, &c. non similiter de omnibus dicẽdũ uidetur. Samsonem enim necessarium est excusare, quem Paulus retulit inter iustos. Vnde Augu. dicit Samsonem hac ratione excusari, quia spiritu Dei motus fecit, nec hoc est diuinare, sed habetur expressè ex historia Iudicum, ubi dicitur orasse Dominũ, ut redderet ei pristinam fortitudinẽ, ut ulcisceretur se de inimicis suis: quamuis posset & alia solutio dari. Non enim interfecit se ex intẽtione, sed uoluit hostes opprimere, & interficere, ad quod secuta est mors ipsius. ipse enim bene optasset alios perdere se saluo, si fieri potuisset: hoc autem sine noua reuelatione habetur licitũ. Quis enim dubitat, quin aliquis in prælio, uel defendẽdo ciuitatem, posset certus de morte facinus aggredi, quod sit quidẽ patriæ saluti, hostibus autẽ magnum detrimentũ futurũ? ut de Eleazaro legitur 1. Mach. 6. qui ingressus sub uẽtre elephantis, cui regem Antiochũ residere credebat, elephantẽ quidem gladio cõfodit, ipse uerò bestiæ ruina oppressus, præclaram mortẽ inuenit, quia se libẽter (ut dicit scriptura) pro populo suo posuit. quod factũ adeò nõ uituperatur, ut Ambro. libro de officiis, c. de fortitudine, Eleazarũ mirificis efferat laudibus. Atque ita uidetur posse excusari Samson sine recursu ad instinctum cælestem. Eodem modo Eleazarus se interfecit, sicut Samson. De Saüle uerò nõ est idem iudiciũ: cùm enim dimissus esset, imò repulsus à gratia Dei, non est necesse quærere excusationes. Sabellicus scribit Saülem nõ se interfecisse, sed cogitasse quidẽ de morte sibi consciscenda: uerùm quia uisum est impium uitam uiolenter abrumpere, ab Amalecita quodam ignorante quis esset, interfectum. Sed est turpis lapsus Christiani historici, cũ primi Regum ultimo legatur Saülem incubuisse super gladium suũ, & sic uitam finiisse. Rasias uerò probabilius posset excusari, quamuis S. Tho. secunda secundæ, q. 64. articu. 5. non excuset illum. super qua re est contentio inter Nicolaum & Burgẽsem, quos uidere poteris ad longum. Et ista quantum ad pręsentem relectionem sufficiant. 
 






 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANCISCI A VIctoria Relectio de Simonia. 
 
 Locus relegendus est Matth. 10. "Gratis accepistis, gratis date." 
 
 SVMMA. -  1 An licitum sit dare aliquid temporale pro spirituali. -  2 Simoniæ definitio. Et quid sit. Et unde sit dicta simonia. -  3 Simoniæ obiectum circa quod uersetur. -  4 Spirituale quid dicatur in materia simoniatica. -  5 Simonia, quòd non committatur nec circa scientiam, aut doctrinam, nec circa aliud spirituale à spiritu creato. -  6 Spirituale, quòd in hoc proposito uocetur donum Spiritus sancti. -  7 Simoniæ in definitione, quid per emptionem, & uenditionem intelligitur. -  8 Emptio, & uenditio rerum spiritualium quòd non solùm sit simoniaca, sed omnino dispensatio, & permutatio non gratuita. -  9 Simonia, quòd sit illicita. -  10 Simonia, quòd sit diuino iure prohibita. -  11 Simonia, quòd sit iure naturali prohibita. -  12 Simonia omnis an sit iure diuino prohibita, & an aliqua sit solùm iure positiuo. -  13 Contractus aliquis, qui non nunc est simoniacus, an sit uel poßit uire positiuo fieri simoniacus. -  14 Spiritualia, quòd sint aliqua iure positiuo. Et quæ sint. -  15 Emptio, aut uenditio eorum, quæ iure positiuo sunt spiritualia, quòd sit iure diuino prohibita. -  16 Simonia aliqua, quòd sit omnino præcise de iure positiuo. -  17 Simonia an sit aliqua circa ea quæ sunt ueré spiritualia, & secundum se & de iure positiuo. Et quomodo contractus aliquis, uel permutatio spiritualis secundum se de iure positiuo sit simoniaca. -  18 Simoniæ peccatum, quòd in lege scripta & potuit esse, & fuit. -  19 Simoniæ peccatum quòd in lege naturæ & potuerit esse, aut fuerit. -  20 Simoniæ crimen, an inter paganos, & idololatras esse potuerit. -  21 Emptio, aut uenditio, quòd non solùm ex intentione apud idololatras fuerit crimen simoniæ uerũ, sed etiã ex obiecto. -  22 Simoniacus an sit is, qui timore, consanguinitate, precibus, & fauore, aut obsequio administrat spiritualia. -  23 Simoniacũ quòd non sit conferre spirituale sine respectu ad cõmodum, uel incõmodũ, timore indignationis. -  24 Spirituale dare ex timore alicui digno, quòd uideatur non esse malum. -  25 Spirituale dare digno ex timore mali temporalis, ut uitæ, aut exilij, aut carceris, dummodo hoc nõ redundet in aliquod commodum temporale, uel sit ex pacto, aut aliquo modo per modum pretij, quòd non uideatur esse malum. -  26 Collatio spiritualis ratione consanguinitatis an sit simonia. -  27 Conferre beneficium intuitu consanguinitatis, quòd non sit simoniacum. -  28 Beneficium si quis conferat cõsanguineo, aliàs idoneo, quantumcunque motus à consanguinitate, quòd non peccet mortaliter. -  29 Pontifices parati ad dandum beneficia consanguineis sine deliberatione, quòd peccent mortaliter. -  30 Beneficia conferre propter preces principaliter, an sit simonia. -  31 Conferre spiritualia ad captandum quodcunque cõmodum non spirituale, siue digno, siue indigno, quòd sit illicitum. -  32 Conferre spiritualia ad captandum quodcunque commodum non spirituale, quomodo ignorat author an hoc sit mortale, si aliàs collatio fiat digno. -  33 Conferre spiritualia ad captandum quodcunque commodum non spirituale, quomodo si fiat digno, non putat hoc peccatum esse propriè simoniam, author. -  34 Simonia, quomodo esset, si fauor, uel preces, uel laus resoluerentur tanquam pretium in aliquod temporale. -  35 Simonia, quomodo fortè esset, si preces, fauor, uel laus, & amicitia deducerentur in pactum. -  36 Simoniacum quòd sit, conferre officium ecclesiasticum pro obsequio, quum tale obsequium est pecunia æstimabile, ita quòd tandem resoluitur in commodum temporale. Et quid si non adsit pactum expressum, uel tacitum. -  37 Præstare obsequium pontifici, ut illa ratione posset consequi beneficium, an, & quando esset simoniacum. -  38 Simoniacus an poßit esse summus Pontifex. -  39 Papa, quòd in simonia, quæ est iuris diuini, æquè, uel grauius poßit esse simoniacus, sicut alius homo. -  40 Simoniacum utrum sit sperare beneficium spirituale ex officio temporali. -  41 Spiritualia promittere, an sit simonia. -  42 Simonia, quòd in beneficijs uniuersaliter sit de iure positiuo, & quomodo Papa poßit ea uendere sine rationabili causa, & sine uitio simoniæ, uel ex rationabili causa, & sine peccato. -  43 Vendere Canonicatum simplicem, quòd nõ minus sit simonia, quàm uendere beneficium cum cura animarum. -  44 Papa, quòd non poßit uendere sine uitio simoniæ ex quacunque causa quodcunque beneficium ecclesiasticum. -  45 Præbendæ omnes militares, quas commendas uocant, quòd authoritate Papæ poßint uendi pro temporali sine uitio simoniæ. -  46 Commendæ, quòd pro beneficio commutari non possint, etiam ex authoritate Papæ. -  47 Simonia an contingat circa pensiones. -  48 Pensio, quæ aßignatur alicui super beneficium alterius ratione alicuius ministerij spiritualis, quòd licita est, & honesta. -  49 Beneficium habens, cui per aliquod tempus ministrauit, quòd licitè poßit authoritate Papæ concedere beneficio, retenta certa pensione super beneficium, & sine quocunque onerali officio spirituali. -  50 Papa, quòd nõ poßit dare alicui pensionem aliquam super beneficio ecclesiastico, qui nullum ministerium neque temporale, neque spirituale conferat in ecclesia, uel alio pio titulo. -  51 Papa quòd det clerico pensionem aliquam in alieno beneficio solùm, quia sit clericus, quòd non uideatur irrationabile. -  52 Papa quomodo si alicui iusto uel iniusto titulo concedat pensionem sine obligatione ad aliquod ministerium spirituale, neque ratione alicuius tituli spiritualis, quòd talis pensio sit merè temporalis. Et quomodo uendere talẽ pensionem aut redimere pretio quolibet temporali non sit simoniacum. -  53 Beneficium si quis contulit, aut permutauit pro pensione, etiam authoritate apostolica, an talis pensio poßit uendi, aut pecunia redimi, dubitatur. -  54 Pensio quæcunque, quam Papa imponet, uel ex officio suo, uel ad alterius supplicationem, modò non sit causa permutationis, & sine obligatione ad aliquod officium, uel ministerium spirituale, quòd poßit uendi & sine simonia redimi. Et an talis pensionarius teteneatur ad officium canonicum. SVPER hunc locũ ponitur quæstio in præsenti disserenda,* An licitũ sit dare aliquid tẽporale pro spirituali. Pro parte affirmatiua arguitur, Licet recipere pecuniam pro administratione sacramentorũ, & illa sunt maxime spiritualia. ergo licitum est pro spirituali tẽporale recipere. Antecedẽs patet ex cõsuetudine per totam ecclesiam approbata de recipiendo aliquid pro sacramento missę, pro administratione sacramentorum, pro prædicatiõe, & similibus: ergo. Cõfirmat̃, quia prophetæ receperũt pecunias pro actu prophetãdi, & tamen actus prophetandi ponitur inter spiritualia, & inter dona Dei: ergo. Maior patet, quia ut dicitur 1. Reg. 9.{ 1. Reg. 9. } Saül dedit pecuniam Samueli, ut indicaret ei asinas patris sui. ubi sic habetur, quòd puer respõdit Sauli, Ecce inuenta est in manu mea 4. pars stateris argenti, demus homini Dei, ut indicet nobis uiam nostram. Idẽ patet 3. Reg. 14{ 3. Reg. 14. } de uxore Iieroboã, quæ attulit munera ad Abiam prophetam, ut indicaret ei quid futurum esset de filio ęgrotã ti. Et 4. Regum. legitur, quòd Elisæus uenit Damascũ, & Henadab rex Syriæ ægrotabat. annuntiaueruntq́ue ei dicentes, Venit uir dei huc, & ait rex ad Azael, Tolle tecum munera, & uade in occursum uiri Dei, & cõsule per eũ dominum, dicẽs, Si euadere potero de infirmitate mea hac? fuit igitur Azael habens secum munera, & omnia bona Damasci onera 40. camelorum. Et quamuis non legamus, quòd Elisæus ea non acceperit, non tamen legimus quòd reprehendit, nec scriptura reprehendit. ¶ Secundò, Licet recipere pecuniã pro sepultura, pro dote sacelli, etiã cũ pacto. Ergo. Confirmatur, quia Abrahã emit sepulturã, & habetur Gen. 22. Iacob emit ius primogenituræ cui eodem tempore uidetur fuisse annexum sacerdotium Genes. 25.{ Genes. 25. } ¶ Tertiò, Licet præstare obsequiũ cardinalibus & episcopis, nõ alia ratione, sed solùm ea ratione & spe, ut obtineant beneficia. ergo. ¶ Quartò, Licet emere, aut uẽdere calices, & ornamenta. 10. q. 2. c. circa. ergo. ¶ Quintò, Licet dare pecuniã pro ingressu religionis, ut patet de monasteriis uirginũ, nec est ad rem, quòd recipiunt ad sustentationem, quia sępe recipiunt plus, & cum pacto. ¶ Sextò, Licet sperare spirituale pro tẽporali, ut patet de seruis episcoporum. ergo. ¶ Septimò, In matrimonio interuenit pecunia, et cum pacto, & est uerum sacramentum. ergo licet etiam dare pro aliis. Proposui tot argumenta, quia ex solutione istorum dependet magna ex parte solutio & explicatio materiæ de simonia. ¶ In cõtrarium sufficit locus propositus Matthæi 10. Quatuor partes habebit relectio. Prima de peccato simonię. secũda de pœna simonię. tertia de restitutione acquisitorũ per simoniã. quarta respõdebit ad argumẽta proposita. ¶ Pro solutiõe quæstionis notãdũ, ꝙ simonia à doctoribus sic definitur. diffinitio simoniæ, Simonia* est studiosa uoluntas emendi aut uẽdendi aliquid spirituale, uel spirituali annexũ. Hæc diffinitio ponitur à S. Tho. & prius ab Altisiodorensi lib. 3. tractatu 21. & ponitur ab Hostiensi & communiter à doctoribus in iure canonico, & sumitur secundum omnes ex c. quicunque studet. 1. q. 2. ut ait frater Martinus in margarita decreti. Panormi. in c. nemo. de simonia, & addit in diffinitiõe, opere subsequuto. Et etiam Hostiens. & dicit Panor. notari in definitione in c. insinuasti. 1. q. 1. Sed tamẽ uide Armacha. lib. 10. c. 12. expresse probantem non opus esse illa particula. Et probat ex facto Simonis, Actuum tertio: & ita dicit, ꝙ simonia dicta à facto Simonis, est uelle cõmunicare gratiam & potestatem petitã, siue pro ea habenda offerre pecuniam. Pro cuius declaratione dubitatur, quid in definitione dicatur spirituale. hoc enim ante omnia operę pretiũ est ut cognoscamus: quia est obiectum simoniæ. Et ut aliqua certa ratione & uelut quibusdam numeris procedamus distinctiùs, sit prima cõclusio, ¶ Obiectum* circa quod uersatur simonia, est res spiritualis. In qua conclusione omnes conueniunt. Et probatur, Actuum 8.{ Actuum. 8. } dicit Petrus, Pecunia tua tecum sit in perditionem, quoniã donum Dei existimasti pecunia possideri. sed donum dei uocatur aliquid spirituale, & ab eo conatu Simonis uocatur simonia. ergo simonia est circa aliquid spirituale. uide de hac authoritate Armacha. lib. 10. c. 12. uoluit enim emere potestatẽ, seu facultatẽ, ut cuicũque manus imponeret, acciperet Spiritũ sanctũ. Pręterea ratiõe probat̃, Quia nihil est tẽporale, qđ non: uideatur posse cadere licitè sub pretio, sed in hoc consistit simonia, quòd aliquid pretio ęstimatur. ergo obiectum simoniæ non potest esse aliquid tẽporale. Sed hoc ipsum reuocatur in dubiũ, quid* in proposito dicatur spirituale: cum spirituale multifariè dicatur, non sine causa disputatur cuiusmodi spirituale sit materia, uel obiectum simonię. Pro quo est considerandum, quòd ut dicit S. Thom. in 1. senten. d. 10. articu. 4. spiritus priùs dicitur de corporeis rebꝰ, quàm de in corporeis. Dicitur enim spiritus ab spirãdo, qđ est halitũ emittere, atque adeò spiritus id uidetur ex primaria significatiẽe, qđ halitus: quod adeò uerũ est, ut grāmatici nostrę ętatis nõ probẽt, aut recipiãt ut uel Deus, uel angeli, uel omnino aliquid in corporeũ, dicãtur Latinè spiritus, aut spiritualiter. quo nomine etiã Baptistæ mantuano Itali negotiũ facessiuerunt, quod in suis pœmatibus in illa significatione frequenter usurpauerat. Sed defendit̃ à uiro eruditissimo Ptolomæo fratre. Et certè præterquam quòd ita illa uoce usi sint uetustissimi Christianorũ nõ minus eruditiõe quàm religione insignes, cuiusmodi fuerũt Cyprianus, Lactantibus, Hieronymus, Ambrosius, Prudentius, Sedulius, & ante eos Tertullianus, à quibus (bona uel mala uenia istorum dexerim) oẽs grāmatici latinitatẽ discere potuerũt: sed præter hoc inquam libẽter ab illis quærerem, qua ratione, aut quibus uerbis illi nouũ testamẽtum, aut totũ etiã uetus ex Septuaginta interpretibus traducere possent ubi propneuma et propneumatica pro incorporalibus usurpant̃, ut nunquã aliis uocabulis signẽtur. Dubitãdũ aut nõ est, quin ipse Cicero si ex Gręco traduceret, nõ aliter quàm spiritus, aut spiritualia uerterit. Vnde cùm S. Tho. est notandũ, 1. p. q. 4. arti. 1. ad 2. & in 1. senten. ubi suprà, quòd licet ita sit, ꝙ nomen spiritus primaria impositione impositum fuerit ad significandũ aliquid incorporeum, tamẽ quia spiritus subtile quoddã etiã & inuisibile est, factũ est ut illud nomen deriuatũ esset ad oĩa subtilia, & inuisibilia, ut Deus, angelus, & anima, & omnia quę in eis sunt. Quare cùm tã latè pateat nomen spiritus & spirituale in materia & proposito de simonia, doctores distinguunt, ꝙ spirituale uel dicitur à spiritu creato uel increato. nõ enim dicit̃ spirituale propter ordinem ad Spiritũ sanctũ. Gratia uerò spiritualis sic. Burida 2. de anima, q. 22. dicit, ꝙ hoc nomẽ spiritus priùs fuit impositũ ad significãdũ res indiuisibiles, sicut Deum & angelos, & postea translatum est ad significandũ corpora subtilia. Est ergo opinio aliquorum, quòd in definitione simoniæ non solùm capiatur spirituale à spiritu creato, sed etiam à spiritu increato. Vnde dicunt quòd emere, aut uendere sciẽtiam naturalem, simoniacum est, cuius sententiæ fuit Altisiodorens. libr. 3. tract. 21. & sequitur eum Syluest. uerbo simonia. §. 10. unde dicunt, quòd uendere ueritatem non solùm in scientia theologica, sed etiam in aliis scientiis, est simoniacum. Idem habet Alexand. Al. 2. p. q. 135. membro tertio: & eadẽ uidetur sententia glossæ in c. non licet. 11. q. 3. ubi dicit, ꝙ si aduocatus potest ferre patrocinium causæ iustæ sine labore reuoluendi libros, quòd tenetur gratis dare consilium. Et posset suaderi opinio, quia nulla scientia est æstimabilis pretio. Prouerb. 13.{ Prouerb. 13. } Quid prodest stulto habere diuitias, cùm sapientiam emere non possit? & Prouer. 23{ Prouerb. 23. } Noli sapientiam uendere, & doctrinam, & intelligentiam. Sed contra istam opinionem sit secunda conclusio, Simonia* non committitur nec circa scientiam, aut doctrinam, nec circa aliud spirituale à spiritu creato. Huius opinionis fuit Durand. 4. d. 2. q. 3.{ Durand. } quòd absolutè docere, consulere pro pretio, non est simonia. Idem habet Ricard. 4. d. 25. &{ Ricard. } Palud. ibidẽ q. 5. Adria. quolib. 9. articu. 1. idem{ Palud. } uidetur tenere Armacha. libr. 10. c. 2. nullam{ Adria. } enim uidetur facere mentionem de spirituali{ Armacha. } alio, nisi pro dono Dei. & c. 9. ponit tres rationes, quare dona dei, qui gratis acceperunt, gratis debeant impendere. Verum est, quòd S.{ S. Thom. } Thom. in 4. d. 25. q. 3. articu. 2. q. 2. ad tertium dicit, quòd magistris artium licet uendere labores suos, sed nõ scientiã, siue ueritatẽ, quæ spiritualis est. Vnde dicitur Prouer. 23.{ Prouerb. 23. } Noli uẽdere sciẽtiã. Sed in 2. 2. q. 100. nullã fecit mẽtionẽ de hoc. Et sic nõ dubito illũ reliquisse opinionẽ illam autiquorum. Atque adeò pro certo habeo nec simoniam, nec aliud peccatũ cõmitti, si quis quomodocunque componat de pretio doctrinæ, aut scientiæ. Imò S. Tho. 2. 2. q. 100. artic. 3. ad tertiũ uidetur quòd idem dicat, quod in quartò loco citato. sunt uerba eius, Ille autẽ qui habet scientiã, & nõ suscipit cum hoc officium ex quo obligetur, alii usum scientiæ licitè impendere potest, & pretiũ suæ doctrinę, uel consilii accipere, non quasi ueritatem aut scientiam uendens, sed quasi operas suas locans. Idem uidetur expressè dicere quolibeto 8. q. 6. artic. 5. & Adria. ubi supra. sed nihilominus probatur conclusio, Quia in scriptura nunquam prohibetur emptio, aut uenditio rei, eo quòd spiritualis sit, sed quia donum Dei, ut patet Actuũ 8. & Matt. 10. dicitur. Eun{ Matth. 10. }tes autem prædicate dicentes, quia appropinquabit regnũ cælorum, infirmos curate, mortuos suscitate, leprosos mũdate, dæmones eiicite, gratis accepistis, gratis date. Pręterea quia si eodem modo esset prohibitũ uẽdere hęc spiritualia sicut alia, non solùm ueritatem ipsam, sed nec laborem annexum, nec effectum doctrinæ sed nec liceret uẽdere sacerdoti laborẽ circa sacramentum, nec effectũ sacramenti, & tamẽ liceret medico uendere laborẽ docẽdi, & effectum artis, scilicet curationem infirmi. Pręterea, quia si non liceret uẽdere, ergo nec emere. utrũque enim est æqualiter illicitũ: & tamẽ Prouerb. 13. dicitur, Veritatẽ eme. Verũ est etiã ꝙ Turrecremata in c. qui studiũ 1. q. 1. tenet, ꝙ scientiã uẽdere, est simonia. Et citat Hugonẽ imò sanitatem uendere. Sed Caiet. in summa{ Caiet. } titulo de simonia in primo. expressè tenet, quòd non dicitur res spiritualis, nisi à spiritu sancto: licet infrà regula sexta uideatur dicere, quòd nõ licet uendere ueritatẽ scientiarũ. Et idẽ habet 22. q. 110. ar. 2. ad secundum dubium. sed contra istos omnes sunt rationes factę. Dubium tamen peculiare est de scientia theologica, An liceat uẽdere doctrinam theologicam secundum se. Et quidem Hostien. in cap. quia{ Hostien. } nonnullis. de magistris dicit, quòd theologus habens præbendam, si aliquid exigat, est simoniacus. & Palud. ubi supra concedens de aliis scientiis, de theologica dicit, quia uidetur quòd accipere aliquid pro theologia, sit simonia. Quod sequitur Syluest. ubi suprà. Concurrentibus tamẽ duobus, primò quòd legatur ex officio magisterii, secũdo, quòd incidat pactũ l. exactio. sed idem puto dicendũ quod de aliis scientiis, si intẽtio solùm feratur ad tradendũ doctrinam, & non per modum consilii spiritualis, quia nõ est donum Dei plusquam philosophica disciplina. Et Duran. & Adria. indistinctè loquitur de sciẽtia. Præterea, quia cùm temporale est annexum spirituali, non potest uendi temporale ratione spiritualis, sed solùm ratione sui, ut patet in ecclesia, labor doctrinę nil ualet, nisi ratione doctrinæ. ergo. Tertia cõclusio, Spirituale* in proposito est, quod uocatur donum Spiritus sancti, quia Actuũ 8. de hoc cõdemnatur Simon, quia uoluit emere signum Spiritus sancti: & Matt. 10. pręcipit apostolis gratis dare, quia gratis acceperũt. Primũ corol. Omnia quæ Apostolus numerat 1. ad Cor. 12. & ad Ephe. 4. sunt spiritualia isto mo-{ 1. Corin. 12. }do. Diuisiones (inquit) gratiarum sunt, idem{ Ephe. 4. } autẽ Spiritus, diuisiones ministrationũ sunt. & infrà, Vnicuique autem datur manifestatio Spiritus ad utilitatem, alii quidem sermo sapiẽtiæ, alii sermo scientiæ, alteri fides, alii gratia sanitatum, alii opera uirtutum, alii prophetia, alii discretio spirituũ, alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum. Et ad Ephes. 4.{ Ephes. 4. } Ascendens in altum, captiuam duxit captiuitatem, dedit dona hominibus. Et ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, quosdam uerò euangelistas, alios autem pastores, & doctores ad consummationem sanctorũ, in opus ministerii. Omnia enim hæc sunt gratia & dona Spiritus sancti. Secũdũ corol. Omnia quæ spectãt ad salutem hominis, dicuntur spiritualia in proposito. patet, quia omnia quæ spectãt ad salutem animæ spiritualem, sunt dona Dei, uel spectant atque ordinantur ad dona, uel procedunt ex ipsis. Confirmatur conclusio cum corollariis, Vbicunque in Scriptura reprehenditur emptio, aut uẽditio alicuius, semper est de aliquo spirituali, hoc modo. ut patet de Balaam, de quo habet̃ nume. 22.{ Nume. 22. } & Deut. 23.{ Deuter. 23. } qui cõdemnatur à Beato Petro. 1. Petri. 2. inde, ꝗa mercede cõductus, uoluit maledicere filiis Israël. & de Gihezi. 4. Reg. & de Hier. 3. Reg. 13. & constituebat sacerdotes pecunia & pretio. In omnibus autẽ illis erat aliꝗd spirituale, ut gratia sanitatis, spiritus propheticus, authoritas sacerdotii, quæ omnia sunt spiritualia hoc modo. ergo ita capiendum est spirituale in materia simoniæ. Et confirmatur, quia prohibitio simoniæ sumpta est ex Scriptura. sed scientia, nec aliquod aliud bonum acquisitum in Scriptura uocatur donum Dei, nec spirituale: imò nec sancti antiquiores unquam dicerent geometriam esse bonũ spirituale. ergo nulla ratione simonia cõsistit circa illã. Confirmatur secũdo, Nã si quis daret beneficiũ pro sciẽtia geometriæ aut medicinæ, esset simoniacus. ergo scientia nõ est spirituale, sed tẽporale bonũ. Probatur antecedẽs, Quia si quis daret beneficiũ ut doceret̃ sibi geometria, ꝓfectò esset simoniacus: sed quia geometria est spiritualis, non licet eã uendere, ergo nec artes mechanicæ, scilicet sarctoriæ, sutoriæ possunt uendi. S. Thom. 2. 2. q. 71. articu. 4. dicit, quòd aduocatus in causa iusta potest uendere auxilium, & patrocinium, & consilium ¶ Secũdũ dubiũ pro declaratiõe definitionis, Quid* per emptionẽ & uẽditionẽ intelligatur in definitione simoniæ, utrũ scilicet intelligatur solus cõtractus, ubi interuenit aliquid tẽporale, uel absolutè prohibeatur omnis cõtractus nõ gratuitus. Et quidẽ uidet̃ primũ, quia Act. 8. ubi primò uidet̃ damnatũ hoc crimẽ in nouo testamẽto, solũ prohibetur pactũ tẽporale. & Matt. 10. satis ostẽdit Dominus idem prohiberi. statim enim subiungit, Nolite possidere aurum, neque argentum. Et in ueteri testamento patet in locis ubi suprà, nõ damnatur nec temporalis merces pro beneficio spirituali, ut de Gihezi patet, & Balaã, & Hieroboam. Sed hoc non obstante est conclusio, ¶ Non* solùm emptio & uẽditio rerum spiritualium, sed omnino dispensatio, & permutatio non gratuita, est simoniaca. Hęc conclusio{ S. Thom. } est S. Tho. q. 100. arti. 1. ad 5. & Adria. quotlib.{ Adria. } 9. arti. 2. & Ricad. in 4. distin. 25. & Palud. dist.{ Ricar. } 5. & Syluest. uerbo permutatio. §. 4. & fuit anti{ Palud. }quissima. unde etiã Cantor Parisiensis doctor{ Syluest. } antiquus definit simoniam, quòd est spiritualium acceptio uel collatio non gratuita. Et Ricar. spiritualiter dicit, quòd non licet duobus adultis pacisci inter se, ut inuicem baptizentur. Probatur conclusio ex c. quæsitum de rerum permutatione: ubi disertè continetur, quòd permutationes præbendarum continẽt ex pactione partium labem simoniæ. Et c. cùm olim. Innociẽtus 3. reprobauit Archidiaconatũ & Præpositatũ ex eo, quòd inter se commutassent. & ratio est, quia talis permutatio non gratis fit, & per cõsequens prohibetur Matth. 10. Præterea illud est uitiosum, & non uidetur aliud peccatum, quàm simoniæ. ergo est simonia. Maior patebit inferiùs latiús. Sed pro nũc probatur, quia spiritualia dantur propter utilitatem cõmunẽ, ut Apostolus ait 1. ad Corint.{ 1. Corin. 12. } 12. & ad Ephe. 4. Ad cõsummationẽ sanctorũ{ Ephes. 4. } in opus ministerii, in ædificationẽ corporis Christi. Sed si liceret huismodi commutationes facere potestates spirituales nõ distribuerẽtur pro utilitate communi, sed in fauorem priuatorum hominũ. ergo illud est illicitum.* de quo tamen uberius paulo pòst disseremus. ¶ Sequitur in definitione, Vel annexum spirituali. De hoc, ut nil sit extra controuersiam, sunt etiam uariæ opiniones. Nam quidam intelligunt per spirituale, quod ex natura rei est spirituale, ut sacramẽta, & eorum effectus. per annexum autẽ spirituali illud qđ per accidens, id est de iure positiuo, habet aliquid spiritualitatis. Sed communior expositio doctorum est, ut per annexum spirituali intelligantur illa quę ad spiritualia ordinantur, ut uasa, & ornamenta sacra. Ita exponit S. Tho. 2. 2. qō. 100. articu. 4. ¶ Restat in definitione illa particula, studiosa uoluntas, in qua illud solùm dubitari potest, ut quid potius simonia diffinitur per actũ uolũtatis, quàm homicidium, aut alia uitia, cùm æquè ex sola electione uoluntatis sint aliqui rei homicidii aut adulterii secundũ illud, Qui odit fratrẽ suũ, homicida est. aut, Qui uiderit mulierẽ ad cõcupiscendũ eam, iam mœchatus est, &c. Ad hoc dico, quòd occasio huius fuit, ꝙ Simon magus conatus quidẽ suerit donum dei pecunia possidere, sed opere nõ perfecerit. ideo in definitiõe simoniæ ponitur, Nõ opus ipsum, sed uoluntas, uel studium. hæc spectant ad quācunque definitionem intelligendam. Nũc redeundo ad quæstionem principalem, Vtrũ simonia sit licita, sitq́ue prma cõclusio. ¶ Simonia* est illicita. Hęc est nota ex euangelio, & ex sententia omnium Sanctorum & doctorũ: sed quo iure, sit secunda conclusio. ¶ Simonia* est prohibita iure diuino. hæc etiã est nota, tum ex ueteri, tum ex nouo testamento, ut patet ex locis superiùs allegatis Matth. 10. Actũ 8. 1. Petri 2. Damnat̃ Balaam. Erraueuerũt, inquit, secuti uiam Balaam, qui mercedem iniquitatis amauit. Et de eodem Iudas in epistola, ut illis, qui in uia Cain abierunt, & in errorem Balaam mercede effusi sunt. & Iohã. 2. Cum fecisset dominus quasi flagellum de funiculis, omnes eiecit de templo, oues quoque, & boues, & mẽsas numulariorum subuertit, & his qui uẽdebãt columbas, dixit, Auferte ista hinc, & nolite facere domum partis mei domum negotiationis. simonia autem ita uidetur esse perniciosissimum negotiatoris in domo Dei. Imò quibusdam nõ sine causa Iudę uidetur eos esse indissimiles: ille enim redemptorem Christum uendidit, iste dona illius. ¶ Tertia conclusio, Simonia* est prohibita iure naturali. Probatur, quia lex noua nulla pręcepta negatiua continet præter præcepta legis, nec, ut S. Tho. uidetur sentire, tum alibi, tum 12. q. 108. ar. 1. & 2. nec etiam præcipit affirmati nũ nisi de sacramẽtis, & de fide. ideo uocat̃ lex libertatis Iacob. 1. ergo prohibitio simoniæ nõ est superaddita in nouo testamẽto, de iure naturali. Et mirũ esset, ꝙ hoc solũ nouũ mãdatũ inueniretur in nouo testamẽto, nec Balaã itẽ peccasset hoc peccatũ, qui solũ lege naturali tenebat̃. Præterea si hoc fuisset nouum pręceptũ, merito Simon magus excusari potuit, scilicet per ignorantiam. Præterea rationes, quæ fiunt à doctoribus de Simonia, procedunt iure naturali. Quarum prima est, quia spirituale non potest compensari aliquo temporali. unde de sapientia dicitur Prouerb. 3. quòd pretiosior{ Prouerb. 3. } est cunctis opibus. Et idẽ iudiciũ est de quocunque dono diuino. Secunda, Quia homo non est dominus bonorum spiritualium secundùm illud 1. ad Corint. 4.{ 1. Corint. 4. } Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, & dispensatores ministeriorũ Dei. Tertia, quia quæ gratis accepta sunt, sicut et alia, quę sola benignitate mortalibus sunt collata, debent gratis cõmunicari, ut aqua, sol, & alia quæ sine operibus nostris cõstãt. Quarta, quia data sunt à solo Deo. Nam uidetur iure gentium, quòd pises maris, & feræ omnibus sint communes. Præterea si omnia dona Dei data sunt ad utilitatem communem, ut patet 1. ad Corin. 12 & ad Ephes. 4. ergo iniuriam facit, qui in priuatam communitatem uult ea uẽdicare. Pręterea à posteriori, quia si permitteretur huiusmodi emptio, & uenditio, esset calamitas, & perditio rerum ecclesiasticarũ, quarũ dominatores, & administratores non essent meliores, sed ditiores, & auidiores. Omnes, inquam, hæ rationes procedunt stando in iure naturali. Ista est conclusio omnium doctorum, S. Tho. qō. 100. art. 2. & Armacha. lib. 10. c. 9. & Adria. quotlib. 9. ¶ Sed maius dubiũ est, Vtrũ * simonia omnis sit prohibita de iure diuino, an aliqua sit solùm iure positiuo. Durand. quidem in 4. dist. 15. qō. 5. negat esse aliquam simoniam solùm de iure positiuo. Et probat aliquot rationibus: sed duæ sunt potissimæ. prima, Si aliquid est malum solùm quia prohibitum iure positiuo, nõ est in alia specie nisi solùm inobedientiæ. si ergo esset aliqua emptio, & uenditio illicita, solùm, quia ecclesia prohibuit, non esset uitium simoniæ, sed solùm peccatum inobediẽtiæ. Et potest cõfirmari, Ecclesia prohibet uẽdi bona tẽporalia ecclesiarũ, & monasteriorũ, & tamen talis uenditio etiam contra ius, non est simonia. Et hoc uidetur dicere S. Tho. 2. 2. q. 104. arti. 2. ad secundum. Secũda ratio, Nam simonia nõ potest esse nisi de spirituali re. sed non est ex institutione ecclesiæ, sed suapte natura ꝙ aliquid sit spirituale, nec ne ergo nulla simonia est solùm de iure positiuo. ¶ In contrariũ est cõmunis sentẽtia doctorũ, qui ponunt distinctionem, ꝙ aliqua sunt simoniaca de iure diuino, & aliqua de iure positiuo. Hæc est distinctio glossæ in c. ex parte de officio delegati. quã sequitur Ioan And. & Hostien. idem dicit Antonius de Butr. & Ioan. de Imol. c. 1. de simonia. eandem ponit Archi. & Adria. & Syluest. §. 2. & 4. & Caie. opus. de simonia. & in summa. & uidetur excerpta ex c. Saluator. 1. q. 3. ubi Vrbanus papa determinat simoniam esse emere, aut uendere quamlibet rerum ecclesiasticarum, inter quas, aliquas numerat, quæ profectò nihil spirituale uidentur habere, ut est præpositura, œconomia, castaldanus, & aliqua huiusmodi. Palud. dist. 15. q. 4 respõdet quidẽ ad rationes Duran. sed putat opinionem eius esse probabiliorem, & tutiorẽ. ergo credo quòd distinctio iuristarum in hac materia est bona, & necessaria. Quare notandum, ꝙ quæstio proposita, Vtrũ omnis simonia sit de iure diuino, potest dupliciter intelligi. Vno modo in sensu cõposito. Vtrum sit in potestate Ecclesiæ, quòd aliquis sit simoniacus, & tamen non sit illicitè, & quantum ad hoc sit prima conclusio. ¶ Nulla* simonia isto modo est prohibita solùm iure positiuo. Hæc patet clarè, Quia nõ dicitur simonia, nisi sit indebita emptio aut uenditio rei ecclesiasticæ, & sic est legitima, nec hæc quæstio habet locum in isto sensu, sed solùm in sensu diuiso. hoc est, an aliquis contractus, qui nunc non est simoniacus, sit simoniacus, uel possit fieri per ius positiuum. Et de hoc sit secunda cõclusio. ¶ Aliqua* sunt spiritualia, & solũm iure positiuo. Probat̃, Vasa sacra, & uestes sacræ, in quarum emptione non committeretur simonia, nisi haberẽt aliquid spiritualitatis, ex hoc, quòd ordinantur, & dicantur ad sacra, quæ solùm habent ex institutione ecclesiæ. & ecclesia posset facere, ut ista non essent dicata illi ministerio, nec essent uasa ad illum usum. præterea illa habent id ex dono Dei, & calix, & ara habent deuotionem, sicut templũ. Tertia conclusio ¶ Emptio* aut uenditio istorum est prohibita iure diuino. Hæc conclusio est cõtra doctores, ponentes illam distinctionem, qui illã simoniam prohibitam solùm ponunt iure positiuo, ut uendere calices, & ornamẽta. Sed probatur conclusio, quia ministerium, & officiũ illorum est uerè spirituale. ergo si ratione illius uenduntur, aut emuntur, est simonia, sicut uenditio aquæ est solũ de iure positiuo, & tamen est uere spiritualis, & si ratione illius emeretur, esset uera simonia prohibita iure diuino, sicut si quis emeret ipsum sacramẽtũ. & ita ponit Maior{ Maio. } & Syluest.{ Syluest. } & Ant. de But. { Anto. de bu. } & alii, qui uocãt simoniã solùm iuris diuini, quoniã est spirituale ex natura sua. Confirmatur clarè, quia etiam subdiaconatus, & fortasse diaconatus sunt in ecclesia solùm de iure positiuo, & tamen non est dubitandum, quin cõsecratio illius ministerii empta, aut uendita, sit simoniaca de iure diuino, & ita est spiritualis consecratio ipsa calicis, sicut consecratio diaconi. ¶ Vnde insero corollarium, quòd non minus est simoniacum de iure diuino recipere aliquid pro consecratione calicis, aut benedictione uestiũ, quàm pro cõsecratione sacerdotis. estq́ue quarta cõclusio, Aliqua* simonia est omnino pręcise de iure positiuo. Quia aliqua sunt, circa quæ contingit simonia, quę reuera nihil spirituale continent, neque ordinantur propriè ad aliquid spirituale, sed solũ sunt annexa de iure positiuo rebus spiritualibus, talia sunt, quæ continentur in illo c. Saluator ut Oeconomia, Casteldanus, Præpositura, quæ omnia ordinãtur potiùs ad administrationem temporaliũ, quàm spiritualium: præterea administratio hospitaliũ, in qua nihil spirituale uidemus contineri. Et fortasse idem iudicium est de sepultura, quia non uidetur continere, nec ordinare aliquid spirituale: in istis, inquã, nulla est simonia nisi quia propter concomitãtiam cum rebus spiritualibus prohibita sunt uendi. Et intelligatur differentia inter hęc & alia (de quibus in propria conclusione) dico quòd si calix consecratur, aut aqua benedicatur, sine quacunque noua prohibitione ecclesiæ, erit simoniacum emere, aut uẽdere illa: sed administrationem hospitalis, aut officium procuratoris, aut œconomia ecclesiastica, nõ erit simoniacum emere, aut uendere, nisi quia ecclesia prohibuit, sicut posset prohibere. Confirmatur Sicut, simonia est quædam irreuerentia, & uiolatio rerum sacrarum, ita est sacrilegium: sed est sacrilegium aliquod, quia est prohibitũ à iure diuino, si quis abutatur sacramentis, aut aliquid de se turpe in loco sacro faceret, aliquando autem est de iure positiuo, ut eripere hominem ab ecclesia, quod est pręcisè de iure positiuo: ita etiam non inconuenit, quòd sit aliqua simonia pręcisè de iure positiuo. Verum est, quòd apud doctores antiquos, ut apud Altisiod. Alexand. & d. Thom. non inuenio hāc disputationem, nec unquam inuenio apud S. Tho. quòd sit simonia emere aut uendere huiusmodi officia. Armach. lib. 10.{ Armach. } c. 16. dicit, Quòd si qua sunt officia, aut beneficia, quæ nullam curam omnino regiminis habent annexam, ordinantur omnino ad administrationem spiritualem: non uideo, inquit, in talium emptione & uenditione simoniam posse committi. Vnde & de præbendis canonicorum non inuenit modum quomodo possent emptiones aut uenditiones illarum esse simoniacæ, nisi capitula habeant specialem iurisdictionem, saltẽ in eos, qui de collegio suo sunt, & qui habẽt, ut ipse putat, authoritatem prædicandi: unde re uera in illis officiis nihil est propriè spirituale, nihil simoniacum, sed tñ est prohibita iure. Cõfirmatur, Nam aliqua est emptio & uenditio nunc licita, quam si ecclesia prohiberet, esset simoniaca. Si enim ecclesia prohiberet propter reuerentiam sacramenti, ne calices uenderentur, etiam pro materia esset simoniaca. unde ergo aliqua simonia potest esse solùm de iure positiuo. ¶ Sed est dubiũ, An* circa ea quæ sunt iure spiritualia, & secundum se, & de iure diuino, sit aliqua simonia de iure positiuo, uel omnis sit de iure diuino. Est quinta conclusio, Aliquis contractus, uel permutatio spiritualis secundum se est simoniaca de iure positiuo. Probatur, Permutatio mutua beneficiorum sine authoritate superioris est simoniaca, ut suprà probatum est, & solum de iure positiuo: & beneficium est res spiritualis, saltem ubi est cura animarum. ergo. Antecedens probatur. Et primo ostendo, quòd non est ita prohibitum de iure diuino permutare spirituale pro spirituali, sicut spirituale pro temporali. Patet, quia multa licent in permutatione præbendarum, quæ non licent in ordine ad aliquod tẽporale. Primũ licet dare beneficiũ pro spe alterius, quod non licet pro spe temporalis concedi. Præterea licet cõuenire de permutatione. Præterea licet renuntiare conditionali in fauorem alterius, qui permutaturus est, & nõ aliter. Præterea licet exprimere causam. & in summa licet omnia facere quæ fierent, si cõmutaretur domus pro agro. Hoc excepto, quòd per formam (ut aiũt) omnia referantur ad papam, uel episcopũ. Hæc autem nec somniare quidem licebit, siquis uellet permutare beneficiũ pro agro. ergo non est idem permutare temporale pro spirituali, & spirituale pro spirituali. dico autem hæc licere, id est, sine uitio simoniæ fieri, non disputando de alio peccato. Innoc. in c. quæsitum. tenet, quòd in præbendis eiusdem ecclesiæ potest fieri permutatio sine licentia superioris. Et quamuis hoc non recipiatur, & oppositum teneat Hostiens. & Ioan. de Imola in cap. finali de rerum permutatione. & Io. Andreas, Quia in permutatione rerum est noua collatio. ut in c. unico de rerum permutatione, in 6. tamen signum est quòd illud de se non est simoniacum. Præterea doctores concedunt, quòd cùm agitur de sola permutatione, quòd potest fieri talis permutatio ecclesiarum ut unus episcopus concedat unam parochiam pro alia ad dirimendas lites. Imò S. Thom. dist. 15. quæst. 3. artic. 3. ad tert. dicit, quòd si permutationes huiusmodi fiant pro aliquo terreno commodo, sunt simoniacæ, secus autem si sint pro commodo spirituali. unde si est periculũ de simonia, hoc est propter temporale annexum. Præterea quis dubitat, quin iure posset concedi, ꝙ permutationes, quæ fiunt authoritate superioris, possent fieri sola uoluntate partium saltem in casu, & tunc non esset simonia cum quo nunc est. Præterea principaliter probatur conclusio, quia Actuum 8. certum est non condemnari permutationem unius spiritualis pro alio, nec Mat. 10. uidetur prohiberi nisi merces, uel pretiũ temporale. ut patet ex eo, ꝙ post illa uerba Gratis accepistis, sequitur, Nolite possidere aurũ, nec argentum. Et ita exponunt illum locum Hiero. Chrysost. Greg. Remig. & glossa, & alii doctores, nulla mentione facta de alia permutatione spirituali pro spirituali. nec in ueteri aut nouo testamento locus inuenitur, unde possit damnari, aut reprehẽdi huiusmodi permutatio. Item rationes contra simoniam, nõ uidentur procedere contra huiusmodi permutationes rerum spiritualium. non enim uidetur quid habeat inhonestũ, ut componã tecum, ut ores pro me, & ego pro te, ut absoluas me, aut audias cõfessionem meã, & sis cõfessor meus, & ego sim tuus. nec sufficit dicere, quòd hoc est per modum pretii, quia certũ est, ꝙ non licet cõponere, ut absoluas me ut dem tibi pecuniam, eo modo, quo licet pacisci ut sis confessor meus, & ego sim tuus, maximè ubi ista fiũt pro maiori utilitate utrius, ut tu legas in parochia mea, & ego prædicem in tua. Pręterea ex hoc nulla iactura sequitur in republica Christiana, sicut in commutationibus pro rebus temporalibus. Pręterea sicut superius arguebã, Sicut simonia est quędam iniuria, et abusus rerum spiritualium: ita sacrilegium. Sed circa res de se sacras est aliquod sacrilegium solũ de iure positiuo, ut si quis celebrauit sine ara, & sacris uestibus, aut non ieiunus communicaret. ergo similiter erit aliqua simonia circa spiritualia de se solum contra ius positiuum. Pręterea certum est, ꝙ aliqua liceant nũc circa spiritualia per se, quæ essent simoniaca, si ecclesia prohiberet, ut exigere stipendium pro sacramento aut administratione sacramentorum, aut pacisci de pretio in necessitate (ut infrà dicitur) quę etiam & similia essent simoniaca, si ecclesia prohiberet. Innocent. Nerberius dicit, quòd in collatione beneficiorum potest prælatus pacisci, & exigere aliquid spirituale. Præterea doctores antiqui nil loquũtur de ista commutatione unius spiritualis pro alio, nec Magister sentẽtiarum, nec Armacha. Præterea definitio cõmunis nil dicit de hoc. ergo uidetur quòd simonia, quæ cõtingit in permutatione unius spiritualis pro alio, nõ sit de iure diuino. unde nescio an certũ sit, quod dicit Ricar. ꝙ si duo adulti paciscãtur ut inuicem se baptizent, quòd sit simoniacum: potius credo, ꝙ de se nõ esset illicitum: & cum de hoc nõ habeatur spiritualis prohibitio, nisi in materia præbendarum, puto ꝙ non est formidandum in illis spiritualibus cõponere uel pacisci: quare nõ uideo quòd simoniacus esset, si cõmutaretur calix consecratus pro ara consecrata ratione confractionis, aut reliquiæ beati Petri ꝓ reliquiis beati Dominici. Maior in 4.{ Maior. } d. 25. q. 5. ad 4. dicit, quòd translatio & permutatio beneficiorũ non est simoniaca, sed ꝓpter periculũ simonię, & fraudis, iura hoc prohibẽt. Et simpliciter unum spirituale pro alio non est illicitum. Ex his patet, quòd propriùs loquutꝰ est Duran. quàm alii, ut Maior. quia Duran. nõ admittit simoniã nisi circa uere spiritualia, nec meminit simoniæ in aliis officiis, ne spiritualis pro spirituali. unde negat distinctionem. Et Maior, qui negat simoniam circa illa officia uel circa spiritualia pro spirituali, debuit etiam non recipere distinctionem. Imò Maior dist. 25. quæst. 6. dicit, quòd in spiritualibus aliis licet commutare unum spirituale pro alio, ut missam pro psalterio. Ex quibus omnibus sequitur corollariũ primũ, In spiritualibus solum impropriè, & de iure positiuo, ut de hospitalitatibus, de sepulturis, de officiis ecclesiasticis, quæ nil spirituale continent, ad iudicandum, an aliquis contractus sit simoniacus, habenda est solùm ratio & cõsideratio iuris positiui. quidquid enim iure cõceditur, permittitur in ecclesia per se loquẽdo. unde circa illa quando non est certum utrum sit simonia, consulendum est ius scriptum, at adeò si non constet esse simoniam, declarandum est potius in partem mitiorem, & absoluendum magis, quàm condemnandum, maximè cùm agitur de pœna & restitutione, quidquid dicãt glossæ. Secundum corollarium, Eodẽ modo in permutationibus spiritualiũ pro spirituali si nõ est damnatum iure positiuo, non est damnandum, nec extendendum, sed potius restringendum, quia est odiosum. Tertium corol. Circa spiritualia propriè spiritualia, siue de iure diuino, siue positiuo ubicun interuenit pretium temporale, nil opus est consulere ius positiuum, sed iudicandum est iure diuino. Ex his patet distinctione illam Iuristarum de simonia, de iure diuino & positiuo esse necessariam, & utilem in hac materia, si sanè intelligatur. Ad argumenta autem in cõtrarium respondetur ad primum, Falsum assumitur, & contra totam philosophiã moralem. Sicut enim lex diuina cõstituit aliquid nõ solum in specie obediẽtię, aut inobediẽtię, sed in specie alteriꝰ uirtutis determinatæ, ita & lex humana. Et sicut est intemperantia, quia prohibitum lege diuina, ita comedere carnes in quadragesima nõ est inobediẽtia, sed intẽperantia (nisi fiat in contemptum) sicut extrahere hominem ab ecclesia nõ est inobedientia, sed uerum sacrilegium. Ad confir. dico, ꝙ ecclesia nõ prohibet uendi bona ecclesiastica tanquam sacra, aut ecclesiastica, sed sicut prohibet uendi bona pupillorum: & ideo non est simonia, quia non sunt ad ministeria spiritualia, sed ad sustẽtationem tẽporalem. Ad secundum, dato, ꝙ ita sit, ꝙ ecclesia non posset facere spirituale per legẽ quod non erat spirituale, potest tamẽ annectere spiritualibus, & eisdem legibus subiicere, & ita facit de aliquibus, ut suprà expositum est, & hoc satis est, ut sit contractus simoniacus, de iure solum positiuo. Sed an inpermutationibꝰ prebendarum, si aliqua prębenda est pinguior, possit aliqua pecunia interuenire ad cõpensandum tẽporale, ut de præbenda mille aureorum in reditu pro præbenda quingentorũ aureorũ, an liceat cõponere, ut des mihi mille aureos, ꝗ dicuntur pensio pecuniæ numeratæ? Respõdit Angelus in sũma, in uerbo, ꝑmutatio. §. 6. dicẽs hoc notasse Panor. in c. ad quęst. de rerũ ꝑmut. quando, scilicet, datur ratione tẽporalium, secus si ratione iurium, aut dignitatis spiritualis, quæ est maior in uno, quàm in alio. Sed Adri. quotl. 9. ad 8. principale, dicit Angelũ uehementer errasse in hoc, nec Panor. unquã hoc cogitasse, nec tex. loꝗtur de tali cõpensatione unius præbendę cũ alia, sed de permutatione possessionum, quę possidẽtur iure proprietario, quę uendi possunt per se, & per consequens permutari, sed nõ beneficiis admixtæ. Probatur. Nam si quis permutaret præbendam nullum habentem reditum, posset dare mille aureos ut haberet præbendam ducẽtorum aureorum in reditu, non dubito quin sit falsa opinio Angeli. Postquam ergo ita est, quòd simonia est illicita non solũ iure diuino, sed humano, dubitatur, quis primus hoc crimen inceperit. Videntur enim doctores dicere, quòd primus author & inuentor fuit Simõ ille dãnatus à beato Petro, quod ex ipso nomine apparet: & uidetur quòd in lege naturæ cadere nõ potuerit, cùm illic nõ esset aliqua potestas propriè spiritualis. Sed his non obstãtibus est prima cõclusio. In* lege scripta potuit esse, & fuit hoc uitiũ. Probatur, quia erãt sacramẽta, & sacerdotia, quę licet nõ haberent illam efficaciam spiritualẽ, quæ habent in lege Euangelica, tamen erant ordinata ad illum finem spiritualem, & per consequens negotiatio illorum erat prohibita iure diuino. Et quòd ita fuerit, patet de Giezi 4. Reg. 5. de quo{ 4. Reg. 5. } legitur, quòd accepit duo talenta à Naaman principe militię regis Syrię, quẽ Eliseus à lepra curauerat. & de Hieroboam, de quo legitur 3. Reg. 13.{ 3. Reg. 13. } quòd fecit de nouissimis populi sacerdotes excelsorum, & quicun uolebat, implebat manum suam, & fiebat sacerdos. Etiam 2.{ 2. Mach. 4. } Machabæorum. 4. de Iasone fratre Oniæ legitur, quòd dedit Antiocho argenti talenta trecenta sexaginta, ut fieret sacerdos. & 2. Macha. 4. legitur de Almachio, quòd uenit ad regem Demetrium, offerens coronam auream, & palmam, ut cõstitueretur ab eo summus sacerdos, quod & factum est. Omnes (in quam) illi uno peccato peccauerũt cum Simone mago, quanquam de omnibus illis, saltẽ de Giezi, Hierob. & Iasone uideatur posse dubitari. Nã si Giezi fuit simoniacus qui recepit, ergo & Naaman qui dedit uiginti talenta, qui tamen non reprehenditur à Scriptura. Ad hoc respondet Armachanus lib. 10. ca. 21. quòd (ut constat) Naaman gratis dedit ad sustentationem uiri Sancti. Sed Gihezi fraude accepit, dicens se ab Elisæo missum, ut peteret ab eo. Sed maius dubium uidetur de Hieroboam & de Iasone, qui nullam potestatẽ emerunt, aut habuerunt, cùm essent Sacerdotes idolorum, & potestatem acceperunt à tyrannis, qui nullam dare poterant. Ad hoc Adria. in quotl. de Hierob.{ Adrian. } & Palud. in 4. etiam de Hieroboam & Iasone{ Palud. } dicit, quòd re uera ita est, quòd quanquam tantum fuit ex obedientia, nullum peccatum fuit simoniæ, sed fuit ex intentione: quod sufficit & ad peccatum quantum ad speciem, & quantum ad culpam. Vnde & beatus August.{ August. } 1. q. 1. dicit ꝙ ignis sacramenti, qui per septuaginta annos Babylonicæ captiuitatis sub aquis uixerat, extinctus est Antiocho uendente sacerdotiũ Iasoni. ¶ Secunda cõclusio, In* lege naturæ potuit esse aut fuit peccatũ simoniæ. Probatur, quia fuit uerum Sacerdotium, ut patet de Melchisedec. Gen. 14. & ad Hebrę. 7. & in Psal. 109. ergo negotiatio esset simoniaca: & propterea non est dubitandum, quin haberent multa sacramenta ordinata duntaxat ad finem & salutem spiritualem, & per consequens emptio aut uenditio illorum esset simoniaca de iure diuino. Et quòd etiam fuerit, patet de Balaam propheta, Nume. 22. &. 2. Petri 2. & in Epistola Iudæ. licet de Balaam possit dici, quòd non peccauit, nisi quia ini uoluit agere contra Israël. ¶ Dubitatur, an* inter Paganos, & idololatras potuerit esse hoc crimen simoniæ. Videtur enim quòd non, cùm nulla potuerit esse apud eos potestas spiritualis, nec aliquid uerè spirituale. Ad hoc respondet tertia conclusio, ¶ Emptio* aut uendi{ Simonia apud infideles inuenitur }tio apud idololatras non solum fuit ex intentione, sed etiam ex obiecto uerum crimen simoniæ. Probatur, Nam, ut disputaui in quadam relectione, in lege naturæ erat potestas apud populum, aut apud principes constituendi uiros Sacerdotes, quomodo etiam fuit Melchisedec, neque propter idololatriam amiserant hanc potestatem: ita quòd Sacerdotes gentilium erant ueri Sacerdotes, id est, habebant legitimam facultatem gubernandi{ Apud gentiles erant uiri sacerdotes } populum in spiritualibus, quanquam illi abuterentur illa potestate ad cultum dæmonum: & ita negotiatio, & ambitio illorum erat peccatum pro tali sacerdotio, & eiusdem rationis, sicut nunc est. Vide autem quòd Hieroboam & Iason non fuerunt simoniaci nisi solum ex intentione, non, ut putant Adrian. & Palud. propter quod illa essent sacerdotia idolorum, sed reuera: quia nec Hieroboam, neque Antiochus tradere poterant talem potestatem, cùm essent tyranni. Et ex his patet, quòd & Cæsar, & illi, qui per largitionem cõsequuti sunt inter suos sacerdotia, idem peccatum peccauerunt sicut Simon. Secus autem uidetur iam uel apud Iudæos, uel apud Paganos, apud quos expirauit omnis potestas spiritualis, atque adeò non uidetur quòd esse possit peccatum simoniæ ex obiecto, sed adhuc circa definitionem propositam, sicut determinatum est quid pro spirituali intelligatur. Est dubium longũ & graue, quid pro temporali intelligatur. Postquam constituimus non esse simoniacum per se & iure diuino, nisi interueniat aliquid temporale, descendendo distinctius, quæritur, An* si quis timore, consanguinitate, precibus, fauore, aut obsequio recipit, ut administret spiritualia, sit simoniacꝰ. Et primo de timore d. Bonauẽ. 4. d. 25. tenet, quòd dare{ Bonauen. } beneficinm ratione timoris, est simonia. Præterea Durand. dist. 25. q. 4. dicit quòd etiam si{ Durand. } det digno, quo ad Deum est simoniacus. Idem dicit Adria. quotl. 9. art. 2. & proponit non so{ Adrian. }lum ratione timoris de malo temporali, sed etiam ratione indignationis. Idem habet Angelus, uerbo, simonia. §. 3. & Maior expresse, d.{ Angelus. } 15. q. 3. Et Sanct. Tho. in 4. d. 25. q. 3. ad 3. dicit{ S. Thom. } quòd si spiritualiter mouetur propter timorẽ, manifestè est simoniacus. Præterea ex c. nemo. de simonia. Et probatur, quia qui taliter dat, non liberaliter dat, ego est simoniacus. & Cicero 2. Rhetoricorum,{ Cicer. 2. } Qui metu mortis facit, non liberaliter facit. Sed hoc non obstan-{ Rhetori. }te est prima conclusio, ¶ Conferre* spirituale sine respectu ad illud commodum, uel incommodum, timore indignationis, non est simoniacum. Probatur. Talis dat gratis, id est, non pretio aliquo modo, ergo nõ est simoniacus. Probatur, quia ex hoc, quòd aliquis timeret offendere regem, non recipit, aut amittit aliquid temporale. Præterea si quis timore orat, celebrat, confitetur, non est simoniacus, ne qui absoluitur, & tamen hæc sunt maximè spiritualia. ¶ Secunda conclusio, Non* uidetur malum dare spirituale digno ex timore. Probatur eodem modo, quia ne celebrare, ne communicare ex timore, est peccatum. Tempore enim quo aliâs non teneor communicare, aut confiteri, si timore pœnæ impositæ à prælato confiteor, nullum est peccatum. Suppono enim in præsentia, quòd opus ex timore seruili aliâs bonum, non est peccatum, contra Lutheranos. Præterea facere ista ad uitãdum pœnam inferni, non est peccatũ, quia timor etiam seruilis est donum Spiritus sancti, secundum S. Thom. 22. q. 19. artic. 4. & 6. & glos. ad Rom. 3. Præterea incutere istum timorem, ut arguebam, est bonum. Vt si Papa minaretur Episcopo exilium, aut carcerem, nisi dignos promoueat. ergo. ¶ Tertia conclusio,* Idem etiam uidetur inditium de timore mali temporalis, ut uitæ, aut exilii, aut carceris, dum modo hoc non redundet in aliquod commodum temporale, ut sit ex pacto aut aliquo modo per modum pretii, ut tyrannus comminatur Episcopo exilium, nisi Petrum ordinauerit. Probatur eodem modo, quia gratis dat. Præterea, incutiens timorem, non est simoniacus. ergo nec patiens erit. Præterea, si esset lex, quòd Episcopus prouidens indigno soluat decem marchos argenti, lex esset iusta. ergo Episcopus, qui illo timore prouidit digno, non est simoniacus. Præterea, quia tunc talis collator incurreret pœnas excommunicationis, et alias pœnas iuris, & recipiens beneficium teneretur restituere. Hæc autem nec authores contrarii audent dicere, neque est in usu. Probatur consequentia. Nam pœnæ latæ sunt aduersus simoniacos in ordine, aut beneficio absolutè sine distinctione. Præterea, quia in illo capit. Saluator. 2. quæst. 3. ubi Vrbanus Papa latè tradit modos & species simoniæ, nullam mentionem facit de timore. Præterea, si quis nollet conferre digno, nisi timore, quia tamen uolitione conditionata, & uitiosa, hoc non esset simoniacum, sed acceptio personarum, uel aliud peccatum. Et nihilominus uelle dare digno ex timore pœnę, imò ad uitandum pœnam adhuc esset bonum. Si autem talis timor resolueretur ad commodum, aut ad pretium temporale, credo quòd esset simoniacum, ut si princeps daret Episcopo salarium, aut stipendium, & Episcopus timens perdere, uelut de nouo haberet, conferret beneficium, esset peccatum simoniæ. Sed nec hoc uidetur certum, maximè si iste finis sit mediatus, putà uel timeret perdere amicitiam, uel munera Regis, uel sperat fieri amicus. ¶ Ad argumentum ex authoritate Sanct. Thom. respondeo, quòd intelligit de simonia largo modo, & in propria. Fateor enim quòd cùm respectu aliquo temporali fit administratio spiritualium, est peccatum à fine, sed non est simonia damnata à Christo, uel à Petro. Vel dic reuera, quòd Sanct. Thom. in 4. sequutus est opinionem sui temporis, quam postea reliquit in Summa. Imò Sanct. Thom. quæst. 100. suprà, per hoc probat, ut statim dicam, quòd conferre ratione consanguinitatis, non est simoniacũ, quia non est illic emptio, aut uenditio, sine qua non est simonia, sed ne quando fit ratione timoris. ergo nec hoc est simonia, cùm hæc uidetur esse sententia Caiet. in Sũma, tit. de simonia. ¶ Dubitatur, An* collatio spiritualis ratione consanguinitatis sit simonia, Beatus Bonauent. dist. 25. tenuit quòd sic. Et fuit opinio Parisiens. ut recitat Altisiodoren. idem Glos. cap. unico. ubi reprehendit Innocen. 3. Archiepiscopum Mediolan. quòd beneficium cõtulerit in fauorem carnis. Glosa autem hoc dicit esse simoniam. & in capit. nemo. de simonia. dicit, quòd est simonia, si quis ex affectu consanguinitatis admittit impœnitentem ad sacramenta. Maior. dist. 2. q. 3. expressè id habet. Nihilominus est prima conclusio, ¶ Conferre* beneficium intuitu consanguinitatis, non est simoniacum. Hæc est S. Thom. q. 100. art. 5. ad 2. & Altisiod. ubi suprà. Et ratio est, quia gratis dat, & non est emptio, aut uenditio. Præterea si collator est simoniacus, ergo & qui sciẽter eo intuitu recipit, quod nemo dicit, ne talis damnatur ad restitutionem. Imò in cap. nec ecclesia. bene reprehenditur Archiepiscopus. Primum quia retinuit sibi prouentus beneficii, quod contulerat, & hoc cõdemnat tanquam simoniacum. Secundum est, quòd affectu carnali hoc fecisset, & hoc non dicit esse simoniacum, quanquam esset turpe, unde maius argumentum sumitur ex illo cap. quod non sit simoniacum: sed amicitia consanguinitatis est honesta. ergo. ¶ Secunda conclusio, Si* quis conferat beneficium consanguineo aliâs idoneo quantumcunque motus à consanguinitate, non peccat mortaliter. Quod uidetur cõtra Altisiodoren. qui quamuis dicat nõ esse simoniacum, tamen dicit esse mortale. Probatur, Actus ex obiecto est bonus, & circunstantia non est mortalis. ergo ne actus. Sed opinio Altisiodor. est probabilis, quia uidetur notabilis iniuria. Præterea, fundare beneficium pro consanguineis, est licitum. ergo. Præterea, lex de patrimonialibus est licita. ergo. Præterea, dare extraneo ratione nobilitatis, atque alia humana ratione, nõ est mortale. ergo nec ratione consanguinitatis. ¶ Tertia conclusio, Pontifices * parati ad dandum beneficia consanguineis sine deliberatione, peccant mortaliter. Probatur, quia cõmuniter omittunt digniores, imò plurimi, qui non sunt digni, & saltem tales Episcopi gerunt propositum conferendi consanguineis qualescunque sint. Et præterea est magnum scãdalum in ecclesia, & quidem dant pluribus occasionem dandi indignis. ¶ An * cõferre beneficia propter preces principaliter est simonia? Glossa in c. ordin. 2. quæst. 1. dicit esse simoniã, saltẽ si preces sunt per se. Et probat ex illo c. ubi Greg.{ Gregor. } quartꝰ dicit, ordinationes in p̃tio, uel prece, uel obsequio factas, esse falsas. Et eadem quæst. c. si non multi. expressè dicit, quòd in ordinationibus pecuniam quidem non recipiunt, sed summa in fauorem, aut gratiam, aut laudem aucupantur, gratis acceperunt, & non gratis dant. Et in c. Saluator. 1. quæst. 3. dicitur, quòd munus linguæ, uel pecuniæ, uel obsequii facit simoniam. Sed Inno{ Innocent. }cent. c. ne tuam de ætate & qualitate. dicit, quòd quomodocunque interponantur preces, siue pro digno, siue pro indigno, si non interueniat aliud temporale, non est simonia. Quem sequitur Cardin. ibidem. Et idem Hostiens. licet sit turpe, & quasi simoniacum. &{ Hostiens. } Panorm. eod. cap. tuam. dicit, quòd in eodem casu, in quo glossa dicit esse simoniacum, non est simonia, nisi quis intendat obligare collatorem. Adria. tamen in suo quotlib. sequutus{ Adrian. } glossam dicit, quòd inducere preces, ut collator tanquam fauorabilis accipiat, est simoniacum, & collatio simonia, etiam si sunt pro digno, & in beneficio simplici. Et probat, quia in dicto. c. tuam. tradunt doctores, ꝙ qui propter adulationẽ dat, est simoniacus. Præterea, quia talis pluris æstimat precem, quàm pecuniam, & fauorẽ, quàm pretium. Et addit Adri. hanc esse opinionem theologorum, ut S. Tho. & Duran. Idem habet Maior q. 3. & Palud. Imo addit, si est paratus dare uni, & propter preces det digniori, est simoniacus. Hoc uidetur concedere Syluest. eodem tit. §. 13. dist. 16. Non re{ Syluest. }fert, inquit, quantum ad Deum, an pro digno sint preces, uel pro indigno, licet quo ad ecclesiam referat. Et idem expressè tenet Durand.{ Durand. } d. 25. q. 4. ubi dicit, quòd siue preces fiant pro digno, siue pro indigno, si principaliter mouetur collator fauore rogantis, quantũ ad Dei iudicium, simoniam committit propriè capiendo, atque etiam incurrit pœnam iuris. Idem dicit Palud. q. 5. art. ult. Idem uidetur habere Armacha. lib. 10. art. 18. & S. Tho. dist. 25. quæst. 3. art.{ S. Thom. } 3. dicit enim, quòd quicunque dat spirituale pro temporali cõmodo, est simoniacus. Idem uidetur habere 2. 2. quęst. 100. art. 5. ad 3. Temporale autem commodum, inquit, uel est ex parte animæ, sicut amicitia, uel fauor aliquis. Et ad tertium dicit contra canonistas, quòd si collatio fiat propter preces ad habendum fauorem, uel amicitiam, aut laudem, uel ut uitet pericula: manifestè, in quit, est simoniacus, siue pro se, siue pro alio, siue pro digno, siue pro indigno. Nec uidetur discessisse ab hac sentẽtia 2. 2. ubi suprà, ubi uidetur idẽ sentire. Et ratio eius est, quia fauor, uel amicitia humana, aut laus est æstimabilis pretio, & per consequens cadere potest sub ratione emptionis & uenditionis. Sed bona uenia tantorum uirorum in hac parte libentius sequerer sententiam canonistarum, & ideo respondeo probabiliter per conclusiones. ¶ Prima conclusio, Illicitũ * est conferre spiritualia ad captandum quodcun commodum non spirituale, siue digno, siue indigno, ut ad captandum amicitiam, laudem, fauorem. Ista est omnium doctorum: & satis probatur ex dictis in cap. Saluator. & in c. nemo. & in c. sunt & nonnulli. & quia uidetur esse cõtra dictum Domini, Matt. 10. Præterea, quia omnes rationes, quæ fiunt contra simoniam pecuniarum, uidentur procedere contra istam. Primo, quia facit iniuriam rebus sacris, tam uili eas æstimando. Præterea, quia hac uia ecclesiæ bona uenirent ad potentiores, & non ad meliores. Præterea, quia sunt bona communia, & per consequens est acceptio personarum distribuere per fauores, & amicitias humanas. ¶ Secunda conclusio, Nescio* an hoc ipsum sit mortale, si aliàs collatio fiat digno. Probatur, Nam stando saltem in iure diuino, sperare, aut optare laudem humanam, aut fa uorem ex aliis actibus spiritualibus, ut ex prædicatione, celebratione sacrificii, & collatione sacramentorũ, ne uideo cur ista condemnentur de mortali, cùm solum uideatur uana gloria, quæ est de numero uenialium. Dixi, stando in iure diuino, quia fortè ecclesia uoluit ita expressè prohibere. ¶ Tertia conclusio, Non * puto hoc peccatum esse propriè simoniam. Dico propriè, quia Dominus nõ condemnauit, aut beatus Petrus, ne condemnatur ab ecclesia. Hanc puto esse sententiam domini Caietan. in Summa, uerbo, simonia, notabili quinto, ubi dicit, quòd triplex est muneris genus, ab obsequio, à lingua, à manu, ad hoc ut simoniam constituat punitam ab ecclesia, exigitur, quòd pretii rationem habeat, & propterea si laus, adulatio, preces non per modum laudis, adulationis, pretii, concurrant, quantumcunque sint nephariæ, carnales, & pro indigno, & efficaces: ita quòd inducant prælatum ad donandum beneficium, ad conferendum ordinem, simonia propriè non incurritur, quia uerè nulla est hic emptio, aut uenditio. Et primò contra distinctionem glossæ arguitur, nam certè si fundere preces per se est simoniacum, ut ipse dicit, ergo & pro alio: & si pro digno, ergo & pro indigno. Præterea, administratio aliorũ spiritualium propter fauorem, & gratiam consequendam, non est simoniacum, & hæc sunt maximè spiritualia, quàm officia ecclesiastica. ergo neque collatio beneficiorũ. Præterea, secundum illud essent simoniaci, qui etiam post factum laudarent, aut fauerent alicui ratione prædicationis, aut alterius ministerii spiritualis, quod nemo concederet. Præterea, si quis offerat sacrificium propter consequendam salutem spiritualem, uel potius temporalem, uel pro fructibus terræ, nullo modo esset simoniacus, quare ergo propter fauorem aut laudem? Præterea, tales non incurrunt pœnas simoniacorum, ne tenentur ad restitutionem. Vnde Palud. ubi suprà{ Palud. } dicit, quòd qui consequutus est beneficium propter preces carnales à se uel ab alio interpositas, si est dignus, non tenetur restituere, sed debet pœnitere de corrupta intentione. Ex quo patet, ꝙ irrationabiliter idem ipse dicit, quòd si est indignus, debet resignare, quia certè nihil facit ad simoniam, an collatio fiat digno, uel indigno, neque est mihi uerisimile, quòd ecclesia in hac materia uoluerit de nouo aliquid prohibere, præterquã quòd Christus prohibuit. Imò in d. c. Saluator. 1. quæst. 3. ex illo Matth. 10. Vrbanus Papa probat triplex munus, scilicet, à manu, à lingua, ab obsequio esse simoniã, unde nihil de nouo uidetur constitutum. ¶ Quarta conclusio, Si* preces, uel fauor, uel laus resoluerentur tanquam pretium in aliquod tẽporale, clarum est, quòd esset simoniacum. ut si Pontifex pro collatione beneficii ecclesiastici exigeret fauorem apud principem ad consequendam dignitatem temporalem, aut reditus consanguineis suis, aut laus ad consequendam pecuniam, uel aliquid simile. Et patet, quia nil refert quod pretium detur mediatè uel immediatè pro re spirituali. Hæc est Innocent. & Cardina. ind. c. tuam. de ætate & qualitate. ¶ Quinta conclusio, Si * preces, fauor, uel laus, aut amicitia deduceretur in pactum, fortè esset simonia, quamuis hoc non habeo pro certo. Sed uidetur, quia tunc cederent per modum pretii. Et ita uidetur sentire Caietanus ubi suprá. Totum hoc confirmatur de consanguinitate, timore, precibus, quia ista essent simonia. Omnis acceptio personarum, imò omnis inordinata distributio spiritualium, esset simonia, quia semper fit ex aliquo motiuo, & non spirituali. Ad authoritatem S. Thom. respondeo, quòd intelligit, cùm preces, & alia interueniunt, sicut in 4. & 5. conclusione dictum est. Et in summa puto, quòd temporale in materia de simonia solum intelligitur quod est subiectum auaritiæ. Nam peccata multa solent contingere in administratione spiritualium. Sed in hoc erratum est, quòd uolunt de peccato facere simoniam in hac materia. Itaque simonia est dare, uel accipere aliquid spirituale pro bono aliquo utili, hoc est, facere quæstum de spiritualibus. Præterea, dico de munere ab obsequio per conclusiones. ¶ Prima conclusio, Cum* obsequium est pecunia æstimabile, ita quòd tandem resoluitur in commodum temporale, pro tali obsequio conferre officium ecclesiasticum est simoniacum. Verbi gratia, Si Episcopus releuatur à salario ministrorum, quod aliâs erat daturus, & ea ratione dat beneficia, simoniacus est. Hæc propositio uidetur nota, quia nihil uidetur referre, an pretium temporale mediatè uel{ Aristotel. } immediatè interueniat. & ut Aristot. dicit 3.{ 3. Ethic. } Ethicorum, quidquid pecunia est æstimabile, pecunia uocatur. Et confirmatur de consanguinitate, timore, precibus, quia si ista essent simoniaca, omnis acceptio personarum, imò omnis inordinata distributio esset simoniaca, quia semper mouetur ex aliquo motiuo, non spirituali: & certum est, quòd Episcopus in tali casu non gratis dat, & ministri uolunt cum simonia donum Dei pecunia, id est, pecunia æstimabili possidere. ¶ Secunda conclusio, Si non adsit pactum expressum, uel tacitum, non puto incurrere pœnam iuris, neque esse obnoxium restitutioni, sed esset simonia mentalis, quia releuatur à restitutione. unde in capitulo mandato. extra. de simonia, non condemnatur. Nescio tamen an excusatur à pœna iuris & restitutione, quando inter alias conditiones prælatus hoc etiam addit familiari futuro, habens intentionem prouidendi, Dabo tibi in beneficiis us ad centum ducatos, uel dabo tibi salarium quinquaginta aureorum, quousque dedero tibi beneficium centum aureorum, ita quòd alia ratione alius nõ iret in obsequium & famulatum Episcopi. hæc inquam uidentur malè sonantia, & certè periculosa: quia certè si talis Episcopus illis uerbis alliceret, quanquam donaret equum, non excusaretur à simonia. ergo si petens salarium illa conditione inducit ad remittendum, non uidentur excusari tales. ¶ Tertia conclusio, Præstare* obsequium ad consequendam beneuolentiam Pontificis, ut illa ratione posset consequi quis beneficium, quamuis credam esse illicitum, si tamẽ absit quodcun pactum, & obligatio, nõ est simoniacum, quia tale obsequium non interuenit per modum pretii. Et hoc intelligo, etiam si hac ratione releuetur Episcopus à salariis pecuniariis, & postea beneficium conferat: itaque postea conferat, tanquam ex beneuolentia, & nõ tanquam ex obligatione. Sicut etiam dare Episcopo munera ad consequendam beneuolentiam cum spe consequendi ecclesiastica beneficia cum tali beneuolentia, uel ex tali beneuolentia, turpe quidem & nepharium est, sed non simoniacum. Vtra conclusio uidetur ex mente Caiet. ubi suprà: dixi uerò, quòd est illicitum quærere hac ratione beneuolentiam: quia si uellet esse familiaris, ut cognosceret facultatem, & idoneitatem eius, uel quia Episcopus etiam cõuenienter dignitates non dabit, nisi familiari, non uidetur illicitum. ¶ Dictum est utcun de peccato simoniæ in genere. Nam determinare casum in particulari, esset conatus laboris immensi: quanquam ex potioribus, & ex quibus explicatio aliorum possit haberi, aliquid dicemus. Sed prius, quia dictum est, ꝙ simonia ex aliqua parte dependet ex iure positiuo, & maximè ex authoritate summi Pontificis. ¶ Dubitatur utrum* summꝰ Pontifex possit esse simoniacus. Et uidetur ꝙ nõ, quia saltem beneficiorũ & officiorum ecclesiasticorum ipse est dominus, sicut domini Iuristæ dicunt quòd potest conferre pro suo arbitrio, ne tenetur dare gratis. Nam una ratio, quæ affertur contra simoniacos, est, quia uendunt quod suum non est, quæ ratio non procedit contra Papã. Duran. ubi s̃. dicit, quòd in quocun casu alius esse simoniacus, similiter summus Pontifex esset. Quem sequitur Pa{ S. Thom. }lud. ubi suprà. & S. Tho. in 4. ubi suprà, quæst. 3. artic. 3. ad secundum, sine distinctione dicit, quòd opinio, quæ dicit Papam non posse esse simoniacum, esse erroneam, sed quòd potest esse simoniacus sicut alius homo. Syl. §. 4. post{ Syluest. } Anto. de Bu. & Hostiens. dicit, ꝙ Papa potest{ Anto. de } esse simoniacus in his{ But. }, quæ de se sunt simoniaca. Ratio canonistarũ, & theologorũ tenẽtium{ Hostiens. } illam opinionẽ, est, ꝙ leges non obligãt legislatores, ff. de legi. uel principes. & 6. q. 3. c. cuncta. Panor. 1. de simonia, & Cardi. Respondeo per cõclusiones. ¶ Prima conclusio, In* simonia quæ est iuris diuini, æquè uel grauius potest Papa esse simoniacus, sicut aliꝰ homo. Hęc nota est, quia nõ est supra ius diuinũ. In his autẽ quæ nõ sunt uerè spiritualia, sed sunt annexa spiritualibꝰ solùm iure humano, Papa posset ex rationabili causa sine uitio simonię cõferre pro temporalibus. Hæc probata est suprà, quia nil habent spiritualitatis, ut officiũ hospitalitatis, uel procuratoris, ut suprà expositum est. Et idem uidetur de officio Sacristę, & fortè de sepultura, & de aliis huiusmodi, quæ profectò pauca sunt, & in illis quandocũ alius esset simoniacus. Si Papa sine rationabili causa faciat contractum aliâs simoniacum, grauiter peccaret. Hæc probatur, quia ut Sanct. Tho. probat{ S. Thom. } 12. q. 96. art. 5. princeps est solutus suis legibus quo ad uim coercitiuam, sed non quo ad uim directiuam, & est subditus legi, ex æquitate naturali, ut habetur, extra. de constitutione, c. cùm omnes. Quisquis ius in altero statuit, ipsi eodem iure uti debet, ut Sapiẽtis dicit authoritas, Patere legem, quam ipse tuleris. Atque etiam improperantur, qui dicunt, & non faciunt, quia aliis onera grauia imponunt. & ipsi nec digito uolunt ea mouere, ut dicitur Matt.{ Matth. 25 } 25. Vnde, inquit Sanct. Tho. quãtum ad indi{ S. Thom. }cium princeps non est solutus à lege. & dixi grauiter peccare: quia fortasse neque à mortali excusatur, & quia uendit non sua, & ratione scandali, & ratione iniuriæ, quam aliis facit, cogendo ad ius, quod ipse tenere non uult. Et idem iudicium de omnibus aliis, quæ sunt iuris positiui. Vnde qui sine causa rationabili petunt dispensationes à Pontifice, dato quòd adepti sint dispensationem, fortè excusantur, non tamen excusantur malè petentes, & quia Pontificem inducunt ad peccandum, quamuis Doctores dicant, quòd circa ea, quæ sunt iuris positiui, Papa posset peccare alio peccato, scilicet acceptione personarum, uel auaritiæ, non autem simoniæ. Videtur tamen, quòd illud sit peccatum simoniæ. Nam sicut peccaret peccatum intemperantiæ, si sine rationabili causa non ieiunaret, aut duceret uxorem, quæ sunt de iure positiuo. licet huiusmodi propositiones teneat glossa in cap. ex parte. Antonius de Butr. & Ioan. de Imola, & Cardin. in c. 1. de simonia. Vnde est corollarium, Eodem modo potest Papa dispensare rationabili causa cum aliis in his quæ sunt simoniaca iure positiuo, & circa spiritualia, unde posset dare facultatem cõmutandi sine noua licentia. ¶ Sed ex primo dubio de obsequio oritur dubium, Vtrum * hoc ipsum, scilicet sperare beneficium spirituale ex officio temporali, sit simoniacum. Ad hoc respondent Doctores, quòd sperare principaliter est simoniacũ, sed sperare minus principaliter, non est simoniacum. Sed parum expedit, quòd sit principaliter, uel minus principaliter. & ideo melius est ut distinguatur, mediatè, uel immediatè: quia si immediatè per obsequiũ uult habere beneficiũ, simoniacum est. Si autẽ uult consequi beneuolentiã, ex qua possit habere beneficium, nõ est simoniacum. ¶ Dubitatur, An* promittere spiritualia, sit simonia. Dico, quòd nõ, licet sit malè factum. sed circa hanc disputationem de simonia iuris diuini potissima difficultas est, quæ sunt illa, in quibus est spirituale de iure diuino, & quæ in quibus de iure positiuo. Vt inde intelligatur in quibus Papa potest dispensare, aut non, Et in primis est controuersia de beneficiis ecclesiasticis, an sint spiritualia ex sua natura, an solum de iure positiuo, & per consequens an uendi possint sine uitio simoniæ. ¶ De qua quæstione sunt conclusiones. Prima cõclusio, * In beneficiis uniuersaliter simonia est de iure positiuo, & per consequẽs Papa potest uendere sine rationabili causa, & sine uitio simoniæ, uel ex rationabili causa, & sine peccato. Hæc glossæ in. c. ex parte. de officio delegati, & Antonii de Butr. & Imol. & Cardin. c. 1. de simonia. Pro ista opinione arguitur, Quia in omni beneficio sunt simul spirituale, & temporale, ubicunque hæc duo inueniuntur, potest uendi ratione temporalis, dum modo non pluris uendatur, ut patet de calice, uestibus, sacris. ergo præbenda, quæ habet reditus, potest uendi secundum iustam æstimationem temporalis reditus, dum modo gratis detur quod spirituale est in ipso beneficio. Et cofirmatur. Quia quod hoc temporale sit annexum huic spirituali, solum est de iure positiuo. ergo Papa poterit uendere, ac si non esset annexum, imò usque ad Vrbanum primum Ecclesia dicitur habuisse reditus. Præterea probatum est spirituale esse annexum temporali, & hoc non obstante, illud temporale potest uendi, ut patet extra. in c. seruire, & ex cap. ex literis. ergo simili ratione temporale adiunctum spirituali, in præbenda uendi poterit adiunctum cum spirituali. Verum hæc argumenta solum uidentur procedere de simplici præbenda, ut canonicatu, aut patrimonio, in quibus nil uidetur spiritualis propriè, cùm ne habeant claues, ne administrationem sacramẽtorum. ¶ Secunda opinio sequitur aliud extremum, ꝙ omnis simonia in beneficio ecclesiastico est prohibita iure diuino, & per consequens uendi non potest sine uitio simoniæ. Hæc est opinio theologorum, de qua statim plura. ¶ Tertia opinio sequitur uiam mediatam, scilicet quòd in beneficiis habentibus administrationem ordinis, uel executionem clauium, simonia est de iure diuino, & per consequens Papa non eximitur ab illa, neque alium eximere potest. In aliis autem non habentibus talem administrationem, aut executionem, simonia solũ est de iure positiuo, & sic Papa poterit illa uendere sine uitio simoniæ, aliâs flagitiosè peccat. ut de canonicatu primo modo, & si qua sunt alia similia. Hæc est Panormit. cap. 1. de simonia, & in receptione. capit. ultimo, de simonia. ¶ De hac quæstione sit prima conclusio contra Panormi & Hostiensem, Non* minus est simonia uendere canonicatum simplicem, quàm beneficium cum cura animarum. Probatur, Nam si uenditur officium, ita est spirituale, sicut aliud: si autem temporale, non est magis temporale reditus simplicis præbendæ, quàm beneficii habentis curam animarum. ergo par ratio est de utroque. Antecedens autem pro prima parte probatur, in qua est difficultas, quia clericatus est res spiritualis: quia quamuis sit ex institutione Ecclesiæ, nihil aliud est, quàm adeptio ad administrandum populo, & sacrificiis diuinis. Et Sanct. Thom. 2. 2. quæst. 100. articulo 4. ponit clericatum inter spiritualia, præbenda autem datur clerico, quia clericus est primo ratione officii clericalis, & ex illo habet ius capiendi fructus præbendæ, quod etiam ius non potest esse, nisi spirituale, cùm fundetur in officio clericali, ratione enim illius officii debetur illi sustentatio à populo de iure diuino, iuxta illud 1. ad Corinth. 9. Qui altari seruit, de altari uiuere debet: unde sequitur quòd tam spirituale est officium clericale, & ius recipiendi fructus in simplici præbenda, sicut in episcopatu: & sic nulla uidetur differentia inter beneficium simplex, & cum cura animarum. Præterea, ita est de iure positiuo subdiaconatus, sicut simplex clericatus: ergo si propter hoc licet uendere præbendas annexas clericatui simplici, licet uendere pæbendas subdiaconatus, si quæ sunt, ut si esset præbenda assignata subdiacono pro officio suo, quod habet. ¶ Secunda conclusio, * Papa non potest uendere sine uicio simoniæ ex quacunque causa quodcunque beneficium ecclesiasticum. Probatur, quia in beneficio non reperiuntur nisi tria, officium, ius recipiendi, & ipsi fructus. Papa autem non potest dare secundum, nisi per primum, quia non competit ius recipiendi, ut dictum est, nisi ratione officii: sed tam primum quàm secundum est spirituale bonum. ergo Papa non potest illa uendere. Hanc habet Palud.{ Palud. } 4. distinct. 25. & Armacha. libro decimo, capi{ Armach. }tulo 16. & Adrian. quotlib. 9. & Caieta. opu{ Adrian. }sculo proprio de Simonia: qui hoc modo ar{ Caietan. }guunt, Magis spirituale est actus eligendi Episcopum, qui tamen spectat ad canonicos: & præterea, quia non est minus spirituale officium Canonici quamuis sit de iure positiuo, quàm si esset de iure diuino, sicut non est minus spirituale officiũ subdiaconatus de iure positiuo, quàm sacerdotii de iure diuino. sed si canonicatus esset de iure diuino, uendi non posset. ergo neque & nunc Præterea, quia in canonicatu tria inueniuntur (ut dictum est) clericatus, siue officium, ius recipiẽdi fructus, & ipsi fructus: quæro utrum canonicus habuit officium gratis, uel pretio. si secundum, est simonia. Quæro & de secundo, scilicet de iure recipiendi fructus. Aut habetur gratis, uel pretio. si secundum, est simonia, quia ut probatum est, etiam est ius spirituale, quia ex ratione officii spiritualis, sicut etiam ius decimarum in nouo curatu est spirituale. si autem papa hoc gratis dedit, iste iam tenet titulum, & dominium præbendæ, & hoc sufficit ad recipiendum fructus, neque est ibi aliud, quod papa possit uendere. Vnde est implicatio, quòd papa gratis det, quod est spirituale in præbenda, & uendat quidem temporale. & in hoc consistit ratio huius simoniæ. Et confirmatur. Nam papa non habet maiorem titulum ad fructus præbendarum, quàm ecclesia. sed ecclesia non habet nisi ius spirituale, scilicet ratione administrationis spiritualis. ergo neque papa: ergo nihil habet, quod possit uendere. Et similis calumnia uidetur esse, si quis diceret, Ego do tibi gratis titulum ac dominium ad fundum, sed uendo tibi fructus. si enim habeo ius ad fundum, fructus sunt mei. Præterea, si fructusctus essent annexi canonicatui, iure diuino, sicut in ueteri testamento, non possent uendi. ergo neque nunc, quia non minus est officium spirituale clericorum, quàm erat Leuitarum. Panormita. arguit pro ea parte, quę est in hac sententia. Nam in capi. ex diligenti de simonia dicitur, quòd præstatio iuramenti pro beneficio acquirendo, diuinis, atque humanis legibus contraria esse dignoscitur. ergo papa non eximitur ab illo iure. Præterea, si papa potest facere. ergo dare facultatem aliis potest: quod omnino esset absurdissimum. sed totus iste error emanauit, quòd isti crediderunt, quòd illa, quæ sunt iuris positiui, non sunt uerè spiritualia, in quo uehementer erratum est. sicut enim spiritualis consecratio ecclesiæ, aut consecratio sacerdotis, benedictio aquæ, absolutio sacramentalis, non sunt temporalia, sed spiritualia. ita licet beneficium canonicorum sit de iure positiuo, est ita spirituale, sicut officium sacerdotis: quod contradicere est erroneum. Papa enim non potest uendere spiritualia bona beneficiorum sine titulo spirituali, quia non est dominus, ut ait Sanctus Thom. 2. 2. quæst. 100. Et probat Palud. Nam fundatores non reliquerunt bona illa papæ, sed ministris solùm, neque spectat aliud ad papam, quàm prouisio ministrorum. Hæc uidetur contra Adria. ut infra dicetur. si tamen papa sine titulo spirituali de facto uenderet, non esset simonia, similiter ac si rex uenderet illas, neque uenditio teneret. Non negamus tamen, quin papa pro communi utilitate ecclesiæ posset uendere, uel aliter transferre fructus, uel partem illorum, quia etiam de bonis clericorum potest disponere tanquam administrator. Ad argumenta in contrarium. Ad primum respondetur primò, quòd differentia est clara, quia in calice, aut in argento potest aliquis habere ius ad illud temporale, & non ratione spiritualis: non ita autem est in beneficio, ubi ad temporale non potest esse ius, nisi spirituale (ut declaratum est) Ad confirmationẽ negatur consequentia: quia licet sit annexum de iure positiuo, tamen annexum est debitum, sola ratione spiritualis. Ad aliud de iure patronatus respondetur, quòd differentia est clara, quia in patronatu spirituali sequitur ipsum temporale. econtrario autem in beneficio temporali sequitur spirituale. & hæc de beneficiis, & officiis, in quibus est aliquid spirituale. Si quæ tamen sunt, quæ re uera, ut suprà dictum est, nullum continent officium spirituale, de quibus fit mentio in dicto capit. Saluator. non negamus, quin uendi possint sine uitio simoniæ, ut officium, & præbenda in hospitali, imo & cathedra in uniuersitate, & alia similia: quia ista ad nihil spirituale ordinantur, & laicis possunt concedi. Ex quo sequitur, quòd* omnes præbendæ militares, quas commendas uocant, possunt authoritate papæ uendi pro temporali sine uitio simoniæ. Nam licet sint annexæ religioni, & religiosis, non tamen ratione officii spiritualis, sed pro officio militari. Ex quo iterum sequitur, quòd * neque ex authoritate papæ possunt commutare commendam pro beneficio. Patet, quia commenda est merè temporalis, sicut stipendium ducis in bello. Adria. in quotlib. 9. ad quintum principale, dicit, quòd opinio, quę dicit, quòd papa in uenditione beneficiorum, non est simoniacus, uerissima est, quando intendit uendere ius recipiendi fructus, non mediatè aliquo officio spirituali. Contraria tamen opinio habet uerum, quando intendit uendere mediante aliquo officio spirituali. Et inquit, quòd papa hoc potest facere, quòd non mediante aliquo officio spirituali possit uendere præbendam, quia iura non possunt eum impedire. secus de prælatis inferiobus, & sic concedit, quòd authoritate papæ potest aliquis commutare beneficium pro officio temporali, scilicet notariatus, quod intelligitur, quòd papa dat illis præbendam temporalem pro officio illo, & non ius spirituale. Sed probatur quòd hoc sit falsissimum. Nam quæro si papa uendidit Petro ius recipiendi fructus præbendæ, & non mediante aliquo iure spirituali, quare canonicus tenetur dicere officium diuinum, uel interesse in choro, quia papa non potest obligare ad hoc sine stipendio. Præterea, talis non faceret fructus suos, si non diceret officiũ diuinũ, ut decretum est in concilio Lateran. sub Leone decimo. ergo fructus debentur ratione officii spiritualis. ergo papa non dedit nisi illo titulo. Sequitur quæstio particularis de pensionibus. dubium, An* circa illud contingat simonia, si permutentur cum bonis temporalibus, ut cũ redemptione pensionum. Et uidetur quod sic, quia est beneficium ecclesiasticum. ergo circa illud potest cadere simonia. Præterea, uel illud est temporale, uel spirituale: si spirituale, ergo non habet æstimari, aut redimi pecunia. si temporale, ergo non licet commutare beneficium pro pensione. Cuius tamen oppositum usus obtinuit. Caietanus{ Caiet. } in summa in uerbo de simonia, respondet, quòd ius annuæ pensionis est merè temporale. Quod probatur ex duobus. Primum, quia solos fructus beneficii ecclesiastici respuit. nam pensio non est beneficium spirituale, propriè loquendo, sed totum beneficium est illius, qui pensionem soluit. & secundò, quia solet laicis concedi, sicut ait S. Thom.{ Thom. } 2. 2. quæst. 100. articu. 4. ad tertium, quòd cùm papa concedit decimas, non concedit ius secundùm quod talis pensio potest licitè redimi certa summa pecuniæ. Maior in 4. distin.{ Maior. } 25. ad quartum dicit, quòd pensio non est aliquid temporale, sed est beneficium. sed glossa in c. cum inde constitutione. uidetur dicere, quòd ubi præbendæ non est annexum spirituale, uidetur quod sit aliud temporale, & uendi, & redimi posse. Adria. in illo quot{ Adria. }lib. 9. ad quintũ, publicè admittit, quòd pensio est tẽporalis, & per consequens quòd nullo modo authoritate partium potest cõmutari beneficium pro pẽsione. Sed authoritate papæ potest, imo posset fieri pro nuda pecunia. Nam secundùm eius imaginationem, illa pensio datur pro prębenda temporalis beneficii, & nullo modo pro aliquo iure spirituali. & quia nullus inferior papa potest conferre temporale beneficium nisi mediante spirituali, ideo neque dominus beneficii, neque episcopus, potest dare beneficiũ pro pẽsione. Certè res uidetur dubia & fortasse ista cõmutatio pensionum non est ita tuta, sicut omnibus uidetur. sed utcunque respondeo per conclusiones. Prima cõclusio, Pẽsio* quæ assignatur alicui super beneficium alterius, ratione alicuius ministeri spiritualis, licita est & honesta, sicut ratione adiutorii & subsidii: ut cùm episcopo titulari assignatur certa pensio super episcopatum alterius, ut adiuuet ad exercendum episcopalia. Ista conclusio est nota. nam datur stipendium iustum pro administratione spirituali. Et eodẽ modo posset assignari presbytero ut ferret subsidium pastori parocho seni, aut aliâs inualido, ad administrandum sacramenta. unde sequitur quòd talis pensio redimi nõ potest pecunia, non solùm transactione partium, sed neque authoritate papę, ut suprà probatum est, quia est uerum beneficium. Secunda conclusio, Habens* beneficium, cui per aliquod tempus ministrauit, licitè potest authoritate papæ cedere beneficio, retenta certa pensione super beneficium, & sine quocunque onerali officio spirituali. Hæc probatur, quia quandiu inseruiuit beneficio, honestum est, ut pro præterito ministerio, etiam in futurũ consulatur, & propitietur ei, & detur sustentatio, si postea nõ potest commode ministrare. Adhuc est uerum de illo, Dignus est operarius mercede sua. Eadem ratione uidetur, quòd talis pensio non sit uendibilis: quia ius ad illam est mediante officio spirituali, neque est minus spirituale, quàm si sit pro ministerio futuro. Sed etiam potest dici contrà, quia est merè temporalis, nam datur tanquam alimentum, & non remanet obligatus ad aliquod officium spirituale, unde est tertia conclusio. Papa* non potest dare alicui pensionem aliquam super beneficio ecclesiastico, qui nullum ministerium neque temporale, neque spirituale conferat in ecclesia, uel alio pio titulo. Hæc probatur, quia papa non est dominus, sed dispensator, & illud esset dissipare. Præterea, nam in hoc faceret iniuriam populo, & ministris: populo quidem, quia cogeret soluere beneficium & stipendium nullo titulo debitum, cùm tamen nullum aliud titulum possit habere ecclesia ad bona laicorum, nisi quòd quia dominus ordinauit, quòd qui euangelio seruiunt, de euangelio uiuant. 1. ad Corin. 9. quod fieret, si{ 1. Corin. 9. } decimas ministris ecclesiæ debitas pro ministerio aliis otiosis distribueret. Dico autem, sine ministerio, uel alio pio titulo, sed solùm pro suo arbitrio. Confirmatur, Nam non est dubitandum, quin papa possit errare, & peccare in distributione beneficiorum ecclesiasticorum: sed iste uidetur error manifestus, ut bona ecclesiastica, quæ sunt ministrorum, & pauperum, aliis distribuantur nullo titulo. ergo tales distributiones sunt iniustæ non minus, quàm si quis pro quotidiano sacrificio legaret perpetuos reditus, atque papa illos assignaret alicui, qui neque sacrificaret, neque aliud pium officium conferret. Quarta cõclusio, Non* uidetur irrationabile, ut papa det clerico pensionem aliquam in alieno beneficio, solùm quia clericus est. Probatur, quia si clerici certo numero, & nõ ita sine discrimine, & passim ordinarentur, rationabile esset, ut ecclesia sustẽtaret ministros suos de quorum numero sunt omnes clerici. maximè quia aliâs non haberent unde honestè uiuerent, sed talis pensio etiã uidetur quòd esset uerum Beneficium, quia titulus esset uerè spiritualis scilicet ratione ministerii, quia talis clericus uel impendit, uel adeptus est impẽdere, & per consequens non uidetur quòd talis pẽsio possit uendi. Quinta conclusio, Vtcunque * iusto, siue iniusto titulo papa alicui concedat pẽsionem sine obligatione ad aliquod ministeriũ spirituale, neque ratione alicuius tituli spiritualis, talis pensio est merè temporalis, quia secundùm se est tẽporalis, neque est annexa alicui spirituali, postquam ius ad illam non est spirituale. ex quo sequitur, quòd uendere, aut redimere talem pensionem, non est simoniacum pretio quolibet temporali. Sexta conclusio, Si quis* contulit, aut permutauit beneficium pro pẽsione, etiam authoritate papæ nullo modo possum intelligere quomodo talis pensio possit uendi, aut redimi pecunia, neque sufficio soluere argumentum superius factum. Aut enim talis pẽsio est spiritualis, aut temporalis. Si spiritualis, redimi non potest: si temporalis, permutari cum beneficio non potest. ergo talis pensio non potest cadere sub emptione aut redemptione. Vnde commentitium puto quod dicit Adrianus, quòd authoritate papæ possit permutari pensio cum beneficii præbenda, secludendo ipsum spirituale, quia (ut suprà probatum est) papa non potest dare illud temporale, nisi propter illud spirituale. Imò neque dat, quia nunquam dat ius ad illud temporale, nisi ratione tituli & officii spiritualis. Dico tẽporale, quod est in beneficio, unde cõmutari pro pensione non potest. Confirmatur. nam si quis obtinuit beneficiũ quia dedit pensionem, si postea nõ dicat officium canonicum, non facit fructus suos, ut determinatum est in concilio Lateranensi, sub Leone decimo. ergo signum est, quòd talis non ha bet titulum ad fructus beneficii, nisi ratione officii spiritualis. Fictitium ergo est & sophisma, quòd ille permutauerit quod temporale erat in beneficio pro pensione. Sed eodem modo permutauit sicut pro alio beneficio. neque de hoc est dubium. Itaque non uideo quo modo alterum cum altero possit stare, ut beneficium mutetur pro pensione, & iterum pensio pro pecunia. Et Adria. bene consequẽter concedit, ꝙ sicut à principio est facta permutatio beneficii cũ pensione, poterit fieri cũ pecunia authoritate pape. Confir. iudicio meo uehemẽter, ꝗa quod permutatur ab initio, nõ poterit fieri cũ pacto redẽptionis pensionis, ut etiã fatetur D. Caiet. Neque quisquã alius negat. Ex hoc sic arguitur, Vel in illa permutatione permutatur tẽporale uel spirituale. Si spirituale, ergo permutatio pro pensione temporali est simoniaca. Si tẽporale, ut dicit Adria. ergo ne pactum de redẽptione erit simoniacũ, cùm nihil spirituale interueniat. Septima conclusio, Quāamcun* pensionẽ papa imponat, uel ex officio suo, uel ad supplicatione alterius, quę nõ sit causa permutationis, & sine obligatione ad aliquod officium uel ministeriũ spirituale: omnis, inquã, talis uendi potest & redimi sine simonia. Ista patet ex superioribus, quia talis pẽsio est purè temporalis. Diximus autem sine simonia, quia nõ dubito, quin talis negotiatio sit uitiosa, & præstãs magnas occasiões ad fraudes simoniacas. Vnde est corollariũ, Habentes tales pensiones temporales nõ tenentur ad officium canonicũ. Hoc corollariũ uidetur clarum. nã si pensio est tẽporalis, nõ est beneficiũ ecclesiasticũ. Et hoc ꝓfectò in hac materia absurdũ est, ut nõ possimus aliter istos pensionarios absoluere à uitio simonię, nisi excusando eos à quocũ officio & ministerio ecclesiastico. Ex quo iterũ seꝗt̃, ꝙ nullo iusto ti. possidẽt tales pẽsiones, at adeo si istę redẽptiones pẽsionum non redigerent nos ad istas angustias, non pateremur perplexitatem, sed simpliciter diceremus pensiones esse uera beneficia, quæ dantur clericis ratione officii: & sic tenentur ad officium canonicũ, quod multo honestius esset in põtifice, & possessoribus pensionum. 
 
