REVERENDI
 PATRIS F. FRANCISCI DE VIctoria, ordinis Prædicatorũ, sacræ Theologiæ
 in Salmanticensi Academia quondam
 primarij Professoris, Relectiones
 Theologicæ XII. in duos
 Tomos diuisæ:
 Quarum seriem uersa pagella iudicabit.
 SVMMARIIS suis ubique locis adiectis, una cum
 INDICE omnium copiosißimo.
 TOMVS PRIMVS.
 

 Lugduni, apud Iacobum Boyerium,
 M. D. LVII.
 Cum priuilegio Regis ad decennium.




 -  PRIMVS TOMVS, De - Potestate ecclesiæ, prior & posterior. -  Potestate ciuili. -  Potestate concilij. -  Indis prior. -  Indis posterior, siue de iure belli. -  Matrimonio. -  SECVNDVS TOMVS, De - Augmento charitatis. -  Temperantia. -  Homicidio. -  Simonia. -  Magia. -  Eo ad quod tenetur veniens ad vsum rationis. 
 





 EXTRAIT DV PRIVILEGE DV ROY. 
 
PAR grace & priuilege du Roy est permis à Iaques Boyer libraire de Salamanca, de imprimer ou faire imprimer vne fois ou plusieurs ce present liure intitule, Reuerẽdiss. Patris Fratris Francisci de Victoria, ordinis Prædicatorum, sacræ Theologiæ in Salmanticensi Academia quondam primarij Professoris Relectiões duodecim Theologicæ. Et fait deffence de par ledit Seigneur, à tous autres libraires, imprimeurs, & personnes quelzconques, de ne imprimer, ne faire imprimer ledit liure, vendre, ne distribuer en ses pais, terres, & seigneuries, si ce n'est par le consentement dudit Boyer: sur peine de amẽde arbitraire & confiscation des liures qu'ilz auroyẽt imprimez. Et ce iusques au tẽps & terme de dix ans, à compter du iour & datte qu'ilz seront paracheuez de imprimer, comme plus à plain est contenu par les lettres patentes sur ce dõnees à Paris le dernier iour de Iuillet, l'an de grace mil cinq cens cinquante six, & de son regne le dixiesme. 
 
Par le Roy, maistre Francois Barthelemy, maistre des requestes ordinaire de l'hostel present: Signe, Fizes. Et seelées du grand seel en cire iaulne à simple queũe. 





 ILLVSTRISSIMO, AC REVERENDISSIMO D. D. FERDInando Valdesio, Archiepiscopo Hispalẽsi, supremóque in regnis Hispaniarũ Inquisitori Iacobus Boyerius Bibliopola S. P. D. 
 