 SECVNDA PARS RELECTIONIS De pœna simoniacorum. SVMMA. -  1 Accipiens aliquid temporale ratione contractus simoniaci, an teneatur restituere quicquid simoniacè accepit. -  2 Simoniacè consecutus beneficium ecclesiasticum, quòd nihil iuris acquirat in illo, neque faciat fructus suos, sed teneatur resignare. -  3 Simoniacus an de iure naturali & diuino teneatur restituere, an de solo positiuo. -  4 Restitutio pecuniæ acquisitæ per simoniam, quòd nõ sit de iure diuino. -  5 Beneficium simoniacè acquisitum, an sit restitutioni obnoxium de iure diuino. -  6 Pecunia ex contractu simoniaco acquisita cui debeat restitui. -  7 Restitutionem qui bona fide fecit dando pauperibus, uel illi, à quo accepit, an teneat factum. -  8 Beneficium adeptus, qui quidẽ non dederat pecuniam episcopo, sed alius pro eo, ipso ignorante, an teneatur restituere. -  9 Contrahentes cum Papa, an sint simoniaci, aut incurrant, pœnam iuris. -  10 Accipere aliquid pro sepultura, an sit licitum, & quando. -  11 Sepulturæ ius priuatum an poßit quis obtinere, & quomodo. -  12 Religionem si quis ingrediatur, an ille, qui eum recipit, poßit pro ingressu aliquid recipere. -  13 Legans monasterio perpetuò mille aureos ut faciat sacrum perpetuò: hæres dicit, Ego dabo beneficiũ simplex huius missæ, & dimittatis legatum, an hoc sit licitum, & fieri poßit sine simonia. -  14 Mediatores, qui pro alijs contractus constituũt simoniacos, quas incurrant pœnas. -  15 Dare pecuniam, ut ab officio non deponatur, an sit simoniacum. -  16 Simoniaci pœna quæ sit. -  17 Temporale esto, quòd non poßit aliquis recipere pro spiritualibus titulo emptionis & uenditionis, an aliquo titulo spirituali poßint esse media ad aliquod tẽporale. -  18 Titulus triplex recipiendi temporalia mediantibus spiritualibus describitur. -  19 Clerico utrum liceat suas locare operas in administratione spiritualium. -  20 Locare operas in administratione spiritualium, quòd non plus liceat, quàm ipsa spiritualia, neque licet aliquid recipere pro labore spirituali magis, quàm pro ipso spirituali. QVIA pœna simoniacorum pendet ex restitutione, & hęc est potissima pœna, ideo solùm tractabo de restitutionis pœna: quia in hac sola uidetur magna difficultas consistere. Vnde est prima quęstio,* An ille, qui aliquid temporale accepit, ratione contractus simoniaci, teneatur restituere quicquid simoniacè accepit. Ad hanc quæstionẽ respondent omnes doctores, quòd sic, & habent eam tanquam certam & indubitatã. & probant ex cap. si quis episcopus. 1. quęst. 1. ubi tamen non arguitur de hac restitutione, sed solùm cauetur, ꝙ in ordinato per simoniam non proficiat talis promotio, & de episcopo ordinãte dicitur, quòd proprii gradus periculo subiacebit. Sed argumentantur (ut solẽt) ex uno ad aliud. Plus tamen uidetur facere caput, mandato. de simonia. ubi habetur, ꝙ simoniaci mentales nõ tenentur ad restitutionem, ne temporalium, neque spiritualium. Ex quo arguitur, quòd si esset simonia exterior, tenerẽtur ad restitutionem. Prima conclusio, Quicũque* simoniacè consequutus est ecclesiasticum beneficium, nil iuris acquirit in illo, neque facit fructus suos, sed tenetur resignare. Hæc expressè habetur in iure, c. ea quę. 1. qu. 3. & c. ex multis. & 1. q. 1. c. si quis. &c. presbyter. Et sunt extrauagãtes apertè hoc habẽtes Martini quinti, Eugenii quarti, Pauli secũdi & Sixti quarti. Sed dubitatur, an* de iure naturali & diuino teneantur restituere, an de solo positiuo. Et primò de temporali uidetur, quòd sit de iure diuino obnoxium restitutioni. nam ita est prohibitum de iure diuino recipere aliquid titulo simoniaco, sicut usurario. sed usurarius tenetur restituere iure diuino & naturali quicquid acquisiuit ex usuris: ergo & simoniacus. Est etiam probatio sancti Thomæ, qui aliquid accipit contra uoluntatem domini, pro re, quam tenebatur dare gratis, tenetur ad restitutionem. Sed ita est in præsenti. ergo. Cõfirmatur, quia si emptor tenetur restituere beneficium sine conditione, ergo uendens tenetur restituere pecuniam. Præterea, si hoc solùm est de iure positiuo, cùm hoc sit pœnale, sequitur quòd simoniacus non tenebitur restituere ante condemnationem. Consequens est contra omnes doctores. Præterea, quia non uidetur cautum in iure, nisi de restitutione in ordine, uel beneficio, uel pro ingressu religionis. Si ergo ita restitutio est solùm de iure positiuo, uidetur qui recipit pecuniam pro administratione sacramentorum, aut aliis actibus spiritualibus, aut celebratione missæ simoniacè, non tenebitur restituere. cùm tamen ista sunt non minùs spiritualia, & per pactum non minus enorme. ergo. Præterea arguitur instanter. Nam non dicitur contractus, ubi alterum pro altero commutatur, si una pars iure non dat quod paciscitur. Vt si quis pro dono recipit pecuniã, si reuera non dat donum, tenetur restituere pecuniam. Et si emo equum à non domino, tenetur mihi restituere pecuniam, & ego equum. Ita est in proposito, quòd uendens beneficium, non facit emptorem dominum beneficii, neque dat ei titulum, sed emptor tenetur dimittere, ergo uẽditor restituere, secluso omni iure positiuo. In oppositum est, quia apud Deum ita est simoniacus mentalis, sicut simoniacus exterior. sed mentalis non tenetur restituere, sed sufficit ei sola penitentia, ut habetur in d. c. mandato. de simonia. ergo non est de iure diuino. Ad quęstionem respondent Innocen. & Hostiẽs. in c. tua nos. de simonia. quòd in simonia, quę est de iure diuino, est obligatio ad restitutionẽ, etiam de iure diuino. Et ad c. mandato. respondent, quòd intelligitur de simonia, quę est solùm de iure positiuo. Sed contra est cap. Loquitur enim de simonia, que est in ingressu religionis, quæ est de iure diuino. Neque ualet dicere, ut alius respondet, quòd in c. illo intelligitur non de pecunia accepta pro ingressu religionis, sed pro loco in ordine monachorũ. Sed hoc est diuinare, cùm c. absolutè loquatur de loco abolito in monasterio, & propterea fortasse post ingressum religionis non esset simoniacum dare pro certo loco inter monachos pecuniam, etiam si fuisset exterior compositio, quod manifestè esset contra caput in eadem sententia. Cùm Innocẽtio & Hostien. est Maior 4. dist. 25. q. 5. Generale est, inquit, & de iure, notare, ꝙ homo non adquirat dominium per actum, quãdo tenetur gratis. Imò addit, quòd neque papa potest dispensare ut retineatur pecunia. Et in hac sententia uidetur esse Adria. quotlib. 9. quòd tenetur de iure diuino simoniacus restituere. Sed cõtra istam opinionẽ statuo conclusionem. ¶ Restitutio * pecunię acquisitæ per simoniã non est de iure diuino. Hæc est Caie. 2. 2. q. 100. ar. 6. & Syluest. uerbo simonia. §. 20. & pariter c. mãdato. Ex quo uidetur sufficienter probari. arguitur sic, Si illa restitutio esset de iure diuino, & naturali, deberet fieri illi, à quo ablata est pecunia, ut in usura, & in aliis rapinis. consequens est contra omnes doctores, & fortè contra ueritatem. Confirmatur, Nam si do Petro 20. aureos ut interueniat cum usurario, ut det mihi mille aureos ad usuram, Petrus non restitueret, & tamẽ si darem ut interueniat apud episcopum, ut impetraret beneficium, teneretur. ergo non est idẽ iudicium de utro que. Pręterea non minus obligatur ad restitutionem simoniacus spiritualis acquisiti, quàm tẽporalis. sed hoc non est de iure diuino, ut statim apertè probabitur: ergo neque reliquorum. ¶ Sed argumenta in contrariũ nõ ita facilè soluuntur. Ad primũ Panor. c. mãdato conat̃ multas differentias ponere inter usurarium mentalem, & simoniacũ, sed omnes sunt inefficaces. uide illum, quia tandem uidetur consentire cum Innocen. & Hostien. Caie. ponit. differentiam, quia in simonia est uoluntaria translatio, quamuis iniqua, sed in usura non. sed fortasse differẽtia est, quòd in usura efficitur iniuria illi, à quo exigitur usura, & ideo ei restituẽdum est: sed in simonia non fit iniuria illi, qui libenter dedit pecuniam, sed iniuria facta est rebus sacris, sicut si in loco sacro aliquis haberet rem cum propria uxore, non faceret illi iniuriam, sed tẽplo. Ita in proposito dicit, quòd nulla fit iniuria illi, à quo pecunia accepta est, sed rebus spiritualibus. & ideo nulla restitutio est facienda illi, qui dedit pecuniam de iure diuino. Ad secundum patet per idem. Illud enim est, ut si fuit cũ iniuria. unde fortase ita esset, si postquam habet aliquis ius ad beneficium, ut per electionem, aut præsentationem patroni, episcopus exigeret ab illo pecuniam, tunc enim de iure diuino tenetur episcopus illi restituere. Ad tertium dico cum domino Caiet. & cõmuni opinione, quòd etiã ante condemnationẽ tenetur restituere. Probatur, quia ecclesia potuit illegitimare illũ contractũ, ita ut nõ transferretur illud dominiũ pecuniæ in simoniacũ. Sed hoc uidetur fecisse, quia fecit in illo quicquid potuit facere, in odiũ simoniacorũ. ergo creditur ꝙ illegitimauerit cõtractum. Cõfirmatur apertè, quia ex solo statuto humano, ut cõtinuò dicã, simoniacus nõ acquirit titulũ in beneficio, sed tenetur resignare etiã ante cõdẽnationẽ. ergo cùm nõ minus sit absurdũ & odiosum uendere quàm emere, uidetur etiam ꝙ uenditor nõ acquirat dominiũ pretii quod accipit. Ad cõfirmationẽ patet peridem. nõ enim tenetur restituere nisi de iure positiuo. Ad quartum dico, ꝙ forsan cõsequens est uerũ, quia nulla facta est pecuniã dãti iniuria, & ideo si non esset cautũ in iure, nõ cadit restitutio. Vel dicatur, ꝙ cùm hoc sit tam odiosum in iure, licet arguere ab uno ad aliud, & sic si tenetur restituere in ordine uel beneficio, tenebitur etiã in aliis spiritualibus, & ita tenet Syluest. §. 10. Ad superiora respondetur ꝙ in cõtractu simoniaco nõ fuit cõuẽtio, ut collator beneficii, aut renũtiator uerè det titulũ, sed solũ ꝙ faciat quod in se est de facto renuntiando, aut conferẽdo: & sic nulla fit ei iniuria, nisi fortè deciperet illũ, persuadẽs, ꝙ nõ acquireret titulũ, ne teneretur ad restitutionẽ. Idẽ etiã in iure diuino, et primũ si staremꝰ in iure diuino, etiã dās pecuniã acꝗreret titulũ beneficii. Potest cõfirmari solutio primi argumẽti, quia simili peccato peccat dās pecuniã pro beneficio sicut recipiẽs: dās autẽ nõ facit iniuriã sibiipsi. ergo ne recipiẽs facit iniuriã dãti, ꝗa hoc peccatũ nõ cõsistit in iniuria personarũ cõtrahẽtiũ. Cõfirmatur, Nã non uidet̃ imaginabile, ꝙ in eodem contractu uterque contrahentiũ patiatur iniuriam, in cõtractu autem simoniaco si accipiens pecuniã facit iniuriã: ergo accipiẽs beneficiũ. Quia nõ plus licet extorquere beneficiũ pro pecunia, quàm econtra pecuniã pro beneficio. Pręterea, etiã si Petrus deberet 100. aureos episcopo, & episcopus nõ posset aliter recuperare illos nisi cõferendo beneficiũ, & ea ratione conferret, nihilominus esset simoniacus (ut suppono, & determinat̃ à doctoribus) & ea ratione nõ facit iniuriã Petro. tunc ergo non cõsistit simonia in iniuria partiũ. & hoc expressè dicit S. Tho. & Syluest. §. 17. cõtra Angelũ. ¶ An* beneficiũ simoniacè acquisitũ est obnoxium restitutioni de iure diuino? Dico quòd nõ, sed de iure positiuo. Probatur eodẽ modo sicut de pecunia ex illo c. mandato. Si enim esset de iure diuino, monachus cõsequutus locũ in monasterio pro pecunia, tenetur relinquere monasteriũ, neque professio ualeret, cuius contrariũ bene habetur ex illo c. Præterea probat̃, quia summus põtifex electus simoniacè, acquirit totũ titulũ, neque tenetur resignare, ut patet extra de elect. c. licet. ubi Alex. ad uitãdũ schimata dicit in cõsilio generali, ꝙ electus à duabꝰ partibus Cardinaliũ, sine ulla exceptione habeatur pro indubitato papa. Ex quo infert Maior, ꝙ neque exceptione simonię. & ita tenet glossa in c. si quis pecunia. 79. dist. sed cõtra 79. dist. c. si quis pecunia. Nicolaus papa dicit, Si quis pecunia, aut gratia humana fuerit apostolicę sedi introuocatus, non apostolicus, sed apostaticus habeatur, liceatq́ue Cardinalibus, & aliis clericis Deũ timẽtibus, & laicis inuasorẽ illũ anathematizare. Respõdetur in eodẽ c. ꝙ intelligit̃ si fuit electus ab illis, qui nõ habebant potestatẽ eligẽdi. sed Maior dicit, ꝙ glossa est cõtra text. ideo ipse dicit, quod illud ius est reuocatũ per nouũ ius c. licet. Sed notandũ, ꝙ Iulius 2. anno Domini 1505. 19. Calend, Februarii edidit extrauagantẽ super electionẽ papæ simoniacã, ꝙ nullũ habeat effectũ, quam fecit publicè affigi in ualuis Basilicæ beati Petri, & cācellariæ, atque reuocare omnes constitutiones pontificũ in cõtrariũ, & nominatim illud c. licet. Vnde sequitur primo, quòd hodie non teneret electio simoniaca. Secundò, quòd hoc est de iure positiuo, quia nunquã papa dicit hoc esse de iure diuino, & reuocat cõstitutionẽ in cõtrariũ. Tertiò patet, quia ex c. licet. tenebat, & erat canonica papæ electio antequã reuocaret̃, & ita uidetur tenere glossa ibidẽ, quæ solã exceptionẽ hęresis dicit esse admittẽdã: quod tamẽ Maior ait adhuc nõ esse uerũ, sed esse pontificẽ, etiã si esset hæreticus. Sed cõtra hanc opinionẽ & cõmunẽ per cõmunẽ modum intelligẽdi, c. mãdato. uidetur urgere c. si quis 1. q. 1. ubi sic legitur, Si quis neque sanctis pollens moribus, uel neque clero populoq́ue uocatus, uel pulsatione coactus, imprudenter Christi sacerdotium, iã quolibet facinore pollutus, iniusto cordis amore, uel sordidis precibus ore, sine comitatu, siue manuali seruitio, siue fraudulento munusculo, episcopalem seu sacerdotalem, non lucro animarum, sed inanis gloriæ auaritia fultus, dignitatem acceperit, & in uita sua non spõte reliquerit, casuq́ue insperata mors, pœnitentem non inuenerit, proculdubio in æternum peribit. Ex quo etiam probatur haberi, quòd etiam sine peccato exteriori, sed solùm numere dato, uel obsequio etiam, aut precibus cõsequutus episcopatum, tenetur resignare: quod est contra illud c. mandato. Respõderi potest ꝙ hoc c. reuocatur per illud c. mandato. Sed contra, quia papa in illo c. 1. respondet consultationi, neque uult concedere nouum eius. Adria. quotlibet 9. putat, ex iure diuino esse obnoxiũ restitutioni, quod simoniacè acquisitum est, siue spirituale, siue temporale. Armach. lib. 10. c. 23. tenet adhuc latius, ꝙ non solùm simoniacè, sed ambitiosa hypocrisi perueuenerit quis ad sacerdotium, quòd nullum titulum acquirit, & tenetur restituere. quia non intrat per ostium, & per consequens est fur, & latro. Henri. de Gand. quotlibet. 9. q. 26. aut 16. tenet quòd simoniacus tenetur iure diuino restituere quicquid est consequutus. Et ad c. mãdato. dat illam glossam suprà positam, ꝙ intelligitur nõ de receptione monachorum, sed de loco inter monachos. Maior dist. 25. q. 5. tenet, quòd est de iure positiuo, ꝙ per simoniam non acquiratur titulus in beneficio. unde uidetur loqui, sicut prius dixerat uendentem teneri ad restitutionem temporalium. Panormi. in c. mandato. quia non placent ei differentiæ, quas ponunt doctores, inter simoniacum & usurarium, ponit alium intellectum illius c. ut intelligatur, non si quis principali intẽtione dederit aut receperit pecuniã pro ingressu monasterii. Sed secũda intẽtione, aliâs quod teneatur restituere. & hoc inquit est tutius. Sed in c. tua nos. de simonia, apertè dicit, ꝙ simoniacus mẽtalis siue in simonia iuris diuini, siue positiui, non tenet̃ restituere, & citat Io. An. in utroque c. Sed* cui debet fieri restitutio de pecunia? Respõdetur primo ex sentẽtia omniũ doctorũ, ꝙ nõ debet fieri ei, à quo accepta est, ꝗa nõ est illi facta iniuria, licet de hoc nõ adducãt doctores aliquẽ canonẽ id determinãtẽ, ꝙ ego sciã. secũdò debet restitui ecclesiæ, in cuius iniuriã accepta est. Si uerò nõ est facta iniuria alicui ecclesiæ, dãda est pauperibꝰ uel ecclesię cathedrali, quę ex Syluest. §. 20. cũ aliis colligere libebit. Tertiò uidet̃ mihi, ꝙ debet expẽdi, sicut aliæ pecuniæ, in opera pia ex mandato episcopi. Vel (si hoc commodè non non posset) de uoluntate possidentis. Sed notandum, quòd si aliquis dederit pecuniam simoniacè, & nõ recipit beneficium, ita ꝙ simonia non est consummata, pecunia est restituenda eidẽ, ut ait Caie. in sua Summa: quia de iure naturali, tenet̃ restituere ei, à quo accepit, ꝗa de eodem iure naturali est, ut non perdat sua, nisi recipiat illa, pro quibus illas dedit. Secũ dò etiam notandum, ꝙ si tenebatur episcopus isti dare distinctè beneficiũ, & exigit pecuniã, etiã stando in iure naturali, tenetur illi restituere, quia fecit illi iniuriã. sed fortasse ius positiuũ uoluit priuare episcopũ ipso facto, sicut & beneficio. ¶ Hæc dicta sunt pro cõmuni sententia doctorũ. Sed fortasse posset defendi, ꝙ restitutio pecunię est faciẽda eidẽ etiam. & ratio est, quia licet stando in iure diuino non fiat ei iniuria, sed quia ratione iuris positiui non acquirit titulum ad illud, pro quo dedit pecuniam, consequenter uidetur dicendum, quòd debet etiam restitui illud, quod dedit. Sed ad hoc responderi potest, quòd ille iam nouit quòd nõ acquirebat ius in beneficio, & nihilominus uult dare pro illa translatione beneficii pecuniã, licet nõ sit de iure diuino cui debeat fieri restitutio, nõ uidet̃ dubitandũ, quin debeat fieri collatori, idest talis debet addere in manus illius, ad quẽ spectat prouidere. At de fructibus beneficii idem uidetur indicium, sicut si ex aliis causis non faceret fructus suos, & debet considerare ad quẽ spectãt fructus de iure, uel dare in fauorẽ ecclesię, cui facta est cõtumelia, uel pauperibus, sicut de aliis pœnis fieri solet. ¶ Dubitat̃, An* si ꝗs bona fide fecit restitutionẽ, dãdo pauperibus, uel illi à quo accepit, teneat factũ. Respõdetur ꝙ sic, neque ampliùs tenebitur ad restitutionẽ. ¶ Dubitatur, Si* adeptꝰ quidẽ beneficiũ nõ dedit ipsi quidẽ pecuniam episcopo, sed alius pro eo, ipso ignorante, an teneatur restituere. Respondetur ꝙ postquam primò sciuit, tenetur restituere perceptos fructus, exceptis tamen, quos bona fide consump sit. Syluest. §. 13. parte 8. Antonius de Buteo, ca. de regularibus. de simonia, dicit, quòd episcopus non potest renuntiare sine licentia papæ, neque inferiores sine licentia episcopi. Et pręter hanc pœnam restitutionis incurrunt omnes pœnas excommunicationis, à qua non possunt absolui, nisi à papa. Ex his patet, quòd papa potest dispensare in omnibus superioribus, scilicet ut si quis restituat beneficium per simoniam habitum, etiam pecunia, quāuis Maior dicat, quòd in pecunia non potest, quia illa est ecclesię, & papa non est dominus eius. Et hoc apparẽtiam habet, postquam in iure iam est acquisitum ab ecclesia. sed quia est pœnale, uidetur, quòd papa possit dispensare. An* contrahentes cum papa sint simoniaci, aut incurrant pœnam iuris. Respondetur primò, quòd incurrunt peccatum simonię. Secundò, quãtùm ad pœnas, Syluest. §. 19. post Ioannẽ de Lignaris. c. 1. eodem tit. eo ipso ꝙ ex certa sciẽtia scit & tolerat, dicitur, quòd limitandum est, quando simonia cõmittitur cum ipso papa, ut ab eo habeatur beneficiũ, eo sciente & consentiente, quia tunc scientia principis hoc uitiũ purgat. Adria. quotl. 9. ac ult. ad quartum argumentũ principale, dicit de contrahentibus cum papa, ꝙ ubi expressè eximit eos, ne incurrãt, etiã incurrũt pœnas illas. Et uidetur etiam tenere Panor. c. 1 de simonia. & ca. extirpandę. de præbendis. Sicut in simili, ludens cũ ipso ad cozarium, super quo est lata sententia excõmunicationis, nõ uitiat sententiam, ut dicit Ioan. Andr. in regula, an licet. de regulis iuris. Palud. d. 25. q. 4. art. 1. tenet cũ Syluest. ꝙ papa uidetur dispẽsare. Caiet. 2. 2. q. 100. art. ulti. tenet partem negatiuã, ꝙ nõ licet præsumi uotum principis, nisi recta ratio suadeat: & hoc modo suadet recta ratio, ut papa dispenset cũ illis. Imò contra uidetur argumentum, quia si papa confert beneficium excommunicato & scienter, nõ intelligitur dispensare cum illo, ut in c. si sumus. de sententia excommunicationis, in Clemẽtina. ubi dicitur, quòd papa communicans scienter cum excommunicato, non intelligitur absoluere illum. Et glossa dicit, ꝙ etiã si participet in diuinis. Sed Caietanus dicit hanc suam sententiam non esse firmã. Certè uidetur quòd papa non intendat dispensare, quia intendit retinere pecuniam, quam profectò non potest retinere, nisi conferat beneficium. Et ideo teneo opinionem Syluestri. ¶ Dubitatur* an pro sepultura liceat aliquid accipere. Et uidetur quòd sic, ex consuetudine ecclesię. S. Tho. 2. 2. q. 100. art. 4. dicit, ꝙ idem{ S. Thomas. } est iudicium, quod de uasis sacris, & ideo terra uendi potest, nõ ratione consecrationis. Idẽ tenet in 4. d. 25. Imò in c. abolendę. de sepulturis, dicitur, ꝙ ius sepeliendi uendi non potest. Vnde licet diuersæ ecclesię habeant ius sepeliendi in eodem cœmeterio, una non potest uendere alteri ius suum. Primum dictum sancti Thomæ intelligendum est, quòd locus nondum consecratus in sepulturam uendi potest, duodecima, quæstione secunda, cap. aurum. Si uerò iam sit deputatus ad sepeliendum humana corpora, uendi non potest ad sepulturam. omnia iura in necessitate licet uendere alteri ecclesiæ. Hostiensis dicit, quòd quicquid temporale datur uel permittitur, ut electio sepulturæ fiat, est simoniacum, prima, quæstione secunda, quia pio. & de pactis, capite finali. Panormitanus in capite, apparentiam. de simonia, dicit quòd obseruari possunt laudabiles consuetudines, si tamen in spirituali priùs conferantur, aliâs non est tolerabilis. tamen cauendum est, ne petant clerici aliquid pro sepultura. Sed possunt petere quòd seruetur consuetudo, & hoc pro officio sepeliendi. Et hoc dicit Syluest. §. 20. Puto, quòd quando est consuetudo, quòd aliquid detur pro loco sepulturæ, ut notat Innocent. in cap. apparentiam. pro quo est text. in l. priuilegia. cap. de sacrosanctis ecclesiis. ubi dicitur, quòd ea, quæ ab antiquo sunt solita ecclesiæ, & ministris tribui, non debent aliquo modo impediri. Quantùm ad hoc, uidetur mihi eodem modo prohibitũ esse accipere pro sepulturis, sicut pro aliis spiritualibus, siue hoc sit de iure diuino, siue humano. Patet hoc ex cap. abolendę ubi damnatur peruersa consuetudo exigendi aliquid pro loco aut terra sepulturæ. Glossa tamen dicit, quòd licet clerici exigere non possint, tamen laici sunt compellendi seruare antiquas conditiones. uel ex cap. ad apostolicam. ubi dicitur de funeralibus. & ca. cùm in ecclesia. de simonia. Secundò dico, quòd seruare consuetudinem laudabilem tenentur laici, ut patet ex d. c. ad apostolicam. quāuis in c. cùm in ecclesia. dicitur, ꝙ nulla consuetudine excusari potest, quòd aliquid pro huiusmodi accipiatur, sed quòd non intelligatur, quòd non possint recipere, propterea quia non est magis spirituale, quàm sacrificium. Et eodem tenore in d. ca. abolendæ. & c. ad apostolicam. &c. cùm in ecclesia. prohibentur exigere pro funeralibus, pro benedictionibus nubẽtium, & quibusdam aliis. Tertiò idem est iudicium de exequiis & funeralibus, quantũ ad hoc. Tamen Syluest. dicit ti. de simonia, §. 2. quòd pro his, ad quæ nõ tenentur, possunt exigere, aliâs non facere, dũmodo egeant, & citat Archidia. & Raymundũ & Pisan. An* possit aliquis obtinere ius priuatum sepulturæ, & quomodo. Syluest. de sepulturis. §. 3. dicit, quòd laicus nõ potest habere dominium sepulturæ, quia loca religiosa non possunt esse in dominio alicuius. Secũdo, Habere possunt quãtum ad usum pro se, & suis sepeliendis, neque eis inuitis potest aliquis ibi sepeliri, nisi in necessitate. Tertio, Mortuo illo & familia illius, potest aliis concedi usus illius sepulturę, quia mortuo usu funerario, usus redit proprietario. Sed etiam quarto idẽ dicendũ de capellis. Quinto, Hoc potest fieri ex concessione ecclesiarum. Sexto, Pro hoc beneficio possũt ecclesię recipere dotem pro sustentatione, sicut pro aliis spiritualibus secundum consuetudinem laudabilem. Et eodem modo sicut pro missa celebranda, sed eodem modo debet abesse peccatum sicut in aliis, sed solùm fit donatio ex utraque parte. ¶ Dubium de ingressu religionis, An* ille, qui recipit ad habitum, debeat aliquid accipere pro ingressu religionis. S. Thom. 2. 2. q. 100. ar. 3. ad quartum dicit, quòd si monasteriũ est egenum, licet aliquid recipere ad sustentationem monasterii, addit Syluest. §. 15. quòd licet exigere, & hoc S. Thom. dicit in 4. Si autem sine grauatione monasterii potest recipi nouitius, simoniacum est aliquid exigere. Hæc S. Tho. & ita Syluest. absolutè tenet, quòd si egeant, possunt pacisci. Et est cõmunis opinio, licet contrarium teneat Supplemẽtum & Rosea. Tertiò, Si autem monasterium est opulentum, omnino est simoniacum quocunque modo pacisci, secundum omnes doctores. Hæc habentur c. quomodo. de simonia. & c. periculosa destitutione religiosorũ. lib. 6. ¶ Dubitat̃, Si * quis legat monasterio perpetuò 1000. aureos ut faciat sacrũ perpetuò, hæres dicit, Ego dabo beneficium simplex huius missæ, & dimittatis legatum, an hoc sit licitum. Respondetur quòd fieri non potest sine simonia, ut patet, quia hoc est emere beneficium. Sed uidetur, quòd papa potest in hoc dispẽsare: dico quòd non uideo quomodo possit dispensare. ¶ Dubitatur de* mediatoribus, qui pro aliis constituunt contractus simoniacos. Syluest. §. 18. dicit, quòd easdem pœnas incurrunt, & eodem modo indigent dispensatione, ut absoluãtur. prima, quæstione prima. cap. statuimus. & cap. si quis. de simoniacis. De matrimoniis etiam est difficultas, quia datur pro spirituali aliquid temporale. ¶ Dubitatur,* An dare pecuniã, ut deponatur ab officio, sit simoniacum. Respõdetur ex superioribus, quòd uidetur quòd non, quia est negatio uel omissio spiritualis pro temporali. Sed econtra uidetur quòd sic, quia retinet spirituale pro temporali. Quicunque autem præsumit non peccasse mortaliter, non incurrit pœnas iuris. Excipio quòd tenebitur ad restitutionem. Si tamen facit pactum, & nisi excusetur ignorantia, omnino tenetur restituere, & rescindere contractum. De pœna* suspensionis uide Syluest. titulo, suspensio. §. 7. Simoniacus suspensus in ordine ab executione illius ordinis, extra de simonia. cap. tanta. 18. d. c. eas. Imò ab omnibus ordinibus. Clemẽ. capientes. in de pœnis. Neque dispensatur, nisi à papa, qui beneficium recipit simoniacè, suspensus est. in c. tanta. & in c. per tuas. ex Panorm. quòd si fit occultus per pœnitentiam & renuntiationem, ministrare potest. Sed manifestus indiget dispensatione, trigesimasecunda, quæstione prima, §. uerúm. Sed post pœnitentiam episcopus potest dispensare. ¶ Dubitatur, An* dato quòd pro spiritualibus non potest aliquid temporale recipere aliquis tit. emptionis aut uẽditionis, an aliquo titu. spirituali possint esse media ad aliquod temporale. Pro quo nota, ꝙ * triplex potest esse titulus recipiendi temporalia mediantibus spiritualibus, ut dicit Caiet. 2. 2. in sua Summa. Primus, qui comprehẽdit communem contractum sub se inducentem obligationem legalem, & iste est omnino simoniacus & prohibitus, ut suprà dictum est. Secundus est sustentationis ministrorũ. Tertius est locationis operum & cõductionis. Et de isto tertio uertitur dubium, quia locatio est quodammodo species emptionis & uenditionis. ¶ Vtrum* licet clerico locare operas suas in administratione rerum spiritualium? Pro cuius quæstionis solutione nota, quòd duplices operæ, uel duplex labor inuenitur in administratione spiritualium. Quidam est necessarius labor ad ipsam administrationem spiritualiũ, imò est ipsamet administratio, ut dicere horas, celebrare missam, cantare in choro. Et aliæ sunt operæ, quæ accidentaliter occurrunt, ut ire iter unius diei ad celebrandum, uigilare ad aliquod spirituale faciendum. Et de istis operibus secundi generis non est dubitandũ, quin ratione illarum possimus aliquid exigere. Et est sententia omnium doctorum, quòd licet locare tales operas, & exigere pecunias pro tali labore. Eodẽ modo, sicut si quis faceret sumptus eundo ad administrandũ uel celebrandũ sacramentum, posset pacisci de expensis, dummodo in æstimatione illarum non habeatur respectus ad spiritualia. Hoc patet, quia illæ operæ sunt purè temporales, & per accidens, & impertinenter se habent ad administrationem spiritualium. de quo Caiet. 2. 2. quęst. 100. art. 3. Sed de operibus & labore primi generis est maius dubium, & pro parte affirmatiua uidetur, quòd liceat illas locare, quia sunt temporalia, ergo ratione sui poterunt locari aut uendi. Præterea quia sacerdotes locant se ad celebrandum per menses, aut annum, & hoc ecclesia approbat, ut patet ex c. significatum. de præbendis. Præterea quia cantores in ecclesia locant operas suas. Confirmatur, Nam calix licet sit consecratus, potest uendi ratione temporalis, q est in illo, ergo celebrandi aut orandi labor, licet habeat annexam spiritualitatem, potest locari. In contrarium est, quia si tales operæ uendi possent, cùm omnia ecclesiastica constent ex operibus, sequitur quòd omnia ecclesiastica essent uenalia, & sic poterit uendi administratio sacramentorum, sicut & calix. Præterea si ministro debetur temporale ratione laboris & operum, ergo non debetur stipendium ratione sustentationis in administratione spiritualium, seu ratione ipsius spiritualis quod ministrat: esset enim irrationale, si acciperet duplicẽ mercedem: & esset simile, sicut si sutor uelit pro calceo pretium, & aliam mercedem pro opera conficiendi calceum. Præterea est contra definitionem simoniæ, qua dicitur, quòd est emere, aut uendere spirituale, aut spirituali annexum: sed istæ operæ sunt annexæ spiritualibꝰ. ergo uẽdere illas est simoniacũ. Nam si unum uendas, & alterum intelligitur quod uendidisti. De hac quæstione sunt quidem uariæ sententiæ doctorum. Et de parte quidem affirmatiua, secundum quòd licet locare operas, & recipere aliquid pro labore, uide Altisiodor. 3. p. q. penult. & de eleemosynis. & Bonauent. 4. d. 4. q. ultima, & Richard. eade d. q. 2. ubi dicit, quòd Episcopus recipiens salarium iuxta capitulum, cum sit Romana. respicit intuitu laboris, & consequenter dicit, quòd clerici dicentes psalterium pro mortuis, non peccant recipiendo pecuniam pro suo labore, licet quæst. 3. excipiat labores in administratione sacramentorum. Eiusdem sententiæ uidetur Armacha. lib. 10. ubi dicit, quòd pro laboribus licet recipere pecuniam. Idem tenet glossa in cap. significatum. de præbendis, ubi dicitur, quòd licet locare operas & recipere mercedem pro labore. Et Panor. eodem cap. ubi reprobat Innocent. & Hostiens. qui contradicunt. Et probant ex c. finali 2. quæst. 2. & ex concilio Agathensi, ubi dicitur, Clerici stipendia sanctis laboribus debita, secundum seruitii sui merita, à seçularibus consequantur. Eandem uidetur tenuisse Hostiens. in summa post Gofredum, titulo de simonia, §. qualiter cõmittatur. Hoc tenet Adri. quotlib. 9. idemꝗ habet expressè Maior. 4. distin. 25. quæst. 6. ubi inter modos legitimos recipiendi aliquid temporale pro spiritualibus, ponit duos. Vnus est pro sustentatione, & alius pro labore celebrandi. Sed his non obstantibus sit conclusio, ¶ Non* plus licet locare operas in administratione spiritualium, quàm ipsa spiritualia, ne licet aliquid recipere ꝓ labore spirituali magis, quàm pro ipso spirituali. Hæc est summa Durand.{ Durand. } 4. d. 25. q. 1. & Palud. 4. ultima, & Caietan.{ Palud. } 2. 2. q. 100. & in sua Sũma. & Syluest. de simo{ Caiet. }nia, §. 9. & citat glo. c. ultimo extra. ne prælatus{ Syluest. } uices suas. &c. finali de pactis. Ex quo habetur, quòd ubi cessare debet conuentio, non licet locare operas. Idem tenet Aliacus tractatu de simonia contra Cancellariũ Parisiensem, & dicit nullum antiquorum, oppositum tenuisse. Et etiam expressa Summa S. Thom. 4. dist. 5. q.{ S. Thom. } 3. art. 2. glossa 2. in corpore. ubi circa actus spirituales distinguit. Aliqui enim sunt actus spirituales ex primo, quia scilicet procedunt à potestate spirituali: sicut celebrare & administrare sacramenta. Alii sunt spirituales solùm ex parte finis: sicut docere, quod terminatur ad scientiam, uel ueritatem spiritualem. Et dicit, quòd in secundo genere operum licet locare operas, non autem in primo: sed solum licet accipere aliquid in sustentationem. & idem ad literam ponit quotl. 3. q. 6. & eadem uidetur sentẽtia eiꝰ 2. 2. q. 100. ubi nũquam ponit aliud per titulũ recipiendi aliquod tẽporale pro spirituali, nisi ratione sustentationis. Probatur conclusio, Quia talis labor, & operæ sint spirituales, & nullo modo temporales: sicut sanare infirmum, mundare leprosum ex sua natura sunt temporalia, tamen si procedant ex gratia spirituali, spiritualia reputantur in materia simoniæ, & ideo non possunt uendi, ut patet Matth. 10. Gratis accepistis, gratis date. & dixerat, Infirmos curate. Pręterea talis, qui locat operas, non gratis administrat. ergo est simoniacus. Probatur antecedens, Quia cùm administratio nõ fiat nisi per illas, imò reuera nõ est aliud administratio spiritualis, quàm ipsę eædẽ operæ, si non gratis datur administratio. Confirmatur. Pictor nõ diceretur gratis dare imaginem, si ita exigeret pretium operarũ illarum. Et profectò similis uidetur sycophanti dicere, quòd gratis quis celebrat missam, sed exigit pretium operæ & laborum: sicut si artifex dicat se gratis dare opus, exigeret tamẽ laboris pretium. Præterea minister tenetur gratis dare quantum poterit spiritualia, sed recipiens sustentationem posset non recipere pretium laboris. ergo si exigat, non dat gratis. Hoc enim est gratis dare, nihil recipere, sine quo posset ministrare, aliàs facit contra præceptum domini dicentis, Gratis date. Præterea arguit Caiet. Quia minister spiritualis est delegatus à Christo, neque licet eis plus accipere, quàm illis à Christo constitutum est: sed dominus primò dicit, Gratis accepistis, gratis date. Et postea, ut Paulus refert, ordinauit, ut qui euangelio seruiunt, euangelio uiuant. ergo nullo alio titulo licet accipere aliquid temporale, nisi ratione sustentationis. Pręterea ratione spiritualis administrationis nullo alio habito respectu ad laborem debetur ei illud pretium. ergo pro uno opere debetur ei duplex merces, quod est omnino iniquum. Præterea si aliquid temporale est annexum spirituali, si illud temporale uendatur, debet æstimari quod ex se est, nullo habito respectu ad spirituale, ut patet de calice. Sed labor & operæ in administratione spiritualium nullius pretii & æstimationis sunt per se, neque aliquis daret aliquid pro illis nisi ratione spiritualis adiuncti, ergo ratione illorum nihil potest exigi. Caieta. ponit regulam, quòd res composita ex spirituali & temporali, si temporale sit principale, uendi potest sine scrupulo, ut patet de calice, & de patrimonio, cui est annexum ius patronatus. Sed si econtrario spirituale sit principale, res illa non potest uendi, etiam ratione temporalis in ea contenti. Et quia in administratione rerum spiritualium principale non est labor, ideo operæ non possunt uendi. Et ita communiter dicunt Summistæ. Sed nescio si aliquid est temporale coniunctum cum spirituali, quare uendi non potest, siue sit magis, siue minus principale, neque de hoc datur aliqua ratio, saltem stando in iure diuino: quia cum sit temporale, non est prohibitum uendi iure diuino. Et ideo melius uidetur, ut dictum est, quòd illæ operæ & labores non sint temporales, neque magis neque minus principaliter, sed purę spirituales, ut in proposito loquimur. & per hoc patet solutio ad primum argumentum. Ad secundum respondet Caietanus, quòd licet ita sit, ut dictum est, quòd non liceat locare operas necessarias in administratione temporalium aliàs spiritualium, tamen ratione circunstantiarum & accidentium, quæ concomitantur ipsam administrationem, licet aliquid accipere, & pacisci de illo, & sic presbyteri possunt pacisci de pensione. Nam illic est uinculum & obligatio libertatis, & alia grauia, ad quæ non tenentur, & ratione illarum possunt facere pactum. Et sic intelligitur cap. significatum. hoc est, probabiliter & rationabiliter dictum, sed non caret calumnia. Si enim hoc est uerum, semper potest minister locare seipsum cũ obligatione audiendi confessionem, aut prædicandi etiam ad unum diem, aut plures, quia etiam est uinculum & adeptio libertatis ad quæ non tenetur. at de hoc dicam inferius. Ad tertium argumentum patet etiam ex dictis: à cantoribus enim in ecclesia non quæritur aliquid spirituale, sed potius temporale, quod est musica illa, & amœnitas uocum, sicut ab organista, & ideo illis licet locare operas suas. Quod etiam patet, quia nihil refert, an illi sint clerici, nécne. Vnde cõstat, ꝙ non uẽditur spirituale, ne emitur. Panor. in c. suam. de simonia, recedit à prima opinione, quam tenuerat in capitu. significatum. & reprehendit dominum Andream, qui dicit, quòd non licet accipere aliquid pro spiritualibus, bene tamen pro labore. 
 





 REVERENDI PATRIS F. FRANCISCI A VICTORIA Relectio DE ARTE MAGICA. 
 
 Locus relegendus est, Non declinetis ad Magos, nec ab ariolis aliquid sciscitemini. Leuit. 19. 
 
 SVMMA. -  1 Magia ars an omnino sit, hoc est, an inter mortales sit ars, uel facultas aliqua ad uidendum, & faciendum opera illa mirabilia, quæ de magis scribuntur, & circunferuntur. -  2 Magicorũ opera, & mirabilia quæ referuntur, quòd corum plurima sint falsa, conficta, & ex hominum uanitate credita. -  3 Magorum opera, quòd non omnia sint uana, & conficta. -  4 Magica ars, esto quòd sit alicuius efficaciæ, an tota eius uis uersertur circa illusionem sensuum, & imaginationis, ita quòd ex parte rei nullus sequatur effectus, nec sint entia uera, & naturalia, quæ à magicis fiunt, sed solùm præstigium, & illusio oculorum. -  5 Magorum facta licet nonnulla fiant solum per illusionem, & præstigia sensuum, quòd tamen quædam in re, & secundum existentiam fiant, ostenditur. -  6 Magorum mirabilia opera, an sint omnia opera naturalia, hoc est, ex causis merè naturalibus, & non dependentia à substantijs separatis. -  7 Magia aliqua, quòd dici poßit naturalis, & sine cõmercio alicuius substantiæ spiritualis. -  8 Magiæ studiosi qui fuerint, recensetur. -  9 Magica ars alia, præter naturalem, quæ non uiribus & causis naturalibus constet, sed potestate aliqua, & uirtute immateriali, & separata nititur, quòd non sit dubium quin reperiatur. -  10 Dæmon malus, an sit operum magicorum author, uel an referenda sint potius in bonos angelos, uel in ipsum Deum omnipotentem. Et an omnino sint dæmones. -  11 Dæmones esse, quòd etiam stando in recta, & legitima Philosophia, nullo modo sit negandum. -  12 Opera eadem, uel similia, quòd fiant per artes magicas, & per gratias gratis datas. -  13 Opera aliqua quòd fiãt à magis, quæ nullo modo fiũt per gratias, & econtrariò. -  14 Magi, quòd nihil operentur, aut potestate diuina, aut angelica. -  15 Magi, quòd in suis operationibus nonnunquam utantur facultate solum naturali. -  16 Magorum operationes supra facultatem naturalem, quòd malorum dæmonum potestate, & uirtute fiant. -  17 Animæ defunctorum, maximè quæ sunt è numero damnatorum, an se misceant artibus & operibus magicis. -  18 Magi, an poßint miracula facere. -  19 Magi, quòd non poßint miracula facere, probatur. -  20 Magi, an poßint cogere dæmones pro suo arbitrio. -  21 Dæmones, quòd cogi poßint aliquando, & cogantur ab hominibus. -  22 Dæmones quòd ab angelis cogi poßint, & aliquando cogantur. -  23 Dæmones ut uirtute diuina coërceantur, aut angelica, quod multùm refert, quibus uerbis, aut signis homines utantur. -  24 Verba nulla, nec exorcismi, quòd non habeant efficaciam infallibilem ad cogendum dæmones, & arcendum illos, ita ut semper sortiantur effectum suum. -  25 Magi, quòd aliquando poßint cogere dæmones. -  26 Magi quomodo poßint dæmones cogere, & non alio modo. -  27 Magi, quomodo habentes fœdus cum aliquo dæmone principali, possunt cogere inferiores dæmones, non autem ipsum principalem dæmonem. Et quid si non habeant tale fœdus. -  28 Magorum tota opera, & efficacia in quo fundetur. -  29 Dæmones superiores, an habeant aliquam potestatem in inferiores. -  30 Dæmones superiores, quòd poßint cogere inferiores. -  31 Dæmon superior, an & quomodo poßit inferiorem dæmonem tenere alligatum annulo, aut imagini. -  32 Magi, an uirtute dæmonum poßint corpora localiter transmutare, hoc est, per multa terrarum spatia, summa (ut ferunt) celeritate. -  33 Dæmones, & magi, quòd uirtute dæmonum poßint mouere, & transferre corpora de loco ad locum. -  34 Magi an poßint pro suo arbitrio immutare corpora, alterando secundum qualitates, immittendo, & contra sanitatem præstando. -  35 Dæmones, & magi, quòd uirtute dæmonis non possint immediatè imprimere in rebus naturalibus, & materialibus aliquam formam, ut calorem, frigus, morbum, aut sanitatem. -  36 Magi, quòd uirtute dæmonum poßint mirabiliter transmutare materiam, & naturas corporales, applicando semina rerum, & actiua paßiuis. 
 
QVoniam in principio secundi senten. quem circa finem huius anni interpretamur, agitur de natura, & potestate angelorum tam bonorum, quàm malorum, & potestas malorum angelorum inter mortales plurimùm, ut opinio est, exercetur per magos. Ideo constitui hanc relectionem de magica habere. Et tota disputatio habebit duas partes. In prima tractabitur de potestate & facultate magica. In secunda de licẽtia & iniquitate magicę artis, hoc est, quatenus, & quantũ liceat, aut non uti magicis artibus. Et ut scholastico ordine ex more procedamus, prima quęstio sit, An* omnino sit magica. Hoc est, an sit inter mortales ars, uel facultas aliqua ad uidẽdum, & faciendum opera illa mirabilia, quæ de magis scribũtur, & circunferuntur: an prorsus omnia illa sint uana, & cõficta ab impostoribus, & maleficis, & falsò credita à uulgi leuitate, & uanitate, ut quidam putant. Et uidetur ꝙ omnia illa sint uana & fabulosa. Primò, quia si fidẽ habere uolumus iis, quæ de magis referũtur, eadẽ opera credemus ea quę de Circe, & Medea, & aliis famosissimis magis prodita sunt, ut ꝙ non solum Poëtę, sed Varro narrat socios Diomedis in aues cõuersos, quæ longo tẽpore pòst circa tẽplum Diomedis uolabãt: ꝙ socios Vlyssis Circe mutauit in bestias, & quòd Arcades quodã stagno traiecto conuertebantur in lupos. Et quòd alii de Medea scribunt, Aesonem socerum à senectute in iuuentutem reuocasse, & iunctis draconibus per aëra uolasse. Credemus item mẽsam Solis, quam, teste Hieronymo, Apollonius ut uideret, uenit in Aethiopiam, in qua epulæ singulis diebus ponebantur sine humano ope, & multa his similia. Quòd si hæc pro fabulis habemus, non est quare credamus, & recipiamus alia, quæ de magicis traduntur, istis nihil probabiliora, ne minus absurda. Quæ enim maior ratio est, ut credamus opera Zoroastris, & aliorũ, quàm Circes, aut Medeæ? Nec satis est allegare authoritatem famæ aut antiquitatis. Multa enim similia multis seculis credita & celebrata sunt, quæ tamen à uiris sapientissimis pro uanis & falsis habentur. ut de Phœnice nominatim dicit Herodotus, de qua pulchrũ miraculum celebratũ, scilicet, nunquã eam quenquam mortalium uidisse, nisi in pictura, est certum. Et confirmatur. Nam ex miraculis, quæ uulgo narrantur, perquàm pauca ad ueritatem reducuntur: multo magis credibile est oĩa, quæ de magicis iactantur, ludibria esse, & prorsus conficta. Nec ego in quenquã hominẽ fide dignum incidi, qui aliquid magicũ se uidisse aut pro cõperto habere affirmaret. Secundo, Nam non minor fama & opinio obtinuit de arte alchimistica, quæ montes aureos profitetur, & promittit, de cuius tamẽ uanitate, & irrito conatu, nemo est ita bardus, qui dubitet. Vnde non maior fides uidetur habenda magis, quàm alchimistis, qui spondent quas non præstant diuitias, ut ait Ioan. 22. in extrauag. spondent. Tertio, Magi promittunt diuinationem futurorum, quam tamen ne habere ne præstare possunt, ut certum est, & statim disputabitur: aliâs essent dii. Esa. 41.{ Esaiæ 41. } Annuntiate quæ uentura sunt in futurũ, & dicemus quia dii estis uos. Ergo pari ratione credendũ est, magos alia polliceri, quæ implere non possunt. Ad hanc quæstionem non desunt uiri docti, qui totam magicam non tanquam superstitionem seu superstitiosam, sed tanquam falsam, & uanam atque impostricem condemnent, & nullius usus, aut efficaciæ affirment, inter quos est Plinius multis locis. Sed peculiariter lib. 3. c. 1. & profecto magno argumento. Multi enim uiri, & magni, & potentes cùm magicis studiis operã summo studio dedissent, nihil tamen facultatis, aut efficaciæ supra alios homines consequuti sunt. Inter quos fuit princeps Nero, qui huic arti ualidissimè incubuit, cui nõ opes defuere, non uires, non discendi ingeniũ, ad quem Mithridates Armeniorũ rex uenerat, & magos secum adduxerat, & technis, & ceremoniis eum initiauerat: & tamẽ cùm regnũ ei Nero daret, hāc ab eo recipere artem nõ ualuit, proinde tãdem tāquam uanã, irritam, & intestabilem reliquit. Idem de Iuliano apostata legitur. Ne est credibile homines minoris facultatis & fortunæ consequutos quod tanti uiri tenere nõ potuerunt. Siue enim magicæ opes & uires naturales sunt, nihil afferri potest ꝓbabile, quare Nero, & Iulianus non sunt adepti facultatem, quam tantoperè affectabant, & nullo pretio nõ redimissent. Si autem dęmonũ uirtute & potestate abutuntur, nescio cur dęmones humani generis hostes operam suã præstare noluerint summis religionis hostibus, per quos nocere tantùm poterant, quam postremis hostibus tam facilè præbere dicuntur. Sed quia ista sententia nec nihil, nec totũ dicit, sit prima propositio, Eorum* quæ de operibus magicis, & mirabilibus referũtur, longè plurima sunt falsa, & cõficta, & ex uanitate hominũ credita. Probatur primo, Quia paucissima ex omniũ hominum memoria referũtur, aut producuntur in historia à fide dignis, ut uidere est apud nobilissimos historicorũ, Diodorum, Herodotũ, Pompeium, Liuium, Plutarchum, Valerianum, qui sine dubio, si quid de huiusmodi admirabilibus pro cõperto habuissent, in historia referre non neglexissent. Et secundo item mirum est, cùm ex omnibus artibus semꝑ perseuerat aliquod opus, ut statuæ, & imagines à nobilibus pictoribus, & sculptoribus, ab architectis nobilibus insignia ædificia, magicæ uerò artes nulla imago, nullum pignus, aut uestigiũ habetur ex tanta multitudine imaginũ, statuarũ, & annulorũ, quos illi quotidie fabricare dicũtur. Promittunt quidem magi miracula, & portẽta, sed parturiũt montes, & nascitur ridiculus mus. Secunda propositio, Non* omnia magorum opera sunt uana & conficta. Ista conclusio manifestè probatur authoritate Scripturæ, ut patet de magis Pharaonis, qui uirgas suas conuerterunt in dracones. Exod. 7. & de{ Exod. 7. } maga, quæ suscitauit Samuelem, 1. Regum 18.{ 1. Reg. 18. } Item secundò, interdicitur magia iure diuino, ut patet in themate relectionis. Et Leuitic. 20. indicitur pœna mortis, si quis ad magos & ariolos declinauerit. Et in iure ciuili est capitale, ut patet in C. de maleficis. l. nemo. l. nullus. l. culpa. Itẽ in iure canonico 26. q. 5. per totũ. Non autẽ ita seuerè interdiceretur, si ars esset solum otiosa, & uana, & non esset efficax & ꝑniciosa. Itẽ Psal. 57. Sicut aspidis surdæ & obturantis aures suas, quæ non exaudiet uocem uenefici incantantis sapienter. Ex quo patet, ꝙ incantatio habet aliquã efficaciã. Item Matth. 24. Surgent pseudochristi, & pseudoprophetæ, & dabũt signa, & prodigia, ne alia gratia, aut arte, nisi magica. ergo. Et ut non deuoremus & rapiamus sine delectu omnem historiam, & totũ uulgi rumorem, tamen intemperantis, & impudentis esset pernegare nõnulla magiæ opera mirabilia, quæ uiri graues literis mandauerunt, ut Cicero cũ aliis locis, tum lib. de diuinatione: quędam etiã & Liuius, & Valeriꝰ, & alii nobiles authores, & ut Aris. ait, quod famã obtinuit nõ est omnino falsum. Et Porphyrius dicit ita notum esse magorũ artificium, & supra mortalium conditionem opera quædã fieri, ut probatione nõ indigeant. Et ut omnia cessarent, satis est, quod de mulieribus nostris quotidie pro certo inuenitur dilas Bruxas. Argumẽta etiam in cõtrarium persuadent primam propositionem. Sed ad illud de Diomedis & Vlyssis sociis respondet August. 18. de ciuitate Dei, transformationes illas, de quibus Varro loquitur, nõ esse secundum ueritatẽ, sed secundum apparentiã per aliquod pręstigium, phantasia hominis per aliquam speciem mutata: ut etiam dicit S. Tho. de potentia. q. 6. art. 5.{ S. Thom. } ad 6. ¶ Sed ex hac solutione erit secũda quæst. Dato* quòd ars magica sit alicuius efficacię, an tota eiꝰ uis uersetur circa illusionẽ sensuum, & imaginationis: ita ꝙ ex parte rei nullus sequatur effectus, nec sunt uera, & naturalia, quæ à magicis fiunt, sed solum fit præstigiũ, & illusio oculorũ, & sensuum, sicut August. dicit de Diomedis & Vlyssis sociis. Et uidetur quòd omnia magorũ opera sint huiusmodi. Nam & de opere magorum, qui serpentes fecerunt, est opinio in glos. Rabani, Exod. 7. ꝙ non fuerit uera conuersio uirgarum in serpentes, sed solum per aliquam pretiosam illusionem. Et ideo Augu. ad Simplicianum ponit tāquam probabile de illa suscitatione Samuelis, quòd non fuerit uera, sed aliquod phantasma, & illusio imaginaria diaboli machinationibꝰ facta. ergo idem potest existimari de aliis omnibus magorum operibus, si de his, quæ in Scriptura habẽtur, ita putatur, & creditur. Item secundo arguitur uehementer ex c. episcopi. 26. q. 5. ubi refertur, quòd quædam mulieres sceleratę dæmonũ illusionibus, & phantasmatibus seductæ, credunt se cum Diana nocturnis horis, uel cũ Herodiade, uel cum innumera multitudine mulierum equitare super quasdã bestias. Et sequitur quòd sacerdotes per ecclesias sibi cõmissas populo Dei omni instantia prædicare debent, ꝙ nouerint hæc omnia falsa esse, & nõ à diuino, sed à maligno spiritu phantasma mentibus fidelium irrigari arbitramur. Ex quo loco uidetur determinatum, ꝙ ea, quæ fiunt à maleficis, non sunt uera, & realia opera, sed tantũ phantastica, & præstigiosa. Si enim ea, quæ faciũt, aut patiuntur maleficæ mulieres istæ, quas nostri bruxas, Latini lamias, seu striges appellant, omnia sunt phantastica, & per illusionem sensuũ nihil est, quare nõ idem reputemus de aliis magorum operibus. Item tertio, Idem uidetur ex historia. Refert enim Cælius passerẽ quendam inter magicæ uanitatis sectatores prima nocte consueuisse refertissimum repente conuiuium hominibus discumbituris præmonstrare, mox ubi cubitum fuisset, euanuisse omnia, ita ut nihil omnino uiseretur. Et simile quiddã uulgò fertur de illo Marchione Santillanæ. Nec dubium est, quin epulæ illæ, & apparatus ueri nõ essent, sed tantum oculorum præstigia, & illusiones. Item confirmatur ex eo, quod uulgo dicunt, Bienes del trasgo. nunquam enim uerũ thesaurum præstat, sed tantisper sub specie auri relinquit carbones. Confirmatur secundo ex ipso nomine magorum. uocantur enim omnes præstigiatores. ¶ Ad hanc quæstionem sit[*] prima propositio & unica. Eorum quæ à magis fiunt, licet nõnulla fiant solum per illusionem & præstigia sensuum, quædam tamen in re, & secundum existẽtiam fiunt. Prima pars probata est sufficienter. Secunda autem probatur. primo authoritate Augu. 3. de trin. c. 7. & 8. & 33.{ Augustin. } quæstionum. q. 79. ubi expressè asserit, magos Pharaonis uerè conuertisse uirgas in serpẽtes. Et satis uidetur constare ex historia, quę postquam narrauit, quòd Aaron conuertit uirgam in serpentem, subiiciat, quòd malefici fecerunt similiter, proiecerũtꝗ singuli uirgas suas, quæ uersæ sunt in dracones. Et ita tenuit Sanct. Thom.{ S. Thom. } de potẽtia. q. 6. art. 5. ad 8. licet Rapinon de uerbo mirifico contrarium sentiat. Et expressè Origenes super Marcum, hom. 13. tenuit{ Orig. } cum beato Augustino. Item uidetur probari ex illo etiam Psal. 57. Sicut aspidis surdæ, &c. Ex quo loco uidetur, quòd incantatores uerè faciunt serpentes, & habent effectum circa illas. Item probat S. Tho. de potentia. q. 6. art. 10. quòd aliquando in incantationibus audiuntur uoces magorum ab omnibus circunstantibus, quod fieri non posset per pręstigium, & solum immutationem imaginationis, quia talis immutatio (ut ait S. Tho. lib. 3. contra Gen. c. 104. & uerum est) non fit integris & solutis sensibus exterioribus, sed in dormientibus, uel qui raptum & ecstasin patiuntur, ut experientia docet. Vnde cùm ea, quę à magis fiunt, uideantur nonnunquam, & audiantur solutis sensibus exterioribus, signum est, quòd uerè fiunt, & non secundum apparentiam. Et confirmatur, quia Peripatetici negantes aliquid fieri à magis quod excedat facultatem causarũ naturalium, ut infrà dicemus, tamen non audent negare huiusmodi mirabilia uerè fieri à magis: quod tamen multum intererat ad opinionem suam tuendam: sed conuicti sunt historia, & experientia rerum. Ad argumenta autem facta in contrarium de sociis Vlyssis, & de suscitatione Samuelis &c. dicemus inferius, & ibi uidebitis quid de illis habeatur. ¶ Tertia quęstio, quæ sequitur, superior est, An* mirabilia opera magorum sint omnia opera naturalia, hoc est, ex causis merè naturalibus, & non dependentia à substãtiis separatis. Et uidetur quòd possint omnia esse naturalia. Nam primùm omniũ non est sufficiens argumentum, quòd non sint naturalia, quia sunt inconsueta, & pręter solitum cursum naturæ. Vt si quis re uera per alchimię artem uerum aurum faceret, certe aliquid insolitum faceret, & fortasse hactenus infectum: nullus tamen negaret opus esse naturę: Vnde uidetur rudis, & imperiti ingenii statim damnare opus insolitum, quantumuis mirabile, & referre in dæmonum potestatem. Item secundo magi operantur adhibitis certis rebus naturalibus & materialibus. Item sub certo situ, & constellatione astrorum, & fabricantur suas imagines, & annulos, non ex quauis, sed ex certa materia, & obseruatis punctis, & motibus astrorum, quæ omnia frustra fierent, & adhiberentur, si effectus expectarentur à uirtute substantiæ separatæ, & non à causis naturalibus. ergo uidetur dicendum, quòd opera magorum sunt naturalia. Ad hanc quæstionẽ Hermes Trimegistus, ut refert August. 8. De ciuitate Dei, cõtendit, quòd omnia opera magorum fiant uirtute naturali, & maximè uirtute cælesti, nec oportet ex operibus istis sumi argumentum substantiæ separatæ. Et eadem est communis sententia Peripateticorum. Vnde Alexander in libro de magis hanc opinionem multis uerbis defendit, & confirmat. Ad cuius probationem duo fundamenta præmittit. Alterum, quòd uirtus cælestis, licet non formaliter, sed uirtualiter est uirtus omnium elementorum & mistorum, & habet efficaciam omnium illorum. Alterum, quòd multa possunt fieri concursu multarum causarum naturalium, quæ ab una tantum fieri non possunt, ut manifestè constat. Ex quibus fundamentis infert, quòd nihil obstat, quominus credamus, quòd in imagine, uel statua, uel annulo astrologico fabricatis, & compositis ad certam influentiam, & positionem stellarum sit uirtus, & efficacia ad aliquos effectus, ad quos oportet concurrere multitudinem causarum inferiorum. Et similiter quòd adhibitis certis, & paucis seminibus, & causis naturalibus sub certò situ, & concursu stellarum, & astrorum, sequatur subitò opus, quod aliâs exiget grande temporis spatium, & concursum plurium causarum inferiorum. Vt exempli gratia, Si magus usus imagine uel annulo conuerteret subitò argentum in aurum, aut ex uirga faceret serpentem, ut magi Pharaonis fecerunt, non est quare negemus opus prorsus esse naturale. Si enim aliquæ causę naturales conuertere possunt quamuis materiam in aurum aut serpẽtem, certè nihil inopinabile est, quod influentia cælestis opportunè adhibita, suppleat uicem omnium aliarum causarum. Imò inquit Alexan. mirum magis esset, si substantia separata posset talis effectus influere, cùm nullam habeat proportionem ad tales effectus, non plus quàm ignis ad producendum aquam. Addunt Peripatetici, & fautores eorũ, historias in confirmationem suæ sententiæ. Vnde Damasc. referente Cælio scribit Sarcham Indorum principẽ annulos septem cõpegisse, ac septem stellarũ nominibus præsignasse, quibus mirifica opera ederet, quos etiam Apollonius tyrannus dono ab eo accepit, quorum beneficio contigisse, Apollonium iuuentæ nitorem prętulisse, & conseruasse, quamuis annum centesimum iam excessisset, cùm diebus singulis singulos annulos gestaret secũdum dierum & planetarum nomina. Tertio, neque putãt prorsus absurdum Gygis annulum illum Platonis credere, cuius & Cicero in officiis & Gregorius Nazanzenus in Monodia, naturalem meminit fuisse, & magorum artificii egregium opus, quem cùm Gygis gestaret, quando uideri nolebat, paleam intra digitum uertebat. Qua ratione cùm in Lydorum regiam penetrasset, regem cepit, seq́ue regem constituit. Quarto, Ad huius fidem opinionis etiã facit, quòd Philosophi non reiiciunt imagines quas uocant astronomicas, quas adhibent etiam in curatione membrorum, seu morborum, inter quos unus fuit Marsilius Ficinus, qui inter medicamenta naturalia imagines ponit astronomicas, ut uidemus uulgò annulos ferreos gestari ad certam stellarum positionem fabrefactos, quos putant certis ægritudinibus mederi. Sed pro determinatione quæstionis quædam in medium afferenda sunt, sitque prima propositio, Aliqua* magica potest dici naturalis, & sine commercio, & concursu alicuius spiritualis. Ante probationem quæstionis nota unum argumentum, quod remanet pro fulcimento illius opinionis. Nam Vuicleff. etiam de statu innocentiæ, cap. quarto, ut refert Vualdensis, de sacramentalibus dicit, Adam habuit notitiam ad nominandum secundum proprietates naturales naturas sibi subditas, sub quibus nominibus homini naturaliter obedirent, & huic reseruantur reliquiæ potestatis innocentiæ in uocibus exorcistæ, & naturaliter incantantis, & ad hoc credo uoces (inquit) Hebræas habere maiorem efficaciam. Hoc iam uiso, pro probatione conclusionis, & eius declaratione est notandum, quòd nomen magiæ de se non importat artem aut facultatem extra uel supra omnem uirtutem & efficaciam causarum naturalium. Hoc patet, quia si hoc esset de ratione uel significatione magicæ, non relinqueretur locus dubio, aut disputationi, an effectus & opera magorum possint esse à solis causis naturalibus, quæ tamen quæstio fuit multum iactata inter Philosophos, & adhuc sub iudice lis est. Sed uidetur nomen magicæ à principio receptum pro arte & facultate ad efficiendum & patrandum opera occulta, & mirabilia, non solum extra solitum rerum cursum, sed supra hominum opinionem, & captum. Hoc supposito, probatur conclusio primo, Pauci hominum cognoscere possunt, cùm nec sensu possint comprehendi, nec aliqua ratione inuestigari. Ars ergo, & facultas huiusmodi rerum & uirtutum merito magica dici potest, quia sit effectrix, & operatrix huiusmodi operum, & effectuum, quorum ratio comprehendi, aut intelligi mente non possit. Vnde si magnetis usus uulgo ignotus esset, & aliquis recens primum ostenderet, magus uulgo putaretur, & haberetur: esset enim admirabilis, & incredibilis operis author, & effector. Vnde Augustinus 21. De{ August. } uit. capit. 4. tanquam pro miraculis refert se uidisse annulum ferreum à magnete pendentem, qui rursum secundum annulum traxit, & ille rursum secundus tertium, & sic usque ad certum numerum, ut uelut catena texeretur Et item aliud mirabile scribit se accepisse à coëpiscopo Seuero, uerti scilicet uirgam ferream super argentũ concitatissimo cursu, cùm aliquis magnetem infra moueret, quod opus nunc iam nemo miraretur, cum iam uulgata sit uirtus & efficacia. Sed illud mirabilius, quòd idem asserit magnetem non rapere ferrum, si iuxta eum adamas ponatur, & si rapuerit, remittere. Itaque non uidetur magica naturalis esse, nisi quædam pars secretioris & reconditioris Philosophiæ, quæ si notior fiat, & in consuetudinem uenire incipiat, non solum uulgi, sed etiam philosophorum desinit uideri & uocari magica, sed cum aliis artibus annumeratur. Item dici potest de arte alchimiæ, quæ si ars est (quod ego non credo) magica dici potest, cum sit secretum & mysterium doctissimis & peritissimis philosophorum ignotum. Probatur secunda conclusio, Quia non est dubitandum (in quo Alexander rectè sensit) quòd aliquid insigne, & singulare, & præter consuetum ordinem naturæ, seu rerum contingere possit, ad certum situm, & ordinem astrorum adhibitis paucis rebus naturalibus, quale opus etiam nullis causis inferioribus confici possit. Qui ergo huiusmodi artem & facultatem haberet, siue à maioribus traditam, siue experimentis & casu repertam, siue etiam à substantia separata reuelatam, merito magus dici potest. Item* summi philosophi fuerunt magiæ studiosi, ut Democritus, Pythagoras, Empedocles, Plato, & inter nostros Albertus. Tertio confirmatur, quia in nonnullis rebus naturalibus inueniuntur mirabiles effectus, & prorsus similes magicis operibus, ut est illud, quod Aristot. refert lib. de mirabilibus de lapide molari, qui in Tigride reperitur, quem qui portauerit, non uiolabitur à feris. Item herbam charisiam reperiri in mõte Egero, quam si mulier portauerit, homines ad sui amorem pelliciet. Et item illud quod de dictamo herba certissimi authores tradunt, capras in Creta cũ eam ederint, sagittas excutere. Et alia non pauca huiusmodi, quæ non à magis, sed à doctissimis philosophorum monumentis prodita sunt. Non ergo ut statim aliquid ignotum & stupendum uidemus, continuò pro superstitioso damnandum quis diceret. Item quod omnes asserunt de herba pici, Hispanè, el pito, quæ seras etiam ferreas aperit. Item illud uideri possit magicũ, quod Plinius libro 7. scribit, hominis saliuam perniciosam esse serpentibus. Item quis non diceret magicum esse, quod idem Augustinus{ August. } ubi suprà capit. 5. inquit, in Epiro esse fontem, in quo faces ardentes extinguuntur, & extinctæ accenduntur? Non ergo statim ut aliquid ignotum uidemus, & stupendum, reclamandum est continuò, & pro superstitioso damnandum, ut iam uidemus. Secunda propositio, Præter* hanc magicam naturalem non est dubitandum, quin sit alia ars magica quæ non uiribus, & causis naturalibus constat, sed potestate aliqua, & uirtute immateriali, & separata nititur & utitur. Hæc ergo probatur à Sancto Thoma,{ S. Thom. } libro tertio, super Genes. capit. 104. Primo, Quia aliqui effectus magicarum artium referunt, & pro certo comperti sunt, qui non possunt referri nisi in causam & naturam intellectualem. ergo non possunt uniuersaliter omnes effectus magicarum artium referri in causas naturales, & in corpora cęlestia. Assumptum probatur, quia magi dant responsa de occultis, ut de furtis, & thesauris. Item aliqui per magicas artes consecuti sunt scientiam rerum, & artes liberales, & alia huiusmodi, quæ pro certò de magis referuntur. Item aliquæ statuę magorum loquutæ comperiuntur, & respondisse ad quęsita de diuersis. Hec, & id genus alia, licet rara, manifestũ est, nisi ab intellectu proficisci nõ posse. Secũdo argumẽtatur S. Tho. Vel statuæ magorum sunt animatę, uel non. Si primum, cõtrà, Nam principiũ uiuendi est omnibus uiuẽtibus forma substantialis. uiuere enim est esse uiuentibus, secundo De anima: sed statuæ non receperunt formam aliquam substantialem magico artificio, quia nõ amittunt formam substantialem, quam prius habebant. Manet enim aurum aurum, & argẽtum argentum. non ergo est possibile, quòd huiusmodi statuæ recipiant formam substantialem aliquã, quæ sit principium uitæ. Item non est uita sine cursu: statuæ autem magicæ non sunt sensibiles. Primus enim sensuum est tactus, qui non conuenit nisi in organo temperato, qualis temperies non est in lapide, uel in metallo, ex quo fit statua: non ergo est possibile, quòd huiusmodi statuæ habeant principium uitæ. Si autem non uiuunt, contrà, Quia inanimata non mouent se, septimo Physicorum: sed magi, ut fertur, faciunt statuas moueri nullo impellente. ergo oportet dicere, quòd illum motum habent ab aliquo motore extrinseco, & uiuente, & non à uirtute cælesti, uel aliqua uirtute materiali. Tertio arguitur, Nam quęcun fiunt uirtute cælestium corporum, sunt formę naturales rerum materialium. quod igitur nulli rei est naturale, non potest fieri uirtute cælestium corporum: quædam autem talia fieri dicuntur à magis, ut quòd ad præsentiam alicuius quęcunque seræ pandantur: item quòd aliquis fiat inuisibilis, & alia huiusmodi. non ergo hæc referri possunt in uirtutem cælestium, sed in aliquam potestatem separatam, & inuisibilem. Quarto, Quia effectum naturalem uirtutis cælestis contingit inueniri sine artis operatione. Et si enim aliquando artificiosè operetur aliquis ad generationem ranarum, serpentium, aut huiusmodi: contingit tamen hęc fieri sine ullo artificio. Sed nonnulla profitentur magi per magicam artem, quæ per aliam uirtutem naturalem non inueniuntur, ergo oportet ut illa sint non à uirtute cælesti, sed ab aliqua substantia separata. Et hæc est sententia omnium Platonicorum, ut Porphyrii, Iamblicii, Plotini, & aliorũ ex eadem secta. Hoc ergo tanquam uero, & recepto pro certo, quòd magorũ opera tribuenda sunt substantiæ separatæ, restat ut ponamus quartam quæstionem talem, ¶ An* author, & fautor magicorum operum sit malus dæmon, an referenda sint potius in bonos angelos, uel in ipsum Deum omnipotentem. Et ante omnia oportet scire, an omnino sint dæmones. Nam quidam putant, quòd hominum uanitas & superstitio dæmones inuenerit, aut fecerit, de qua re in uera religione dubitari nullo modo potest: tota enim Scriptura ueteris & noui Testamenti plena est testimoniis, ubi planè, & disertè dæmones esse assumuntur. Et ratione probatur. Leuitic. enim 17.{ Leuit. 17. } interdicitur immolari hostias dæmonibus. Et Deuteronom. 32.{ Deut. 32. } in Cantico Moysi contra impietatem & ingratitudinem populi dicitur, quòd immolauerunt dæmoniis, & non Deo. Et 2. Paralip. 2.{ 2. Paral. 2 } dicitur de Hieroboam, quòd constituit sacerdotes excelsorum, & dæmoniorum. Et apud Tobiam prolixior historia texitur de dæmonio illo nomine Asmodæo. Et in pluribus Doctoribus frequens est mentio de dæmonibus, nec opus est aut plura ex ueteri Testamento, aut aliquid ex nouo in re apertissima citare. Vnde & mirum uideri potest, quomodo Sadducæi negauerint spirituum aliquem esse, ut legitur Actuuum 23.{ Actu. 83. } qui certè legem recipiebant, nec à consortio templi, & sacrificiorum excludebantur. Et Iosephus 2. lib. de bello Iud.{ Iosephus. } & antiquitatum 13. & 18. dicit de Sadducæis, quòd legem (sine aliis tamen obseruationibus) custodiebant. Item Iob 1. Cùm uenissent{ Iob 1. } filii Dei ante faciem Domini, affuit etiam Satan inter eos. Et ubicun in Scriptura inuenitur mentio de illo. Sed quàm certum est in Scripturis dæmones esse, tam fuit olim dubitatum, & controuersum inter Philosophos. Peripatetici enim pro maiori parte negant dæmones esse prorsus. Nec dubitatur, ut ait Auerrois, in epistola de resurrectione, quin hæc fuerit sententia Aristot. qui nullas nouit substantias spirituales præter motus orbium. Quod etiam putauit se demonstrasse 12. Metamphy. & in lib. de cęlo. Et de arreptitiis, qui uidentur à dæmonibus teneri, dicit uexari, ab humore malancholico in Problema. parte trigesima: & Alexander quidem inter Peripateticos constanter tuetur hanc partem. Quæ opinio ante fuerat Democriti, de quo historia scribitur, quòd cùm adolescentes quidam personati in dæmonum habitum & figuram ad Democritum noctu penetrassent, quasi hominem territaturi, ille prorsus securus nullos dæmones esse, Desinite, inquit, desinite: ita certus erat nullos dęmones esse. Putant autem Peripatetici uulgi persuasionẽ & opinionem de dæmonibus inde obrepsisse, quòd uiri sapientes hæc terriculamenta cõmenti fuerunt, ut ait Auerrois, ad arcendos, & terrendos improbos à sceleribus, quasi post hanc uitã mortalem supersint ultores malorum, quos dęmones uocant. Et nominatim Simplicius & ipse Peripateticus, lib. de Anima Pythagoram tradit huius inuenti & figmenti primum authorem. Ex qua sententia illa opinio orta est, quam suprà recitauimus, quòd omnia opera magorum sunt naturalia. Sed contra Aristot. & Peripateticos sit prima propositio ad quæstionem principalem, Quòd stando* etiam{ Prima propositio contra Aristot. & Peripateticos. } in recta & legitima philosophia, nullo modo est negandum dæmones esse. Hæc conclusio, sententia fuit omnium antiquorum Philosophorũ Empedoclis, Pythagoræ, Socratis, Platonis. Vnde & Plato in Politica tyranni, dicit animas impiorum post mortem cruciari ab ultoribus. Et in symposi. dæmones apertè ponit. Quod idem facit Xenocrates in libro de morte. Nam de Socrate dubium non est, qui etiam dæmonem se habere profitebatur tanquam authorem, & uelut præceptorem Philosophiæ, quam suggerere suis auibus curabat, & contendebat. Sequitur enim hanc opinionẽ tota turba Platonicorũ. Herma. Mercurius in Pimãdio, Proculus in Alcibiade, Iamblicus de mysteriis Aegyptiorum, Caladius in cõmento, Porphyrius in libro de occasionibus, Plotinus in lib. de proprio cuius, Apuleius, qui etiam de Socratis dæmone librum scripsit. nec in hac re peripatetici omnes ausi sunt Arist. sequi, sed plures ab eius sentẽtia deuiarunt. Vnde & Porphyrius citat pro eius sentẽtia magnum Theophrastum, in qua etiam fuit Ammonius philosophus, Auicenna, & eius socius Algazel. Imò ipsę Arist. aliquando uidetur non fuisse alienus ab hac opinione, qui in lib. de mirabilibus dicit, referente Apuleio, Lemures, & Lamias habitare in orbe tristi. Pro hac opinione pauca uel nulla possunt fieri argumẽta philosophica: sed cũ etiã in contrariũ nulla adducãtur, talia sufficere deberẽt cũ authoritate summorum philosophorũ fama publica & æterna. Nam & ipse Arist. mundi æternitatem probare nititur ex memoria patrũ per manus tradita, & relicta. Et est sententia ueridica, quòd nonnunquam aliquid ex opinione & persuasione communi probatur. Secũdò etiã probatur ex operibus magorum, quæ, ut probatũ est, necesse est referre in aliquã substãtiã separatã, &, ut statim probabit̃, nõ possunt tribui nec Deo, nec bonis angelis: ergo oportet ea assignare dæmonibus. & certè, ut omittamus authoritatẽ religionis & scripturarũ, uehemẽter confirmatur hæc sentẽtia ex eo, ꝙ barbari homines, nec persuasi, nec decepti à philosophis, ut peripatetici calumniãtur, eandẽ retinent fidẽ, & opinionẽ, nec dubitant dæmones esse, quales sunt isti, qui ab Hispanis ante aliquot annos reperti sunt, in quos publica fama est dæmones esse, & non rarò aliquibus in ea regione apparuisse. Sed urgent peripatetici, obiicientes, quòd dæmones si sunt, nullum ordinem, nec locum naturalem uidentur habere in orbe. Nec enim ordinantur ad res corporeas, & multo minus ad incorporeas, si quæ sunt: unde uidentur frustra esse in rerum natura, atque adeò non esse. sed hoc argumentum fortasse satis probat, quòd dæmones non sunt per se in orbe, nec sunt partes seu pars publica mundi, sed per accidens, hoc est, ex malitia eorum ex substantiis cælestibus redacti sunt in substantias inferiores, & infra cælestes, quos uerbo Gręco dęmonas appellant, quod paripatetici ignorantes, nihil mirum si homines alioqui sapientes in hac parte lapsi sunt. ergo hoc fundamento firmiter iacto, redeundo ad quæstionem, dubitatur, an opera magica referenda sint in Deum, uel in angelum bonum, an in dæmones istos. & uidetur, quòd possint, & debeant referri in Deum. Primò, quia magis nihil aliud tribuitur, nisi quòd faciunt opera mirabilia, id est supra causas naturales, sed per gratias, quas theologi uocant gratis datas, fiunt similes operationes, scilicet supra totam facultatem naturæ. Cum ergo gratiæ sint à Deo, nihil uidetur obstare, quominus magi credantur habere facultatem illam à Deo. Nec sufficit dicere, quòd gratiæ dantur ad effectus excedentes totã facultatem naturæ creatæ, etiam angelorum, & dæmonum. Ex quo constat esse à Deo. Nam inter gratias annumeratur gratia linguarum, & sanitatum, ut patet 1. Corin. 12. Sed utrunque non excedit potestatem angelorum, & dæmonum, qui certè nouerunt omnes linguas. ergo ex hoc non habetur differentia inter magicas artes, & gratias. Nec iterum sufficit respondere, quòd magi sunt nequam uiri, & scelesti: contrà autem habentes gratias, sunt uiri boni & pii. ergo Nã primo hæc distinctio est per accidens, & non est distinctio rerum sed subiectorũ, ut S. Tho. dicit 2. 2. q. 172. art. 4. &{ S. Thom. } q. 178. art. 2. Et præterea nihil prohibet, quin mali habeãt gratias, ut uidetur ex illo 1. Corin.{ 1. Corin. 13. } 13. Si habuero omnem fidẽ, ita ut mõtes transeam, charitatem autem non habeam, nihil sum. Vnde uidetur, quòd possit etiam esse gratia miraculorum sine charitate. Et Hieronymus super illud Matt. 7. Nõne in nomine tuo{ Matth. 7. } prophetauimus, & uirtutes multas fecimus? dicit prophetare, uel uirtutes facere, & dæmonia eiicere, interdum non est eius meriti, qui operatur. Imò August.{ August. } libr. 83. q. affirmat quædam miracula sceleratos homines facere, quæ boni facere non possunt. & Balaam habebat gratiam prophetiæ, ut patet Nume. 21. & 23. & 24. & tamen erat malus, & magus, ut gloss. dicit, Numerorum 22. & Orige. homi. 13. super{ Orige. } Nume. ergo malitia & bonitas non potest esse differentia inter magicas artes, & gratias. Et iterum nec ualet dicere, quòd magi in malos fines utuntur magicis artibus, habentes autem gratias non abutuntur illis in malos fines. Nam iterum hæc differentia est extrinseca, & per accidens, nec inconuenit magum uti sua facultate propter bonum finem, ut ad soluendum maleficiatum, aut sanitatem conferendam. & si habentes gratias possunt esse mali, ut dictũ est, poterunt abuti gratia omnino. ergo nõ apparet quare facultas magica non possit referri in Deum authorem, sicut & gratiæ gratis datæ. Vnde uidetur solui argumentum S. Thom. de potentia, q. 6. artic. 10. Et contra Gent. c. 106. quo uult probare, quòd magica opera non referuntur in Deum, aut bonum spiritum: quia boni spiritus non cooperantur hominibus ad illicita opera perpetranda, quod plerunque fit per artes magicas. patet inquam argumentum non procedere. Secundò confirmatur de his hominibus, quos Hispani salutatores appellant qui (si uulgo credimus) opera faciunt supra facultatem naturalem, & tamen ut plurimum sunt homines perditi, & pessimis moribus: tamen credimus eos gratiam sanitatis habere à Deo, neque pro maleficis habentur, neque puniuntur. Vnde ergo conuincere possemus, si quis magicam exerceat, quòd à dæmone potius quàm à Deo habeat. Tertiò, quòd si omnino non placet referre magicas artes in Deum, saltem non uidetur quare non referantur in bonos angelos potius quàm in malos. primò, quia certum est, quòd non minorem habent potestatẽ boni angeli, quàm mali. ergo si credãt mali angeli communicare suã potestatem malis hominibus, quare non sunt credendi boni angeli communicare suam potestatem bonis & piis? & sic saltem erit aliqua magica pia, & bona, quæ bonos angelos habeat patronos. Item quartò, si dæmones flectuntur precibus, & sacrificiis, ut operentur mirabilia secundùm uota impiorum, & sacrilegorum, quare etiam non boni angeli flectuntur precibus piorum, & bonorum, ut in fauorem eorum faciant aliqua mirabilia? Item quintò, saltem ad disoluenda maleficia, & incantationes maleficiorum, quare non sperandum est, quòd boni angeli communicent potestatem & uirtutem suam, cùm omnino sit certum, bonos angelos propensiores esse ad beneficia cõferenda, quàm dæmones ad maleficia? Item aliqui Magi utũtur solis uerbis sacris, & signo crucis, ut mulierculæ istæ, quę, nescio quæ his signis faciũt. Itẽ sextò, cũ boni angeli possint præstare sanitatẽ præter solitum cursum naturę, reuelare thesauros, dare scientias, & artes humanas, quare si aliquando aliquid huiusmodi contingat, quare, inquam referamus semper in malos angelos, nũquam in bonos. & si dicas, quòd cùm hæc fiant uirtute diuina, aut angelica, non dicuntur fieri arte magica, sed solùm quando fiunt dæmonis concursu, & uirtute, iam disputatio tota erit de nomine, & frustra disputant doctores qua uirtute Magi operentur. At pro solutione quæstionis & dubii sit prima propositio, Eadem* opera, uel similia fiunt per artes magicas, & per gratias gratis datas. Probatur, Nam ad gratias pertinet dęmonia eiicere, serpentes tollere, sanitatem conferre, linguis loqui, ut patet Marci ultimo, & 1. Corin. 12. sed hæc fiunt à magis. ergo eadem opera sunt utrisque communia. Secunda propositio, Aliqua* opera fiunt à magis, quæ nullo modo fiunt per gratias, & econtrario. Hæc patet, Nam magi operantur maleficia multa, & beneficia, quæ nullo modo competit gratiis gratis datis. econtrario autem in gratiis est prophetia, quam magi nullo modo habent, ut infrà disputabitur. ergo conclusio est manifesta in utranque partem. Tertia propositio, Magi* nihil operantur aut potestate diuina, aut potestate angelica. Hæc probatur primo, quia aliâs magicæ artes non essent in uniuersum interdictæ & iure diuino & humano, ut suprà ostensum est. Item si magi uterentur potestate diuina aut angelica, magica non esset ars, sed gratia, & donum. Non enim aut Deus, aut boni angeli alliciuntur in opera hominum arte & disciplina, sed pietate, aut propria Dei & angelorum bonitate, & gratia. Item tertiò, Certè procedit argumentum recitatum ex Sancto, Thoma. dato enim, quòd mali possunt aliquando etiam miracula facere, non tamen hoc habent habitualiter, nec dicuntur habere gratiam, licet nonnunquam mirabilia per eos fiant propter reuerentiam nominis Christi, ut patet Matthæi 7. uel ad amplificationem religionis & fidei, qua necessitate, aut opportunitate sublata, nulla superest in malis facultas ad huiusmodi opera: magi autem operantur ex habitu quomodocunque uolunt. & præterea perniciosè, & cum magno hominum nocumento sæpe operantur: unde constat non habere facultatem uel à Deo, uel à bonis angelis. Item quartò, Quia, ut ait Sanctus Thom. contra Gent. ubi suprà, in operationibus magicarum artium contingit magna incongruitas, & dissonantia rerum, quæ nullo modo potest tribui bono spiritui. requirunt enim huiusmodi artes (ut magi dicunt) hominem reuera non attractatum, cùm tamen plerunque adhibeantur rebus amatoriis ad illicitos concubitus conciliandos. Item licet magi uideantur habere scientiam occultorum, tamen nunquam, aut rarò extendit se notitia eorum ad certas artes, & scientias, sed in minimis quibusdam, sicut in inuentione furtorum, in deprehensione latronum. unde constat, quòd spiritus, quibus innituntur magi, aut sunt ignorantes, aut inuidi, quia aut non possunt, aut nolunt impertiri suis nisi hæc minima, & inutilia, unde non sunt boni spiritus. Itẽ quintò, cõstat quòd boni spiritus nõ delectantur, nec utuntur præstigiis, aut mendaciis: Magi autem plerunque ludificant homines, & decipiunt. Item utuntur in suis operibus & incãtationibus non solùm mendaciis, sed impossibilibus quibusdã imprecationibus. comminantur enim impossibilia, ut ꝙ deponant sidera, quòd uertant cęlũ, aut solem retro, ut narrat Porphyrius in epistola ad Anebriotem, & multa huiusmodi uana inueniuntur inter artes magicas, quæ manifestè conuincunt non esse à Deo, neque à bonis angelis. Secunda conclusio, Magi* in suis operationibus nonnunquam utuntur facultate solùm naturali. Hæc propositio probatur, Quia, ut suprà dictum est, aliqua est magica naturalis ad operandum mirabilia, & maximè utuntur herbis Magi uulgo ignotis, quæ continent præsentanea & efficacia remedia contra morbos, & alios effectus mirabiles habent, ut de corio cesia, & calicia herba, qua aquam glaciari refert Plinius libro 24. cap. 17. ex his enim ortum habuit magica, ut Plinius dicit 3. lib. cap. 1. Item de menarde, cuius succo protinus ictus serpentum sanantur: & uarias, & multiiugas herbas refert Plinius, quibus Magi utuntur, uel ad morbos depellendos, aut etiam inferendos, quæ cum sint aliis ignotæ, & uelocissimæ operationis, pro miraculo ab omnibus habentur. Potuerunt autem magi huiusmodi uirtutes herbarum scire, uel traditione magnorum in medicina uirorum: quales fuerunt Pythagoras, Democritus, Empedocles. Aut etiam dæmone reuelante, qua reuelatione semel facta, sequentes Magi uti potuerunt naturaliter, & sine cõcursu nec boni nec mali spiritus. Et uulgares magi plurimùm hac ratione imponunt hominibus, & decipiũt uanos homines. Cùm enim aliquid huiusmodi mirabile quidem, sed reuera publicum & naturale præstãt, pollicentur multa alia maiora, & mirabiliora, quæ tamen rarò implent. Sexta propositio, Operationes* Magorum supra facultatem naturalem malorum dæmonum potestate & uirtute fiunt. Hæc patet ex superioribus. nam si huiusmodi opera excedunt facultatem naturalem, & nõ possunt referri in bonos spiritus, necesse est ut referantur in malos. Et hæc est sententia sancti Thomæ { S. Thomas. } de potentia, & contra Gentiles, ubi suprá. Et est determinatio Origenis{ Origenes. } homilia decimatertia Numeri. & libro tertio in Iob. & est etiam determinatio sanctorum, ut Augustini,{ Augustinus. } secundo de doctrina Christiana, & tertio de trinitate, & multis aliis locis prolixè disputat, & ostendit, quem uide. Ad argumenta in contrarium. Ad primum, quod est principale, respõdetur, quòd quamuis ita sit, ut dictum est, quòd eadem opera possunt fieri à magis & à non magis, tamen non est difficile intelligere differẽtiam inter magum & non magum. Et primum omnium, quantùm ad acquisitionem facultatis, qua aliquis operatur huiusmodi mirabilia, si enim habetur facultas per modum disciplinæ & artis, hoc est, per libros, aut præceptores, manifestum est illam facultatem non esse gratiam gratis datam, sed si non excedat facultatem rerum naturalium, potuit esse peculiaris aut secreta medicina, aut si excedat facultatem naturalem, sequitur quòd est uera ars magica & dæmoniaca. Item, si tales utantur uerbis ignotis, aut etiam certis characteribus, aut aliis uerbis non spectantibus ad effectum, qui speratur aut quæritur ex tali operatione, manifestum est non esse gratiam, sed magicã. Item, etiam si utantur signo crucis, & solis uerbis sacris & religiosis, tamen si sint ritus & obseruantiæ peculiares & determinatę, ut certis horis, ad certum situm stellarum, sub certo numero crucium, candelarum, ita ut non speret efficaciam operis aliter, nec alio modo, certum est non esse gratiam, sed magicam. Item, si utuntur actibus & factis indifferentibus ad effectum, etiam est magica. Vt si ad expulsionem dæmonum radunt pilos, aut capillos, aut aliquid huiusmodi, est magica manifesta. Hæc omnia patent. nam ueri sancti, qui gratiam Dei habent, nunquam utuntur talibus ritibus & obseruationibus. ergo signum & argumentum efficax est, quòd qui huiusmodi utuntur, non operantur ex gratia, sed ex uirtute dæmonum, nec gratiæ per disciplinam & artem possidentur. sed, ut ait Apostolus, omnes gratias operatur unus & idem Spiritus, diuidens singulis prout uult: magi autem alii ab aliis accipiunt aut artem, aut facultatem. Et licet bona, aut mala uita non sit omnino efficax argumentum, an uirtus faciendi huiusmodi mirabilia sit à Deo, uel à dæmone, tamen est magnum indicium: unde qui hæc operantur, si prorsus sint homines improbatæ uitæ, credendi sunt potiùs malefici, quàm gratiarum possessores. Et sic ad tertium argumentum, quod uidetur maius, respondetur primò, quòd non est negandum, quin boni angeli communicent aliquando suam potestatem ad præstandum hominibus beneficia. sed hoc faciũt, non sicut magi ad ostentationẽ, uel sicut dęmones, ut colãtur ab hominibus, sed solũ ex charitate hominum, & ut Deo soli gratiæ habeantur & referantur: & ideo faciunt occultè regulariter, licet etiam uisibiliter aliquando aliquid tale faciant, ut de Raphaële apud Tobiam, qui illo modo, quo Magi solent, usus est corde & felle & iecinore piscis ad expellendum & reiiciendum dęmonem à domo Raguelis, & postea ad restituẽdũ oculos Tobię. In quo uno facto satis intelligitur, & posse bonos angelos præstare omnia, quæ mali dant, & uelle si ita expediat. Nec est dubitandum, quin multo plura beneficia recipiant homines à bonis angelis, etiam in ordine ad temporalia bona, quàm ab omnibus magis. Et primùm cùm sancti angeli sint de numero beatorum, fortasse nũquam se miscet rebus humanis, & terrenis, nisi speciali mãdato Dei: & ideo omnia beneficia, quæ homines recipiunt, quæ uidẽtur esse supra spem, & facultatem naturalem, omnia tribuuntur particulariter Deo authori, siue sint immediatè à Deo, siue mediantibus Angelis. Imò hîc ponitur una causa, cur angeli non operentur uisibiliter & apertè, ne pro diis ab hominibus colantur. facilè enim homines diuinitatem irrogarẽt illis, quos mirabilia operari conspiciunt, ut Actuum 14. in Lycaonia cùm Paulus Lystris claudum quendam in nomine Iesu sanasset, homines uolebant Paulo tanquã Deo sacrificare: quod maius periculũ esset de angelis, qui tam propè uidẽtur accedere ad dignitatem, & ideo soliciti sunt, ne hanc occasionem præbeant hominibus. Vnde cùm Ioānes (Apocal. 19.) uidisset angelum, & corruisset ut{ Apocal. 19. } adoraret eum, Vide, inquit, angelus ne feceris, conseruus enim tuus sum & fratrum tuorum. Et per hoc patet ad quartum & quintũ & sextum. Fatemur enim, quòd boni angeli flectũtur precibus & sacrificiis bonorum, & opera illorum dissolui maleficia & pręstigia malorum angelorum, & multo maiora cõtingere bona, quàm sit reuelatio alicuius thesauri aut furti. Et ita tenendum est tanquã certum, quòd magicę artes utuntur dæmonũ uirtute & authoritate, & non bonorum angelorum in suis maleficiis. Ad solutionem secundi argumẽti, quę oblita est de salutatoribus, certè non satis mihi constat quid sentiendum, aut pronuntiandum sit, cùm uideamus ex maiori parte esse homines minùs probatæ uitę, & etiam uti aliquibus obseruationibus, non quidem adeo superstitiosis, sed nec satis religiosis, multùm uereor, ne sint impostores, & nullam efficatiam habeant, & si qua habent, ne illa sit potiùs à dæmone,  à Deo. Sed hæc dico non diffiniẽdo. nam gratiæ dantur propter bonũ commune. Fieri potest, ut Dominus illã misericordiã uelit impartiri hominibus per istos, qualescun sint isti. Vel potest dici de istis hominibus, sicut de Psyllis scribunt authores, qui sunt populi Lybiæ prope Garamantas, quorum corpori ingenitum fertur exitiale uirus serpentibus, ut ait Plinius libro septimo, capite secundo uel tertio. ita ut odore suo sopirent eos. Et Plutarchus in uita Catonis scribit, cùm exercitum in Africam traiiceret, Psyllos secum habuisse contra serpentum uim & perniciem. Fortè ergo in istis similiter est aliquid contra canum rabiem. Simile etiam de Psyllis scribit Varro fuisse in Hellesponto serpentum ictus contactu leuare solitos, & eandem uim dicuntur habere Marsi in Italia. Sed remanet unum dubium, An* animæ defunctorum, maximè quæ sunt de numero damnatorum, misceant se magicis artibus & operibus. Et uidetur quòd sic. Primò, quia sunt eiusdem malitiæ cum dæmonibus, & ideo uidentur moliri & conari ad decipiendum homines, & tradendum in perditionem, sicut ipsi dæmones. Item, quia non rarò dicuntur intrare humana corpora, & apparere, & loqui hominibus, & magi dicuntur reuocare animas ab inferno, imò maga illa Phytonissa reuocauit animam Samuelis etiam à limbo. ergo. Respondetur ad hoc dubium, quòd sine dubio animæ defunctorum nunquam se miscent operibus magorum. Hoc probatur primò, quia de sanctis animabus, quamuis certum sit, ꝙ possint liberè descendere à cælo in terram, & & iuuare mortales, ut sanctus Thomas{ S. Thomas. } dicit in quarta, distinctione quadragesima quinta, articulo tertio. tamen hoc non faciunt ad inuocationem, aut incantationem magorum, sed ex propria bonitate, uel ex permissione particulari diuina, sicut aliquando etiam inueniuntur uisibiliter apparuisse, ut Augustinus narrat de Felice martyre, & plura exempla ponit Gregorius quarto dialogorum, licet hoc non habeant ex natura sua. non enim possunt assumere corpus, nec mouere. Animæ uerò, quæ sunt in purgatorio, exire à loco non possunt, & si aliquando permittantur ex peculiari gratia, ueniunt potiùs ad petendum suffragia uiuorum, quàm ad miscendum se operibus magorum, imò nec mortalium prorsus rebus. Nec satis puto constantem, & religiosam consuetudinem, quæ cœpit corripere homines, ut in necessitatibus sperent præsidium animarum in purgatorio existentium. De animabus autem inferni non est timendum ne possint prodesse, aut obesse hominibus, quæ scilicet perpetuo sint carceri mancipatæ, nec possint etiam dæmonibus adiuuantibus inde exire. Et quamuis aliquæ apparitiones huiusmodi ferantur, probabilius puto, quòd nunquam anima semel damnata egressa est locum inferni. Cùm enim exire non possint, nisi ex mandato Dei, non est cur credamus hanc licentiam à Deo habere, maximè cùm legamus historiam de diuite illo Luc. 16. qui nec ad fratres quidem liberan{ Luc. 16. }dos, ne uenirent in locum illum tormentorũ, permissum est redire ad mortales. At omnino ita credendum est apparitiones istas, quæ referuntur, cùm sint pro maiori parte falsæ, tamen si quæ uerę sint, esse ab ipsis dæmonibus, nec habẽdam esse fidem de istis dictis eorum, qui asserunt se ab inferno uenire, etiam si alioqui uideantur pia & religiosa monere. S. Tho.{ S. Thomas. } p. p. q. 117. artic. 4. ad secundum, citat August. 10. de ciuitate Dei. & Chrysost. super Matth. dicentes, quòd dæmones frequenter simulant se esse animas mortuorum, ad confirmandum errorem Gentilium, qui hoc habebant. ideo cauendum est ab illis uisionibus. Sequitur iã, ut dicamus in particulari, quid possint Magi, & sit quinta quæstio in ordine, An* Magi possint miracula facere, & uidetur quòd sic. Primò, quia suscitare mortuos est miraculum. unde inter miracula Christi ponuntur. Matth. 11. Euntes renuntiate quæ audistis &{ Matth. 11. } uidistis, Cæci uident, claudi ambulant, mortui resurgunt, pauperes euangelizantur. Sed & Phytonissa suscitauit Samuelem. 2. Reg. 28. ergo possunt miracula facere. Et cõfirmatur, Ad suscitationem mortuorum non uidetur requiri nisi dispositio materię. nam disposita materia, necessariò introducitur forma: sed uidetur quòd dæmones possint disponere materiam, applicãdo actiua pasiuis. Eiusdem enim rationis sunt dispositiones in resurrectione mortui, & in prima generatione, quę sunt ab agẽti naturali. ergo magi dæmonis uirtute possunt mortuos suscitare. unde & resurrectio generalis futura est per angelos ministros. Item secundo, Maius miraculum uidetur, quòd canis loquatur, uel cantet, quàm quòd mutus loquatur: sed de Simone mago legitur, quòd faciebat canes loqui, & cantare, ut patet in itinerario Clementis. ergo. Item Valerius maximus narrat primo libr. c. 8. quòd fortunę simulachrũ, qđ Romæ erat in uia Latina, nõ semel, sed bis loquutũ est uerbis his, Ritè me matronę uidistis, riteq́ue dedicastis. quòd autem lapides loquantur, maius miraculum est, quàm quòd muti loquantur. Item in eodem, & in historia Romana legitur de uirgine uestali, quòd aquam in uase perforato de Tyberi portabat, aqua non effusa: hoc autem spectat ad miraculum, ut aqua stet, & non fluat in Iordanis diuisione, & eius statione. ergo. Item aduersitates Iob dæmone authore procuratæ sunt, quòd patet ex eo, quòd Deus dedit potestatem in omnia quæ erant Iob: sed huiusmodi aduersitates non sine miraculo contigerunt, ut patet de igne de cælo descendente. unde & 3. Regum. 18. Elias in hoc probauit prophetas Baal, ut descenderet ignis de cęlo, & consumeret sacrificium. ergo. Item eadem quæ boni faciunt per miraculum, magi faciũt, ut serpẽtes Moysi, & magorũ. ergo. Septimò, Vxor Lot mutata est in statuam salis. Gene.{ Gene. 19. } 19. & hoc à dæmonibus. ut S. Thom. dicit de malo, q. 16. & q. 9. ad tertiũ. ergo. Pro solutione notandum, quòd miraculi nomen à mirando est assumptum. Ad admirationem autem duo cõcurrunt, ut potest accipi ex uerbis Philosophi in principio Met. quorum unum est, quòd causa illius, quod admiramur, sit occulta. Secundum est, quòd in eo, quod miramur, sit, uel appareat aliquid per quod uideatur contrarium debere contingere, quod miramur. Sicut aliquis posset mirari, si uideret ferrum ascendere ad magnetem, ignorans eius uirtutem. Sed hoc potest dupliciter contingere. Vno modo secundum se, alio modo quo ad nos. Virtus autem diuina est simpliciter occultissima, & remotissima à nobis, quæ in rebus omnibus operatur secretissimè: & ideo ea, quæ per aliquam uirtutẽ creatam fieri possunt, miranda quidem, & mirabilia dicuntur. Sed miracula propriè dicuntur, quæ sola uirtute diuina fieri possunt, quæ scilicet tota natura creaturarum miratur. Et licet miraculi nomine Latini utantur ad significandum quoduis stupendum, ac mirandum: tamen theologi solùm illud in hac significatione usurpant, & meritó. Ideo respondẽdo ad quæstionem sit una conclusio, licet August. tertiò de trini. & alibi non timet uocare opera magorum miracula: sit (ut dico) una conclusio, Magi* non possunt miracula facere. Probatur primo ex ipsa significatione uocabuli, ut dictum est. nihil enim faciunt, ad quod diuina uirtus exigatur. Secundò, quia si magi possent uera miracula facere, sequeretur quòd miraculum non esset efficax argumentum deitatis, & ueritatis, & sic periret ratio confirmandi ea, quæ sunt fidei, quæ miraculis comprobata sunt. Ad argumenta in contrarium. Ad primum de Samuele respondetur, ꝙ dubium est, an uerè Samuel fuerit suscitatus, an potiùs fuerit aliquod phantasma. & Augustinus quidem ad Simplicianum putat probabile, quòd fuerit uerus Samuel, qui apparuit Saüli, & nuntiauit ei euentum belli, propter hoc, quòd legitur Ecclesiastici 4.{ Ecclesia. 4. } quòd dormiuit Samuel, & notum fecit regi finem uitę suę. Hoc ergo tenendo diceremus, ut dicit Augusti. quòd non dominante arte magica, sed dispositione dei occulta, que Phytonissam, & Saülẽ latebat, permissum est, ut spiritus iusti se ostẽderet aspectibus regis, diuina eũ sententia percussurus. Nõnunquã enim dum dæmon consulitur, ipse Deus per suum nuntium ueritatem annũtiat, sicut per Eliam ueritatem respondit nuntiis regis, qui mittebantur ad consulendum deum Accaron, ut habetur 4. Regum 1. Ad confirmationem dico, quòd sine dubio dæmones non possunt disponere materiam ad introducendum animam, quæ semel separata fuit: requiritur enim identitas temporis ad identitatem indiuidui, & ideo semel corruptum, non potest idem numero redire, nec solùm hominem, sed nec muscam possent dæmones suscitare. Vnde si quæ resuscitationes mortuorum leguntur à magis factæ, ut ab Apollonio, Simone, uel aliis, omnes fuerunt præstigiosæ, & non secundum ueritatem, ut de Simone summo magiæ artifice legitur, quòd apud Phoram Ephesi oppidũ pręsente Ioanne euangelista, tres mortuos suscitauit, sed paulo pòst omnia euanuerunt tãquam fallacia, & præstigiosa. unde Sanctus Thom. 3. senten. d. 21. q. 2. articu. 4. q. 2. ad quartum dicit, quòd ea quæ dæmones faciunt præter uiam naturæ, non sunt diuturna. Ad secũdum respondetur, quòd loquutio canum, & alia huiusmodi potuerunt fieri à magis per illusionem sensuum, & non per effectus ueritatis. Si tamen per ueritatem factum est, non dabat cani dæmon aut magus uirtutem loquendi, sicut datur mutis per miraculum, sed ipsemet dæmon sonum literarum, & articulatæ uocis similitudinem habentem format, sicut & asina Balaam intelligitur fuisse loquuta, angelo bono operante. & similiter dicendum est ad tertium de locutione. Ad quartum respondet S. Tho. de potentia quæstio. 6. articu. 5. quòd non dubium est quin in commedatione castitatis Deus uerus per suos angelos bonos huiusmodi miraculum per retentionem aquæ fecisset: quia si qua bona in Gentilibus fuerunt, à Deo uero fuerunt. Si autem, quod propius uero est, per dæmones factum fuit, nullum est miraculum: dæmones enim possunt mouere localiter, & sistere corpora, ut infrà dicetur. Ad quintum dicitur, ꝙ dæmones sua naturali uirtute applicando actiua pasiuis, possunt conflare ignem in media regione aëris, & inde concitare deorsum in terram. Et sic factum est in tentatione Iob. Ad ultimum dicitur, quòd uerè ita est, quòd idem opus factum à bonis & piis hominibus, est miraculum, quod idem à mago non est. Nam homo non potest, nec nouit applicare actiua passiuis, nec semina, nec causas occultas naturæ ad conficiendum celeriter & subitò effectum aliâs naturalem. & ideo non potest hoc facere nisi uirtute diuina: dæmones, qui omnia naturalia optimè nouerunt, possunt utendo causis naturalibus hæc eadem subitò facere. Vnde quòd Aaron conuerteret uirgam suã, & similiter quòd uir sanctus det sanitatem subitam alicui, miraculum est: quod idem magus sine miraculo potest facere, scilicet dæmone adiuuante, & causas naturales quidem, sed hominibus occultas, applicante. Vnde August. 3. de trinitate, c. 9. Illa, quæ per angelos fiunt, quo difficiliora, & ignotiora, & mirabiliora sunt nobis, illis autem tanquam suę actiones notæ, atque faciles, sicut etiam ibidem ait Augusti. Solennia & usitata fulgura miracula non sunt, sed cum in monte Sinai inusitato modo fierent, miracula erant. Quæstio sexta est, An* magi possint cogere dæmones pro suo arbitrio. Et uidetur ꝙ sic. Vt enim narrat Augu. 10. de ciuitate dei, Porphyrius refert se uidisse, quòd quidam uir Chaldæus tactus inuidia, abiuratas spirituales potentias precibus alligauerit, ne ab alio postularent, uel postulata concederent. & in 21. eiusdem libri dicit, Non potuit primum nisi dæmonibus docentibus disci, quòd quisque illorum appetat, quod exhorreat. ergo cogatur, &c. ex quo uidetur, quòd sint aliquæ incantationes, quibus dæmones cogãtur. Item Iosephus de antiquitatibus libro 8. scribit, quòd Salomon instituit incantationes, & modos coniurationum, quibus obstricti dæmones ne denuo redeant, effugantur. & ipse Iosephus dicit se uidisse Eleazarũ quẽdam, qui præsente Vespasiano, & eius filiis, usus adiuratione Salomonis, & radice à Salomone monstrata, dæmones expullit ab obsesso, cuius operis argumentum dedit, quòd calicem aqua plenum ante eos posuit, & dæmoni imperauit, ut egressus ab homine, illum euerteret, quod & factum est. Item tertiò, cùm dęmones sint superbissimi, non est probabile, quòd nisi cogerentur, aduenirent ad minas, & terrores, & mendacia incredibilia, quæ multùm derogant excellentiam & sapientiam ipsorum dæmonum. unde & Augu. 10. de ciui.{ August. } introducit uerba Porphyrii sic dicentis, Quid est homo? uitio cuilibet obnoxius intẽdit, minatur, eósque territat, & cælũ se collidere minatur, ut eis ueritatẽ extorqueat, ut illi dii tanquam iussi promptissimè falsis, & ridiculosis comminationibus territi, que imperauit efficiant. Item quarto, Nisi dæmones cogerẽtur, non allicerentur per quædam, quod ipsi oderunt, sicut per uirginitatem imprecantis, cùm tamen ipsi ad incestos concubitus homines inducere conentur. Item quintò, Saltem uidetur, quòd si magi utantur uerbis sacris, ut in nomine Iesu, & uirtute crucis, Iuxta illud ad Philippen. 2. In nomine Iesu{ Philippẽ. 2. } omne genuflectatur, quòd dæmones cogantur. Nam certum est quòd dæmones oderunt illa nomina, & abominantur gloriam Christi. ergo si possent non uenire, & non respondere mago, nunquam responderent, & tamen aliqui magi dicunt se solùm uti uerbis sacris, & efficaciter operari: & mulierculæ utuntur solùm signo crucis ad curãdum certas infirmitates, de quibus non creditur, quòd habeant gratiam sanitatis, sed quòd sint maleficæ. ergo. Pro responsione sit prima propositio, Dæmones* cogi possunt aliquando & coguntur multoties ab hominibus. Probatur, quia inter gratias gratis datas datur potestas super dæmones, ut patet ex illo Marci ultimo, In nomine meo dęmonia, &c. Item secundo patet, quia apostoli, & sancti uiri sæpe dæmones expulerunt ab obsessis: & certum est, quòd inuitos. non enim dæmones, si possent, darent operam ad gloriam & manifestationem nominis Christi, & eius religionis. Et etiam legitur sanctos uiros imperasse dæmonibus aliquando ad aliqua opera. ergo. Secunda propositio, Ab* angelis etiam possunt cogi dæmones, & aliquando coguntur. Et hoc primum probatur, quia angeli possunt uirtute diuina coërcere dæmones, sicut sancti uiri possunt. ergo. Item potestate naturali, saltem angeli superiores, qui, ut statim disputabitur, habent potestatem naturalem supra inferiores. unde, ut ait sanctus Tho. de potentia, q. 6. ar. 10. ad ordinẽ potestatum pertinet arcere dæmones. Et ita nõ est dubitandũ, quin angeli custodes semper prohibeãt dęmones accedere ad suos clientes, ne noceant eis, & præsides prouinciarum impediãt frequenter dæmones à detrimẽtis & nocumẽtis, quę cuperẽt & possent inferre ciuitatibus, & agris, & fructibus, & aliis mortaliũ bonis. Tertia propositio, Ad* coërcendũ dæmones uirtute diuina aut angelica, multùm refert, quibus uerbis aut signis homines loquantur, aliâs utantur, etiã si loquamur de uerbis sanctis aut sacris signis. Probatur, nã cùm ecclesia habeat ex authoritate Christi potestatẽ super omnia dæmonia, multùm interest ad coërcendos malignos spiritus uti uerbis & exorcismis ab ecclesia institutis, quę sine dubio maiorẽ uirtutem habent, quàm quęcũ alia uerba & signa. Sicut etiam exorcistę ab ecclesia instituti maiorem potestatẽ habent ad expellendos dæmones, & aqua benedicta secũdũ ritum ecclesiæ, quàm si aliis uerbis esset benedicta, aut consecrata. pro certo enim pro authoritate, & reuerẽtia ecclesię credendũ est, quòd Deus siue per se immediatè, siue per angelos suos, concurrat ad talem inuocationem. Quarta propositio, Nulla* uerba, nec exorcismi habẽt infallibilem efficaciam ad cogendum dæmones, & arcendum illos, ita ut semper sortiantur effectum suum. Probatur, quia cùm uerba, aut signa non habeant talem efficaciam ex natura sua, sed solùm uirtute diuina, aut angelica, non alligauit Deus potestatem suam ex lege sacramentalibus uerbis, sicut sacramentis, sed operatur quando sibi placet ad gloriam suam, & utilitatem credentium, & multùm facit ad hoc pietas & fides ministrorum. Idem dicendum est de reliquiis sanctorum, & signo crucis, & cætera. Vnde aliter habent sacramenta effectum, aliter sacramentalia. Vnde Actuũ decimonono dicitur de filiis Sceuæ, quòd inuocabant nomen domini Iesu super eos, qui habebant spiritus malos, dicentes, Adiuro uos per Iesum, quem Paulus prædicat. Respondens autem spiritus malus dixit, Iesum noui, & Paulum scio, uos autem qui estis? Et insiliens inualuit contra eos. Quinta propositio est, Magi* aliquando possunt cogere dæmones. Probatur, quia dæmon superior habet potestatem coërcendi dæmonem inferiorem, reiiciendo, aut expellendo illum. Et hoc est, quod Iudæi calumniabantur de Christo, In Beelzebub principe dæmoniorum eiicit dæmonia. Quam calumniam Christus non ita confutauit, quasi hoc esset impossibile, sed aliis rationibus & argumentis. Nec Iudæi tantùm imponebant Christo magum esse, sed, ut refert Augustinus libro primo, de cõsensu euangelii, capite nono. pagani ita dicebant, & obiiciebant Christianis, Christum magicis artibus illa mirabilia patrasse, de qua re libros scripsisse & reliquisse. Sexta quæstio, Magos * nunquam puto cogere dæmones, nisi ista ratione posita in pręcedenti cõclusione. Probatur, quia magi utuntur uerbis, & signis, & applicatione herbarum, aut aliarum rerum naturalium: sed omnia ista non possunt cogere dæmones, quia non est potestas quę comparetur ei. Iob quadragesimo primo. Ergo ipse magus, aut per se, aut ratione rerum, quibus utitur, non potest cogere dæmones. Item, ut arguit S. Thomas, uerba de se, seclusa significatione, nullam efficaciam habent, nisi fortè inauditam, inquantum aut sunt signa, solùm possunt mouere intellectum in ratione obiecti, quare non possunt efficaciter, & infallibiliter cogere dæmonem. nulla enim signa possent cogere hominẽ, qui tamẽ est multo imperfectior angelo, siue bono, siue malo, & intellectu & substantia. Septima conclusio, Magi * habentes fœdus cum aliquo dæmone principali, possũt cogere inferiores dæmones, nõ autẽ ipsum principalẽ dæmonẽ: nõ habẽtes autẽ tale fœdus, nullo modo possũt cogere ullum dæmonem: sed dæmones uoluntariè concurrunt ad operationes magorum. Hæc sequitur ex superioribus. Confirmatur, quia magi sæpe deficiunt in suis operationibus, ut ipsimet fatentur, & seruato toto ritu & cęremonia magica. ergo manifestum est, quòd non cogunt dæmones. Tertia conclusio, Tota* opera & efficacia magorum fundatur & nititur in condito & pacto inito & firmato cum dæmonibus. Ista sequitur ex præcedentibus. Nam si dæmones non coguntur, & respondent, & ueniunt ad inuocationes magorum & aliorum hominum, manifestum est quòd hoc non potest fieri, seu prouenire, nisi ex mutua conuentione & fœdere magorum & dæmonum, ut clarissimè patet. Ad argumenta autem in contrariũ. Ad primum patet, quòd ille Chaldæus habebat pactum cum aliquo dæmone excellentiore, & uirtute illius poterat coërcere dæmones inferiores: & Porphyrius fortasse putabat maiorem uim inesse magicis incantationibus. Ad secundum respondet S. Thom. quòd si Salomon instituit exorcismos tempore quo erat dilectus Deo, potuerunt illæ incantationes habere aliquam uim ex institutione illius, sicut possent habere adiurationes institutæ ab aliquo sancto uiro, sicut habent maiorem uim adiurationes ab ecclesia institutæ. Deus enim ex meritis & orationibus sanctorum occurrit specialiter cum operibus illorũ. Si autem Salomon illos exorcismos ordinauit postquam recessit à cultu, & religione Dei, dicendum est de illis exorcismis, sicut de aliis incantationibus magicis. Ad tertium dicendum, quòd dæmones ueniunt, & illis mendaciis & uanissimis commentationibus alliciunt homines, ut confidant in mendaciis & fabulis, quomodocunque utantur adiutorio dæmonum. Ad quartum dicitur, quòd dæmones adueniunt ad nomen & titulum uirginitatis, ut suadeant hominibus eos amare uirginitatem, quasi sit argumentum excellentiæ & munditiæ eorum. Ad quintum respondetur primò, quòd rarò, aut nunquam magi utuntur solis uerbis sacris, sed semper miscent alia uerba, aut ritum, & cæremoniam superstitiosam. Sed si aliquando utuntur solis uerbis sacris, hoc dæmones faciunt, ut uani homines putent eos non exclusos & alienos à religione Christiana. Vel fortasse aliquando dæmones coguntur etiam à magicis, uirtute tamen diuina, propter reuerentiam uerborum sacrorũ, sicut suprà diximus, quòd mali etiam aliquando faciunt miracula. Vnde Cassiodorus dicit libr. 6. tripartitæ. capi. 1. quòd cùm magus quidã perduxisset Iulianũ apostatam ad quẽdam locum Senatus, tamen illic aduocati dæmones apparuissent, terrore compulsus Iulianus, frontem signo crucis muniuit, quo uiso, dæmones repente disparuerunt, quod ualde mirandum est etiam ab homine apostata. ¶ Dubitatur circa conclusiones, & maximè contra ultimam. nam multi bona fide utuntur magicis incantationibus, & adiurationibus, qui nec uolunt, nec uellent aliquod commercium habere cum dæmonibus. Et si putarent dæmones quocunque pacto interesse, aut dare fauorem suis operationibus, nulla ratione illis uterentur, sed prorsus abhorrerent, & cessarent à tali usu & negotio. ergo uidetur, quòd efficacia magorum seu magicarum artium non sit semper ex instantia & commercio dæmonum, sed quòd in ipsis ritibus & operationibus magorum sit aliqua mala uirtus & efficacia. Respondetur, ut ait Augustinus secundo super Genesin, ad literam, quòd dæmon semper miscet se hominum operibus, illis ignorantibus & nolentibus, & sic sæpe contingit in istis superstitiosis rebus: homines enim, & maximè fœminę stultę bona fide utuntur huiusmodi rebus & uerbis ad remedia infirmitatum, & sine dubio dæmones assistunt operationibus illorum, ut decipiant, & persuadeant confidere in rebus uanis, & hoc est fœdus tacitum cum dæmonibus, ut Augustinus ibidem dicit. Vnde etiam est notandum, quòd licet Augustinus dicat, quòd non potest sciri, nisi ipsis docentibus, quibus signis, aut rebus dæmones alliciantur: tamen pro certo dæmones miscent se, & adueniunt quibuscunque superstitionibus, ac intelligũt homines confidere, & maximè si ex intentione uellent inuocare dæmones. Ex quinta quæstione, ubi dictum est, quòd magi fauore, & uirtute superioris dæmonis possunt cogere inferiores, erit unum dubium, An* superiores dæmones habeant aliquam potestatem in inferiores. Et uidetur quòd non: nam in dæmonibus non sunt aliæ potentię, nisi intellectus & uoluntas, sed illæ non sunt potentiæ actiuę ad extrà, ut Philosophus uidetur dicere nono Metaphysicorum. Et patet exemplo in hominibus, ubi intellectus & uoluntas nunquam agunt ad extrà, nisi mediante aliqua potentia. ergo uidetur, quòd dæmones non habeant aliquam actiuitatem super alios dæmones. Item, quia uel illa potestas esset naturalis, aut gratuita: non secundum, ut constat. ergo si esset naturalis, sequeretur, quòd dæmones perfectiores in naturalibus haberent potestatem naturalem super alios angelos imperfectiores in naturalibus. hoc est inconueniens, ergo. Item tertiò, Si aliquid possent superiores in inferiores, maximè uideretur quo ad motũ localem. non enim apparet quid aliud possint imprimere superiores in inferiores. Sed hoc non uidetur, ergo nullam habent potestatẽ. Probatur minor, quia dæmones, sicut angeli, non sunt in loco nisi per operationem: sed in dæmonibus non est alia operatio, nisi intellectus & uoluntas, ad quas cogi non possunt. ergo non apparet quomodo dæmones superiores possint cogere inferiores ad motum localem. Pro responsione est prima quæstio, Dæmones * superiores possunt cogere inferiores. Hæc probatur primò, quia dæmones inter se habẽt prælationes & principatus, saltem ex nequitia & concordia illorũ. Ex odio enim & inuidia, qua tenentur erga homines, non est dubitandum quin percusserint fœdus, & inter se constituerint ordines & societates ad istum finẽ, ut homines perdant: & sic, ut ait S. Tho. p. p. q.{ S. Thomas. } 109. artic. 2. aliqui dæmonum sunt præfecti, & uelut principes ad imperandum aliis, & inferiores dæmones se subiiciant illis, quos potentiores uiribus uident ad propriam nequitiam exequendam. Et ideo Christus Lucę 11. uoca{ Luc. 11. }uit societatem regnum. Omne, inquit, regnũ in se diuisum, desolabitur: & si satanas satanã eiiciat, quomodo stabit regnum eius? Iste est ergo unus modus, quo superiores dæmones possunt inferiores cogere, scilicet per imperium, cui inferiores resistere non ualent excommuni concordia. Secundo etiam ex naturalibus suis hoc possunt, quia ubicunque sunt res subordinatæ, oportet quòd etiam actiones subordinentur sibi inuicem. Sicut patet in rebus corporalibus, quia enim inferiora corpora naturali ordine sunt inter corpora cælestia, actiones, & motus eorum subduntur actionibus, & motibus corporum cælestium. Sed manifestum, quòd inter dæmones aliqui sunt superiores ex naturalibus. ergo habent potestatem naturalem supra inferiores. Et confirmatur, quia dæmones habent potestatem mouendi localiter animas, & alligandi. ergo eadem ratione habebũt potestatem supra dæmones inferiores: & iste est alius modus, quo superiores angeli possunt coërcere inferiores. unde San.{ S. Thom. } Tho. 3. p. q. 43. arti. 2. ad tertium, dicit, quòd dęmones superiores sua naturali uirtute poterãt, & de facto aliquando pellunt dæmones à cor{ August. }poribus. Augustin. 21. de ciuit. dicit, quòd dæmones Nigromantiam potestate superiorum dæmonum alligant aliquibus imaginibus, uel annulis, aut aliis rebus. Et S. Tho. de anima. q. 21. dicit, quòd aliqua substatia spiritualis alicui corpori alligetur, non est ex uirtute corporis potentis substantiam incorpoream detinere, sed est ex uirtute alicuius substantiæ superioris alligantis talem substantiam tali corpori: sicut etiam arte magica, Deo permittente, uirtute superiorum dæmonum aliqui spiritus alligantur annulis uel imaginibus. Idem dicit 4. cõtra Gen. capitulo 90. & multis aliis locis. Et Petrus de Palud. 4. d. 44. q. 7. dicit, quòd an{ Palud. }gelus fortior potest sistere & tenere minus fortem. Ad argumenta autem in contrarium. Ad primum respondetur, quòd in angelis est sine dubio potentia motiua, sed illa non distinguitur ab intellectu, & uoluntate. Ad secundum dico, quòd re uera ita est, quòd ex naturalibus aliqui dæmones possent obsistere angelis, & eos coërcere, sed non permittuntur à bonitate diuina, & etiam gloriæ dotes sufficiunt ad resistendum. Ad tertium pro nunc respondetur, quòd angelus, aut dæmon potest esse in loco per passionem, sicut per operationem, & sic dæmon inferior patitur à superiori, per hoc, quòd applicatur loco, uel expellitur ab eo, sicut animæ sunt in purgatorio, aut in inferno, non agendo, sed patiendo. Sed occurrit statim dubium non dissimulandum, * Quo pacto dæmon superior potest tenere inferiorem alligatũ annulo, aut imagini: absente enim superiore dæmone, non uidetur quomodo possit impedire inferiorem ne recedat. Ad hoc respondetur primo, quòd profectò uirtute naturali non potest alligare inferiorem, ita ut eo absente alius descendere non ualeat. Secundo dico, quòd potest cogere illo modo, ut si discesserit, retrahat ad eundem locum. Tertio dico, quòd potest cogere ad remanendum in imperio, cui inferior, ut dictum est, subiectus est. Quarto dico, quòd non est uerisimile, quòd dæmõ, qui alligatus est annulo, aut imagini, semper sit præsens imagini, sed dicitur alligatus, quia uocatus à possessore annuli, semper uenit, nec indiget tempore ad redeundum ubicunque sit, & ad quamcunque distantiam potest cognoscere quid rerum geratur apud illum, in cuius potestate annulus, aut imago est: sed miseri magi putant se tenere dæmones tanquam compedibus, & ex maxima parte sunt fabulæ, quæ de huiusmodi dicuntur annulis, aut imaginibus. 
 
¶ Septima quæstio, An* magi uirtute dęmonum possint transmutare corpora localiter, hoc est, transferre (ut ferunt) per multa terrarum spatia, summa celeritate. Et uidetur quòd non, quia si corpora obedirent dæmonibus quo ad motum localem, sequeretur quòd saltem quantum spectat ad naturam eorum, possent destruere ordinem, & machinam uniuersi, puta mouere cibum contrario motu, & tollere terram loco suo: hoc non est dicendum, quòd aliqua creatura habeat potestatem supra totam naturam, & possit perdere uniuersum, ergo, &c. Non enim angelis subiecit orbem Deus. ad Hebr. 2. Item si habent illam,{ Hebr. 2. } potestatem, quomodo nunquam liberant amicos suos à manibus iudicum? Item arguitur ex d. c. episcopi. 26. quæst. 1. ubi, ut relatum est, damnantur qui credunt mulierculas deferri noctu per aëra. Item non apparet quomodo, an impellendo, aut quomodo se habendo. Ad hanc quæstionem sit conclusio, Dæmones * & magi uirtute dæmonum possunt mouere, & transferre corpora de loco ad locum. Probatur primo authoritate Augusti 3. De tri{ August. }nitate, qui dicit, dæmones adhibere semina corporalia ad aliquos effectus producendos: hoc autem non fit nisi per motum localem. ergo, &c. Item angeli mouent cælos, &c. Item patet, Satan concussit quatuor angulos domus Iob, quæ corruens oppressit liberos eius. Iob. 1. Item patet manifestè in obsessis à dæmonibus, quos dæmones aliquando inuitos mittunt in ignem, & pręcipitant deorsum, & iactant, & raptant uariè: nec uidetur alius modus, quo dęmon possit occupare humana corpora, nisi subiiciendo quo ad motus locales, ut mouendo linguam, aut tenendo alia organa, & membra corporalia. Vnde nulla ratione potest negari, quin dæmones possint mouere localiter corpora. Item quia angeli mouent cælos, mouent animas. Item assumunt corpora frequenter, & apparent in eis. quod non fit sine motu locali. Ad argugumenta autem in contrarium, ad primum respondetur, quòd nec unus angelus, aut unus dæmon, nec omnes simul possent aut sistere cælum, aut contrario motu mouere, aut terram mutare de loco suo, ut ait. S. Thom. de po{ S. Thom. }tentia, q. 16. art. 8. & 3. contra Gen. cap. 108. & ratio est connexio, & ordo uniuersi, contra quem nulla causa particularis potest ex ipso ordine naturali, sicut nec omnium dæmonum artificio posset dari uacuum. Posset enim dæmon tollere aërem de loco ubi est: sed hoc supposito, omnes dæmones non possent obsistere, quominus alius aër succederet in loco prioris. Ad secundum de illo capite episcopi. Iurisconsulti ex illo loco multùm dubitant, utrum ea quę feruntur de istis mulierculis strigibus, an uerè gerantur, an sit sola illusio sensuum. Et uix adduci possunt, ut credant in ueritate mulieres transferri per aëra, & deduci in solitudinem, aut in quemuis locum in societatem hominum, & dæmoniorum. Et quidam frater Samuel ordinis minoris proprio opusculo satagit defendere hanc opinionem, quòd nunquam uerè dæmon transferat huiusmodi mulierculas, sed quòd rapit sensus earum, & relinquit uelut exanimes, & interim illudit, & commouet ita sensus interiores, ut uerè putent illa geri, scilicet se uolare, & uerè commisceri concubitu aut dæmoni, aut alicui ex suo satellitio, cum tamen nũ fuerint mutatæ. Et dominus Abulens. testatur se experientiam de hoc sumpsisse, cùm muliercula una ex illo numero coram se unxisset se unguento, statim corruisse sine sensu, ita ut titione pedem illius combusserit, nec excitaretur, sed post spatium temporis cum ad se redisset, narrabat mirabilia, scilicet fuisse in campo cum multitudine hominum, & alia, quæ solent referri. Sed frater Ioannes Dodo ordinis prædicatorum fecit apologiam contra Samuelem, ubi tuetur sententiam, quòd licet ita sit, quòd plerunque ista fiant à dęmone per solum pręstigium, & illusionem sensuum, tamen aliquando uerè gerũtur. Et ita tenet Turre Cremata super illud c. episcopi. Et ita tenendum, quia postquam dęmones possunt realiter ista facere, credendum est, quòd aliquando uerè faciant. Et hoc exploratum, & compertum est multis testimoniis, & experientiis. Ad uerba autem c. respondetur à Turre Cremata, quòd in illo capitulo multa continentur, quę uerè non gerebantur, ut quòd equitarent cum Diana, cum Herodiade. nam Diana nulla est, Herodias autem est in inferno, nec permittitur exire ei, nec est mulier, sed sola anima. Item quòd ueri essent ibi equi, aut bestiæ, quibus per aëra uolarent. Equi enim, & alia, quę ibi continentur, non uerè, sed pręstigiosè facta sunt: non negat autem, quin mulieres possent uerè à dęmonibus portari per aëra. 
 
¶ An* magi possint pro suo arbitrio immutare corpora, immutare inquam alterando secundum qualitates, immittendo morbos, & contrà pręstando sanitatem. Et uidetur quòd non. Nam dęmones, quorum uirtute magi operantur, sunt incorporei, & immateriales: cùm ergo nihil agat nisi in sibi simile, non uidetur qua ratione possint dęmones imprimere qualitatem corporalem in rem materialem. Item sanctus Augustinus, ut suprà citatum est, negat quòd illę incantationes sociorum Vlyssis, & Diomedis, quæ dicuntur à Circe factæ, fuerint uerę, sed solum secundum apparẽtiam sensuũ. Sed si dęmones possent immutare materiam, eadem ratione possent immutare figuras rerum naturalium, & sic potuissent uerè socios Diomedis & Vlyssis retinere sub figuris ferarum, & uolucrum. Item grauissimum periculum imminet nobis à magis, qui cùm sint socii dæmonum, reputandi sunt tanquam hostes mortalium, si morbos, & mortes possint inferre hominibus: nec est uerisimile, quòd Deus talem potestatem permiserit dæmonibus ad perniciem humani generis. Item si possunt sanitatem præstare, sequeretur quòd possent ab omni morbo sanare, & sic facere homines immortales. De hac quæstione Philosophorum non fuit una sententia. Auicenna quidem posuit, quòd substantia spiritualis, quę cælos mouet, non solum mediante cælesti motu effectus in inferioribus corporibus causat, sed etiam præter omnem corporis actionem: uolens quòd materia corporalis multo magis conceptioni & imperio spiritualis substantiæ, quàm cuique corpori naturali subiiciatur, & ex hac causa prouenire dicit inusitatas permutationes aëris, & infirmitatum curationes, quæ nos miracula dicimus. Et ponit exemplum de anima, ad cuius imaginationem absque omni alio corporali agente transmutatur corpus, & ad calorem & ad frigus, & quandoque ad febrim, uel lepram. Conformiter ad hanc opinionem dicendum esset, quòd substantiæ spirituales, quales sunt dæmones, possent immutare corpora, & alterare imprimendo corporeas formas, & qualitates. Et posset opinio confirmari, quia eiusdem uirtutis uidetur imprimere formam in materiam, & impedire ne imprimatur. Sed hoc dicit magos posse, ut quòd aliquis certis uerbis scriptis non lædatur ab igne, imò isti salutatores hoc faciunt. Item, quia possunt imprimere immediatè & immutare phantasiam, ergo & has formas naturales. 
 
¶ Ad hoc sit prima propositio, Nec* dæmones, nec magi uirtute dæmonis possunt immediatè imprimere in rebus naturalibus & materialibus aliquam formam, ut calorem, frigus, morbum, aut sanitatem. Hanc propositionem ponit Philosophus 7. Physi. ubi ostẽdit, quòd formæ non imprimuntur in materia ab aliqua substantia separata, sed reducuntur in actum de potentia materiæ per actionem formæ in materia existentibus. Et probat, quia, ut ibi ostendit, id quod fit, propriè est compositum: omne autem agens agit in sibi simile, unde oportet quòd illud, quod facit res naturales existere per generationem, sit compositum, non forma sine materia, uel forma separata. Secundo probatur conclusio, quia si dæmon posset immediatè imprimere aliquam formam naturalem. ergo & omnes, cùm non sit maior ratio de una, quàm de aliis omnibus: consequens autem est falsum, quia tunc tota natura esset ei subiecta, & sic totus orbis. non autem subiicit Deus orbem terræ etiam angelis, Hebr. 2. Et hæc est expressa sententia Augustini 3. de trinit. cap. 6. Nec omnino, inquit, putandum est istis transgressoribus angelis ad nutum seruire hanc uisibilium rerum materiam. Et finaliter hæc est communis sententia doctorum omnium, 2. dist. 7. post Magistrum sent. qui ita determinat. Secunda conclusio, Magi* uirtute dæmonum possunt mirabiliter transmutare materiam, & naturas corporales, applicando semina rerum, & actiua passiuis. Hæc est determinatio August. 3. de trinit. c. 9. Et probatur manifeste ex superioribus. Nam ipsis obediunt corpora ad nutum quantum ad motum localem: sed ipsi optime nouerunt naturas, & uirtutes & efficacias omnium rerum naturalium, & possunt eas celerius & intimius applicare, quàm homines, unde, ut ait S. Tho. De potentia. q. 63. sicut ars imitatur na{ S. Thom. }turam, & ut ait Philosophus 2. Physic. quędam{ Arist. } potest facere ars, quæ non potest natura: ita dæmones multa facere possunt, quæ sunt præter solitum cursum naturæ, & præter omnem artem, & humanum ingenium. Item, quia influentia cælestis multum facit, & operatur ad effectus naturales. Vnde in agricultura, & medicina necessaria est obseruatio, & consideratio motus, & cursus solis, & lunæ. cùm ergo dæmones sint peritissimi astrologi, possunt melius eligere horas ad operandum. Et hęc fortè est una ratio, quare magi in inuocationibus dæmonum situs stellarum obseruant. Et sic est aperta ratio, quomodo, & quare dæmones, aut magi possunt immittere ægritudines, aut sanitates, aut alias transmutationes facere, Confirmatur Iob secundo, Satan percussit Iob ulcere infestissimo. Ad argumenta autem contra primam conclusionem, ad primum respondetur à Sanct. Tho. quòd sine dubio dæmon non potest immutare, nec immediatè obstare, quominus agens naturale agat in subiectum dispositum, sed impedire ignem ne comburat, uel imprimendo aliquam qualitatem defensiuam per modum supradictum, uel etiam tenendo flammam ne perueniat ad tale subiectum. Ad secundum respondetur, quòd dæmon non immutat phantasiam, imprimendo nouas species, nisi fortè aliquando exterius formato aliquo corpore phantastico, quo mouet oculos, sed mouet interiores spiritus, ubi sunt species: & taliter offert sensui interiori quod uult, ut uideãtur res reuera esse præsentes, & geri ad modum somniantium, uel phreneticorum, imò perfectius, quanto (ut dictum est) potest subtiliter, & præter omnem artem applicare causas ad huiusmodi operationes, & sic ita perfectè mouet tales species, & ꝑresentat sensibus interioribus, ut tales, qui hęc patiuntur, firmissime credant rem uerè geri Vnde prouenit, quod contingit in illis lamiis, ut cùm uelut exanimes maneant in uno loco, credant se translatas per aëra, & uidisse, & egisse, uel passas esse quæ nunquam fuerũt in rei ueritate. De quo uide Turre Cremata in d. cap. episcopi. Ad alia argumenta in principio quęstionis. Ad primũ iam declaratũ est, ꝙ non possunt immediatè imprimere formas, sed applicãdo semina, & causas naturales. Ad secundum respondetur, quòd licet dæmones possent immutare corpora, nõ tamen possunt conseruare formas naturales sine dispositionibus naturalibus: & quia organizatio est dispositio requisita ad animam rationalem, non poterit dæmon figuram hominis immutare in figuram brutorum, manente rationali anima. ut S. Tho. dicit, De potentia, q. 16. ergo.{ S. Thom. } Ad tertium, Et si aliquid ueritatis habet illa historia, omnino dicendum est, quòd dæmon occisis sociis Diomedis & Vlyssis, bestias pro illis supposuit, uel fortasse illæ bestiæ etiam erant phantasticæ. Et sicut non potest hominem sub figura bestiæ conseruare, ita nec peculiarem figuram unius leonis tollere, & dare alteri. Vnde fabulosa uidentur in itinerario Clementis, quòd Simon magus Faustiniano propriam figuram & faciem abstulit, & suam dederit illi: quod ego non credo. Ad quartum, Certissime dęmones nisi coërcerentur à Deo, & à bonis angelis, possent grauissimis calamitatibus mortales afficere, ut patet de aduersitatibus Iob. unde S. Thom. p. 3. q. 29. art. 1.{ S. Thom. } dicit, quòd dęmones non permittunt facere omnia, quę naturaliter possunt, sed clemẽtissisimus Dominꝰ permittit eos uti sua potestate, & boni angeli etiam impediunt, & maxime illi, quibus orbis custodia & hominum commissa est. Sed mirum & mysterium est, quòd cùm dæmones per se nocere non permittantur, tamen non adeò impediuntur nocere per homines, sicut per magos, per lamias istas, & alias maleficas. Ad quintum dicendum, quòd sine dubio dęmones possent à multis ęgritudinibus curare, à quibus nulli medici possunt, tamen non ab omnibus. Nam, ut dictum est, nihil possunt in hac re, nisi per applicationem causarum naturalium, nec sunt causę naturales ac restituẽdum hominem ex quolibet morbo, maxime ex morbo senectutis. Sed certe uidetur, quòd ex quolibet morbo uiolento possent sanare, ut à febre, uulneribus, & similibus: possent enim sistere sanguinem, aut detrahere, & similiter quemlibet humorem. Sed uidetur, quòd saltem posset dæmon protendere uitam us ad millesimũ annum. Si enim potest omnia naturalia, & aliquando uita naturalis fuerit mille annorum, ut patet in Adam & aliquibus aliis, quare non posset nunc conseruare uitam per tot annos, cùm sint omnia alimenta, & omnia remedia medicinalia, quę tunc erant? Respõdetur, Sine dubio dęmones non possent particularem uitam protelare per tot annos, sicut illo tempore. Ratio est, quia per intemperantiam & ignorantiam, hominum natura est ualde corrupta, & morbida, nec sufficiunt quęcunque res naturales restaurare in antiquam illam integritatem, & alimenta ipsa ex malo cultu non habent illum uigorem. Et ultimo & fortè principaliter ex influentia cælesti. Dominus enim prouidentia sua ita disposuit, ut primis illis temporibus essent constellationes cælestes naturales salubriores & efficaciores ad uitam hominum propagandam, & ut alimenta essent maioris uigores, & etiam medicinę, & aër, & aqua, & alia quę conseruant uitam mortalem. Alia erat hic quęstio, uel dubiũ, quia pręsupponitur semper, ꝙ dęmones sunt incorporei & immateriales, an hoc si omnino cerrũ. sed quia puto me ꝓ nunc satis dixisse de hac materia, hoc seruo pro alia eiusdem materię relectione, quam Domino pręstãte promitto uobis daturũ anno sequenti, & si interim uolueritis illud dubium scire, uidete S. Tho. prima part. quę. 50. artic. 1. 
 





 REVERENDI PATRIS F. FRANCISCI A VICTORIA Relectio De eo, ad quod tenetur homo ueniens ad usum rationis. 
 
 SVMMA. -  1 Ecclesiastici liber an deberet recipi inter Canonicas scripturas, quomodo in ecclesia dubitatum fuerit, & quid tenendum. -  2 Homini omni ad usum rationis peruenienti, an pateat aditus ad salutem, & uitam æternam. -  3 Rationis usum habere, quid sit. -  4 Liberum arbitrium aut usum rationis habere, quòd non sit idem, quod habere actus intellectus, & uoluntatis. -  5 Liberum arbitrium habere, aut usum rationis, quòd non uideatur idem, quod posse agere, & non agere positis requisitis ad agendum ad sensum, in quo communiter doctores capiunt. -  6 Liberum arbitrium habere, quòd sit idem, quod esse dominum suarum operationum. -  7 Liberum arbitrium, quòd duo requirat, & quomodo secundum potest esse sine primo, & posito primo, ponitur secundum. -  8 Rationis usum quòd unus homo haheat, & alius non, unde proueniat. -  9 Rationis usum, quòd unus homo habeat, & alius non, poßit immediatè ex parte intellectus, & uoluntatis prouenire. -  10 Rationis usum quòd unus habeat, & alius non, quòd talis differentia nõ proueniat ex aliquo habitu à natura concreato, uel intellectu, uel in uoluntate, qui solum sit in uno, & non in alio, uel in puero, & in adulto. -  11 Defectus, & imperfectio, uel priuatio usus rationis, unde semper, uel ex maiori parte proueniat. -  12 Appetitus sensitiuus, quòd poßit esse causa priuationis usus rationis. -  13 Vsum rationis posse tolli per habitus existentes in uoluntate, puta ex odio, uel amore uoluntatis, quòd sit probabile, posita etiam omnimoda rectitudine ex parte sensitiua. -  14 Dispositio qualitatum naturalium, quòd nulla sine speciebus sensibilibus sit sufficiens ad usum rationis. -  15 Educatio docta, & instructio, quòd multum faciat, ut aliquis perueniat ad usum rationis. -  16 Rationis usum an poßit aliquis habere circa aliquam materiam, uel obiectum, & non circa aliud, utpote circa materiam iustitiæ, & non circa materiam temperantiæ, ut sit capax rationis ad deliberandum, & iudicandum an sit iurandum, uel nocendum alicui, & non sit capax ad consultandum de fornicatione, sed habeat se ad illam tanquam puerum. -  17 Rationis usum habere sufficientem circa artes, qui nõ habeat circa materiam moralem, quòd uideatur possibile. -  18 Rationis usum habere sufficientem circa artes, qui non habeat circa materiam moralem, licet sit poßibile, quòd tamien uideatur multum difficile, uel nunquam contingere. -  19 Rationis usum habere circa aliquã materiam moralẽ, & non circa omnes, putatur impoßibile ab authore. -  20 Rationis usus primum instans, quid sit, uel quid uocetur. Et quomodo deliberatio non poßit esse libera, id est, quòd sit in potestate hominis deliberare, & non deliberare. -  21 Deliberatio prima, quòd sit ex causis non naturalibus uel prorsus extrinsecis, puta uel à Deo, uel ab angelo. -  22 Deliberans primo, quòd non habeat in sua potestate prius deliberasse. -  23 Deliberans primò, quòd potuit primò deliberasse. -  24 Deliberatio, quòd non poßit cadere sub præcepto. -  25 Deliberans primò, ꝙ non tenebatur prius deliberasse. -  26 Recentiorum dictum, quòd detur tempus induciarum, in quo aliquis potest deliberare, quòd sit uanum. -  27 Instans primum, uel tempus usus rationis, in quo quis primo deliberat actu, quòd non sit in quo potest primò deliberare. Et multa de usu rationis. LOcus relegendus habetur Ecclesiastici 15. Deus ab initio constituit hominem, & reliquit illum in manu consilii sui. Quia de authore, & authoritate illius libri Ecclesiastici inter multos dubitatum est, nec desunt adhuc qui ambigant, non erit ab re, de hoc ipso pauca præfari, ne tota nostra disputatio lubrico loco innixa, nutare uideatur. Primùm inter libros Canonicos liber Sapientiæ, & Ecclesiasticus ab Hebræis nõ recipiuntur. Hoc Hierony. in prologo Galeato, & in prologo ad Heliodorum, & Croniaticum, qui etiam de Ecclesiastico dicit, Nusquam reperi Hebræum, sed Græcum solum. Ideo hac ratione dubitatum* in ecclesia est, an deberet recipi inter canonicas Scripturas. Sed tamen omnes authores uetustissimi usi sunt testimoniis illorum tanquam propheticorum librorum, Egesippus, Irenęus, Tertullianus, Euaristus, Alexander, successores Anacleti, Clemẽs, Alexandrinus proximus Ioanni Euangelistę, Origenes, Cyprianus, Ambrosius, Augustinus, Damascenus: & Eusebius libro 4. dicit duos ex antiquis patribus illis libris ante usos tanquam propheticis. & August. 17. De ciuitate Dei, cap. 20. expressè dicit esse propheticos. & Damascenus libro 4. c. 18. In concilio Carthaginensi 7. cui interfuit Augusti. c. 47. dicitur, Placuit ut pręter Scripturas canonicas nihil in ecclesia legatur sub nomine diuinarum Scripturarum, sunt autem canonicę Scripturę Genesis, & Salomon libri 5. hęc à patribus legenda suscepimus sub nomine diuinarum Scripturarum. Hæc in concilio. Vnde patet, Sapientiam & Ecclesiasticum repositum inter sacras Scripturas Salomonis, aliâs non essent nisi tres. De authoribus illorum librorum licet nõ omnino constet inter authores, sed hoc est satis rationabile non esse editos à Salomone, continere tamen sententias Salomonis scriptas in diuersis libris Salomonis, sparsimꝗ multa constat scripsisse, quæ ad nos non peruenerunt, uel in memoria hominum. Egesippus, Irenæus, Tertullia. Cypria. Eusebi. citant librum sub nomine Salomonis. De Ecclesiastico satis cõuenit, authorem fuisse Iesum filium Sirach. Sed Iesum filium Sirach ex Hebræo Græcum fuisse, uel potiùs nouum fuisse circa tempora Ptolemæi Euergetis 200. ferè annos ante natiuitatem Domini, sub Simone magno Sacerdote, Onię filio. De Sapientia non ita conuenit, sed tribuitur Philoni Iudæo, non qui claruit sub Nerone, sed alteri antiquiori 160. annos ante Christum, sed uter uidetur scripsisse ore prophetico. Augustinus tamen De doctrina Christiana utrunque putat esse Iesu filii Sirach. Quod tamen retractauit 2. lib. retracta. c. 4. ¶ Ex uerbis prępositi loci satis cõstat Scripturã nõ loqui de homine ante usum rationis, uel omnino priusquã possit deliberare, & consiliũ sumere de agendis, at adeò nos impręsentiarum nihil loquimur de salute hominis, uel statu in utero matris, uel prorsus antequam peruenerit ad usum rationis, sed solùm constitui in tota hac disputatione hoc argumentum tractare, & hunc locum uersare, qua ratione, aut qua uia homini possit patere salus postquam est sui iuris, aut (ut Scholastici dicũt) postquã annos discretionis attigerit. Et ideo sit quæstio principalis, An* omni homini perueniẽti ad usum rationis pateat aditus ad salutem, & uitam æternã. Pro parte negatiua arguitur, Sine fide impossibile est placere Deo, & accedẽtem ad Deum oportet credere, quia est, & quia inquirentibus se remunerator est, ad Hebr. 11.{ Hebr. 11. } Sed multis uenientibus ad usum rationis impossibile est credere, aut habere fidem, ut patet de natis & educatis apud barbaros & ignaros Deitatis, & religionis: ergo talibus non patet aditus ad salutem. Item, Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit: qui uerò non crediderit, condemnabitur. Marci 16.{ Marc. 16. } & confirmatur ex Paulo, Rom. 10. Quomodo inuocabunt{ Roman. 12. } in quẽ non crediderũt? aut quomodo credent ei, quem non audierunt? quomodo autem audiẽt sine prædicãte? Vbi Paulus apertè uidetur excusare eos, quibus non est prædicata religio, & nomen Dei. In contrarium est illud, Deus uult oẽs homines saluos fieri. 1. ad Timoth. 2. item Ecclesiasti. 15. Ante hoĩem uita & mors,{ 1. Tim. 2. } bonũ & malum, quod placuerit ei, dabitur illi.{ Eccl. 15. } Ex quo loco uidetur, quòd omni (si per illum non stat) sit data supernaturaliter facultas perueniendi ad uitam æternam. item, In ueritate cognoui, quòd non sit personarum acceptor Deus. Actuum. 10.{ Act. 10. } Ad hanc quęstionem dissoluendam quatuor dubia oportet tractare. Primum, quid sit hominem habere usum rationis, & quid peruenire ad usum rationis, Secundum, quid potest homo, cum primum peruenerit ad usum rationis. Tertium, ad quid tenetur pro eodem tẽpore. Quartum, de principali quæstione: quibus expeditis, relectio erit soluta. ¶ Pro prima ergo quæstione est notandum, quòd licet ratio essentialiter idem sit quod intellectus humanus, tamen uoluntas ponitur à philosophis in ratione, ut uidetur Aristo.{ Aristot. } sentire 3. Ethicor. c. 10. Et apertius 3. de anima. c. 6. Imò uocatur uoluntas per essentiam rationalis, ut patet ex S. Tho. in 3. dist. 23. q. 1. artic. 1.{ S. Thom. } quęstiunc. 1. Quare usus rationis non solum dicitur usus, & facultas potentię electiuę, sed etiam usus uoluntatis. Imò & Aristo. 3. Ethico. c. 10. dicit fortitudinem, & temperantiam esse partium rationis expertium, &c. Et tamen appetitus sensitiuus est particeps aliquo modo rationis. ergo aliter uoluntas est rationalis, quàm participans. Similiter etiam quanquam liberum arbitrium sit etiam essentialiter idem quod uoluntas humana, ut difertè tradit Damasce. lib. 2. tamen quia actus liberi arbitrii est electio, ex Magistro in 2. d. 24. & electio adeò exigit consilium, ut Aristo. 6. Ethi. in dubium reuocauerit, an sit appetitus sensitiuꝰ, uel intellectiuus, ideo etiam liberũ arbitrium non solum ponitur facultas uoluntatis, sed rationis & uoluntatis, ut patet apud Magistrũ in 2. d. 24. Hoc breuiter præmisso, ut à notioribus & facilioribus incipiamus, sit prima propositio, ¶ Habere* usum rationis idem est, quod habere liberum arbitrium. Hæc patet ex dictis, nam si habere usum rationis est habere facultatem intellectus & uoluntatis, hoc autem est habere liberũ arbitrium. ergo idem est utrun. Et confirmatur, quia in quocun est usus rationis, est liberum arbitrium, & econuerso. ergo signũ est quòd sunt idem. Sed hoc ipsum non est satis exploratum quid est habere liberum arbitrium. Quanquam enim, ut idiotę & rustici internoscere possint eum qui habet usum rationis, & liberum arbitrium, ab eo qui non habet: diffinire tamen in quo consistat ratio liberi arbitrii, & quid sit habere hanc facultatem, non est facile. sed utrunque uidebimus. Ad declarationẽ huius sit secunda propositio, Non est idem liberũ arbitrium aut usus rationis quod habere actus intellectus, & uoluntatis. Patet, quia ebrii, & amentes non habent liberum arbitrium, & tamen habent actus intellectus, & uoluntatis: ergo non est idem.* Maior est nota, minor probatur, quia habent actus circa res spirituales, quę non cadunt sub sensu, ut desiderium etiam rerum spiritualium, ut experientia patet ex his, quæ tum faciunt, tum dicunt. loquũtur enim de Deo, & angelis, disputant de dialecticis. Et confirmatur de pueris & somniantibus. Somniantes enim postea meminerunt, sic habent actus intellectus & uoluntatis. Item habent aliquos actus uniuersales, quos non uidetur quòd possit habere sensus, qui est solum particularium. S. Tho. prima part. q. 84. artic. 8. ad 2. loquitur, quo modo sensus & imaginatio plus uel minus ligantur, uel soluuntur in dormientibus, & concludit sic, Ergo per modum quo sensus soluitur & imaginatio, dormiendo ligatur iudicium intellectus, non tamen ex toto. Vnde aliqui dormiendo syllogizant, & cum excitantur, semper recognoscunt se in aliquo errasse. Ex his uerbis S. Thom. patet, quòd dormientes habent actus intellectus, & per consequens possunt habere actus uoluntatis. Idem & clarius ponit in 4. d. 9. q. 1. art. 4. ad 3. & 4. Et ibidem ad quartum dicit, quòd aliquando in somnio consentit quis turpitudini, unde etiam uidetur quòd habet actum uoluntatis. & 2. 2. quæst. 172. articulo 1. ad secundum, idem concedit de dormiente. Et confirmatur etiam ratione, quia omnes amentes, pueri, & somniantes habent aliquando actus sensuum sufficientes in uigilantibus & sanis ad actum intellectus & uoluntatis. ergo possunt esse in animantibus, quia tota causa quare amentes non habent usum rationis, est dispositio sensuum. Antecedens autem patet, quia iudicant per sensum aliquod esse bonum, aut malum: quod iudicium sufficeret mouere non amentem ad actum intellectus & uoluntatis. Et confirmatur, quia sensus in homine sunt eiusdem rationis sicut in brutis, licet sint aliquo modo perfectiores. sed amentes habent multos actus, quos bruta habere non possunt: ergo illi non proueniunt à solo sensu, sed ab intellectu, & uoluntate. ¶ Tertia propositio, Non* uidetur idem habere liberum arbitrium, aut usum rationis, quod posse agere & non agere, positis requisitis ad agendum ad sensum, in quo communiter doctores capiunt. Ista propositio non est ita nota, neque ita certa, sicut præcedens, & ideo fermè omnes doctores recentiores contrarium tenent, scilicet quòd omnis actus, qui non necessario producitur, procedit à libero arbitrio. Ego dico, quòd homo producit multos actus, quos potest non producere, etiam non habens liberum arbitrium, nec usum rationis. Probatur hoc primo, Pueri, & amentes, & somniantes habent actus uoluntatis (ut probatum est) & non necessario. ergo hoc non sufficit ad liberum arbitrium. Minor patet, quia uoluntas est formaliter ex sua natura libera, quia potentiæ rationales sunt ad opposita (tertio de anima) & nihil est in illis, à quo necessitetur uoluntas: ergo non necessitatur. Probatur minor, quia uel esset notitia intellectiua, uel sensitiua, uel passio appetitus sensitiui, quia nihil aliud potest imaginari unde necessitetur, sed nullum illorum potest necessitare, quia sensus non potest mouere uoluntatem nisi per intellectum (tertio de anima) ergo sola sensatio non potest necessitare uoluntatem, neque passio. Patet, quia aliquando amentes agunt sine passione, uel saltem potest esse tanta passio insano, sicut in amente, & puero, & somniante. Neque ex parte intellectus, quia quæcunque notitia est in amente uel puero, potest esse in adulto, & in sapiente, & in hoc non necessitatur. ergo neque in illis. Maior patet, quia uel est simplex apprehensio, uel iudicium, quodcunque tale potest esse in adulto. Et confirmatur, quia si aliqua notitia necessitaret, uel esset simplex apprehensio, uel iudicium incompletum, uel perfectum. Non simplex, quia notitia non solum non necessitat, sed neque potest mouere uoluntatem (tertio de anima) quia intellectus speculatiuus non mouet, sed solum practicus, & amentes aliquando agunt ex iudicio, neque iudicium simplex bono uel malo, quia id non necessitat adultum. Iudicium autem completum non potest esse in amente, & dato quòd esset, non necessitaret. ergo nihil est, quod possit necessitare uoluntatem pueri, aut amentis, aut somniantis. Et confirmatur, quia plus mouet iudicium perfectum de bonitate obiecti, quàm iudicium imperfectum, uel simplex apprehensio. sed illud non necessitat, ergo multo minus iudicium incompletum quod est in amentibus. & profectò mirum est, quòd hoc iudicium, hoc est delectabile, uel dulce, quod puer habet, necessitet eum: & tamen idem iudicium cum istis aliis, hoc est bonum, stonestum & meritorium, præceptum honorificum, quod est in adulto, non necessitet. Item, quia anima separata ab omni notitia quæ est in puero, aut amente, certum est, quòd non necessitaretur: ergo nec coniuncta. Patet consequentia, quia profectò intellectus, & tota anima separata est etiam in corpore existẽs (tertio de anima) & intellectus nihil recipit à corpore nisi notitiam. Et ideo non est dubium, quin positis æqualibus notitiis intellectualibꝰ in duabus animabus, si una non necessitat, neque alia, quia omnino differentia ex parte corporis nihil facit si non faciat differentiam in notitiis ex parte intellectus. Secundo probatur, Motus subiti, quos Doctores uocant primos, omnino non imputabiles, non sunt necessarii, & tamen pro eo tempore non est liberum arbitrium. ergo hoc non sufficit ad liberum arbitrium. Assumptum probatur, quia omnis notitia, quæ est in primo instanti, non necessitat. ergo nec tunc. ergo ne ualet dicere, quòd postea non necessitat, quia superuenit nouum iudicium. Nam stat, quòd iudicium superueniens magis moueat, quàm retrahat ab illa. ergo iudicium sequens non facit, quòd si prius necessario moueretur uoluntas, postea non moueatur uoluntas. Et confirmatur totum hoc de maniacis, qui secundum talem passionem habent, quòd circa aliquam materiam particularẽ non habent usum rationis, cùm habeant circa oẽs alias, sicut aliquando etiam phrenetici illi non uidẽtur necessitari circa materiam illam, sed errare, & tamen nõ habent liberum arbitrium circa illam. ergo non est idem habere liberũ arbitrium, & nõ necessario agere. Et certè uidemus amẽtes, & pueros multa agere rogatos uel admonitos ad modum aliorum hominũ, ne uidentur necessitari in illis. idem uidetur posse probari de omnibus actibus indeliberatis, ut fricare barbam, scalpere caput, de quibus non uidetur dicendum, quòd sint actus necessarii, & tamen non procedunt à libero arbitrio. ¶ Sed contra hanc conclusionem potest argui unico argumento apparenti, Quia si actus uoluntatis ante usum rationis uel in amente, & somniantibus nõ sunt necessarii sed liberi, ergo sunt boni uel mali, & si liberè trāsgrediuntur præcepta, ergo peccant. Respondeo negando consequentiam, quia nõ satis est, quòd sint liberi hoc modo, sed oportet quòd sint deliberati, quod non est in eis. S. Tho. 1. p. & 4. ubi{ S. Thom. } suprà excusat somniantes, non quia necessariò agunt, sed quia non habent perfectum usum rationis, uel intellectus, sed est impeditus intellectus: itaque defectus prouenit ex parte intellectus, non ex parte uoluntatis. Et patet, quia circa materiam bonam etiam possunt esse motus etiam primi, qui tamen non reputentur actus boni propter indeliberationem. Et confirmatur solutio data, quia siue ita sit, siue non: tamen dato, quòd ita esset, quòd pueri, & amentes haberent talem libertatem ex parte uoluntatis, si tamen haberent intellectum ita impeditum, sicut nũc habent, quòd non possint cognoscere quid expediat, aut quid noceat, omnino non imputaretur eis quicquid agerent, non ampliùs, quàm nunc imputatur. ergo non est opus negare libertatem uoluntatis. Confirmatur ultimò, quia amentia hoc uidetur solùm significare, scilicet priuationem, aut turbationem mentis, sicut intellectus, nec dicit respectum ad uoluntatem, manet. ergo si non certa, certè probabilis propositio, in pueris, & amentibus, & somniantibus, & etiam in motibus subitis non necessitari uoluntatem, sed posse agere, & per consequens hoc non esse satis ad liberum arbitrium. Verum est tamen, quòd hæc non est simpliciter nec propriè libertas, sed imperfecta, & secundum quid, quæ non est capax bonitatis, & malitiæ, neque laudis, &{ 6 } uituperii, ¶ Quarta propositio,* Idem est habere liberum arbitrium, quod esse dominum suarum operationum. Ista conclusio est Sanct.{ S. Tho. } Thom. in multis locis, expressè 1. 2. quæst. 1. articulo 1. ubi dicit, quòd in hoc differt homo ab aliis animantibus, quòd est dominus suorum actuum. Vnde illæ solùm actiones uocantur humanæ propriè, quarum homo est dominus. Est autem homo dominus suarum actionum per rationem & uoluntatem. Vnde & liberum arbitrium dicitur esse facultas uoluntatis & rationis, & articulo 2. dicit, quòd homo habet dominium suarum actionum per liberum arbitrium. Ad hoc (inquit) quòd dominus suarum actionum sit homo, duo requiruntur. Alterum, ut homo habeat facultatem consultandi, ac deliberandi quid bonum est, & quid malum est, & quid consequendum, quid fugiendum, quid uitandum. Alterum est, ut habeat in sua potestate post deliberationem, eligendi, & relinquendi quod sic deliberatum est, neque enim primum sufficit sine secundo. Neque quis esset dominus suarum actionum, si post deliberationem necessariò aut sequeretur consilium, aut non posset sequi. Ista propositio est clara ex communi significatione, & acceptione uerborum. Nam is uerè dominus dicitur ab omnibus, qui habet facultatem utendi re. Ita enim definiunt, & Iurisconsulti, & theologi. Et ista facultas non potest haberi sine facultate rationis, & uoluntatis, quæ est liberum arbitrium. Vnde idem est liberum arbitrium, quod habere dominium suarum actionum: & sic & dominium, & liberum arbitrium definiuntur per idem, scilicet facultatem. Est enim liberum arbitrium facultas rationis, & uoluntatis. Et dominium actionum humanarum est facultas etiam utendi ratione & uoluntate. ¶ Quinta propositio, Ex* duobus requisitis ad liberum arbitrium secundum potest esse sine primo, & posito primo, ponitur secundum. Hoc est manifestum. Nam ubi est facultas deliberandi, est facultas eligendi, & econuerso, nec unum inuenitur sine alio, ut patet in brutis, pueris, & amentibus, ubi nulla mutatione, aut differentia posita ex parte uoluntatis (ut dictum est) solum quia intellectus impeditur à deliberatione, & consilio, uoluntas etiam non habet in sua potestate eligere & non eligere. Et ideo etiam qui uellet tenere contra tertiam propositionem, & dicere, quòd in habentibus usum rationis, uoluntas necessariò elicit omnes actus, posset respondere ad argumenta facta, & dicere, quòd natura uoluntatis est, quòd si intellectus sit solutus, & capax deliberationis & consilii, uoluntas liberè agit. Si autem non sit capax, uoluntas necessariò agit, & naturaliter. Et ideo cùm quæritur à quo necessitatur uoluntas in amente, dico quòd non à notitia, sed à natura: sicut nec in bruto necessitatur ab obiecto uel notitia, sed à natura, quia libertas uoluntatis dependet ab intellectu. Licet enim libertas formaliter sit in uoluntate tanquam in subiecto, sed est in intellectu, tanquam in causa uel radice, ut ait Sanct. Thom. 1. 2. quæst. 6. arti. 2.{ S. Tho. } ad 2. & quæst. 17. artic. 1. ad 2. & de ueritate.{ Aristo. } quæst. 24. artic. 2. Et Aristot. 8. Ethico. dicit, quòd desiderium, siue electio necessitatur ex consilio. Sequitur corollarium responsiuum ad quæstionem primam principalem, in qua quærebatur, quid est hominem habere usum rationis, uel peruenire ad usum rationis. Dico, quòd est hominem esse in tali statu, ut possit consultare, & deliberare de agendis: quamuis enim usus rationis præter hoc dicat & potestatem eligendi, quod spectat ad uoluntatem: tamen in quocunque est potestas consultandi, est etiam eligendi. Sed quamuis in hac determinatione omnes conueniant, uel omnino debeant consentire, nascuntur dubia ex ea, non quidem adeò grauia, sed prorsus non contemnenda. ¶ Et primum dubium est physicum, unde * scilicet cùm non solum omnes homines sint eiusdem speciei, sed etiam ipsæ humanæ potentiæ & uirtutes, imo, ut in præsentia supponimus, una non est perfectior alia: cùm ista, inquam, sint ita, unde prouenit, ut unus homo habeat usum rationis, & alius non habeat? & item, cur in infantia non sit ut est in adolescentia? Et confirmatur, Idem est omnino intellectus in pueritia & in senectute. Vnde sit prima propositio, Ista* differentia non potest prouenire immediatè ex parte intellectus, aut uoluntatis. Ista propositio clara est, quia licet reuocetur in dubium, an intellectus unius sit perfectior intellectu alterius, non potest tamen esse tanta inæqualitas, ut faciat amentiam, aut sanitatem. Et item non daretur causa de infantia, & adolescentia, cùm sint eædem potentiæ. Et secundò probatur, quia si amentia proueniret immediatè ex parte intellectus, aut uoluntatis, tunc inueniretur etiam in animabus separatis, quod nõ solùm absurdum sed impium esset dicere. Secunda propositio, Talis* differẽtia nõ prouenit ex aliquo habitu concreato à natura, uel intellectu, uel in uoluntate, qui solũ sit in uno, & nõ in alio, uel in puero, & nõ in adulto. Hoc patet, quia anima nostra est tãquã tabula rasa, in qua nihil est depictũ, ut Aristo. disputauit contra Platonem, & si qui sunt, illi solùm sunt primorum principiorum, qui sunt communes omnibus, & neque transiens à uigilia in somnum perdit aliquẽ habitũ, neque à sanitate in demẽtiã, neque ergo acquirit aliquẽ habitum rediens à dementia in sanitatem. Tertia, Defectus,* & imperfectio, uel priuatio usus rationis, uel semper, uel ex multo maiori parte prouenit ex defectu & imperfectione partis sensitiuæ cognoscitiuæ, scilicet à sensibus, & maximè interioribus. Primò pro pueris, cùm potentiæ rationales sint perfectæ (ut dictum est (nihil potest reddi, quod sit in causa huius priuationis, nisi ex parte sensitiua, neque item in dormiente & somniante, eademq́ue ratio sufficit in aliis, quia effectus communis causa est communis. Secundò, quia cùm nihil sit in intellectu quin priùs fuerit in sensu (primò Posterior) & necesse sit intelligentem phãtasmata speculari (tertiò de anima) corruptio & imperfectio in sentiẽdo necesse est ut redũdet in intellectu. ergo. Ista erit sufficiens causa priuationis usus rationis. & confirmatur, quia etiam diuersitas & inæqualitas ingeniorum prouenit etiam ex differentia sensuum, ut Philosophus secundo de anima dicit, Quòd carne molles, siue delicati sunt aptiores mente & ingeniosores: quod ideo est, quia omnis sensus fundatur in sensu tactus (ut ipse illic dicit) qui perfectissimus est in carne perfectiore. Hanc conclusionem probat S. Tho. ex prima parte, q. 84. articu. 8. ubi probat, quòd ligatis sensibus, ligatur intellectus. Et Aristo. reddit rationem libro de somno & uigilia, quare sensus ligantur in dormientibus, quòd scilicet resoluuntur uapores fumosi ad cerebrum & (ut dictum est) quanto sensus soluuntur, tanto etiam ratio ligatur. ergo totum prouenit ex parte sensuum. Quid autẽ sit in causa ut sensitiua pars non sit apta ad officium sentiendi in pueris, an humor immodicus in cerebro, quæ item in phreneticis, & amentibus, non est huius loci quæstio, sed ad medicos, & physicos relinquenda. Modo hoc sciamus, eos, qui æquo modo se habent in sensibus, æqualiter habere usum rationis ut in plurimum. ¶ Quarta propositio, Appetitus* sensitiuus potest esse causa priuationis usus rationis: uolo dicere, quòd dato ꝙ quis habeat uires sensitiuas conuenienter dispositas ad officium sensuum, tamen ex uehementi passione potest quis perdere usum rationis. Hoc patet, quia ut Aristote. dicit 6. Ethicor. & 7. Perturbationes, & passiones impediunt iudicium rationis. Ita enim iudicat homo in agendis sicut est affectus. Quare, inquit, qui in perturbationibus sunt constituti, eodem modo sunt constituti sicut dormientes, furiosi, & ebrii: eodem enim modo falluntur. atque ideo impossibile est incontinentes esse sapientes, aut prudentes. Si ergo perturbationes appetitus sensitiui impediunt usum rationis, ergo tantùm possunt crescere, ut omnino tollant. Aristo. 7. Ethico. expressè dicit, quòd ira, & cupiditates uenereę, cæteraq́ue similia, nonnullos in furorem & insaniam adigunt. Et cõmunius inueniuntur, qui ex iniuria insanire incipiunt. Sed uerum est, quòd licet fortasse appetitus sensitiuus posset immediatè mouere uoluntatem, & non solùm mediante notitia, tamen ira perturbat iudicium rationis: uidetur quòd non possit nisi turbando sensum. & sic ista causa huius priuationis tandem reducetur ad priuationem, scilicet ad impdimentum partis sensitiuæ cognoscitiuæ: quanquam posset oppositum dici ut statim disputauimus. ¶ Quinta propositio, Probabile* est quòd omnimoda rectitudine posita ex parte sensitiua, usus rationis posset tolli per habitus existentes in uoluntate, putà ex odio, uel amore etiam uoluntatis. Patet, quia etiam, ut Aristo. 6. Ethico. tradit, & experientia docet, mali habitus perturbant iudicium rationis: ergo taliter possunt crescere, quòd superent uirtutem naturalem intellectus, & omnino tollant potestatem deliberandi: quia si possunt inferre difficultatem, ergo & omnino impedire. Et confirmatur, quia tantum possunt perturbare mali habitus, sicut passiones. ergo si passiones hoc possunt, quare non etiam habitus? Et licet uerum sit, quòd etiam eo casu turbantur etiã sensus, tamen prior uidetur turbatio rationis. Et confirmatur, quia à sensibus intellectus nõ recipit nisi species, & ad usum rationis requiritur discursus, & ratiocinatio: ergo dato quòd sensus communes administrent species, potest aliunde intellectus impediri ab usu rationis. Quòd si hoc est uerum, posset aliquis furere, non ex imperfectione sensuum. Et dixi hanc propositionem esse probabilem, & non ita certam: quia ex hoc uidetur sequi, quòd qui ita insaniret in corpore, quòd etiã extra corpus, & perseueraret insania, quia habitus mali perseuerant in animabus damnatorum, & sic essent aliquæ animæ in inferno non habentes usum rationis. Sed qui uellet negare illam propositionem, oporteret respõdere, quare si habitus mali possunt aliquo modo turbare iudicium rationis, non possunt tantum crescere, & tantum impedire, ut iam non sufficiant ad usum rationis? Et ad hoc incõueniẽs de anima separata, quod inferebatur, possemus dicere, quòd habitus quidẽ nõ possunt esse circa omnes materias, imò habitus ita magni nõ possent esse nisi circa raras materias: & sic remaneret intellectus liber circa materias alias: nec esset incõueniens, quòd anima separata insaniret circa aliquam materiã, sicut maniaci faciunt. Non est ita de passionibus, nam ex passionibus commouetur corpus, & ipsum instrumentum, uel organum uirium sensitiuarum, quo corrupto, iam non est idoneum ad quancunque materiam, etiam si causa fuerit etiam circa unum solúm. ¶ Sexta propositio, Nulla* dispositio qualitatum naturalium sine speciebus sensibilibus est sufficiens ad usum rationis, uolo dicere, quantumcũque organum esset optimè dispositum per qualitates naturales, & ad recipiendum species, non autem diceretur quis habere usum ratiõis. Hęc patet manifesté. Nã ad iudicandũ & cõsultãdũ quid uitandũ est, & quid prosequẽdũ, requiritur multitudo specierum. Nam ad certè cõsultandũ in agendis, oportet habere memoriã præteritorũ, ut dicit Cicero 2. Rheto. & Aristo 2. Ethic. ꝙ uirtutes intellectuales indigent experimento, & tẽpore, nec potest homo iudicare de contingẽtibus, nisi ex his, quę cõmuniter accidũt, quę sine memoria cognosci nõ possunt. Vnde si quis amitteret omnes species, quãtũcunque organa manerẽt bene disposita ad recipiẽdum nouas species, cõstat, ꝙ ille non haberet usum rationis. ¶ Septima propositio, Ad* hoc, ꝙ aliquis perueniat ad usum rationis, multũ facit docta educatio, & instructio. Volo dicere, quòd priùs quis, cæteris paribus, perueniet ad usum rationis si bene instruatur, & inter ciuiles homines, quàm apud rusticos. Patet hoc, quia ad usum rationis requiritur non solùm acquisitio specierũ, sed etiã ordinatio, ad hoc autẽ plurimùm iuuat institutio. ergo. Ex quo sequitur, quòd etiã ęquales in naturalibus, nõ in æquali tempore perueniunt ad usum rationis. Ex omnibus dictis patet, quòd habere aliquem usum rationis, uel peruenisse ad illum, nihil aliud est, quàm esse in tali statu, ꝙ præsentato aliquo obiecto, circa quod contingit operari, potest potẽtia propinqua sufficienter deliberare, & cõsultare quid agendũ, aut uitandũ, mediatè uel immediaté. Quod addo, quia nõ oportet ut quicũque habet usum rationis, possit per seipsum dignoscere, & iudicare ꝗd agẽdũ: sed satis est ut hoc possit per se, uel per instructionem aliorũ, & ipse sit capax cõcilii, iuxta illud Hesiodi qđ Aristo. adducit 1. Ethi. c. 4. Optimus quidẽ ille est qui potest ex se sequi omnia. is rursus bonus, paret qui recta monentibus, &c. Quanquam reuera fateor, quòd fortasse neque ex omnibus quę disseruimus satis habetur quid sit habere usum rationis, ne in quo consistit. Lõge enim facilius est intelligere & cogitare ꝗs habet usum ratiõis, aut nõ habet,  experiri ꝗd hoc sit. Illud enim idiotæ quāuis ineruditi, cognoscũt, & discernũt amẽtes ab integris, hoc uerò ne philosophis facile est explicare. Nã et hoc ipsum, qđ cõstare uidetur, & definitum est, non caret calumnia. Nam ignari, & aliâs errantes in moribus, ut sunt hæretici, non sunt sufficientes consultare, & iudicare quid agendum, aut euitandum: aliâs non ita aberrarent, & tamen non negamus eis usum rationis. ergo hoc non requiritur. Potest quidẽ responderi ad hoc, negando assumptum, sed omnes illi sunt sufficiẽtes, sed errant ex negligentia sua, uel corruptis affectibus. Sed hęc quidem sunt philosophica, in quibus theologum nõ oportet adeò solicitũ esse: & ego intelligo me etiam cum non satisfecerim, imminutũ fuisse. ergo siue habere usum rationis sit id, quod constituimus, siue quid aliud nos supponamus, aliquem habere iam usum rationis, & de illo disputemus. ¶ Sed tamen hoc dubium, quod ex præcedentibus oritur, non licet prætermittere: An* aliquis possit habere usum rationis circa aliquam materiã, uel obiectum, & nõ circa aliud, utpote circa materiã iustitię, & non circa materiam tẽperantiæ, ut sit capax rationis ad deliberandum, & iudicandum an sit iurandum uel nocendum alicui, & non sit capax ad consultandum de fornicatione, sed habeat se ad illam tanquam puer. & uidetur quòd non possit contingere. Quia aliâs daremus hominem capacẽ meriti, & demeriti circa aliquã materiã, & non circa alias materias morales, quod nunquam aliquis concessit. In contrarium uidetur, quòd aliquæ materię sunt multo notiores aliis. Vt, quòd non est occidendũ, quàm quòd non est fornicandum, & species non simul acquiruntur circa omnia. Item (ut dictum est) Maniaci uidentur carere usu rationis circa aliquam particularem materiã, sicut amantes circa omnes. Profectò res est dubia, & ideo respondeo. Prima propositio, Videtur* ꝙ quis possit habere usum rationis sufficientem circa artes, qui non habeat circa materiam moralẽ. Probatur, quia uidemus aliquos, qui incidunt in amentiam, non amittere artem, si quam antea didicerãt, sed sciunt scribere, legere, pingere, imò syllogismos facere, & similia, ut cãtare. Maior confirmatur, quia pueri instituũtur in aliqua arte, etiam ante usum rationis. Item (ut dictu est) institutio multum facit ad usum rationis: sed potest quis institui circa aliquã artẽ priusquã circa moralia. ergo. Secunda propositio, Hoc* quod dicimus esse possibile, uidetur multùm difficile, uel nunquã contingere, quia principia saltem moralia multo notiora sunt, quàm artificialia. ergo omnino uidetur impossibile, ut quis possit sufficiẽter iudicare de artificialibus, & omnino sit expers rationis in agibilibus. Tertia propositio, Omnino* puto impossibile, ut quis habeat usum rationis circa aliquam materiam moralem, & non circa omnes. Probatur primò, quia principia moralia sunt eadem circa omnes materias. ergo si habet iudicium ad principia unius materię, iam aliquo modo habet circa omnes. Vt qui iudicat ꝙ non est nocendũ proximo, iã habet principium, ita quòd non est furandum, & quòd non est occidendũ: sicut qui scit, quòd in Barbara est bona consequentia, scit hoc tenere in omni materia: & qui cognoscit, quòd est aliqua lex diuina, quam tenemur seruare, habet principium tam ad materiã iustitię, quàm temperantiæ. ergo impossibile est, ut quis habeat usum rationis ad consultandum in materia iustitię, & non temperantię. Antecedens declaratur, exempli gratia, In materia iustitię deliberatio incipit ab hoc principio, quòd oportet seruare præcepta Dei, & ex hoc quòd præcepta Dei continentur in scriptura sacra, uel in doctrina ecclesię, & quòd uerum est non furari: eadem omnino uia, uel simili procedẽdum est in quacunque materia morali. Alius deliberat hoc modo, quòd in agendis oportet consulere peritiores, & est idem principium deliberandi in omni materia. Tertiò probatur, quia quicunque habet usum rationis, habet hoc principiũ, quòd in actionibus suis potest bene & malè agere: sed quicunque habet hoc principiũ, potest deliberare de omni agendo. ergo. Maior est nota, & minor probatur: quia omnis talis potest deliberare & quærere quid agendum sit, siue erret, siue non. Et ad argumentum factum in contrarium, quia aliquæ materię sunt notiores, respõdetur, Verum est, sed ex hoc non sequitur, quin ille qui potest deliberare circa magis nota, possit circa minùs nota, quia satis est, quòd potest dubitare, & per consequẽs potest consulere. Ad aliud de maniacis respõdetur, quòd maniaci fortasse circa omnem materiã habẽt usum rationis, sed differunt maniaci, quia circa aliquam materiam errãt uehemẽter, nec possunt reuocari ab illa opinione, sed error est quodāmodo naturalis & inuincibilis. Sed certum est, quòd maniaci deliberant an bene uel malè agant, & circa illam materiam, circa quam laborãt morbo, sed errant post deliberationẽ quasi naturaliter. Vel fortè potest dici, quòd mania tollit usum circa id speculatiuum, ut quòd quis putat se ægrotare, & ualeat, uel aliquid simile. Et similiter uidetur dicendũ de phreneticis, qui uidẽtur insanire in aliquibꝰ, sapere in aliis. Oppositũ huius propositionis posset poni & defendi: sed hoc uidet̃ ꝓbabiliꝰ. Vtcũ tamẽ sit, nõ dicitur aliꝗs habere usũ rationis simpliciter, uel peruenisse ad illum, quousque posset sufficienter deliberare in materia morali. Hoc patet, quia solùm de tali loquuntur philosophi & theologi: neque dicitur quis sapere in agendis, quantumcunque aliquis (si fieri posset) omnium artium esset peritus. ¶ Sed priusquã ad secundã quæstionem ueniamus, adhuc restat inquirendum, quid* sit, uel quid uocetur primum instans, uel primum tempus (nihil enim interest) usus rationis, ut primũ instans, in quo peruenit quis ad usum rationis, uel liberi arbitrii. Et sit prima propositio, Deliberatio nõ potest esse propriè libera, id est, ꝙ sit in potestate hominis deliberare, & nõ deliberare. Probatur, quia liberum propriè est ex electione, uel actus qui sequitur deliberationem, ut suprà diximus, nõ est actus humanus, nisi sit deliberatus, sed deliberatio non potest sequi deliberationem, quia nõ est processus in infinitũ, ergo non est propriè libera. unde sequitur, quòd prima deliberatio non potest esse bona uel mala, meritoria uel demeritoria. Secunda propositio, Prima *deliberatio est ex causis nõ naturalib. uel prorsus extrinsecis, putà uel à Deo, uel ab angelo. Probatur, quia non potest esse ex electione uoluntatis, quia (ut dictum est) non est libera, neque potest imperari ex electione, quia illa electio iam præsupponeret aliam deliberationem. ergo oportet, omnino ut sit uel ex motu phantasmatum facto ab obiecto, uel ex aliqua causa extrinseca. Vnde Aristoteles{ Aristoteles. } octauo Ethic. dicit, quòd principium consultandi est aliquod intellectiuum principiũ altius intellectu eo, quod est Deus, & per hunc modum ostendit quòd non est processus in infinitum, Omnis actus uoluntatis præsupponit actum intellectus & econtrario. Sed primum consilium non est à uoluntate. & idem S. Tho.{ S. Thom. } prima parte quæst. 82. artic. 4. ad tertium. quod non uidetur sic intelligendũ, quòd Deus concurrat semper tanquam causa partialis ad primum consilium, sed dicitur principium esse Deum, quia primus talis motus intellectus est naturalis, & naturalia attribuuntur Deo, qui hanc uirtutem dedit intellectui: licet non sit negandum, quin nonnunquam Deus, uel per se, uel per angelos particulariter sit causa talis deliberationis, quam inspirationem uocamus. De quo uide Caietanum prima parte,{ Caietanus. } quęstione octuagesimasec. Hęc autẽ adeò uera sunt, ut nõ tantùm cùm quis primò deliberat, prima deliberatio non sit in nostra potestate, sed etiam postquam aliquis omnino cessauit à motu intellectiuo, non sit in potestate eius prima deliberatio, ut est in dormiente, qui à somno excitatur propter eandem rationem. Tertia propositio,* Cùm quis primò deliberat, nõ habuit in sua potestate priùs deliberasse. Patet ex dictis, quia si ista non fuisset prima deliberatio, etiam alia fuisset naturalis, ut patet. ergo non potuit esse alia libera ante hanc. Quarta propositio, Cùm* quis primò deliberat, potuit primò deliberasse, quia prima deliberatio est à causis merè naturalibus, ut dictũ est, & illę potuerũt priùs con currere. ergo potuit prius deliberasse. sed etiã illa fuisset naturalis. Quinta ꝓpositio, Deliberatio* non potest cadere sub præcepto, non enim dantur præcepta, nisi de actibus, qui sunt in nostra potestate. Et confirmatur, quia posset scire tale præceptum, quia iam hoc ipsum esset deliberatio: iã enim habet usum rationis qui cognoscit se teneri præcepto. ergo impossibile est, quòd quis habeat præceptum primò deliberandi, nec omissio, nec impletio esset libera. Sexta propositio, Quicunque* primò deliberat, non tenebatur priùs deliberasse. Patet ex prædictis, quia non erat in sua libertate. ergo nõ poterat ei esse præceptum. unde sequitur corollarium, Vanum* est quod dicũt recentiores, quòd datur tempus induciarum, in quo aliquis potest deliberare, & si non deliberet, non imputatur ei, quo transacto si non deliberet, iam imputabitur. Hoc inquã patet ex dictis esse falsum, quia si non deliberat, nec est in libertate ipsius deliberare, imò si fieri posset, ut quis per centum annos bene dispositus nunquã deliberaret, nõ potest ei imputari. Secundum corollariũ, Primum* instās uel tempus usus rationis, in quo quis primò deliberat actu, non est in quo potest primò deliberare. Probatur, quia primum instās rationis uocat̃, in quo quis potest uti libero arbitrio primò, & in quo primò est capax præcepti, aut boni & mali, sed hoc nullo modo potest antequã primo actu deliberet. ergo id est primũ instās usus rationis. Tertiũ, Cùm doctores quærunt, an homo obligetur ad aliquid in primo instãti usus rationis, & ad quid teneatur, intelligendũ est necessariò de primo instãti usus rationis, & ad ꝗd teneat̃, intelligẽdũ est necessariò de primo ĩstãti, uel tp̃e ĩquo deliberat. Pat. ꝗa primò nõ est imaginabilis obligatio, sicut nec libertas. ergo. Et cõfirmat̃, ꝗa omnino est impossibile, ut ꝗs cognoscat quomodo primò potuit deliberare, si hoc fuit ante actu deliberaret. Patet, quo enim signo uel argumẽto hoc posset cognoscere? ergo si aliud tẽpus designaremꝰ usus rationis ante homo deliberaret, & ĩ quo homo obligaret̃, nullꝰ posset scire, nec ꝑ cõiecturas pĩgues & crassas, an impleuit nécne illud pręceptũ. Et ĩ summa, est absurdiss. hoc ponere, sicut si ꝗs dormiat, impossibile est dicere, quòd habet aliquod nouum pręceptum ut expergiscatur, quod quidẽ priùs non haberet antequam dormiret. Dico ergo, quòd ad quamcũque dispositionem quis perueniat, antequam actu deliberet, nõdum peruenit au usum rationis, nec est tempus usus rationis, nec obligatur ad aliquid, nec de illo est dicendum apud theologum aut philosophum aliud, quàm de puero. Sed quando quærimus, ad quid homo teneatur in primo instanti usus rationis, intelligendum est, id est in quo primo actu deliberat, unde si quis excedat è uita, antequã actu deliberet, impossibile est ut peccauerit. Hæc de prima quæstione. 
 
 SECVNDA PARS RELECTIONIS. SVMMA. -  1 Homo in Barbaria educatus, sine instructione, & mentione deitatis, & religionis, an cum primum peruenit ad usum rationis, poßit Deum cognoscere. -  2 Homo ad cognoscendum quòd Deus est, saltem sine doctore extrinseco, quòd indigeat non paruo tempore etiam post capacitatem ad percipiendum disciplinas. -  3 Doctorẽ non habens extrinsecum, quomodo uideatur pro tempore posse habere de Deo ignorantiam inuincibilem. -  4 Ratio quòd nusquam sit nec unquam fuerit, nec erit, ubi non sit notitia de Deo probabilis, & cui omnes teneantur rationabiliter credere. -  5 Rationis ad usum quòd quis poßit uenire, & pro aliquo tempore non habere notitiam Dei. -  6 Rationis ad usum ueniens, etiam si Deum non cognoscat, an talis poßit bene moraliter agere. -  7 Homo cum omnis primum ad usum rationis peruenerit, etiam si Deum neque cognoscat, neque poßit cognoscere, quòd potest bene moraliter agere. -  8 Rationis ad usum perueniens, qui nec Deum cognoscit, nec potest cognoscere, an talis poßit peccare. -  9 Deum antequam cognoscat quis, aut poßit cognoscere, quòd potest peccare. -  10 Legis diuinæ duplex consideratio. -  11 Rationis usum an poßit habere quis ad peccandum uenialiter priùs, quàm ad peccandum mortaliter. -  12 Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd non teneatur se conuertere in Deum explicitè, distinctè, & formaliter. -  13 Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd ad actum aliquem teneatur statim. -  14 Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd teneatur se conuertere in bonum eo modo, quo tũc potest, id est conformiter ad cognitionem, quam habet. ERAT quæstio, Quid homo possit cum primum peruenit ad usum rationis: circa quam maximè occurrunt quatuor dubia. Primum, An* homo cum primum peruenerit ad usum rationis, possit Deum cognoscere. Et ut omissis certis & facilioribus, ueniamus ad nodum difficultatis, loquamur de homine educato in Barbaria, sine instructione, & mentione Deitatis, & religionis, An talis possit cognoscere Deum cum primum peruenerit ad usum rationis. & uidetur quòd sic. Primò illud est per se notum, saltem apud S. Tho. 1. p. q. 2. arti. 1. ergo non indiget tempore ad cognoscendum. Secundò quòd regula theologorum est, quòd facienti quod in se est, Deus non deficiet in necessariis ad salutẽ: sed credere quòd Deus est, est necessarium ad salutem. ad Hebr.{ Hebræ. 11. } 11. Accedẽtem ad Deum oportet credere, quia est, & quia inquirẽtibus se remunerator est: ergo si facit quod in se est, nõ ignorabit. Et confirmatur ex illo 1. Iohan. 2. Vnctio eius docet{ 1. Iohan. 2, } uos de omnibus. In contrarium est, quia cognoscere quòd Deus est sine doctore extrinseco, est ualde difficile, habitat enim lucem in accessibilem, & cognosci non potest, nisi per ea, quæ facta sunt: & oculus noster se habet ad manifestissima naturæ, sicut oculus noctuæ ad lumen solis, & ita uidetur de Deo. Et item Apostolus Roma. 10. Quomodo credent ei, quem{ Rom. 10. } non audierunt? & ponamus quòd nihil audiuit: ergo nihil potest talis cognoscere, Ad hoc respõdeo per propositiones. Prima est, Ad* cognoscendum quòd Deus est, saltem sine doctore extrinseco, homo indiget nõ paruo tempore, etiã post capacitatem ad percipiendũ disciplinas. Quæ propositio primò probatur sufficienter argumentis factis. Item, quia si potest cognosci, hoc maximè est argumentis, & rationibus procedentibus ex solo lumine naturali, & experientia rerum, & cognitione creaturarum, sicut uidetur dici ad Rom. primo. sed hoc est ualde difficile, ut patet ex rationibus factis, tum ab Aristo. tum aliis philosophis, & doctoribus, quæ sunt difficiles, & procedunt ex principiis, quæ indigent magno ingenio, & doctrina, & hæc accepta à maioribus opinione, & commota iam disputatione de Deo quanto difficilius inuenta & cognita, etiam apud eum, cuius auribus nihil unquam de Deo insonuit. Neque dubitandum mihi uidetur de hac propositione. De qua difficultate egregiè Cicero, in libro de natura Deorum sub persona Cottæ contra Balbum & Velleium, quāquam Velleius hanc dicebat esse prænotionem & prolepsym insitam animis hominum Deos esse. Secunda propositio,* Si quis non habet doctorem extrinsecum, uidetur ꝙ pro tẽpore possit habere ignorantiã inuincibilẽ de Deo. probatur ex prima, & probationibus eius. & cõfirmatur, quia S. Tho. q. 10. 2. 2. artic. 1. dicit, Quòd apud eos, qui nihil audierunt de fide, infidelitas siue ignorãtia fidei non est peccatũ, sed profectò omnino uidetur eadẽ ratio de illa, Deus est, apud omnes qui nihil audierũt de deo, sicut de aliis propositionibus fidei: & eadẽ uidetur intẽtio Augu. lib. 83. q. & per hoc facilè posset respõderi ad dubiũ negatiuè, scilicet quòd uidetur dicẽdũ, ꝙ non omnis talis potest cognoscere Deũ, cũ primũ peruenit ad usum rationis. Et ad argumẽta esset facilè respõdere. Nã ad primũ dicitur ex illo Aristo. Oculus noctuę, &c. & 1. Phy. Nõ eadẽ sunt nobis nota & naturę. Ad secundũ dicitur, ꝙ saltẽ priùs esset ꝙ iste quæreret, & laboraret ad inueniẽdũ, & tũc Deus prouideret, & iam saltẽ pro aliquo tẽpore ignoraret. Et itẽ Deus non semper prouideret docẽdo: quia clarum est, quòd aliquis etiam faciens quod in se est, potest habere ignorãtiam de necessariis, ad salutem, putà de Christo, & de præceptis, saltem pro tempore: sed Deus prouideret, uel uel illuminando, uel non imputando ignorantiam. sed de hoc latiùs in 3. & 4. q. Sed his non obstantibus sit tertia propositio probabilis, Nusquã * est, nec unquam fuit natio, nec erit, ubi non sit notitia de Deo probabilis, & cui omnes rationabiliter teneant̃ credere. Ista propositio, fortasse non poterit ita manifestè probari, sed certè apparẽter. Primũ in historia nũquã legimus tam barbarã, & efferã nationem, quę nõ habeat aliquem religionis ritũ, & putaret deum esse. ut Balbus, & Velleius eloquenter apud Ciceronem disputant. Et patet ex omni historia tam sacra quàm profana: & si qua fuit natio, facilè potuerunt scire ex aliis nationibus, apud quas seruata fuit opinio de Deo. Ita hoc fuit multo tempore notum, & receptũ in toto orbe etiã post diluuium. ergo nunquam traditum est obliuioni, quin perseueraret in memoria hominum. Item Deus est administrator & gubernator orbis, ut ex fide notum est: sed in administratione hominum maxima pars est religio, religio autem nulla esse potest sine cognitione Dei. ergo adhuc ostensum est homines per seipsos cognoscere. Probatur, Quia pater meus usque modo operatur. Et Sapientiæ 14. Tu pater gubernas omnia. Item Sapientiæ 8. Sapientia attingit à fine usque ad finem, &c. Item Deus uult omnes homines saluos fieri, qui nõ possunt esse salui nisi per cognitionem Dei: non possunt nisi cum magna difficultate, & multo tẽpore cognoscere Deum, si Deus permittet tolli memoriã & cognitionem sui ab hominibus, nulla posset esse religio, quod non esset congruum Prouidentiæ diuinæ, & sapiẽtiæ ipsius, qui disponit omnia suauiter, & attingit, &c. quod nullus sapiens homo permitteret, si posset impedire. Et cõfirmatur, quia etiã præcepta iuris naturalis, & decalogi non sunt per se nota, & tamen ex prouidentia Dei doctores concedunt, quòd non stat ignorari, saltem nisi ex malitia, in quacũque prouincia, & natione. ergo cũ multo magis ad uitam humanã exigatur cognitio Dei, quàm præceptorũ, nullo modo est dicendum, ꝙ Deus permittat aboleri memoriã deitatis. Ita semper homo si uellet adhibere diligẽtiã, posset cognoscere Deũ esse. Et si cõtra hoc quis arguat, ꝙ per millia annorum maior pars hominum falsos Deos coluit, & nullã habuit notitiã ueri Dei, dico ꝙ nunquã uidẽtur defuisse philosophi, & ueri sapiẽtes, qui unitatẽ ueri dei affirmarẽt, ut patet ex Apostolo ad Ro. 1. & ex historia. Et si hoc uerũ erat circa tẽpora Apostoli, multo magis uidetur uerisimile superioribus tẽporibus, quãdo minus distabãt à lege naturæ & memoria Patrũ: & alii tenebãtur rationabiliter illis credere. & sic Deus semper sufficiẽter cõsuluit, & ꝓuidit. Secũdò, possemus dicere etiã si gẽtiles habeãt falsas sectas de deo, tamẽ semper hoc erat omnibus cõmune, ꝙ erat aliquis Deus, siue unus, siue plures, cui debebãt cultũ, et religionẽ: et sic siquis uel ignorabat, uel negabat, uel dubitabat, aut ex culpa sua, ut Diagoras, ꝗ atheos dictus est, & Theodotus, qui deorũ naturã apertè substulerũt, & Protagoras sophista, qui in dubiũ reuocauit, quo nomine Atheniẽsium iussu urbe & agro est exterminatus, libriq́ue eius in cõcione cõbusti. Et ex hoc respõdetur affirmatiuè ad quęstionẽ, scilicet ꝙ quilibet cum primũ peruenit ad usum rationis, potest habere notitiã Dei. Sed quia etiã si ista uera sint (ut certè sunt) tamen non probantur, quia saltem breui tempore posset aliquis esse sine notitia Dei. Ideo potest poni quarta propositio, ꝙ * potest quis peruenire ad usum rationis, & pro aliquo tẽpore nõ habebit notitiã Dei, quia argumenta hoc uidentur probare. Et ita tenet Caiet. q. 10. ar. 4. 1. 2. expressè. Et quanquam ita sit, ut dictum est, ꝙ Deus gerit prouidẽtiã manifestandi nomẽ suum, non respondet ad casum de eo, qui nutritur in sylua sine mẽtione religionis: nam Deus ordinaria uia nõ prouidet, nisi per causas secũdas, & de doctrina per prędicatores ad Ro. 10.{ Rom. 10. } Secundũ dubiũ est, An* quilibet talis possit bene moraliter agere. Et quia de alio nõ est difficultas, perseuerat dubiũ de illo, qui ita educatus extra religionẽ, & sine doctrina, & mẽtione Dei. De hoc dubio Grego. 2. d. 38. & priùs dist. 26. contendit, ꝙ ad actũ moraliter bonum requiritur circunstantia ultimi finis, qui est Deus. Itaque nisi actu, uel habitu actus referatur in Deum, actus nõ solùm non est bonus, sed est malus, & peccatum. Idem uidetur tenere Ochã in 1. d. 1. q. 1. quẽ sequitur Almain in Mora. c. 14. quantũ ad hoc ꝙ ad bonitatẽ moralẽ requiritur circũstantia ultimi finis. sed uidẽtur æquiuocare de actu moraliter bono. unde Ochã apud Gab. 2. dis. 28. tenet, ꝙ ad actũ moraliter bonũ nõ requiritur ꝙ referatur in Deũ. Et ita tenet Gabriel illic, & est cõmunior opinio, de qua nos etiã latè in lectionibus ordinariis diximus. Et ideo quantũ spectat solũ ad hoc dubiũ, patet, ꝙ secundũ Grego. dicendum sit, ꝙ si quis non cogitat Deum pro illo tẽpore, non potest bene moraliter agere. Contra quam opinionem argumentor sic, Quia sequitur, quòd nulla uia posset ille, qui aliquãdo ignoraret Deũ, peruenire ad cognitionem eius, saltẽ nisi casu haberet exteriorem doctrinã. Probatur & maximè secũdũ sensum eius, loco citato, quia non potest peruenire ad talẽ cognitionem sine speciali auxilio Dei, sed iste nullo modo potest se disponere ad tale auxiliũ, quia per omnes actus suos nõ potest. Secũdò sequitur, ꝙ talis esset perplexus, quia nõ potest saltẽ statim cognoscere Deũ, & tamẽ tenetur seruare pręcepta secũdũ eundẽ, 2. d. 34. & nõ potest seruare nisi ꝑ actũ malũ, ergo est perplexus, quia ipse nõ ponit actus indifferẽtes inter bonũ & malũ, imò uidetur ꝙ talis actus sit mortalis ꝗa est fruitio creaturæ. hoc argumẽtũ aliter solui nõ potest, nisi dicendo, quòd talis potest cognoscere Deum cum speciali auxilio Dei, & sic iam non est perplexus, quia potest uitare illud peccatum, saltem cum speciali auxilio, sicut ipse sibi respondet in illa d. 26. Sed hoc impugnatur uehementer, quia stat, quòd non detur tale auxiliũ, & hoc sine culpa illius. ergo iam nõ poterit uitare peccatũ. Assumptũ patet, quia non omnibus datur illud speciale auxiliũ ad cognoscendum Deũ (ut etiam ipse habet fateri) multi enim perseuerãt in tali ignorantia, & hoc non est propter culpam actoris, quia non potest illud uitare antequã illuminetur secundũ ipsum. ergo adhuc manet perplexus. Item, uel ad hoc quòd illuminetur, requiritur, ꝙ iste aliquid faciat uel non: si non, ergo non est in potestate ipsius quòd illuminetur, & sic erit perplexus sine culpa sua. Si oportet eum aliquid facere antequam illuminetur, cõtrà, Illud non potest esse nisi peccatum: peccatum autẽ non requiritur ad illuminationẽ. ergo. Item ipse in eadem d. dicit, quòd nullũ potest esse meritum etiam de congruo ad primã gratiã, uel ad auxiliũ speciale. ergo non requiritur dispositio, quia illa uideretur meritũ de cõgruo. Itẽ, dato ꝙ ex culpa sua talis nõ illuminaretur, adhuc esset inconueniens, quia ex culpa præcedẽti necessariò incideret in nouũ peccatum. Ad hoc argumentũ respondet necessariò Greg. ꝙ non obstante, ꝙ Deus negaret alicui speciale auxiliũ ad uitãdum peccatũ, nihilominus imputaret̃ ei, quia ista priuatio uel ignorãtia est ex peccato originali. Et ita respõdet expressè in illa di. 26. q. 1 in fi. sicut si quis ex ignorãtia, quã incurrit, uel ex originali peccato ageret quod nõ debet. Sed hoc profectò nõ uidetur catholicè dictũ. Itẽ, quòd iste, qui nũquam aliquid audiuit de Deo, cognoscat Deũ esse, & uult finẽ & omnia referẽda in ipsum, nõ solùm est speciale auxiliũ, sed etiam spiritus prophetiæ. ergo si quis ita natus & educatus esset sine religione & doctore, nullo pacto posset uitare peccatũ, nisi in ipso primo instãti usus rationis, antequã quicquã boni aut mali egisset, reciperet spiritũ prophetiæ: quia quicquid priùs faciat, ne erit peccatũ, etiã si Deus post duos dies mittat angelũ aut prædicatorẽ. Imò dato ꝙ statim mittat prædicatorẽ, impossibile est uitare peccatũ, ꝗa ipsum audire prædicatorẽ erit peccatũ, cũ potest credere priùs quàm audiat. Hæc sunt absurdissima: & ideo si quis uellet omnino defendere, ꝙ ad actũ moraliter bonũ requiritur circũstantia ultimi finis, oporteret ut teneret simul, ꝙ actus carẽs illa circunstantia esset indifferẽs, ne tamẽ hoc satis faceret, quia magnũ incõueniens uidetur, ꝙ actus indifferens reꝗritur ut illuminetur à Deo. Sed quia in moralibus nõ oportet solicitũ esse, an possit aliqua sententia & opinio defendi, aut quomodo respõderi possit argumẽtis, sed considerare potiùs, ꝗd uerisimilius sit. ideo sit ad dubium propositio. Prima propositio, Omnis * homo cum primum ad usum rationis peruenerit, etiam si Deũ ne cognoscat, ne possit cognoscere, potest bene moraliter agere. Hæc probatur propositio, quia (ut dictũ est) liberum arbitriũ est facultas rationis & uolũtatis: ergo quicũ habet liberum arbitriũ, potest nõ solùm cognoscere bonum & malũ, sed etiã facere & uelle, ut suprà dictũ est. nõ loquũtur theologi aut philosophi de usu rationis aut liberi arbitrii, nisi in ordine ad bonũ & malũ, & ideo uocantur amẽtes & insani: ꝙ si ad actũ bonũ requiritur relatio in Deũ, talis qui non cognosceret Deũ, nõ solùm nõ posset bene agere, sed ne cognoscere quid bonũ esset. Itẽ, si ad bene agẽdũ requiritur relatio in Deũ, uel hoc est de iure naturali, uel positiuo & diuino. Primũ nõ uidet̃, cùm hoc nõ sit notũ in lumine naturali, imò secũdũ sentẽtiã Greg. ne cognosci quicꝗd esse potest sine auxilio speciali. ergo nõ est de iure nāli. positiuo, aut nõ cõstat uñ. ne n. Paulus cũ dixit, Oĩa in gloriã Dei facite, uoluit aliꝗd nouũ ius ꝓmulgare, ne aliꝗs philosophorum hoc unquam dixit, qui tamen lumen naturale habebãt. Item, dato quòd esset præceptum illius relationis, Paulus apertè excusat ignorantẽ, ad Rom. 10.{ Rom. 10. } Quomodo inuocabunt in quem nõ crediderunt? Quòd si non credere est sine culpa, ut suprà probatũ est, ergo nõ inuocare, uel nõ referre in illũ actiones suas erit sine culpa. Et quidem de relatione formali in Deum, uel concomitante, uel etiã præcedente. Ita tenet Caiet.{ Caietanus. } 1. 2. q. 10. art. 4. Dicit tamen quòd per hoc, ꝙ actus humani referantur in bonum obiectũ, feruntur in Deũ, quia feruntur in res eo modo, quo Deus instituit, sicut & omnia naturalia fiunt propter finẽ. 2. Physic. & tamen non semper referuntur in talẽ finem ab ipso agente, ut actus hirundinis cùm cõponit nidũ, aut formicę cùm frumentatur in æstate, referũtur quidem ad certos fines, nõ ab hirundine uel formica, sed à superiori intelligentia. Ita cùm homo operatur bonum ex genere, licet non referat in Deũ, tamen illi actus relati sunt in Deum ipsum, hoc dicit S. Tho. 2.{ S. Thomas. } d. 38. art. 10. Rerum (inquit) omnium unus est finis ultimus, id est Deus. Ita & uolũtatum omniũ unus est finis ultimus, scilicet Deus. nihilominus sunt alii fines proximi, & si secundum illos fines seruatur debita relatio uoluntatis in ultimum finẽ, erit recta uoluntas. Debita autem relatio seruatur secundũ illum finẽ, quo uolũtas nata est ultimũ finem participare, omnia propter semetipsum operatus: sicut seruus, qui suũ officiũ facit, si eius dominus constituit, uirtualiter facit propter dominũ, & ad finẽ, quem dominus ordinauit. Et uidetur facere ad hoc, quòd S. Tho. dicit 1. 2. q. 21. ar. 3 &{ S. Thomas. } 4. ꝙ homo natura est animal ciuile & sociale. Qui autẽ in societate aut ciuitate uiuit, pars est ciuitatis. Qui ergo aliquid in bonũ & in commodũ facit alicuius priuati hominis, facit etiã in bonum publicũ & cõmune, sicut qui priuatum hominẽ lædit, bonũ cõmune lædit, cuius ille est pars, atque laudem & præmiũ meretur, non à priuato homine solùm, sed etiã à tota ciuitate aut collegio, & eadem ratione ab eo qui pręsidet collegio & ciuitati humanę, & si nihil de Deo cogitet. Et certè hoc naturalis ratio dictat. Et confirmatur, Certè enim uidetur iniquũ & contra Dei bonitatẽ excogitatũ, ꝙ offendatur Deus etiã ab illo, qui nihil minus cogitat, quàm Deũ offendere. & tamen bene agere nemo potest, nisi Deo placere studeat, nec est quisquam qui nõ laudet uel probet factum aut bonũ collatũ in amicum suũ, aut utrũque necessarium, etiã qui sibi nullo modo ualuerit gratificare. Vt quid ergo affirmamus Deũ cõdẽnare, & omnia officia collata in Dei filios, qui non respectu Dei faciunt, ne Deus præcepit parentes honorare propter Deũ, sed honorare solùm: & ita de aliis præceptis ita implere, ut rebus ipsius expediebat. sunt enim pręcepta distincta de cultu diuino, & de rebꝰ humanis: at adeo nihil necesse est in omnibus aliis actibus Deum colere. Secundum dubiũ in hac secunda quæstione est, An* omnis talis perueniens ad usum rationis possit peccare. Et loquimur semper de illo qui nec Deũ cognoscit, nec potest cognoscere. Et pro parte negatiua fiunt argumenta, neque leuia, neque ita facilè expedibilia. Videtur enim, ꝙ ille qui Deũ non potest cognoscere, pro eo quidem tẽpore neque peccare quidẽ possit. & primò quidẽ, quia Deum esse, imò Deum esse dominũ, est præambulum ad legem diuinam: ut S. Tho. ait. 2. 2. q. 16. arti. 1. quia pressupponitur ante susceptionẽ legis, ut quis fateatur subiectionẽ legislato ri, iuxta illud, Accedentẽ ad Deũ oportet credere quia est. ne est intelligibile, ut quis recipiat legẽ ab illo, quẽ non cognoscit superiorẽ. Vnde qui nõ tenetur recipere aut cognoscere Deũ, aut legislatorẽ, neque legem eius tenetur recipere. ergo iste, quẽ ponimus sine culpa sua ignorãtẽ Deũ, nõ tenet̃ recipere legẽ Dei, ne illi obedire. Sed peccatũ est dictũ, uel factũ, uel cõcupitus cõtra legẽ Dei. ergo. Et probat̃ authoritate Aug. 22. cõtra Faust. & Ambr. dicunt enim quòd est cælestiũ inobedientia mãdatorum. ergo uidetur ꝙ in tali non possit esse peccatũ. Et cõfirmatur, Ego nõ habeo dominum neque superiorẽ cui tenear obedire. ergo non obligor aliqua lege. ergo nõ pecco. Cõsequentiæ uidentur notæ, quia nullus tenetur aliqua lege, nisi superioris: neque peccat, nisi faciẽdo contra id ad quod tenetur. Sed antecedens est inuincibiliter creditum ab isto. ergo & consequens, & per consequens excusatur ignorãtia inuincibili. Item sequitur, Non est Deus, ergo nullum est peccatum. Et consequẽtia uidetur nota, quia peccatum non est nisi contra legem Dei. Antecedens est inuincibiliter creditũ ab isto, ergo & consequens. Et confirmatur, quia si per impossibile non esset Deus, nullus obligaretur. Sed pro eodem uidetur haberi, quòd non sit Deus, & quòd non possit cognosci an sit, sicut quantùm ad obligationem, pro eo facto habetur, quòd quis non haberet regem, uel ignoraret inuincibiliter se non habere regem, omnino est absurdũ dicere quòd rex obliget me, de quo ego inuincibiliter iudico, ꝙ nõ est rex meus. Et probat̃, quia in omni mortali est auersio à Deo. ergo si nõ esset Deus, uidetur quòd nõ esset mortale. Item Apostolus Ro. 4. Vbi non est lex, neque præuaricatio. ubi per præuaricationẽ nihil aliud uidetur intelligere, nisi peccatum, ergo ubi ignoratur lex inuincibiliter, etiam non erit peccatũ, quia idem uidetur iudiciũ, ꝙ non sit lex, & ꝙ ignoretur. Et confirmatur, quia lex non obligat nisi promulgata: in decretis leges instituuntur cũ promulgãtur. Si ergo quis ignoret legem, nõ obligatur lege. Itẽ quia actus est bonus, uel malus inquantum est conformis, uel difformis rationi. 2. Eth. Sed ratio humana nõ habet uim obligandi neque rationẽ legis nisi à lege diuina. ergo qui propter ignorantiã excusatur à lege diuina, ergo à lege rationis. Et cõfirmatur, quia leges humanæ non obligant nisi uirtute legis diuinæ, quia omnis potestas à domino Deo est, ad Ro. 13. & Dominus in Euan. Io. 19. Non{ Rom. 13. } haberes potestatẽ aduersus me ullam nisi tibi{ Iohan. 19. } desuper esset datum. ergo etiã neque ratio humana habet uim obligandi nisi à lege diuina. Itẽ omne malũ est malum, quia prohibitum à lege æterna. ergo si ignoratur lex æterna, uidetur ꝙ excuset à peccato: sed qui ignorat Deũ, ignorat legem Dei, ut probatum est. ergo excusatur à peccato. Antecedens est S. Tho. 1. 2. q.{ S. Thomas. } 71. ar. 6. ad quartum, ubi dicit, quòd omne peccatum est malum, quia prohibitum intelligitur peccatum iure positiuo. Sed omne peccatũ est malum, quia prohibitum lege ęterna. Item, uidetur quòd S. Thom. dicit illic ad quintum, Peccatum quidem à philosopho consideratur ut est contra rationem, sed à theologo ut est offensa Dei. Mirabile autẽ uidetur, ꝙ quis offendat Deũ, quẽ ne cognoscit, ne tenetur cognoscere. Et confirmatur, quia ponamus ꝙ talis antequã cognoscat, neque possit cognoscere, sed incipiens inquirere an sit Deus, néc ne, habet tale propositum, si scirẽ esse Deum, ego uellem placere illi in omnibus, tunc uidetur quicquid faciat, quòd excusetur. Item si quis ignoret inuincibiliter Dominum, nõ tenetur præceptis Domini: ergo qui ignorat Deum, non tenetur præceptis Dei. Item habet ignorãtiam inuincibilem obligationis ad pœnam neque inferni neque purgatorii, ergo uidetur ꝙ saltẽ nõ imputetur ei peccatũ. Itẽ facit id, si non uenissem, & loquutus eis non fuissem, peccatum non haberent. ergo à simili si non cognoscatur Deus. & Iohan. 15. & 14. Ista & alia similia, quæ pro parte negatiua afferri possent, certè non parum mouere possunt ad suadẽdam partem negatiuam, quòd scilicet antequã cognoscat, aut cognoscere possit Deũ, non potest peccare. Pro parte autem affirmatiua non oportet multa adducere, cùm sit consensus omnium doctorum, quòd quicunque habet usum rationis, potest bene uel malè agere. Imò hoc uidetur ex diffinitione usus rationis, aut liberi arbitri. probatur tamen, quia aliqui actus sunt intrinsecè mali, ut mendaciũ ex sententia Augustini, & doctorũ: ergo si fiat ab habente usum rationis, erit peccatum. Itẽ probatur apertè ex illo Psal. 4. Multi dicunt, Quis ostendit nobis bona? signatum est super nos, &c. ubi uidetur tolli excusatio ignorãtiæ. Itẽ, aliâs prima principia non essent necessaria, puta, Nõ est faciendum alteri quod tibi non uis fieri, quia in tali casu omnia licerent, si nõ posset peccare. Ad hoc non uidetur omnino certum quid dicẽ dum sit, & si liceret more iurisconsultorum noua dogmata asserere, & recta in discrimen uocare, non uidetur absurdum defendere duas propositiones sequentes. Prima, Quicunque habet usum rationis, potest quamprimum bene & malè agere, & propriè peccare. Ista propositio satis probata est. Secũda propositio, Quicunque non cognoscit nec potest cognoscere Deũ, non habet usum rationis. & sic de eo de quo positũ est dubium tam primũ quàm secundũ quàm tertiũ, diceremus, ꝙ ista dubia præsupponũt falsum, ꝙ scilicet talis habet usum rationis, qui nõ potest cognoscere Deũ, sed dicere ꝙ est idẽ iudiciũ de illo, & de puero, & amẽte, ne bene ne malè potest agere. & sicut suprà diximus quãtũcunque quis habeat usum rationis in artificialibus, uel in quibuscũ aliis, si tamẽ nõ possit suficiẽter deliberare de moribꝰ, diximus ꝙ nõ habet simpliciter usum rationis, ut loquit̃ theologus & philosophus. Ita uidet̃ dicẽdũ de eo, qui nõ cognoscit, neque potest cognoscere Deũ, ꝙ quãtuncũque utatur ratione & cõsultet, nõdũ peruenit ad usum ratiõis, quia nõ potest deliberare de bono & malo: ꝗa ut uidet̃ sentire S. Tho.{ S. Thom. } 1. 2. q. 19. ar. 4. & q. 71. ar. 6. nihil est bonũ aut malũ, nisi ꝗa probat̃, aut reprobat̃ in lege diuina: & ideo qui nõ cognoscit legẽ diuinã, deficit ei principiũ ad deliberandũ de agẽdis, & sic non habet usum rationis. & confirmatur hoc, quia si per impossibile quis priuaretur notitia priorũ principiorũ circa agibilia, quãtuncũque haberet principia speculatiuarũ sciẽtiarũ, imò & cõclusiones, nõ diceret̃ habere usum rationis, sicut ne bruta animãtia, & si discurrerent de mediis ad finẽ, & haberẽt potestatẽ agẽdi, & cognoscẽdi, nõ dicerent̃ habere liberũ arbitriũ, quia nõ cognoscerẽt bonũ, aut malũ in minoribus. Et possent ista cõfirmari ex illo ad Ro. 1. Qui cũ cognouissent Deũ, nõ sicut Deũ glorificauerũt: ita ut sint inexcusabiles. unde uidet̃, ꝙ si non cognoscerẽt, essent excusabiles. Neque uideo quàm posset hoc uehemẽter impugnari, neque magna inconueniẽtia possent ex hoc sequi, & maximè, quia ut suprà dictum est, prouidentia Dei factum est, ut hoc uel nõ possit contingere, uel breui admodum tempore, ut non possit quis habere notitiã de Deo, non uidetur incõueniens, si quis paruula morula nõ sit capax boni aut mali, quãtumuis in aliis bene intelligat. Sed quia hoc non omnibus auribus placeret, & nouũ uideretur, ideo ad dubium affirmatiuè respondeo per hanc propositionẽ, Antequam* aliquis aut cognoscat aut possit cognoscere Deum, potest peccare. Ista propositio pręter probationes iam positas adhuc potest probari, quia agere contra conscientiam est peccatum, iuxta illud Pauli, Omne quod non est ex fide, peccatum est: in tantum, ut etiam uoluntas discordans à conscientia, falsa sit & mala, ut omnes doctores dicunt. Sed ignorans sic Deum potest facere cõtra conscientiam, quia naturaliter homo iudicat quòd est malum iniuriã facere innocenti, parentes esse honorandos, ergo potest malè agere, & per consequens peccare. Confirmatur, quia etiam philosophi illi, uel qui negabãt Deũ esse, ut Diagoras, uel qui negabant saltẽ quicquã ad Deum uel Deos attinere factum bonum, ut Democritus & Epicurus, dicebãt tamẽ aliqua esse bona, alia mala, & peccatũ, & laudabilia, & uituperabilia, ergo id non dependet ex notitia Dei. Itẽ aliâs si nullũ peccatum mortale esset per se notũ, nullũ ergo principiũ esset per se notũ. Itẽ sequit̃, ergo, ꝙ quicũque nõ habet euidẽtiã, ꝙ Deus est, nõ habet euidẽtiã de aliquo malo, aut peccato. Patet cõsequẽtia manifestè Quia si periuriũ esset manifestè peccatũ, uel homicidium, pẽdet ex hoc principio, ꝙ Deus est: ergo qui nõ habet euidẽtiã de illo peccato, ergo neque de alio, scilicet ꝙ homicidiũ est peccatũ, sicut nõ potest habere euidẽtiã maiorem aut certitudinẽ de baptismo, quàm de Christo. Ad ratiões in cõtrariũ Gregorius quidẽ Ariminẽsis in 3. d. 34. tenet duo. Primũ, dato per impossibile, ꝙ nõ esset Deus, adhuc esset peccatũ, & malũ morale. secũdũ dato, ꝙ nulla esset lex prohibitiua diuina, adhuc est peccatũ. Infert corollarium, ꝙ multa sunt peccata ita secundũ se mala, ꝙ nõ sunt mala, ꝗa prohibita etiã lege diuina, fundamẽtũ eius potissimũ est, quia ad hoc, ꝙ quis malè agat, satis est ꝙ agat cõtra rectã rationẽ, siue humanã, siue angelicã. Cùm ergo hoc posset esse, etiã neque Deo ne aliqua diuina lege existẽte, ergo illa duo dicta cũ corollario sunt uera. Itẽ ad Ro. 2. Gentes quę legem nõ habẽt, naturaliter quæ sunt legis faciũt: ipsi enim sibi sunt lex. ergo ratio sufficit. Et cõfirmatur, quia si nihil est malũ nisi prohibitũ, cùm posset nihil esse prohibitũ, posset nihil esse peccatũ. Et sic odium Dei, & periuriũ possent nõ esse mala. Hāc tamẽ propositionẽ nullo modo puto probabilẽ: ne est intelligibile quomodo aliquis peccet si omnino nõ obligatur, neque uideo quomodo intelligatur, si nõ habet superiorem. atque adeò si uel Deus nõ esset, uel nihil præciperet, ego nõ dubito, quin nullum esset propriè peccatum aut malum morale, licet posset esse peccatum, sicut est in natura uel in arte: nec erit aliter malũ quòd homo interficeret patrẽ, quàm quòd lupus interficeret matrem, quòd uidetur etiã probari: quia etiam in his, quæ de se mala sunt, si fiant authoritate diuina, desinunt esse mala, ut interficere innocẽtem. Ergo si quid bonum aut malum est, tota bonitas aut malitia dependet ex authoritate diuina, & omnis obligatio est ex lege, sed lex non potest fieri nisi à cõmunitate, uel superiori, S. Thom. 1. 2. q. 9. articu. 2. Ex quo infero, quòd{ S. Thom. } Deus nullo modo obligari potest, quia non habet superiorem. neque potest certè explicari quid sit Deum obligari. Si enim de lege nõ stat, quin faciat hoc, uel quòd faciat illud. tũc ergo obligatur diligere se, & filiũ, & Spiritũ sanctũ, & generare filiũ, et itẽ quicꝗd aliud faciat pater ad extra quãtuncũque cõstituerit legẽ, gratis omnino facit. ergo nõ obligatur, neque promissio diuina, aut lex inducit proprie obligationẽ in Deũ sed rectitudinẽ Secũdò in fero, ꝙ licet bene asseratur à theologis, ꝙ sunt quædã quę Deus nõ potest facere, ut peiurare, nõ seruare promissum, & similia: tamen malè cõcedũt, ꝙ si faceret, peccaret. Nõ enim sequit̃ per locũ intrinsecũ, Deus mentit̃, ergo peccat, nõ plus quàm sequitur, Deus facit duo cõtradictoria: ergo peccat. patet corollariũ, quia nõ tenetur, nec obligatur, sed est eodẽ modo impossibile Deũ mẽtiri, sicut non esse, uel mori, uel ægrotare. Et ideo relicta imaginatiõe Gregorii, aliter dico ad argumẽta facta cũ S. Tho. 1. 2. q. 19. ar. 4. ad tertiũ, ꝙ * lex diuina dupliciter potest cõsiderari à nobis, uno modo ut est in ipso Deo. & sic omnino est nobis ignota, neque hoc nos obligare posset. Alio modo prout nobis innotescit, uel per lumẽ naturale, uel per reuelationem: & hoc modo nos obligat. Dico ergo, quòd aliquis obligetur lege diuina, non oportet ut formaliter faciat esse aliquã legem, uel legislatorem, à quo lata sit, sed satis est quòd sciat aliquid esse bonum, uel malum, etiam si ignoraret omnino causam quare est bonum uel malum, uel utrum sit prohibitum uel non. Et sic talis qui ponitur sine cognitione Dei adhuc ex casu, postquam ponimus eum habẽtem usum rationis, cognoscit aliquid esse malum, aliud bonũ, & hoc satis est ut possit peccare, quia cognoscit aliquid esse uituperabile, & hoc est ꝗa malũ S. Tho. 1. 2. q. 21. ar. 2. dicit, Ex hoc actus est laudabilis uel culpabilis, quia est bonus uel malus. Et hoc cõfirmatur apparẽter, quia si ignorantia Dei inuincibilis omnino excusaret à peccato, ergo dato ꝙ ignorantia esset culpabilis deobligaret ab aliis præceptis legis diuinæ. Et qui omnino ex ignorantia crassa ignoraret Deũ esse, nõ teneret̃ honorare parẽtes, neque diligere proximũ. Consequẽs est absurdum, dicere, ꝙ impii negãtes Deũ esse, solùm peccarent illo peccato, & nõ fornicando, neque occidendo: ergo nullo modo est admittendum. Probo ꝙ sequatur. Nam si ignorãtes Christũ inuincibiliter omnino excusantur à culpa, ita etiam ignorantes uincibiliter: licet peccarent illo peccato infidelitatis, tamen excusantur ab aliis præceptis Christi, ut de confessione, Eucharistia, & aliis. Neque Saraceni peccãt, quia nõ cõfitẽtur, uel sumũt eucharistiã. Ergo etiã à simili si ignorantia Dei excusat ab omni peccato, ergo ignorantia culpabilis Dei excusabit ab aliis præceptis. Et per hoc potest responderi ad omnia argumenta. & ideo perseuero in conclusione supra posita, ꝙ etiã ille, qui perueniens ad usum rationis, neque habet neque potest habere notitiã de Deo, posset nihilominꝰ peccare. sed ex alio capite arguo, quòd perueniens ad usum rationis, nõ possit peccare saltẽ pro primo instanti usus rationis, quantumcunque habeat notitiam Dei: & loquimur de eo, qui nutritus est & educatus in uera religione. Et arguo sic, maximè in uia sancti Thomę, homo non potest peccare in primo instanti sui esse, ergo neque in primo instanti usus rationis. Antecedens est sancti Thomæ, tum in multis locis, tum in prima parte, quæstione sexagesima tertia, articulo quinto. Consequentia probatur, quia tempus præcedẽs ante usum rationis, uidetur omnino pro nihilo reputandum, quantùm ad bonitatem uel malitiam hominis spectat, nec uidetur habere maiorem potestatem homo per hoc, quòd priùs fuerit sine usu rationis, quàm si nunc inciperet esse cum usu rationis. Si ergo inceperit esse cum usu rationis, non potest peccare: contrà, nec ille, qui nũc primò peruenit ad usum rationis. Et confirmatur hoc, Sit puer quatuor annorum, cui Dominus pro hoc instanti acceleret usum rationis, & incipiat habere usum rationis, & sit alius quem Deus creet in eodem instanti cum simili usu rationis, certè nulla uidetur ratio, quòd primus possit peccare, & non secundus Et confirmatur secundò, quia si Adam nõ potuisset peccare in primo instanti, in quo creatus est, nulla uidetur ratio, quòd si creasset per unam horam antè sine usu rationis, quòd hoc idem fiet, ut possit peccare, cum primum habet usum rationis. Secũdò arguo ratione S. Tho. quia primus actus creaturæ rationalis est ex inclinatione naturali: sed inclinatio naturalis nõ potest esse ad malum, ergo primus actus nõ potest esse malus. Maior probatur, quia id, quod est per se, est prius eo, quod est per accidens, sed naturalia sunt per se, ergo primus actus est ex inclinatione naturali. Minor autem patet, quia inclinatio naturalis tribuitur generanti, 8. Physic. sicut motus grauium & leuium: ergo si actus ex inclinatione naturali esset malus, tribueretur Deo. Sed hoc argumentũ uidetur eodem modo procedere in primo instãti usus rationis, quia est primus actus: tunc non poterit esse peccatum. Et confirmatur, quia primus actus in perueniente ad usum rationis uidetur quòd sit dilectio sui, sed illa non potest esse mala. ergo primus actus in instanti usus rationis non potest esse malus. Maior uidetur 8. Ethi. Amicabilia ad alterum sunt ex amicabilibus ad se. ergo primus actus est dilectio sui. Minor patet, quia diligere seipsum, est ex inclinatione naturali. ergo non potest esse mala. His tamen non obstantibus dico, quòd perueniẽs ad usum rationis, inprimo instanti potest peccare, quia est liber ad bonũ & malũ. hoc enim importat ad liberum arbitrium. Est conclusio sancti Thomæ Prima secundæ, quęstione octuagesimanona, articulo sext. & omniũ. Item aliâs sequitur, quòd omnis talis perueniens ad usum rationis haberet necessariò gratiam sine sacramento, etiam Saracenus, uel Iudæus. Patet, quia uel facit totum quod tenetur pro illo tempore, uel non: si non, ergo peccat in primo instanti, & habet intentum principale. Si facit totum quod in se est ad quod tenetur, ergo recipit gratiam. nam facienti quod in se est Deus non deficit in necessariis ad salutem, ut est regula theologorum. ergo. Ad argumenta. Primò possem dicere, quòd idem est iudicium de primo instanti usus rationis, & simpliciter de primo instanti sui esse, & quòd sanctus Thomas non intendit negare, quòd homo in primo instanti sui esse non possit peccare, sed solùm quòd primus actus non possit esse peccatum. Secus autem per omissionem, neque argumenta eius id uidentur probare: nunquam enim probat quin possit peccare per omissionem. Et dicendum de primo instanti usus rationis, ꝙ talis scilicet non potest peccare cõmissiuè, sed bene omissiué. Et certè nõ est facile probare differẽtiã, quãtũ ad hoc, inter primum instans usus rationis, & primum instans simpliciter. Aliter dico, & fortè plus ad mentẽ sancti Thomę, negando consequentiam factam in argumento à primo instanti simpliciter, ad primum instans usus rationis. Et ratio differẽtię est, quia qui nũc primò peruenit ad usum rationis, priùs habuit multos actus intellectus & uoluntatis: & dilexit se, & per consequens iam patet habere alios actus circa alia obiecta, & sic potest habere actus malos. Quamuis enim actus usus rationis nihil faciant ad bonitatem aut malitiam, faciunt tamẽ ad ordinem actuum, ut scilicet possit quis habere aliquos actus cùm peruenerit ad usum rationis, quos non posset habere, nisi illi præcessissent: notum enim est, quòd educatio ante usum rationis multùm facit ad actus sequentes usus rationis, atque adeo permultũ interest ad mores, qualis fuerit instructio ante usum rationis. Bene autem concedo, quòd si fieri potest, increatus sine usu rationis nullum actũ habet ante usum rationis, omnino idem esset iudicium de illo, & simpliciter de primo instanti esse: nihil enim refert an sit primũ instans simpliciter, an nõ, si priùs nullum actum habuit. Et hoc de secundo dubio huius secundæ partis & quæstionis. Quartum dubium circa eandem quæstionem est, An* possit quis habere usum rationis ad peccandum uenialiter, priusquam ad peccandum mortaliter, hoc est, an posset peruenire ad talem statum, ut sit sufficiens ad peccandum uenialiter, & non peccandum mortaliter. & uidetur quòd sic. Nam semiplena deliberatio sufficit ad peccandum uenialiter & non mortaliter. Sed potest quis imperfectè deliberare antequam homo perfectè possit: ergo poterat peccare uenialiter antequam posset mortaliter. Maior conceditur ab omnibus theologis. & probatur manifestè de motibus subitis circa materiam moralem, qui propter defectum de liberationis non imputatur ad mortale. Minor uerò probat̃, quia maior capacitas requiritur ad perfectè deliberandum, quàm ad imperfecté. Et hoc uidetur sentire Iacobus c. 1. Concupiscentia cùm conceperit, parit peccatu, peccatum uerò cùm consummatum fierit, generat mortem. Et confirmatur, quia post primum tempus usus rationis contingit frequenter in adulto, ut habeat sufficientem notitiam ad peccandum uenialiter, & non ad peccandũ mortaliter, quare non ita poterit in primo instanti usus rationis contingere. Item uidetur, quòd aliquando ebrietas uel furia, relinquãt usum rationis imperfectum sufficientem ad ueniale, & nõ ad mortale. Quare non poterit quis naturaliter uenire ad illam dispositionem. Item, hominem uehementer iratum excusamus sæpe à mortali circa materiam ex genere mortalẽ, & nõ à ueniali, & non uidetur, quia naturaliter quis posset peruenire ad similem dispositionẽ. Itẽ usus rationis acquiritur successiuè: peruenit enim ex transmutatione naturalium qualitatum, quæ nõ simul tota fit: ergo poterit priùs habere usum rationis imperfectum, quàm perfectum, & sic peccare uenialiter. Confirmat̃ ex S. Tho.{ S. Thomas. } 4. distin. q. 1. arti. 4. q. 2. ad quintum. Vbi dicit, quòd consensus in pollutione postquam quis euigilauit à somno, aliquãdo quidẽ est mortalis, si sit ex plena deliberatione: uenialis uerò, si sit ex surreptiõe. unde patet, ꝙ postquã perdidit usum rationis, potest ita redire ad illũ, ut prius ueniat imperfectè ut sufficiat ad peccandũ uenialiter, priusquã ad peccãdũ mortaliter, quod nõ est nisi postquã est plenè expergefactus: ergo omnino uidetur, ꝙ similiter carens usu ratiõis possit etiã illicò peruenire ad usum rationis successiuè: omnino enim uidẽtur similes quãtũ ad hoc, & dormiẽs, & puer. His tamẽ nõ obstãtibꝰ dico negatiuè, ꝙ impossibile est, ut aliquis primò perueniat ad talẽ usum rationis, ꝙ possit uenialiter peccare, & nõ mortaliter. Ista cõclusio est S. Tho. 1. 2. q. 89. arti. 6. idẽ in 2. di. q. 1. ar. 4. & probatur. Primò, quia materia peccatorũ mortaliũ notior est, quàm uenialiũ, ut notius est, ꝙ homicidiũ, periurium sunt mala, quàm mẽdaciũ, uel uerbũ otiosum. ergo nõ potest quis ita esse dispositus, ut possit cognoscere uenialia peccata, & nullũ mortale. Itẽ prima deliberatio nõ potest esse circa materiã particularẽ, ut puta circa mẽdaciũ, uel ludũ, uel uanã gloriã, uel aliquid simile: sed necessariũ est ut incipiat ab aliquo uniuersali, puta, ꝙ est lex, cui tenemur obedire, uel ꝙ homo potest bene aut malè agere, & posita deliberatione tali, in uniuersali sufficit ad mortaliter peccãdũ: & clarũ est, ꝙ priùs est ut homo cognoscat ꝙ est aliquod malũ graue & aliquod leue, quàm ꝙ mẽdaciũ est malũ. hoc enim per se nõ est notũ, & præsupponit alias cognitiones sufficientes ad mortale. Itẽ usus rationis, qui sufficit ad bene agẽdũ mortaliter, sufficit ad mortaliter peccãdũ: sed impossibile est ut quis habeat usum ratiõis ad peccãdũ uenialiter, quin possit bene moraliter agere. ergo omnis talis potest mortaliter peccare. Maior probatur, quia ad bene moraliter agendũ, requiritur plena deliberatio: ut uidet̃ 2. Ethi. quòd ad bene agẽdũ oportet ut quis agat sciens, eligens, & propter hoc, prout sapiens determinauerit. Minor uerò patet, quia si quis posset peccare, & non bene agere, daretur uiator sine culpa in statu peccandi, & non merendi, quod uidetur inconueniẽs. Et confirmatur, quia nõ potest ita perdi usus rationis, ut maneat sufficiẽs ad peccandum uenialiter, & non mortaliter: ergo neque etiam ita acquiri. Antecedens probatur, quia nunquam damus amentem, neque auditum est de quo putemus quòd possit uenialiter peccare, & non bene agere. Item probatur{ S Thomas. } à posteriori, quia sequitur, quòd possit esse peccatum ueniale cum solo originali, quod infrà ostendemus esse impossibile. S. Tho. 2. d. q. 1. art. 4. ad 7. sic dicit, Si aliquid est sufficiens ad excusandum maius peccatũ, multo amplius sufficit ad excusandum minus peccatum. Sed imperfectio ætatis excusat peccatum mortale: ergo multo amplius excusat ueniale. & ideo non potest esse quòd homo uenialiter peccet ante illud tẽpus, quo usum rationis habet, ut iam mortaliter possit peccare. Ad argumenta uerò in contrarium dico, quòd nunquam aliquis semiplenè deliberat, quin possit plenè deliberare, licet sit difficilius: & sic posset mortaliter paccare. Et sic causa quare motus subiti sunt ueniales, non est, quia non perfectè potest deliberare, sed quia non perfectè deliberat. Vnde quantumcunque aliquis posset perfectè, imò faciliter deliberare circa materiam illecebram, si tamen non deliberat actu, nunquam est mortale, quantumcunque duret & perseueret illecebra. Secũdò dico, quòd postquam aliquis plenè & pluries deliberauit perfectè, potest semiplenè deliberare, sed non anté. Nam imperfecta deliberatio præsupponit perfectam: ex eo enim quòd quis cognoscit quòd homicidium est peccatũ mortale, postea subitò cognoscet esse malum, licet non consideret esse mortale. Ad secundum patet, quia uel nego, quòd talis non possit perfectè deliberare: uel non est simile, quia in adulto præcessit plena deliberatio, & iam non potest esse semiplena, non ita est de alio. Ad tertium de ebrio, licet etiam posset dici, quòd non est simile, quia in ebrio præcessit deliberatio perfecta, sed melius nego, quòd hoc possit contingere: impossibile est enim quòd cognoscat mendacium esse peccatum, & non periurium, uel homicidium. Ad quartum patet per idem, quia excusatur, quia non deliberat, non quin possit deliberare, aliâs esset amens. Ad quintũ primò transeat assumptum, sed priùs est circa materias uniuersales, quàm particulares, & priùs circa materias grauiores, quàm leuiores. Secundò dico, & ueriùs, quòd omnino est impossibile, ut quis habeat usum rationis ad deliberandum in una materia, quin etiam possit deliberare de quacunque materia quæ se offeret. Clarum est enim quòd si quis cognoscit quòd potest bene & malè agere de quacunque materia agendorum oblata, poterit dubitare an sit bona, uel mala, & per consequens cogitare an sit bonum scilicet, an malum: & similiter est ac si quis diceret, quòd aliquis dialecticus potest nectere syllogismum ex materia philosophica, & nõ mathematica. Ad sextum, & patet ex dictis, nam talis potest deliberare perfectè, sed non deliberat. Et item, ut dictum est, non est simile, quia iam præcessit deliberatio perfecta. & omnia argumẽta præsupponunt falsum, scilicet quòd detur tẽpus, in quo quis potest primò deliberare, cuius oppositum suprà probatum est. 
 
 SEQVITVR tertia pars, & quæstio{ Tertia pars } principalis huius relectionis, Ad quid teneatur homo cum primum peruenit ad primum instans usus rationis. Et intelligo quæstionem per se loquendo, id est ex eo solum, ꝙ peruenit ad usum rationis, excludẽdo à quæstione, si tũc occurrat per accidẽs necessitas implendi aliquod pręceptũ particulare. Et uidetur ꝙ non teneatur aliquo pręcepto, pro illo primo instãti usus rationis, & loquamur generaliter de omni tali ad usum rationis ueniẽte. Arguit̃ ergo primo ad partẽ negatiuã, quia saltẽ loquẽdo de eo, qui nõ sit institutus à sapiẽtibus, omnino ignoraret, ne que posset scire tale præceptũ, cùm nõ sit per se notum. ergo non tenebitur pro tali istãti. Itẽ confirmatur, Quia tale præceptum est in dubio etiã inter sapiẽtes theologos: multi enim tenẽt partẽ negatiuam. ergo indiget quis tẽpore ad sciendũ illud præceptum, & sic nõ obligat in primo instanti. Itẽ non potest scire quomodo primo peruenit ad usum rationis. ergo nõ potest scire quomodo obligat̃ tali præcepto. Antecedẽs enim est manifestũ: quis enim unquã notauit, ego nũc primò habeo usum rationis? imò neque per aliquãtam differentiã & spatiũ tẽporis. Itẽ, trāsacto illo primò instanti, nõ tenetur statim, & si tũc omiserit, ergo neque in illo. Itẽ, qui est in peccato mortali, non tenetur se conuertere in Deum in primo instãti usus rationis. ergo ille qui est inoriginali, & multo minus qui est baptizatus, tenet̃ se conuertere in Deũ in primo instãti usus rationis. Et cõfirmat̃, quia nullus etiam de numero eorum, qui timẽt Deum, & sunt soliciti de salute sua, sentit cõsciẽtiã de tali trāsgressione, neque pœnitet, aut confitetur de illa, cũ tamẽ nemo sit qui audeat affirmare se implesse tale præceptũ. ergo nõ est ponẽdũ tale præceptũ. In cõtrarium est, quia si pro illo instanti nõ obligat, cùm nõ sit maior ratio de tempore præsenti, eadem ratione nunquam obligabitur: quod non uidetur dicendum. Neque uidetur sufficiens solutio communis, quòd tenetur semel in uita. Hoc enim est absurdum dicere, quòd Adam aut Mathusalen, qui millenos annos uixerunt, possent nongentos annos licitè transigere sine fide, aut dilectione Dei. Neque satisfacit alia solutio, quòd dantur induciæ, nam de iure naturali non possunt determinari tales induciæ, iure autẽ positiuo multo minus. Respondetur primò, Nihil exploratũ potest haberi, neque ex Scripturis, neque ex doctoribus in hac quæstione, quia quicquid dicatur, uidentur sequi non leuia inconueniẽtia, neque expediri facile possunt argumenta. Sed quod uerisimilius uidetur, dicam paucis propositionibus, prima, Nõ* quilibet perueniens ad usum rationis tenetur se cõuertere in Deũ explicitè, distinctè & formaliter. Ista propositio est expressè Caieta. 2. 2.{ Caieta. } q. 10. arti. 4. ubi dicit expressè, ꝙ ad diligendum Deum explicitè ut finem naturæ & uniuersè non tenetur homo semper, cùm sit præceptum affirmatiuum, neque statim, quia non tenetur priùs diligere, quàm cognoscere. Constat autem, quòd post multum temporis aduenit homini ista cognitio, naturaliter loquẽdo. Eandem tenet. 1. 2. q. 89. articu. 6. & probatur efficaciter ex ratione Caieta. & ex aliis rationibus suprà positis, quibus probatum est, quòd homo nõ statim postquam peruenit ad usum rationis, potest cognoscere Deum, quia nullus obligatur ad impossibile, ut ait Hieronymus, & certum est. ergo homo nõ tenetur statim diligere Deum. Item procedit argumentũ statim factũ, quia non omnes sciunt, neque possunt scire tale præceptũ statim. Itẽ nusquã legitur hoc præceptum. ergo temerè asseritur. Assumptum probatur, quia uel esset illud, Cõuertimini ad me. quod habetur & apud Hiere. & Oseam, & Ezechi. & Iohelem, & alios prophetas: uel ex illo præcepto, Diliges dominũ Deũ tuũ ex toto corde tuo. quod habet̃ Deute. 6. & Matth. 22. & Luc. 10. Sed primùm, ut dictum est, obligatio nõ est ad impossibile. Secundò id præceptum, Cõuertimini ad me, ut patet ex propriis locis, fit ad peccatores actualibus peccatis, nec est mentio de aliis. Item ubi habetur, quòd illud præceptum Conuertimini ad me, obligat statim potius quàm alia præcepta affirmatiua? Itẽ illud præceptũ expressè est de pœnitentia, ut patet locis suis, quia in omnibus locis ponitur, Et agite pœnitẽtiã, uel in ieiunio, fletu, & plāctu, uel, à uiis uestris pessimis, sed ad pœnitentiam, ut est communis sententia omnium, nõ tenetur aliquis statim. ergo nec etiam ante peccatum. Aliud uerò præceptum de dilectione Dei refellitur eisdem argumentis. Item non tenetur quis statim credere, ergo neque cõuerti. Consequẽtia est nota ex Paulo ad Hebræos 11. Accedentem ad Deũ oportet credere quia est. Antecedens patet ex eodẽ Paulo ad Roma. 10. Quomodo credẽt ei quem nõ audierunt? quomodo autẽ audiẽt sine prædicãte? sed nõ quilibet statim potest habere prædicatorẽ, ergo neque potest credere. Et cõfirmatur ex eodẽ loco Pauli, Quomodo inuocabũt, in quem nõ crediderũt? sed de hoc plura in 4. qō. Oppositũ his partis tenet Capreolus 2. d. 40. quæstione unica ad argumẽta Scoti cõtra secundã quæstionẽ, ubi dicit, & uidetur tenere, ꝙ statim, ꝙ aliquis peruenit ad usum ratiõis, refert se in suum Deũ, aut peccat mortaliter. Et putat se ꝓbare ex S. Tho. sed certè non probat. Secũda propositio, Omnis* talis tenet̃ ad actũ aliquẽ statim. Ista ꝓpositio nõ uidet̃ certa, sed est ꝓbabilis, licet sit cõtra conmunẽ sentẽtiã Scholasticorũ. & est S. Tho. 1. 2. q. 89. ar. 6. & 2. d. 41. q. 1. ad 7. ubi dicit, ꝙ statim ꝙ homo usum ratiõis habet, si faciat qđ in se est, Deus ei gratiã infundit, si autẽ nõ, peccat mortaliter, quia tũc tempus est, ut de sua salute cogitet, & ei operam det. Ista propositio probatur ratione S. Tho. ubi suprà, quia omnino est grauissima negligẽtia, ꝙ aliꝗs nõ disponat de ratione uitæ suæ, ex qua dependet salus & dãnatio eius. & cùm statim oportet aut bene aut malè agere, neque homo posset suas actiones suspendere, uniuersaliter uidetur, quòd statim oportet disponere de summa uitæ, & de agendis: aliâs uidetur grauissima negligentia. Item si quis haberet curã alterius quo ad omnes actiones eius, & depẽderet ex eo saluatio, uel perditio illius, uidetur quòd peccaret mortaliter, si non statim prouideret de salute alterius, si statim posset alius periclitari. ergo multo plus obligatur de seipso. Item à posteriori, quia aliâs sequitur, quòd aliquis habẽs usum rationis facit totum quod debuit in tota uita sua, & tamen damnabitur. consequens non uicetur credendum, ergo neque id, &c. Consecuentia patet manifestè de illo, Qui peruenit ad usum ratiōis, facit totũ quod debuit in tota uita sua in peccato originali, qui si nullum actum tenetur habere statim: ergo si se haberet negatiuè, & moriatur, iam patet quòd facit totum, ad quod tenebatur, & tamen damnabitur. & confirmatur, ille ergo seruat omnia mandata, & tamen non saluabitur. ergo non esset uniuersaliter uerum, quod Dominus dicit Matth. 19. Si uis ad uitam ingredi, serua mandata. Item si non tenetur statim, ergo poterit tunc solùm peccare uenialiter, & tunc si ille sit in peccato originali, erit cũ solo ueniali & originali, quod uidetur inconueniens, quia nõ puniretur in limbo, quia non habet pœnam sensus neque in purgatorio, quia est uia ad gloriam: neque in inferno. Tertia Talis* tenetur se cõuertere in bonũ eo modo, quo potest tunc, id est conformiter ad cognitionem quam habet. Ista probatur ex præcedenti: quia si teneretur ad aliquem actũ, non potest esse incognitũ. ergo oportet quòd sit conformiter ad cognitionem quam habet. Pro quo est considerandum quòd (ut suprà tactum est) prima deliberatio non potest esse circa particularem materiam moralẽ, quia nec esse est intellectum à notioribus procedere. 1. Phy. & sicut simpliciter in cognitione ens est prius notum, quàm species, aut genera: ita in cognitione practica principia uniuersalia & conclusiones etiam magis uniuersales, sunt magis notæ, & oportet intellectum ab illis incipere, ut est id pricipium, Oportet uiuere cõformiter ad rectum rationem, expedit homini honestè uiuere, nõ est facienda iniuria, uel aliquod huiusmodi, quod potest esse notum lumine naturali, etiam apud illum, qui educatus est sine notitia, aut religione Dei: aliquod tale principium, ut colendus est Deus à me, oportet me seruare legem Dei, non licet agere contra præceptum dei, uel aliquid simile. Est enim impossibile, ut prima cognitio, uel deliberatio sit de eleemosyna aut de temperantia. Dico ergo, quòd cum primum homo habet tale iudicium sufficienter deliberatum, tenetur habere propositum bene agendi conformiter ad id iudicium: & si cognoscat Deum, tenetur formaliter conuerti in Deum, puta, uolo, aut propono seruare legẽ Dei, uolo colere Deum: sin autem non cognoscat, satis est ut proponat bene uiuere cõformiter ad dictamẽ. ut propono uiuere secundum rationem, uolo honestè agere, nolo male agere. Hoc expressè dicit Sanctus Thoma. de ueritate, quæstio. 14. arti. 11. ad primum. ubi dicit de eo, qui nutritus esset in syluis, quòd si faciat quod in se est, ad prouidentiam Dei spectat subuenire in necessariis, & declarat quid sit facere, quod est in se, dicens, quòd est sequi dictamen legis naturalis cũ appetitu boni, & fuga mali. & quòd hoc sufficit, constat manifestè ex dictis. Neque obstat quod quidã dicũt, quòd si hoc faciat, iam Dominus illuminabit eum de fide. Quidquid enim sit de hoc, de quo statim dicam, sed saltẽ prius est hoc ipsum facere quod in se est, quàm quòd illuminetur, & sic illa illuminatio nõ spectabit ad primum tempus usus rationis. Et confirmatur ista conclusio cum præcedente, nam quilibet tenetur recipere fidem & legẽ Christi, cum primum ei fuerit sufficiẽter promulgata, neque liceret alicui differe in certum tempus, neque fatis esset accipere semel in uita, sed tenetur proponere uiuere in lege Christi, & ipsum colere. ergo etiam cum primum ei est promulgata lex naturalis, tenetur eam recipere, sed non recipit, nisi proposito seruandi illam, & uiuendi conformiter ad legem, ergo tenetur habere tale propositum. Consequentia uidetur nota, quia non minus obligat lex naturalis, quàm Christiana, cùm sit æquè diuina. Promulgatur autem lex naturalis per hoc, quòd aliquis cognoscit, quòd uiuendum est conformiter ad rectam rationem, ut quòd nocendum non est proximo, uel aliquid simile. & confirmatur iterum, quia uidetur impossibile, ut quis deliberet de uita & salute sua, & cognoscat quòd expedit sibi ad bene esse uel felicitatem, ut bene uiuat, & uitet malũ, ut nõ faciat iniuriam, & quòd suspendat actum uoluntatis, & non proponat uel sic uel aliter uiuere. Neque puto, ut quisquam, etiam de industria, hoc possit facere, scilicet suspendere omnem actũ uoluntatis cum tali deliberatione. Prima autem cogitatio, quæ occurrit in primo instanti usus rationis, est, ut cogitet in genere & in uniuersali de salute sua. & S. Tho. dicit 1. 2. q. 89. arti. 6. id est de bene esse suæ salutis, uel quod in cõmuni expediat ei. si ergo uidetur impossibile ut non habeat actum, & nõ licet habere actũ auersum à bono, ergo oportet quòd habeat actum conuersum ad bonum. Ex dictis patet corollarium, quòd non solùm apud eum, qui nullo modo cognoscit Deum sufficit talis conuersio ad bonum & sine Deo, sed etiam aliquando apud eum, qui sit bene educatus in religione, & cultu Dei. Patet, quia dato quòd sit institutus in fide, potest fieri prima deliberatio per solum lumen naturale, & conuersio etiam illo modo sufficit. Ad hunc ergo sensum intelligenda est celebrata opinio Sancti Thomæ de cõuersione in Deum in primo instanti usus rationis, qui nihil aliud uult habere, nisi quòd cum primum quis actu cogitat & deliberat de uita sua, oportet ut habeat propositum ad bonum, siue in uniuersali, siue etiam diuinum conformiter ad cognitionem. Et hoc modo erit probabilis & sententia cõsona rationi. Et hæc est conclusio non solùm theologorum, sed philosophorum etiam sententiis celebrata, de qua nobilem illam sabulã ueteres prodiderunt, de illo nobili Hercule: cũ ille scilicet ad hoc ætatis peruenisset, de quo in præsentia disputamus, & solicitus esset an uiam potiùs sequeretur uirtutis & laboris, an uoluptatis & desidiæ, duas illi matronas subitò astitisse, uirtutẽ scilicet ac uoluptatem, uariisq́ue incitamẽtis & suasionibus utrāque conatam ut ad se animam Herculis traheret, sed uicisse tandem uirtutem, atque Herculem in suam sententiam & contubernium traxisse. Simile est quod S. Tho. uult & docet, ut cùm scilicet primo quis solicitus est, ac deliberat, an potius sequitur bonum, aut malum, uitium, an uirtutem, non se expediat ab eo cõsilio, & deliberatione priusquam constituat ac proponat meliorẽ partem, id est uirtutem, potius sequi. Et ad hoc præceptum conuersionis tenentur non solùm qui ad tale tempus perueniunt sine gratia, sed etiam baptizati, qui gratiam habent: præceptis enim non satisfacit, quis per gratiam, aut omnino per aliquẽ habitum, sed per actum. Ad argumentum in contrariũ. Ad primum dico, quòd perueniẽs ad usum rationis ignorabat hoc præceptũ sub illa lege, Cõuertimini ad me, in primo instãti usus rationis, uel alia simili forma. sed cognoscit, quòd oportet seruare, legem Dei uel oportet uiuere secundum rectam rationem, uel huiusmodi iudicium, quia est ista prima deliberatio, & per hoc patet ad prima tria argumẽta. Ad quartũ, concedo, quòd postea non tenetur, quia iam est transgressus illud præceptũ, licet posset dici, quòd per se tenetur quo ad usque impleat. Ad quintum nego consequẽtiam. Ad sextum dico, ꝙ, ut dictum est, est impossibile, uel ualde difficile, ut sic deliberans nõ habeat uel bonum propositum, uel malum, & si habeat malum, iam de eo pœnitet. Si quis enim habet propositum non seruandi legem Dei, pœniteat de illo. Et ista pro præsente Relectione sufficiant. FINIS SECVNDI TOMI 
 







 INDEX RERVM ET VERBORVM LOCVPLETISSIMVS TOMI PRIMI. 
 
 A -  ABbatissæ, et aliæ monasteriorũ & uirginum matres, quòd nullam habeant potestatem nec iurisdictionem spitualẽ. numero 4. pag. 142 -  Apostoli, an æqualem acceperint cum Petro potestatem. 10. 148 -  Amens, an poßit esse dominus. 22. 308 -  Apostoli domini quam potestatem, & authoritatem habuerint in ecclesia. 7. 19 -  Apostoli omnes an habuerint potestatẽ immediatè à Christo, an solus Petrus à Christo, & alij à Petro. 8. 145 -  Apostoli, quòd non solùm potuerunt relinquere sibi successores, sed etiam quilibet successorum eorum potuerit similiter sibi relinquere successorem. 28. 268 -  Apostolorum aliorum quilibet à Petro, quòd potuerit relinquere successorem, licet nõ uniuersalem, saltem in quacun prouincia uoluisset, qui esset uerus episcopus illius prouinciæ. 27. 267 -  Apostolis alijs quòd successerit nemo cum æquali potestate & authoritate iurisdictionis. 26. 266 -  Authoris sentẽtia pro dubio, an princeps secularis possit ponere impedimentum matrimonio. 12. 458 -  Authoritas perfecta, & propriè spiritualis, quòd tota inceperit ab aduentu Christi, qui fuit primus author, & dator clauium, & potestatis spiritualis. 8. 61 -  Authoritas propriè, & perfectè spiritualis (quæ sunt claues regni cælorũ) quòd nunquam fuerit in lege naturæ, nec in lege scripta ante nostri Redemptoris aduẽtum, ostenditur. 5. 58. 
 
 B -  Barbari, an priusquam aliquid audissent de fide Christi, peccabant peccato infidelitatis, eo quòd non crederent Christo. 32. 332 -  Barbari, an ad primum fidei Christianæ nuntium teneantur credere, ita quòd peccent mortaliter, non crendentes Christo, solum per simplicem annuntiationem, &c. 34. 337 -  Barbari insulani quomodo in ditionem Hispanorum uenire potuerunt propter tyrannidem. 15. 368 -  Barbari Indi, quòd potuerint in Hispanorum ditionem uenisse per ueram, & uoluntariam electionem. 16. 369 -  Barbari quando tenerentur recipere Christi fidem sub mortalis peccati pœna. 37. 340 -  Barbari, quòd causa religionis Christianæ propagandæ potuerunt in Hispanorum ditionem uenire. Et quòd Christiani habeant ius prædicandi, & annuntiandi Euangelium in prouincijs barbarorum. 9. 362 -  Barbari, quòd non sint debellandi, neque eorum bonis priuandi, si permittãt Hispanos liberè, & sine impedimento Euangelium prædicare, siue illi fidem recipiant, siue non. 11. 364 -  Barbari, quòd in Hispanorũ uenire potuerint ditionẽ: quia cum bona pars eorũ esset ad Christum conuersa, Papa, illis petentibus, aut non petentibus, potuerit ex rationabili causa dare illis Christianum principem, ut est Hispanorum rex, alijs dominis infidelibus repulsis. 14. 367 -  Barbari, quòd societatis, & amicitiæ titulo potuerunt uenire in ditionem Hispanorum. 17. 370 -  Barbari, quòd nec propter peccata alia mortalia, nec propter peccatum infidelitatis impediantur quin sint ueri domini tam publicè quàm priuatim. 19. 304 -  Barbari, quòd amentiæ prætextu non impediantur esse ueri domini, cum non sint amentes. 23. 309 -  Barbari quomodo potuerũt uenire in ditionem Hispanorum ratione naturalis societatis, & communitatis. 1. 352 -  Barbari, quomodo potuerũt in Hispanorum ditionem uenire, eo quòd cum essent conuersi, & Christiani effecti, eorum principes ui, aut metu uolentes eos ab idololatria reuocare, ab Hispanis fuerint protecti, & sub eorum tutelam recepti 13. 366 -  Barbari rogati, & admoniti, ut audiãt pacificè loquentes de religione, quomodo si nolint, non excusentur à peccato mortali. 36. 339 -  Barbari si nolint recognoscere dominium aliquod papæ, quòd non ob id poßit eis bellum inferri, & illorum bona occupari. 31. 327 -  Barbari si uellent prohibere Hispanos quominus exercerẽt cũ illis cõmercia, &c. quid esset agendum. 6. 358 -  Barbari, siue eorum domini, siue ipsa multitudo, impedientes Euangelij promulgationem, quomodo ab Hispanis (abs tamen scandalo) poßint coërceri. Et quid dicendum de his, qui prædicationẽ admittunt, conuersionem tamen aut interficientes uel punientes, siue terrentes ad Christum conuersos impediunt 12. 364 -  Barbaris an hactenus ita proposita & annuntiata fuerit fides Christiana, ut teneantur credere sub nouo peccato, ꝙ nõ satis liqueat secundum authorẽ. 38. 340 -  Barbaris et si quantũcun fides annũtiata ꝓbabiliter et sufficiẽter fuerit, et noluerint eã recipere, ꝙ non tñ ob id liceat eos bello persequi, & bonis suis spoliare. 39. 341 -  Barbaris, ꝙ non liceat prohibere Hispanos à communicatione & participatione illorum, quæ apud eos sunt communia tam ciuibus, quàm hospitibus. 4. 356 -  Barbaris si simpliciter annuntiaretur & proponeretur, & nollent statim recipere, quòd hac ratione non possent Hispani illis bellum inferre, neque iure belli contra eos agere. 35. 339 -  Bellum an poßit ex utraque parte esse iustum. Ex quo modo seclusa ignorantia hoc non poßit contingere. 32. 402 -  Bellum defensiuum, quòd quilibet poßit suscipere, & gerere, etiam priuatus. 3. 384 -  Bellum gerendi, aut incendendi penes quem sit authoritas. 2. 384 -  Bellum quando nullum esset iustum. 13. 193 -  Bellum si satis commodè geri potest non spoliando agricolas, aut alios innoncentes, quòd uideatur non licere eos spoliare. Et quid dicendum de peregrinis, et hospitibus qui sunt apud hostes. 40. 401 -  Bellum ut dicatur iustum, ꝙ nõ semper sit satis principem credere se habere iustam causam. 20. 395 -  Belli causas examinare qui non teneantur, sed poßint fide adhibita maioribus, licitè militare. 25. 398 -  Belli iusti quæ poßit esse ratio, et causa. Et ꝙ iusti belli causa nõ sit diuersitas religionis, probatur. 10. 309 -  Imperij amplificatio, ꝙ non sit iusta causa belli. 11. 389 -  Belli iustitia si sit dubia, quid faciendum. Et quomodo si Princeps unus sit in legitima posseßione, quòd manente dubio nõ poßit alius bello, & armis repetere. 27. 399 -  Belli iustitia, quòd sit summopere, & magna cum diligẽtia examinanda. 21. 396 -  Bello iusto, ꝙ liceat occupare ex bonis hostium impẽsam belli, et omnia dãna ab hostibus iniustè illata. 17. 392 -  Bello iusto, quòd liceat recuperare omnes res perditas & illarum partem. 16. 392 -  Bello iusto existente, quòd liceat omnia facere quæ ad defensionem boni publici sunt necessaria. 15. 392 
 
 C -  Canones, siue regula uniuersalis obseruanda, si ex aliquo pacto, aut stipulatione non statim ab initio oriatur matrimonium. 9. 448 -  Canones, seu regulæ belli gerandi describũtur. 60. 424 -  Capta in bello iusto, utrum fiant capientium, & occupantium. Et quomodo capta in iusto bello usque ad sufficiẽtem satisfactionem rerum ablatarum per iniuriã, & etiam impẽsarum fiant occupantiũ. 50. 417 -  Captiuos aut deditos an liceat interficere, supposito quòd etiam fuerunt nocentes. 49. 417 -  Christus an totius orbis fuerit dominus. 15. 88 -  Christus inquantum homo, ꝙ habuerit potestatẽ remittendi peccata, et quomodo sæpe usus fuerit ea, imò & eam tradiderit Apostolis. Et de remißione peccatorum per claues Ecclesiæ traditas. 4. 31 -  Christus quòd dono Dei non habuerit dominium teporale, quale est dominium principum. 17. 90 -  Christus ꝙ non fuerit rex hæreditaria succeßione. 16. 90 -  Christi regnum in toto orbe quo titulo fuerit. 18. 92 -  Christus quando claues dederit Apostolis, uariæ sententiæ recensentur. 9. 64 -  Christiani an sint aliqui, quibus conuenire non poßit potestati ecclesiastica. 1. 39 -  Christiani omnes, quòd nec sint sacerdotes, nec omnes æquales, sed quòd sit ordo in ecclesia, & gradus ecclesiasticæ potestatis. 1. 135 -  Christianis quòd liceat militare, & bella gerere. 1. 381 -  Ciuitas, aut prouincia, de qua dubitatur, an habeat legitimũ possessorẽ, maximè si est deserta morte legitimi domini, &c. quid in tali casu sit agẽdũ. 28. 400 -  Ciuitatũ, rerum́ publicarũ fons & origo, ꝙ nõ fuerit inuentũ hominũ, sed tāquā à natura profectum. 5. 181 -  Claues ecclesiæ, ꝙ solæ sufficiant ad salutẽ, & ad aperiendum regnũ cælorum, ubi nulla alia uia esset apertum. 7. 38 -  Claues regni cælorum, potestas remittendi peccata, & excommunicandi, consecrandi &c. quòd sint in ecclesia. 6. 19 -  Clericorum aliqua exemptio à potestate seculari, quòd sit de iure diuino. 3. 100 -  Clericorũ exemptio, maximè quo ad personas, ita ꝙ nec iudicari, nec puniri à seculari potestate poßint, ꝙ sit multum conformis iuri diuino, & naturali. 6. 104 -  Clericorũ exemptio siue sit de iure diuino, siue non, ꝙ tamen non poßit à principe seculari huiusmodi libertas, uel exemptio tolli. 7. 105 -  Clericorum libertas si esset in manifestam Reipub. perniciem, & pontifices nollent remedium adhibere, quid agendum. 8. 106 -  Clericorum personæ, quòd non omnino, & quoad omnia sint exemptæ a potestate ciuili, ne iure diuino, nec humano. 4. 102 -  Clericorum, quòd non omnis exemptio sit de iure diuino. 2. 97 -  Concilij facta determinatione, quòd nunquam in aliqua lege ecclesiastica dispensetur, an liceret nunquam Papæ dispensare in tali lege, & utrũ dispensando ex quacun causa, peccaret mortaliter. 12. 248 -  Concilium quæ maximè debeat cauere, si quando decretũ aliquod esset faciendum, ut Papæ authoritas illibata conseruetur. 25. 279 -  Concilium, quando, et in quo casu posset conuocari, & congregari contra uoluntatem Papæ. 24. 278 -  Concilium quando, & in quo casu posset declarare, & determinare, & etiam statuere, ut in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensaretur. 10. 247 -  Concilium quòd uidetur non posse errare in determinatione, quòd in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensetur. 11. 248 -  Concilium, si declarat aliquid eße de fide, aut de iure diuino, quòd Papa in hoc nihil poßit declarare, aut immutare, maximè si tale ius spectet ad fidem, uel ad mores ecclesiæ uniuersalis. 2. 228 -  Condemnatione facta etiam post mortem hæretici, ꝙ retro agatur confiscatio ad tempus commißi criminis, ad quamcun peruenerit potestatem. 12. 302 -  Consensus inter uirum & fœminam, an sit de ratione matrimonij. 4. 431 -  Contritio quid importet. 8. 40 
 
 D -  Decretum si fieret à concilio quòd in aliquibus legibus ecclesiasticis nunquam dispẽsaretur, quòd tale decretum non deberet apponi in multis legibus, sed solum in paucis, his́ grauißimis, & ualde necessarijs. 13. 260 -  Decreto facto per consilium, quòd in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensetur. Si illo non obstante, Papa dispensaret, utrum teneret factum, esto quòd malè faceret. 14. 260 -  Deus quomodo uniuersalis ecclesiæ duas instituerit dignitates. 21. 21. -  Dolor qualis sufficiat ad remißionem peccatorum cũ clauibus. 10. 43 -  Dolor quando non dicatur contritio. 9. 41 -  Dominium utrum perdatur ratione infidelitatis. 7. 299 -  Dominij ut quis sit capax, an usus rationis requiratur. 20. 305 -  Dubitans de iure suo, etiam si pacificè poßideat, quomodo examinare teneatur diligenter causam, si fortè poßit certum scire uel pro se, uel pro alio. 29. 401 -  Dubius in rebus, qũo post cõsultationem rei dubiæ debeat sequi id, quod diffinitum fuerit à sapientibus esse illicitum, etiam si aliâs esset licitum. 2. 292 -  Dubius in rebus, si post consultationem rei dubiæ diffiniatur à sapiẽtibus illud esse licitum, quod aliàs est illicitũ, ut sit tutus in consciẽtia an debeat sequi sententiam illorum. 3. 292 -  Dubius in rebus ut sit tutus in conscientia, quomodo debeat consultare illos, ad quos spectat hæc docere. 1. 291 -  Ducere relictam fratris sine liberis defuncti, ut in causa regum Anglorum contingit, quòd nũquam fuerit prohibitum iure diuino legis ueteris. 7. 482 -  Ducere uxorem fratris defuncti, quòd non sit prohibitum lege naturæ. 6. 479 -  Deus quòd ea sapientia, qua constituit in naturalibus, ut inferiora regerentur à superioribus, eadem etiam prouidit, ut in ecclesia sua ordo rerum esset circa dignitates, & officia. 13. 24 
 
 E -  Ecclesia ex quibus constet. 5. 121. -  Ecclesiæ quòd insit aliqua potestas, & authoritas tẽporalis in toto orbe. 11. 81 -  Ecclesiastici, quòd iure sint exempti, & liberi à potestate ciuili, &c. 97 -  Ecclesia sicut aliquas personas sua authoritate reddit illegitimas ad contrahendum, an princeps hoc possit facere. 11. 454 -  Ecclesia utrum præter ciuilem, & laicam potestatem necessario habeat etiam aliam spiritualem. 3.17 -  Ecclesiasticæ personæ, dato quòd non essent exemptæ iure Diuino, aut Cæsareo, quòd summus Pontifex potuit eas eximere à potestate ciuili. 5.103 -  Electio summi Pontificis deficiẽtibus cardinalibus, &c. quòd non uideatur spectare ad totum clerũ. 20.162 -  Electio summi Pontificis ad quem spectaret cardinalibus deficientibus, negligentibus, aut perniciose inter se dißidẽtibus. 19.161 -  Eligendi summum Põtificem ratio, quæ nunc seruatur in ecclesia, quòd non sit de iure diuino. 24.265 -  Eligendi summum Põtificem ratio, quòd sit ex constitutione, & authoritate ecclesiæ, aut summorum Pontificum, quæ eadem est, & eadem authoritate mutari posset. 25.266 -  Episcopus quilibet, quòd in sua prouincia potuit condere legem, ut presbyteri eligerent episcopum, uel aliam formam institutionis dare, etiam sede Petri inconsulta. 29.270 -  Error duplex eorum, qui dicunt uirtute clauium non uere remitti peccata, sed solùm ostendi remissa. 5.36 -  Error quorundam recensetur, qui dicebant, nullum in peccato mortali existentem habere dominium in quacunque re. 5.297 -  Examinata causa, quòd quãdiu rationabiliter perseuerat dubium, legitimus possessor non teneatur cedere posseßioni, sed quòd poßit licitè retinere, ostenditur. 3.401 
 
 F -  Frater, quòd secluso iure humano, sine quacunque Papæ dispensatione posset accipere uxorem fratris siue cum liberis, siue sine liberis defuncti. 8.484 
 
 G -  Gradus ecclesiæ, quòd perseueraturi sint in ecclesia usque ad ultimum iudicium, & mortuorum resurrectionem. 15.154 -  Gradus in Leuitico prohibiti, quòd non omnes iure naturali sint prohibiti, ostenditur. 5.471 -  Gradus omnes, qui Leuit. 18. & 20. prohibẽtur, an sint iure naturali prohibiti. 1.464 
 
 H -  Hæretici uenditiones, donationes, & omnis alia alienatio bonorum, quòd à die commißi criminis sint inualidæ, &c. 13. 302 -  Hæreticus an de iure humano perdat dominium bonorum suorum. 9. 301 -  Hæreticus in quo casu etiam titulo oneroso posset bona sua licitè alienare. 18. 304 -  Hæreticus, quòd à die commißi criminis incurrat confiscationem bonorum. 10. 302 -  Hæreticus, quòd iure diuino non amittat dominium bonorum suorum ob hæresim commissam. 8. 301 -  Hæreticus, quòd sit dominus bonorum suorum in foro conscientiæ antequam cõdemnetur. 14. 303 -  Hæreticus, quòd titulo gratioso potest transferre bona sua, puta donando. 16. 304 -  Hæretico, quòd non liceat titulo oneroso, puta uendendo, aut dando in dotem, bona sua transferre, si crimen posset uenire in iudicium. 17. 304 -  Hæreticorum bona, quòd non liceat fisco occupare ante condemnationem, quamuis de crimine constet. 11. 302 -  Hæreticus, quòd licitè potest uiuere ex bonis suis. 15. 304 -  Hominis miseria recensetur. Et quid faciendum oportuit, ut illius neceßitatibus consuleretur. 4. 178 -  Hispani, quando, & in quo casu possent sæuire in barbaros tanquam in perfidos hostes, & in illos omnia belli iura prosequi, eos spoliare, imò & in captiuitatem redigere, quin etiam & dominos priores deponere, & nouos constituere. 8. 360 -  Hispani quòd potuissent barbaros redigere sub eorum ditionem, si certò constaret eos esse amentes. 18. 371 -  Hispani, quòd habeant ius peregrinandi ad Indorum barbarorum prouincias, & illic degendi, sine tamen eorum nocumento aliquo, nec possunt ab illis prohiberi. 2. 352 -  Hispani si omnibus modestissime tentatis, non possunt consequi securitatem cum barbaris insulanis, nisi ciuitates occupãdo, & subijciendo illos, an hoc facere licitè poßint. 7. 360 -  Hispanis, quòd liceat apud Indos barbaros negotiari, sine patriæ tamen incommodo, importãdo merces, quibus illi carent, &c. & offerendo inde aurum, & argentum, uel alia quibus abundant. nec illorũ Principes possunt impedimẽto esse quominus subditi exerceant cõmercia inter Hispanos, &c. 3. 355 -  Hostes multare parte agri, quòd liceat ratione iniuriæ illatæ, & nomine pœnæ, hoc est ad uindictã. Et quomodo hac etiã ratione potest arx, aut oppidum cum moderamine occupari. 56. 421 -  Hostes si nolint restituere res iniuria ablatas, & nõ poßit, qui est læsus, aliunde recuperare, quomodo poßit undecun satisfactionem capere, siue à nocentibus, siue ab innocentibus. 41. 411 
 
 I -  Ignorantia ad hoc quòd alicui imputetur, & sit peccatũ, uel uincibilis, quid requiratur. Et quid de ignorantia inuincibili. 33. 336 -  Imperator, quòd non sit totius orbis dominus. 25. 313 -  Indi barbari, utrum essent ueri domini ante aduentum Hispanorum priuatim, & publicè. Et utrum essent inter eos aliqui uiri principes, & domini aliorum. 4. 294 -  Innocentes, à quibus in futurum imminet periculum, an liceat interficere. 38. 409 -  Innocentes, & pueri esto quòd non sint interficiendi, an saltem liceat ducere illos in captiuitatem, & seruitutem. 42. 412 -  Innocẽtes interficere in bello, an liceat. 34. 406 -  Innocentes interficere, quòd nunquam per se & ex intentione liceat. 35. 406 -  Interficere an liceat omnes in bello nocentes. 44. 413 -  Interficere innocentes per accidens, etiam scienter, quòd aliquando liceat, & aliquando non. 37. 408 -  Interficere an liceat infantes & fœminas in bello contra Turcas. Et quid dicendũ de agricolis apud Christianos, togatis, peregrinis, hospitibus, & clericis. 36. 407 -  Interficere quòd aliquando & liceat & expediat oẽs nocentes, & hoc maximè in bello contra infideles. Et quid in bello contra Christianos. 48. 416 -  Interficere quòd liceat indifferenter omnes, qui in actuali conflictu prælij, uel in oppugnatiõe, aut defensione ciuitatis contrà pugnant, & quandiu res est in periculo. 45. 414 -  Interficere quòd non semper liceat omnes nocentes solùm ad uindicandum iniuriam. 47. 415 -  Interficere quòd liceat nocentes, parta uictoria, & rebus iam extra periculum positis. 46. 414 -  Iniuria accepta, quòd sit unica & sola causa iusta ad inferendum bellum. 13. 390 -  Iniuria quælibet, & quantauis, quòd non sufficiat ad bellum inferendum. 14. 391 -  Iure diuino quòd nullus alius de numero Christianorum præter fœminas excluditur à potestate ecclesiastica, siue ordinis siue iurisdictionis. 6. 144 -  Inuasus à latrone, aut inimico, an poßit repercutere inuasorem, si poßit fugiendo euadere. 4. 384 -  Ius conueniendi an satis sit ad matrimonij essentiam. 3. 430 
 
 L -  Lex aliqua etiam positiua, quòd posset esse in ecclesia, & fortè aliquæ tales sunt, in quibus expediret, ut nunquam dispensaretur. 9. 244 -  Lex diuina quòd sicut habet uim obligandi ad culpam, ita & lex humana. 17. 200 -  Lex humana & diuina in quo differant, & in quo etiam conueniant. 16. 198 -  Legis ratione cessante, an cesset obligatio. 22. 208 -  Leges ciuiles an obligent legislatores, & maximè reges. 21. 206 -  Leges humanæ quando obligent ad mortale, & quando ad ueniale, qualiter dignosci poterit. 19. 203 -  Legum humanarum transgressores, ad quam culpã obligentur, ad mortalẽ, an ad uenialem solum. 18. 202 -  Libertas, quòd non sit minor in regali principatu, quã in aristocratico, & democratico. 11. 191 -  Liberi, si apud Indos nascantur ex parentibus Hispanis illic domicilium habentibus, et uelint esse ciues, ꝙ non poßint arceri uel à ciuitate, uel à cõmodo aliorũ ciuium, ostẽditur. 5. 357 
 
 M -  Matrimonij consensus qualis sit, inquiritur. 8. 444 -  Matrímonij uinculum, quomodo ex lege naturali aut diuina non contrahatur, nisi coniugum ipsorum consensu, licet Deus sine dubio, nullo consensu uiri & fœminæ interposito, constituere poßit. 6. 435 -  Matrimonium, quòd nulla authoritate humana possit constitui, nisi consensu contrahentium, probatur. 7. 440 -  Matrimonium quantum ad sui essentiam quid sit. 5. 434 -  Matrimonium quid sit. 1. 428 -  Matrimonij quotuplex finis. 2. 429 -  Matrimonium si quis deceptus contrahat, an teneat. 19. 452 -  Militibus, an liceat ciuitatem permittere in prædam. Et quomodo non sit illicitum, sed & necessarium. 52. 419 -  Militibus, quòd non liceat prædas agere, aut incendia facere sine authoritate, aliàs tenerentur ad restitutionem. 53. 420 -  Mobilia omnia quomodo iure gẽtium fiant occupantis, etiam si excedant compensationem damnorum. 51. 143 -  Monachæ an non teneantur obedire Abbatissæ. 5. 143 -  Monarchia, siue regia potestas, quòd non solùm iusta sit, & legitima, sed quòd reges etiam à iure diuino & naturali habeant potestatem, & non ab ipsa republica, aut prorsus ab hominibus. 8. 186 -  Mulieres, quòd nec sacerdotes esse poßint, nec aliquẽ ordinem aut potestatem ecclesiasticam habere, quæ sit de iure diuino. 3. 140 
 
 O -  Obsides, qui uel tempore induciarum, uel peracto bello ab hostibus recípiuntur, utrum interfici possint, si hostes fidem frangerent, & conuentis non starent. 43. 413 -  Occupare quòd liceat ab hostibus, & tenere arcem aliquam, aut ciuitatem pro paranda securitate, & uitando periculo, aut pro defensione, & ut tollatur ab hostibus occasio nocendi, &c. 55. 420 -  Occupare quòd liceat, & tenere agrum, arces, & oppida hostium quantũ necessarium fuerit ad damnorum illatorum compensationem. 54. 420 
 
 P -  Papa an & quando esset audiendus rege contradicente, & quando non, in his quæ ad aliquam legem ciuilem, aut administrationem tẽporalem attinent. 14. 86 -  Papa, an sit orbis Dominus. 2. 68 -  Papa in quo genere decretorum aut canonum nihil poßit immutare dispensando, & multo minus abgando. 1. 216 -  Papæ mandatum, aut dispensatio, quòd nõ semper obliget subditos ad parendum. 18. 266 -  Papæ mandatis, an liceat resistere per appellationem ad futurũ concilium. 21. 272 -  Papa non obstante decreto irritante concilij, quòd posset dispensare in statutis eius. 5. 236 -  Papa quid poßit, aut quid non poßit, &c. quòd non spectet ad subditos illud determinare, ut examinare, probatur. 17. 265. -  Papa, quòd nullam potestatem temporalem habeat in barbaros Indos, neque in alios infideles. 30. 327 -  Papa quòd non sit dominus ciuilis, aut temporalis totius orbis, loquendo propriè de dominio, & potestate ciuili. 27. 322. -  Papæ, quod non liceat dispensare in legibus, & decretis conciliorum pro suo arbitrio, & sine causa rationabili, etiam ubi nihil continent iuris diuini. 7. 239 -  Papa, quòd potuerit negotiũ cõuersionis Indorum barbarorũ solis Hispanis demandare, & omnibus alijs nõ solùm prædicationem, sed etiam commercium interdicere. 10. 363 -  Papa, quòd non habeat potestatem deponendi principem secularem, etiam ex iusta causa ratione authoritatis temporalis. 6. 76 -  Papa, quòd non habeat confirmare, nec poßit infirmare leges ciuiles. 7. 76 -  Papa, quòd habeat potestatem temporalem in ordine ad spiritualia. 29. 324 -  Papa, quòd poßit dispensare in legibus, & statutis concilij generalis. 2. 930 -  Papa, quòd in ordine ad finem spiritualem habeat amplißimam potestatem temporalem supra omnes principes, & reges, & imperatorem. 12. 82 -  Papa, quòd non habeat iudicare, saltem uia ordinaria, de causis principum, aut regnorum titulis, nec potest ad eum ppellaari in causis ciuilibus. 5. 74 -  Papa, quòd dispensando in legibus, & decretis, tam conciliorũ, quàm aliorum pontificum, poßit errare, & grauiter peccare. 6. 239 -  Papa, quòd multo minus potest abrogare sine causa rationabili decreta cõcilij, quàm in eis dispensare. 8. 242 -  Papa quòd non deberet ægre ferre, sed potius gaudere, quòd fieret aliquod decretum à concilio, quo caueretur, ut in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensaretur. 20. 271 -  Papa sicut peccaret dispensans cõtra decretum concilij, quòd ita etiam peccaret petẽs dispensationem, & utens illa, ostenditur. 15. 262 -  Papa si dispensaret, in quo casu subditi non tenerentur parere dispensationi. 19. 270 -  Papa si facta declaratione, & decreto à concilio, contrarium mandaret, quid agendum. 23. 275 -  Personæ aliquæ ex hoc, quòd in Leuitico sint prohibitæ contrahere, quòd non sit argumentum illas tempore legis euāgelicæ iure diuino esse prohibitas. 3. 467 -  Personæ aliquæ ex hoc, quòd iure diuino prohibeantur contrahere, quòd nõ sufficienter probetur si cõtrahant, matrimonium esse nullum & irritum. 2. 465 -  Personæ quæ sint prohibitæ à matrimonio iure diuino, quòd terminari non possit nisi ratione naturali, hoc est, ex morali philosophia, & propositionibus cognitis ex lumine naturali. 4. 470 -  Peccatum mortale, quòd non impediat dominium ciuile, & uerum dominium. 6. 298. -  Petrus, quòd inter Apostolos omnes fuerit authoritate, & potestate primus & princeps, cum summa supra totam ecclesiam potestate. 11. 150 -  Petrus beatus, quòd potuerit eligere, & designare successorem, qui, eo defuncto, sine alia electione esset summus Pontifex. 23. 264 -  Petrus beatus, quòd uel solus, uel cum alijs Apostolis potuerit constiture formam, & rationem, qua post obitum eligeretur ei successor. 22. 263 -  Petri successores, quòd potuerunt, & possunt pro suo arbitrio episcopos creare in singulis prouincijs, & quascun leges de hac re prius latas tollere, & nouas condere, prouincias distinguere, & omnia ad hoc spectantia pro suo iudicio, & potestate facere 30. 270 -  Petro Apostolorum principe defuncto, quòd aliquis ei successerit cum simili & authoritate, & potestate iurisdictionis in totum orbem. 17. 158 -  Petro mortuo, quòd ecclesia habeat potestatem subrogandi, & instituendi alium loco illius, etiam si Petrus nihil de hoc prius constituisset. 18. 160 -  Pontificis dispẽsationes, quòd sint in duplici differentia, & quæ sint. 16. 264 -  Pontificis mandatis resistere & non parere, quòd non uideatur permittendũ cuicunque priuato sua authoritate, etiam si huius modi mãdata eßẽt contra determinationem cõcilij. 22. 276 -  Potestas ad quid constituatur in republica. 4. 18 -  Potestas aliqua spiritualis ꝙ potuerit esse in statu innocentiæ. 1. 53 -  Potestatis ciuilis & ecclesiasticæ differentia. 2. 48 -  Potestas ciuilis, quòd aliquo modo subiecta sit, non potestati temporali summi pontificis, sed potestati spirituali. 10. 78 -  Potestas ciuilis, quòd non sit subiecta potestati temporali Papæ tanquam domino temporali. 4. 73 -  Potestas ecclesiastica, an sit per se in tota ecclesia. 1. 108 -  Potestas ecclesiastica, & spiritualis tota, quæ nunc residet in ecclesia, quòd sit de iure diuino positiuo mediatè uel immediatè. 4. 50 -  Potestas ecclesiastica, quòd immediatè sit in concilio, & etiam ratio totius. Et multa de potestate cõcilij. 6. 122 -  Potestas ecclesiastica, quòd sit duplex. Et de earum effectibus. Et quomodo nonnulli hæreticorũ ab utra claue tollunt omnem effectum merè spiritualẽ. 2. 78 -  Potestas ecclesiastica, quòd quantum ad aliquam potestatem sui habuerit ortũ à iure naturali, uel positiuo. 3. 48 -  Potestas ecclesiastica, quòd sit uerè & simpliciter causa alicuius effectus spiritualis. 1. 28 -  Potestas ecclesiastica quòd non solùm fuerit in Apostolis, sed etiam in alijs. 13. 153 -  Potestas ecclesiastica quo iure sit introducta. 1. 47 -  Potestas ecclesiastica siue ordinis, siue iurisdictionis, quòd tota fuerit in Petro Apostolo. 7. 145 -  Potestas ecclesiastica, siue spiritualis quomodo poßit esse in tota ecclesia, ostenditur. 2. 110 -  Potestas gubernandi quòd scientiam exigat. 9. 29 -  Potestas merè temporalis, quòd nulla sit in papa, uidelicet quæ ad finem ordinetur temporalem. 8. 76 -  Potestas omnis ordinis & iurisdictionis, quæ prius erat in Christi Apostolis, quòd illis defunctis perseuerauerit in ecclesia, probatur. 14. 154 -  Potestas omnis seu publica, seu priuata qua respublica secularis administratur, quòd non solum iusta & legitima sit, sed ita Deũ actorem habeat, ut nec orbis totius consensu tolli, aut abrogari poßt, ostenditur. 1. 175 -  Potestas omnis spiritualis quæ fuit in lege naturæ, licet potuerit esse solùm authoritate humana, quòd tamen uerisimile sit uel quòd ex speciali reuelatione diuina, uel instinctu & motione diuina fuerit constituta authoritas aliqua, & potestas spiritualis, & aliqua sacrificia & sacramenta, & aliæ cæremoniæ spectantes ad cultum diuinum, & ad salutem spiritualem animarum. 3. 56 -  Potestas ordinis in ecclesia, quòd tota deriuata sit, & pendeat immediatè ab episcopis. 16. 155 -  Potestas, quòd sit duplex, publica, & priuata. 2. 175 -  Potestas regia quamuis contineat omnem potestatem ciuilem, ꝙ tamen non habeat authoritatẽ ad cultũ diuinum, & actiones spirituales, ostenditur. 10. 20 -  Potestas spiritualis, quæ fuit in ueteri testamento, quòd tota expirauerit, & antiquata fuerit in lege euangelica, nec amplius perseuerauerit. Et quòd sacerdotes noui testamẽti non sint successores illorũ, sed omnino sit noua potestas. 7. 61 -  Potestas spiritualis, quòd statim post peccatum fuerit in lege naturæ. 2. 55 -  Potestas spiritualis, quòd sit præstantior, & eminẽtior, potestate temporali, ostenditur. 1. 67 -  Potestas spiritualis, quòd fuerit aliqua in lege scripta, probatur. 4. 57 -  Potestas spiritualis tota, quæ fuit in ueteri lege, quomodo primo & solum in tribu leuitica fuerit. 3. 110 -  Potestas spiritualis tota, quæ fuit in ueteri lege, quòd fuerit de iure diuino positiuo. 5. 50 -  Potestas temporalis, & ciuilis, quòd sit integra apud paganos. 8. 19 -  Potestas temporalis in summo pontifice, qualiter intelligatur. 13. 83 -  Potestas temporalis, quòd non dependeat à spirituali omnino eo modo, quo ars, siue facultas inferior dependet à superiori. 9. 77 -  Potestas temporalis quòd nõ dependeat à summo pontifice, sicut aliæ potestates spirituales inferiores, &c. 3. 71 -  Potestas uere, & propriè spiritualis, qualis nunc est in ecclesia, quæ uocatur potestas ecclesiastica, quòd nec primo, nec per se, imò nullo modo sit immediatè in tota ecclesia uniuersali eo modo, quo potestas ciuilis est in republica. 4. 113 -  Potestas utra, ordinis scilicet, & iurisdictionis, quòd habeat uerũ effectum spiritualem, probatur. 3. 30 -  Potestatis ciuilis causa efficiens quæ. 6. 182 -  Potestatis ciuilis finis quis sit. 3. 178 -  Potestatis publicæ secularis tres causæ explicantur. 10. 190 -  Potestatis spiritualis testimonia ex scripturis recensentur. 12. 22 -  Potestatem ecclesiasticam aliquam, quòd nullus alius à Christo uideatur accepisse præter sacros Apostolos. 121. 152 -  Potestatem omnem, quam Apostoli habuerunt, quòd receperint immediatè à Christo, probatur. 9. 147 -  Potestatem totam in ueteri lege iure diuino institutã, quòd potuerit Israëliticus populus sua authoritate instituere, etiam si à Deo instituta non fuisset. 6. 62 -  Potestates qui potius appellentur, ab authore recensentur. 2. 17 -  Potestates, quibus infidelium respublicæ gubernantur, an sint legitimæ. Vel, an inter paganos sint legitimi principes, & magistratus. 9. 190 -  Præcepta parentum, quòd eodem modo obligent, sicut leges ciuiles. Et idem de præceptis meritorum in uxores. 24. 209 -  Prætores, & magistratus omnes citra Principem, ꝙ grauiter errent, & peccent, iudicia exercentes cõtra priuilegia clericorũ quāuis perniciosorũ. 9. 106 -  Princeps iusti belli recuperatis rebus ab hostibus, quid ulterius poßit facere. 18. 393 -  Princeps, quòd eãdem authoritatem habeat ad indicendum & inferendũ bellum, sicut respublica. 6. 387 -  Princeps, siue subditus, qui ex ignorantia sequutus est bellum iniustum, si postea constiterit ei de iniustitia belli, an teneatur restituere. 33. 404 -  Principis gloria propria, aut aliud cõmodum, quòd non sit belli iusta causa. 12. 390 -  Principi iusti belli, quòd liceat parta uictoria, recuperatis rebus, ac pace etiã & securitate habita, uindicare iniuriam ab hostibus acceptã, et animaduertere in hostes, & punire illos ꝓ iniurijs illatis. 19. 394 -  Princìpes Christiani, quòd non poßint, etiã authoritate Papæ, coërcere Barbaros à peccatis contra legem naturæ, nec ratione illorum eos punire. 40. 344 -  Principes hostium an liceat deponere, & nouos ponere & constituere, uel sibi principatum restituere. Et quomodo non paßim, et ex quacun causa belli iusti hoc liceat facere. 58. 422 -  Principes hostium quando legitimè possent deponi, ostenditur. 59. 423 -  Principum leges, & constitutiones quomodo obligẽt in foro conscientiæ. Et quid de præceptis parentum in filios, & maritorum in uxores. 15. 196 -  Puer an poßit esse dominus ante usum rationis. 21. 307 
 
 R -  Reguli, siue Principes, qui non præsunt reipub. perfectè, sed sunt partes alterius reipub. quòd non possint bellum inferre, aut gerere. Et quid dicendum de ciuitatibus. 9. 388 -  Remedia duo efficacia ad remißionem peccatorum à Deo in ecclesia relicta. 6. 37 -  Respublica quælibet, quòd habeat authoritatem indicendi, & inferendi bellum. 5. 386 -  Respublica quid est & quis propriè dicatur Princeps. 7. 387 -  Respublica, quòd tota possit puniri licitè pro peccato regis. 12. 192 -  Respublica unde habeat potestatem ciuilem. Et de causa materiali eiusdem potestatis. Et penes quem iure naturali & diuino resideat. 7. 183 -  Reipublicæ sicut maior pars regem supra totam Rempublic. constituere potest, alijs inuitis: quòd ita pars maior Christianorum, reliquis etiam renitentibus monarcham unum creare iure poßit, cui omnes principes & prouinciæ parere teneantur. 14. 193 -  Respublicæ, aut principes plures, si habeant unum communem dominum, aut principem, an poßint per se inferre bellum sine authoritate superioris principis. 8. 388 -  Rex si uellet non obligare ad culpam, an posset. 20. 206 
 
 S -  Sacerdotes ueteris legis, an haberent potestatem ferendi leges, & præcepta faciendi obligantia in foro animæ. 6. 59 -  Sedes Apostolica in quocunque casu uacaret manẽdo in solo iure diuino, ad quẽ spectaret electio. 21. 262 -  Senatores reguli, & uniuersaliter omnes qui admittuntur, uel uocati, uel etiã ultro uenientes ad consilium publicum, uel regis, quòd teneãtur iniusti belli causam examinare. 24. 397 -  Spoliare an liceat innocentes inter hostes. Et quibus rebus sint spoliãdi. 39. 410 -  Subditi si habeant conscientiam de iniustitia belli, ꝙ non liceat illis sequi bellum, siue errent, siue non. 23. 397 -  Subditi, an teneantur examinare causam belli. Et quomodo si subdito constet de iniustitia belli, non liceat ei militare, etiam si Princeps impediret. 22. 396 -  Subditis quòd non solum liceat in bello defensiuo in re dubia sequi principem suum in bellum, sed etiam in bello offensiuo. 31. 402 -  Subditos militantes quando non excusaret ignorantia de iustitia belli. 26. 398 -  Summus Pontifex, dato quòd haberet potestatem secularem in mundo, quòd nõ posset eam dare principibus secularibus. 28. 324 -  Summus pontifex, quòd non solum poßit dispensare in statutis conciliorum, sed in totum, & aliquando abrogare talem legem, uel statutum. 4. 293 
 
 T -  Tributa an liceat uictis hostibus imponere. 57. 422 -  Tyrannorum leges an obligent. 23. 290 
 
 V -  Vitæ quòd sint duæ, una terrena, altera spiritualis. Et quomodo humana societas non poßit sine utra manere. 5. 18 





 INDEX TOMI SECVNDI. 
 

A -  ABstinere perpetuò à certo genere alimentorum, etiam in extrema neceßitate, utrum sit laudabile Cartusiensi, quòd etiã secluso scandalo non uideatur illicitum in extrema neceßitate abstinere à carnibus. 8. 86 -  Accipere aliquid pro sepultura, an sit licitum, & quando. 10. 235 -  Accipiens aliquid temporale ratione contractus simoniaci, an teneatur restituere quicquid simoniacè accepit. 1. 221 -  Actus intensior, quòd non augeat habitum per totã suam latitudinem, sed solum secundum excessum quem habet supra habitũ, probatur. 3. 8. -  Actus intensior habitu, an augeat habitum secundum suam totam latitudinem, an solùm secundum excessum, quem habebat supra habitum. 2. 7 -  Actus quilibet meritorius, quòd augeat gratiam secundum totam suam latitudinem, & non solum secundum excessum supra habitum. 4. 15 -  Agentia plura, quòd nunquã producant maius lumen, uel calorem in primo puncto suæ sphæræ, uel actiuitatis, quàm produceret unum illorum, quòd maximum est. 9. 22 -  Alimentis insalubribus & nocuis uitam reddere breuiorem, quòd non liceat, neque tamen uti tenetur optimis. 34. 148 -  Animam ponere pro amicis licet sit stultitia huius mũdi, quòd tamen sit sapientia apud Deum. 27. 143 -  An licitũ sit dare aliquid tẽporale pro spirituali. 1. 157 -  Animæ defunctorũ, maximè quæ sunt è numero damnatorum, an se misceant artibus & operibus magicis. 17. 286 -  Appetitus sensitiuus, quòd poßit esse causa priuationis usus rationis. 12. 337 -  Appetitus sensitiuus, quòd poßit eße causa priuationis usus rationis. 12. 339 -  Auxiliari quòd liceat amico etiam cum quantocunque uitæ discrimine. Et quid dicendũ de uxore, quæ etiam cum magno periculo marito peste laboranti adsideret. 31. 145 
 
 B -  Beneficiũ adeptus, qui quidem non dederat pecuniã episcopo, sed alius pro eo, ipso ignorante, an teneatur restituere. 8. 233 -  Beneficium habens, cui per aliquod tempus ministrauit, quòd licitè poßit authoritate papæ concedere beneficio, retenta certa pensione super beneficium & sine quocun onerali officio spirituali. 49. 215 -  Beneficium si quis contulit, aut permutauit pro pensione, etiam authoritate apostolica, an talis pensio poßit uendi, aut pecunia redimi, dubitatur. 53. 218 -  Beneficium si quis conferat cõsanguineo aliàs idoneo, quantumcunque motus à consanguinitate, quòd nõ peccet mortaliter. 28. 192 -  Beneficium simoniacè acquisitum, an sit restitutioni obnoxium de iure diuino. 5. 228 -  Beneficia conferre propter preces principaliter, an sit simonia. 30. 193 -  Brutus, Cato, Decius & alij innumeri, qui sibi mortem consciuerunt, utrum excusationem habebunt, eo quòd putabant in hoc se fortiter & laudabiliter agere. Et quid de Samsone, Rasia, & Saule. 37. 150 
 
 C -  Carnium usus, utrum ante diluuiũ esset concessus. 3. 64 -  Carnibus humanis an uesci liceat. 5. 70 -  Carnibus uesci humanis, an in extrema neceßitate liceat. 6. 75 -  Cartusiensi an liceret in casu neceßitatis extremæ carnes comedere. 10. 92 -  Charitas an augeatur per quemlibet charitatis actũ. Et quomodo de hoc tres opiniones recitantur. 1. 5 -  Charitatis per quemlibet actum quantumuis remissum, quòd mereatur quis, & habebit maiorem gloriam. 11. 28 -  Charitas, quòd non augeatur per totã latitudinẽ actus, sed solùm secundum excessum actus supra habitum. 5. 15 -  Charitas, quòd nunquam sit æqualis gratiæ, saltem in adulto. 6. 15 -  Charitas quomodo dupliciter diminuatur. Vno modo per peccatum ueniale, alio modo per mortale. 20. 41 -  Charitas, uel gratia, an per peccatum ueniale diminuatur. 21. 41 -  Charitas per quemlibet actum quantumuis remissum, quòd augeatur gratia. 12. 30 -  Charitas, si per actum remissum non augetur charitas statim, quòd uoluntarium uideatur dicere, quòd augeatur in fine uitæ. 13. 31 -  Cibi, aut alimenti nullum genus fuisse, aut esse prohibitum homini iure naturali, ostenditur. 2. 55 -  Clerico utrum liceat suas locare operas in administratione spiritualium. 19. 240 -  Collatio spiritualis ratione consanguinitatis an sit simonia, 26. 191 -  Commendæ, quòd pro beneficio commutari non possint, etiam ex authoritate Papæ. 46. 212 -  Condimentis, & artificio, an liceat uti ad edendum cibos suauiores. 4. 70 -  Conferre beneficium intuitu consanguinitatis, quòd nõ sit simoniacum. 27. 192 -  Conferre spiritualia ad captandum quodcun commodum non spirituale, siue digno, siue indigno, quòd sit illicitum. 31. 195 -  Conferre spiritualia ad captandum quodcun commodũ non spirituale, quomodo ignorat author an hoc sit mortale, si aliàs collatio fiat digno. 32. 196 -  Conferre spiritualia ad captandum quodcun commodum non spirituale, quomodo si fiat digno, nõ putat hoc peccatum esse propriè simoniam author. 33. 196 -  Contractus aliquis, qui non nunc est simoniacus, an sit uel poßit iure positiuo fieri simoniacus. 13. 174 -  Contrahentes cum Papa, an sint simoniaci, aut incurrant pœnam iuris. 4. 234 
 
 D -  Dæmon malus, an sit operum magicorum author, uel an referenda sint potius in bonos angelos, uel in ipsum Deum omnipotentem. Et an omnino sint dæmones. 10. 269 -  Dæmon superior, an & quomodo poßit inferiorem dæmonem tenere alligatum annulo, aut imagini. 31. 306 -  Dæmones quòd angelis cogi poßint, & aliquando cogantur. 22. 296 -  Dæmones esse, quòd etiam stando in recta, et legitima Philosophia, nullo modo sit negandum. 11. 271 -  Dæmones, et magi, quòd uirtute dæmonũ poßint mouere, & transferre corpora de loco ad locum. 33. 308 -  Dæmones, et magi, quòd uirtute dæmonis non poßint immediatè imprimere in rebus naturalibus, & materialibus aliquã formam, ut calorẽ, frigus, morbum. aut sanitatem. 35. 312 -  Dæmones, quòd cogi poßint aliquando, et cogantur ab hominibus. 21. 296 -  Dæmones superiores, quòd poßint cogere inferiores. 30. 304 -  Dæmones superiores, an habeãt aliquam potestatem in inferiores. 29. 303 -  Dæmones ut uirtute diuina coërceantur, aut angelica, quod multùm refert, quibus uerbis, aut signis homines utantur. 23. 297 -  Damnato ad mortem quòd non liceat se fame interficere. 28. 144. -  Damnato ad mortem quòd liceat fugere, & non mortem expectare. 29. 144 -  Damnato ad mortem per cicutæ seu ueneni haustum, quòd sibi liceat illud haurire, nec uidetur ad eius mortem cooperari. 30. 144 -  Dare pecuniam, ut ab officio non deponatur, an sit simoniacum. 15. 239 -  Defectus, & imperfectio, uel priuatio usus rationis, unde semper, uel ex maiori parte proueniat. 11. 337 -  Deliberatio prima, quòd fit ex causis non naturalibus uel prorsus extrinsecis, puta uel à Deo, uel ab angelo. 21. 348 -  Deliberans primo, quòd non habeat in sua potestate prius deliberasse. 22. 350 -  Deliberans primò, quòd non tenebatur prius deliberasse. 25. 350 -  Deliberans primò, quòd potuit primò deliberasse. 23. 350 -  Deliberatio, ꝙ non poßit cadere sub præcepto. 24. 350 -  Deus an naturas rerum immutare potuerit, uel ab initio alias facere, quàm nunc sunt. 4. 116 -  Deus quòd naturas rerum mutare non poßit, ab authore probari uidetur. 5. 117 -  Deus quòd creauerit hominem sine inclinatione mala, qua appetitus inclinat ad malum. 8. 121 -  Deus quòd dederit appetitui naturalem inclinationem ut obediret uolũtati. 9. 121 -  Deus quòd solus sit uitæ & mortis dominus, nõ homo, qui quantum ad hoc, est peculiariter seruus Dei, unde occidere seipsum, est Deo iniuriam facere. 23. 138 -  Deus supposito quòd nõ possit rerũ naturas mutare, quomodo fecerit hominẽ cum naturali inclinatione ad malum. 6. 120 -  Deum antequam cognoscat quis, aut poßit cognoscere, quòd potest peccare. -  Dispositio qualitatum naturaliũ, quòd nulla sine speciebus sensibilibus sit sufficiens ad usum ranionis. 14. 342 -  Doctorem nõ habens extrinsecum, quomodo uideatur pro tempore posse habere de Deo ignorãtiam inuincibilem. 3. 355. 
 
 E -  Ecclesiastici liber an deberet recipi inter Canonicas scripturas, quomodo in ecclesia dubitatum fuerit, & quid tenendum. 1. 322 -  Educatio docta, & instructio, quòd multum faciat, ut aliquis perueniat ad usum rationis. 15. 342 -  Emptio, aut uenditio eorum, quæ iure positiuo sunt spiritualia, quòd sit iure diuino prohibita. 15. 175 -  Emptio, & uenditio rerum spiritualiũ quòd nõ solùm sit simoniaca, sed omnino dispensatio, & permutatio non gratuita. 8. 168 -  Emptio, aut uenditio, quòd non solùm ex intentione apud idololotras fuerit crimen simoniæ uerum, sed etiam ex obiecto. 21. 187 
 
 G -  Gloria, quòd respondeat gratiæ, & non charitati. 7. 15 
 
 H -  Habitus data opinione quòd non augeatur per actum remissum, an plures actus remißi poßint augere habitum, uel etiã unus actus continuatus poßit æquiualere in merito uni actui intenso. Et de triplici istius quæstionis opinione. 15. 33 -  Habitus in augmento, an habeatur respectus nõ ad intensiorem actus gradualem meritorij, sed ad quantitatem meriti. 14. 31 -  Habitus, quòd sine dubio augeatur, quandocun peruenitur ad meritũ æquale cum actu intenso, siue per multiplicationẽ, siue per intensionem. 19. 37 -  Homicidium de iure naturali & diuino permissum, quibus sit commissum. 19. 130 -  Homo ad cognoscẽdum quòd Deus est, saltem sine doctore extrinseco, quòd indigeat non paruo tempore etiam post capacitatem ad percípiendum disciplinas. 2. 354 -  Homo cùm omnis primũ ad usum rationis peruenerit, etiam si Deũ ne cognoscat, ne poßit cognoscere, quòd potest bene moraliter agere. 7. 363 -  Homo in Barbaria educatus, sine instructione, & mentione deitatis, & religionis, an cum primũ peruenit ad usum rationis, possit Deum cognoscere. 1. 353 -  Homicidium omne ex intentione, quòd præcepto de nõ occidendo est prohibitũ seu publicæ, aut priuatæ personæ, præter quàm id, quod reip. aut publicis magistratibus, & principatibus fuerit cõmißũ. 20. 130 -  Homini omni ad usum rationis peruenienti, an pateat aditus ad salutẽ, & uitam æternam. 2. 324 -  Homo, quòd in multis casibus quamuis licitis uijs poßit uitam seruare, quomodo tamen nõ teneatur. 24. 139 -  Homo, quòd non inclinetur ad diligẽdum se plus quàm Deum, uel proprium bonum plus quàm commune. 10. 121 -  Homo, quòd semper teneatur defendere uitam proximi. etiam quandocunque licet, quòd non sit exploratum. 25. 141 
 
 I -  Inclinatio hominis quamuis sit ad malum, quòd tamen nõ sit mala, malitia morali, quandiu manet intra terminos appetitus. 7. 120 -  Inclinatio hominis, quatenus homo est, quòd sit bona, & quòd ad nullum malum, aut uirtuti contrariũ inclinet, argumentis probatur. 3. 107 -  Instans primum, uel tempus usus rationis, in quo quis primo deliberat actu, quòd non sit in quo potest primò deliberare. Et multa de usu rationis. 27. 351 -  Interficere seipsum, quòd semper sit impium, ostenditur. Et multa de inclinatione naturali, an sit semper prona ad malum. 2. 102 -  Interficere seipsum quare nõ liceat. 21. 231 -  Interficere licebat adulterã, aut furem in lege Moysi, quod et licuit ante legem, & licet in lege euangelica. 14. 128 
 
 L -  Legans monasterio perpetuò mille aureos ut faciat sacrum perpetuò: hæres dicit, Ego dabo beneficium simplex huius missæ, et dimittatis legatum, an hoc sit licitum, & fieri poßit sine simonia. 13. 238 -  Legis diuinæ duplex consideratio. 10. 375 -  Liberum arbitriũ aut usum rationis habere, quòd non sit idẽ, quod habere actus intellectus, & uoluntatis. 4. 326 -  Liberũ arbitriũ habere, ꝙ sit idẽ, quod esse dominũ suarum operationum. 6. 333 -  Liberum arbitrium habere, aut usum rationis, quòd non uideatur idem, quod posse agere, & non agere positis requisitis ad agendum ad sensum, in quo cõmuniter doctores capiunt. 5. 328 -  Liberum arbitriũ, quòd duo requirat, & quomodo secundum potest esse sine primo, & posito primo, ponitur secundum. 7. 335 -  Locare operas in administratione spiritualium, quòd non plus liceat, quàm ipsa spiritualia, ne licet aliquid recipere pro labore spirituali magis, quàm pro ipso spirituali. 20. 243 -  Lumẽ productum quòd nunquam sit maius, quàm sit lumen in maximo luminoso. 10. 22 
 
 M -  Magia aliqua, quòd dici possit naturalis, & sine commercio alicuius substantiæ spiritualis. 7. 263 -  Magia ars an omnino sit, hoc est, an inter mortales sit ars, uel facultas aliqua ad uidendnm, & faciẽdum opera illa mirabilia, quæ de magis scribuntur, & circunferuntur. 1. 251 -  Magica ars alia, præter naturalẽ, quæ non uiribus & causis naturalibus cõstet, sed potestate aliqua, et uirtute immateriali, & separata nititur, ꝙ non sit dubiũ quin reperiatur. 9. 267 -  Magiæ studiosi qui fuerint, recensetur. 8. 266 -  Magi, an uirtute dæmonũ possint corpora localiter trāsmutare, hoc est, per multa terrarũ spatia, summa (ut ferunt) celeritate. 32. 307 -  Magi, an poßint cogere dæmones pro suo arbitrio. 20. 294 -  Magi, an poßint miracula facere. 18. 288 -  Magi an poßint pro suo arbitrio immutare corpora, alterãdo secundũ qualitates, immittendo, & contrà sanitatẽ præstando. 34. 311 -  Magi, quòd aliquando possint cogere dæmones. 25. 298 -  Magi, ꝙ in suis operationibus nõnunquã utantur facultate solũ naturali. 15. 280 -  Magi, quòd nihil operentur, aut potestate diuina, aut angelica. 14. 279 -  Magi, ꝙ non poßint miracula facere, ꝓbatur. 19. 291 -  Magi quomodo poßint dæmones cogere, & non alio modo. 26. 299 -  Magi, qũo habentes fœdus cũ aliquo dæmone principali, possunt cogere inferiores dæmones, nõ aut ipsum principalem dæmonem. Et quid si non habeant tale fœdus. 27. 299 -  Magorũ facta licet nonnulla fiant solum per illusionẽ, & præstigia sensuũ, quòd tamen quædam in re, & secundum existentiã fiant, ostenditur. 5. 256 -  Magorum mirabilia opera, an sint omnia opera naturalia, hoc est, ex causis merè naturalibus, & non dependentia à substantijs separatis. 6. 260 -  Magorum operationes supra facultatem naturalem, quòd malorum dæmonum potestate, & uirtute fiant. 16. 281 -  Magorum opera, quòd non omnia sint uana, & conficta. 3. 255 -  Magorum tota opera, & efficacia in quo fundetur. 28. 300 -  Magica ars, esto quòd sit alicuius efficaciæ, an tota eiꝰ uis refertur circa illusionem sensuum, & imaginationis, ita quòd ex parte rei nullus sequatur effectus, nec sint entia uera, et naturalia, quæ à magicis fiunt, sed solùm præstigiũ & illusio oculorum. 4. 266 -  Magicorum opera, et mirabilia quæ referũtur, quòd eorum plurima sint falsa, conficta, & ex hominum uanitate credita. 2. 254 -  Mediatores, qui pro alijs cõtractus constituunt simoniacos, quas incurrant pœnas. 24. 138 -  Meritum, quòd nullo modo proportionetur intentioni. 16. 35 -  Meritum quòd non duplicetur, nisi sit magna continuatio & perseuerantia in actu. 18. 37 -  Meritum, quòd non solum proportionetur intẽtioni, sed quòd nec magna multitudo actuum remissorum æquiualeat uni actui intenso, uel perfecto. 17. 35 -  Mortem sibi cõsciscere, quomodo sicut semper impiũ, ita & mortem non solum patienter, sed liberè etiam subire, quòd plerun consilium, nonnunquam præceptum sit. 1. 101 
 
 N -  Nauigare, & artem militarem exercere etiam cum magno uitæ periculo seruatis circunstantijs (quæ magis & ut plurimũ contingunt) ꝙ liceat. 32. 146 
 
 O -  Obiectum uoluntatis, quòd non sit solum uerum bonum. 22. 135 -  Occidere hominem reipub. nociuum ex intentione, ꝙ stando in iure diuino & naturali liceat. 18. 129 -  Occidi quomodo dupliciter potest homo, scilicet ex intentione, & præter intentionem. 17. 129 -  Opera aliqua quòd fiant à magis, quæ nullo modo fiunt per gratias, & econtrariò. 13. 278 -  Opera eadem, uel similia, quòd fiant per artes magicas, & per gratias gratis datas. 12. 277 -  Opiniones secunda & tertia de augmento charitatis, in quo differãt à prima. 8. 17 
 
 P -  Panem quòd liceat alteri cedere cum certa pernicie propriæ uitæ. 26. 142 -  Papa quòd det clerico pensionem aliquam in alieno beneficio, solùm quia sit clericus, quòd non uideatur irrationabile. 51. 217 -  Papa, quòd in simonia, quæ est iuris diuinis, æquè, uel grauius poßit esse simoniacus, sicut alius homo. 39. 202 -  Papa, quòd non poßit uendere sine uitio simoniæ ex quacunque causa quodcunque beneficium ecclesiasticum. 44. 208 -  Papa, quòd non poßit dare alicui pensionem aliquam super beneficio ecclesiastico, qui nullum ministerium ne temporale, ne spirituale conferat in ecclesia, uel alio pio titulo. 50. 216 -  Papa quomodo si alicui iusto uel iniusto titulo concedat pensionem sine obligatione ad aliquod ministerium spirituale, neque ratione alicuius tituli spiritualis, quòd talis pensio sit merè temporalis. Et quomodo uendere talem pensionem, aut redimere pretio quolibet temporali, nõ sit simoniacum. 52. 217 -  Peccatum ueniale quòd nullum poßit tollere gratiã, dato quòd quilibet tollat partem gratiæ. 22. 44 -  Pecunia ex contractu simoniaco acquisita, cui debeat restitui. 6. 231 -  Pensio, quæ aßignatur alicui super beneficium alterius ratione alicuius ministerij spiritualis, quòd licita est, & honesta. 48. 214 -  Pensio quæcun, quam Papa imponet, uel ex officio suo, uel ad alterius supplicationem, modò non sit causa permutationis, & sine obligatione ad aliquod officium, uel ministerium spirituale, quòd possit uendi, & sine simonia redimi. Et an talis pensionarius teneatur ad officiũ canonicum. 54. 219 -  Pontifices parati ad dãdum beneficia cõsanguineis sine deliberatione, quòd peccent mortaliter. 29. 193 -  Præbendæ omnes militares, quas commendas uocant, quòd authoritate Papæ poßint uendi pro tẽporali sine uitio simoniæ. 45. 212 -  Præceptum de non occidendo, quòd sit iuris naturalis, & non positiui, sicut etiã alia præcepta Decalogi, secũdum authorẽ. 12. 128 -  Præceptum de nõ occidendo, ꝙ semper fuerit æquale & ante legem, & in lege, & tempore Euangelij. 13. 128 -  Præcepto de non occidendo, quòd non magis prohibeatur homicidium authoritate publica, quàm priuata. 16. 129 -  Præcepto hoc, Non occides, quomodo prohibeatur omne homicidium, quòd stando in lege naturæ sola est malum, & irrationabile. 14. 118 -  Præcepto, Non occides, quid & qualiter homicidium prohibeatur. Et de triplici opiniõe ibi recitata. 11. 125 -  Præstare obsequium pontifici, ut illa ratione posset consequi beneficium, an, & quando esset simoniacum. 37. 201 
 
 R -  Ratio quòd nusquam sit, nec unquam fuerit, nec erit, ubi non sit notitia de Deo probabilis, & cui omnes teneantur rationabiliter credere. 4. 356 -  Rationis ad usum perueniẽs, qui nec Deum cognoscit, nec potest cognoscere, an talis poßit peccare. 8. 366 -  Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd non teneatur se conuertere in Deum explicitè, distinctè, & formaliter. 12. 388 -  Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd ad actũ aliquem teneatur statim. 13. 290 -  Rationis ad usum quilibet perueniẽs, quòd teneatur se conuertere in bonum eo modo, quo tunc potest, id est conformiter ad cognitionẽ, quam habet. 14. 392 -  Rationis ad usum quòd quis poßit uenire, & pro aliquo tempore non habere notitiam Dei. 5. 859 -  Rationis ad usum ueniens, etiam si Deum non cognoscat, an talis poßit bene moraliter agere. 6. 359 -  Rationis usus primũ instans, quid sit, uel quid uocetur. Et quomodo deliberatio non poßit esse libera, id est, quòd sit in potestate hominis deliberare, & non deliberare. 20. 348 -  Rationis usum an poßit aliquis habere circa aliquam materiam, uel obiectum, et non circa aliud, utpote circa materiam iustitiæ, & non circa materiam temperantiæ, ut sit capax rationis ad deliberãdum, & iudicandum an sit iurandum, uel nocendum alicui, & non sit capax ad consultandũ, de fornicatione sed habeat se ad illam tanquam puerum. 16. 344 -  Rationis usum an poßit habere quis ad peccandum uenialiter prius, quàm ad peccandum mortaliter. 11 380 -  Rationis usum habere, quid sit. 3. 326 -  Rationis usum habere sufficientem circa artes, qui nõ habeat circa materiam moralem, quòd uideatur poßibile. 17. 344 -  Rationis usum habere sufficientem circa artes, qui non habeat circa materiã moralem, licet sit poßibile, quòd tamen uideatur multum difficile, uel nunquām contingere. 18. 344 -  Rationis usum habere circa aliquam materiam moralem, & non circa omnes, putatur impoßibile ab authore. 19. 345 -  Rationis usum quòd unus homo habeat, & alius non, unde proueniat. 8. 336 -  Rationis usum, quòd unus homo habeat, & alius nõ, poßit immediatè ex parte intellectus, & uoluntatis prouenire. 9. 337 -  Rationis usum quòd unus habeat, & alius non, quòd talis differentia non proueniat ex aliquo habitu à natura concreato, uel intellectu, uel in uoluntate, qui solum sit in uno, & non in alio, uel in puero, & in adulto. 10. 337 -  Recentiorum dictum, quòd detur tempus induciarum, in quo aliquis potest deliberare, quòd sit uanum. 26. 350 -  Religionem si quis ingrediatur, an ille, qui eum recipit, poßit pro ingressu aliquid recipere. 12. 237 -  Restitutio pecuniæ acquisitæ per simoniam, quòd non sit de iure diuino. 4. 226 -  Restitutionem qui bona fide fecit dando pauperibus, uel illi, à quo accepit, an teneat factum. 7. 233 
 
 S -  Sacrificare homines Deo, ut faciunt barbari, quòd sit & iure diuino, & naturali prohibitum. 7. 79 -  Sepulturæ ius priuatum an poßit quis obtinere, & quomodo. 11. 237 -  Simonia aliqua, quòd sit omnino præcisè de iure potiuo. 16. 175 -  Simonia an contingat circa pensiones. 47. 213 -  Simonia an sit aliqua circa ea quæ sunt uerè spiritualia, & secundum se & de iure positiuo. Et quomodo contractus aliquis, uel permutatio spiritualis secundum se de iure positiuo sit simoniaca. 17. 176 -  Simonia omnis an sit iure diuino prohibita, & an aliqua sit solùm iure positiuo. 12. 172 -  Simonia, quomodo fortè esset, si preces, fauor, uel laus, & amicitia deducerentur in pactum. 35. 198 -  Simonia, quomodo esset, si fauor, uel preces, uel laus resoluerentur tanquam pretium in aliquod temporale. 34. 198 -  Simonia, quòd sit diuino iure prohibita. 10. 170 -  Simonia, quòd sit illicita. 9. 170 -  Simonia, quòd sit iure naturali prohibita. 11. 171 -  Simonia, quòd in beneficijs uniuersaliter sit de iure positiuo, & quomodo Papa poßit ea uendere sine rationabili causa, & sine uitio simoniæ, uel ex rationabili causa, & sine peccato. 42. 205 -  Simonia, quòd non committatur nec circa scientiam, aut doctrinam, nec circa aliud spirituale à spirituali creato. 5. 163 -  Simoniæ crimen, an inter paganos, & idololatras esse potuerit. 20. 187 -  Simoniæ definitio. Et quid sit. Et unde sit dicta simonia. 2. 159 -  Simoniæ in definitione, quid per emptionem, & uenditionem intelligitur. 7. 168 -  Simoniæ peccatum quòd in lege naturæ & potuerit esse, aut fuerit. 19. 186 -  Simoniæ obiectũ circa quod uersetur. 3. 160 -  Simoniæ peccatum, quòd in lege scripta et potuit esse, & fuit. 18. 185 -  Simoniacus an poßit esse summus pontifex. 38. 202 -  Simoniacus an sit is, qui timore, cõsanguinitate, precibus, & fauore, aut obsequio administrat spiritualia. 22. 188 -  Simoniacus an de iure naturali et diuino teneatur restituere, an de solo positiuo. 3. 222 -  Simoniaci pœna quæ sit. 16. 239 -  Simoniacum quòd sit, conferre officium ecclesiasticum pro obsequio, quum tale obsequium est pecunia æstimabile, ita quòd tandem resoluitur in commodum temporale. Et quid si non adsit pactum expressum, uel tacitum. 36. 199 -  Simoniacum quòd nõ sit conferre spirituale sine respectu ad commodum, uel incommodum, timore indignationis. 23. 189 -  Simoniacum utrum sit sperare beneficium spirituale ex officio temporali. 40. 204 -  Simoniacè consecutus beneficium ecclesiasticũ, quòd nihil iuris acꝗrat in illo, ne faciat fructus suos, sed teneatur resignare. 2. 222 -  Spirituale dare digno ex timore mali temporalis, ut uitæ, aut exilij, aut carceris, dummodo hoc non redundet in aliquod commodum temporale, uel sit ex pacto, aut aliquo modo per modum pretij, quòd non uideatur esse malum. 25. 190 -  Spirituale dare ex timore alicui digno, quòd uideatur non esse malum. 24. 189 -  Spirituale, quòd in hoc proposito uocetur donum Spiritus sancti. 6. 166. -  Spirituale quid dicatur in materia simoniatica. 4. 161 -  Spiritualia promittere, an sit simonia. 41. 205 -  Spiritualia, quòd sint aliqua iure positiuo. Et quæ sint. 14. 174 
 
 T -  Titulus triplex recipiendi temporalia mediantibus spiritualibus describitur. 18. 240 -  Temporale esto, quòd non poßit aliquis recipere pro spiritualibus titulo emptionis & uenditionis, an aliquo titulo spirituali poßint esse media ad aliquod temporale. 17. 239 
 
 V -  Vendere Canonicatum simplicem, quòd nõ minus sit simonia, quàm uendere beneficium cum cura animarum. 43. 207 -  Verba nulla, nec exorcismi, quòd non habeant efficaciam infallibilem ad cogendum dæmones, & arcendũ illos, ita ut semper sortiantur effectum suum. 24. 298 -  Vitam per abstinentiam ex intẽtione reddere breuíorem, quòd non liceat. 12. 95 -  Vitam quantum quis per alimenta poßit protelare, ꝙ non teneatur. 13. 96 -  Vitam reddere breuiorẽ per abstinentiam, utrum liceat. 11. 95 -  Vitæ conseruandæ ratione quòd non sint omnia media adhibenda, sed solum illa, quæ ad hoc sunt de se & ordinata, & congrua. 35. 148 -  Vita quòd non sit in discrimine pro bonis temporalibus ponenda, inter quæ gloria, honor, & fama reponuntur. 36. 149 -  Vitam abbreuiare quòd nullo modo liceat, etsi non teneatur omnia media licita etiam facere, ut sibi uitam reddat longiorem. 33. 147 -  Vitam suam propriam quòd quilibet teneatur conseruare per alimentum, probatur. 1. 51 -  Vsum rationis posse tolli per habitus existentes in uoluntate, puta ex odio, uel amore uoluntatis, quòd sit probabile, posita etiam omnimoda rectitudine ex parte sensitiua. 13. 340 -  Vti alimẽtis, quibus uita breuior reddatur, quando non esset peccatum. 14. 96 -  Vti quis singulari inedia, & cibo nocuo, quando non excusaretur à mortali peccato. 15. 97 
 
FINIS.