HOMINVM genera multa eße non ignoras (Præsul illustrißime) qui in perniciem bonarum literarum quodãmodo nati eße uidentur: sed unum illud certißimũ, qui (ut ait Comicus) "labore alieno magnam partam gloriam, uerbis sæpe in se transmouent." Ab ijs enim factum est, ut complura doctissimorum uirorum opera uel omnino supprimerẽtur, uel alieno sub nomine truncata, uel imperitorum hominũ stultis cogitationibus sepulta posteritati obtruderẽtur. Quæ pestis cùm in omnes bonas artes irrepserit, mirum tamen est, quo pacto tam longè late́ in præclarißima disciplinarum omnium Theologia graßetur, ut pristino candori & synceritati uix iam ullus sit relictus locus. Nam si ueterum ecclesiasticorum scriptorum libros ad staterã reuocare uelimus, nullus profectò erit, qui ab ea labe se liberum poßit aßerere. Origenes, Hieronymus, Augustinus, Ambrosius, quot in locis trũcati, confusi, obscuri, perplexi, ac deni alienis inuentis cõspurcati leguntur? Quot præterea uolumina, otiosorũ hominum deliramenta, uiris illis grauißimis & religiosißimis falsò attribuũtur? In cuius generis homines cùm optimi ac eruditißimi uiri Frãcisci de Victoria (cuius ego memoria maximè recreor) lucubrationes incidißent, quid non licenter in eis sibi permiserũt? alius transcribendo miserè dilacerauit, alius corruptè recitauit, alius suppreßo uiri nomine bonam magnam́ operis partem usurpauit: plures deni mentis insanæ cõmenta, uiri illius religiosißimi doctrina ac singulari eruditione, non secus ac gemmam adulterinã auro contexerunt: debitam́ authori gloriam sceleratißimi qui impune sibi uendicauerunt. Cui ego malo cùm auxilium accerserem, nullum nec præsentius, nec dignius quàm tuum, adhiberi poße existimaui, qui ad bonas artes restituendas, ad Christianã religionem promouendam, ad omnes deni uirtutes stabiliendas, unus præ cæteris quodammodo natus eße uideris. Cuius rei testis est fidelis celeberrima hæc Salmanticensis Academia, quã extructis ad fouenda literatorum hominum studia monumentis, ac ædificijs, ista tua liberalitate & magnificentia non inferioribus, multo clariorem, ac ornatiorem reddidisti. At ut interim omittã præclarißimas animi tui dotes omni laude superiores, generis splendorem, ordinis istius Archiepiscopalis amplitudinem, cæterá in uniuersam Hispaniam beneficia, quorum memoriam uentura secula (quando eas laudes incredibilis animi tui mãsuetudo prædicari nõ sinit) æternis cõsecrabit encomijs: me dudũ aliquid edere cogitantẽ impulit summa tua erga omnes beneuolentia & amor, ut audacter qualecunque meæ in te obseruantiæ testimonium darem. Illud autem erit opus hoc duodecim Relectionum, uiri nũquam satis dignè laudati, Francisci de Victoria: quod si eo animo suscipis actueris, quo authorem ipsum, quandiu hoc cõmuni respirandi beneficio usus est, à te dilectũ atque amatum scio: iam nihil est, quòd maleuolorum hominum calumnias reformidem. Allatrent usque licet, & dente canino mordeant laudis alienæ fures: nam dum labores nostros tibi gratos eße sentiam, illis esse ingratos, hoc sciant mihi gratißimum. Quantam uerò operam dederim, ut totum opus tersum ac planè purum in lucem eruerem, ijs licebit æstimare, qui ipsum authorem aliquando dicentem audiuêrunt: & ijs, qui paulò accuratius hanc editionem considerarint, at cum priuatis scriptis contulerint. Adiecimus præterea, ut & nihil ornamenti desyderari poßet, & lectorem labore non mediocri subleuaremus, Relectionum singularum ἀνακεφαλάιωσιν quandam, additionésque, locorum sacræ scripturæ indices. Denique nihil à me prætermißum est, in quo doctißimi uiri memoriæ & laudi non studiosißimè consuluerim. Suscipe igitur (Præsul amplißime) has industriæ nostræ primitias, tuóque patrocinio & clientela foue, ut cætera eiusdem authoris opera in quartũ Sententiarum, atque alios Diui Thomæ libros, ex hoc uno periculum faciãt, ac propediem in lucem alacrius prodeant. Dominus Iesus Christus R. D. V. semper sua manu protegat. Salmanticæ, Calendis Septembris. 1556. 





 IACOBVS BOYERIVS LECTORI S. 
 
COGITANTI mihi (candide lector) quod meritò cõqueritur Tragicus ille Sophocles, ὡς οὐδὲν ἐσμὲν, πλην σκιᾶις εἰκότες, nullis́ rebus hominum memoriam immortalitati firmius commendari, quàm literarum monumẽtis: maiori profectò laude digni semper uisi sunt duo illa philosophiæ lumina, Plato & Xenophõ, quòd diligentißimè præclarè dicta facta́ Socratis posteritati tradiderint, quàm ipse, qui primùm ea dixerit, aut fecerit. Illorum enim opera factum est, ut grauißimi authoris memoria (donec aliqua bonarum literarum extabunt uestigia) apud omnes sit celebris & perpetua, qui fortè magna ex parte ne uixisse quidem cognosceretur. Quam ego operam si religiosißimo uiro Francisco de Victoria præstarem, me rem haud mediocri laude dignam, & sacræ Theologiæ studiosis maximè utilem facturum putaui. Is enim uir fuit tanta eruditione, tanta religione, tanta deni ingenij dexteritate in tractandis sacris eloquijs, ut non solùm Socratem illum umbratilis tantùm ac fucatæ philosophiæ authorem longè superauerit: uerùmetiam synceræ ueritatis antistitẽ nullum sibi reliquerit secundum. Ille autem cùm nihil aut perpauca typis tradiderit, uidebam tanti uiri laudem & gloriam sensim (ut fit cæteris mortalium rebus) ex hominum memoria labi, ac studiosos tãtæ doctrinæ fructibus priuari. Nihil ergo prius habui, quàm eius opera è tenebris eruere, quæ́ aliquando in scholis dictasset, tanquam ille Xenophon in unum colligere, ac doctorum uirorum summa diligentia ab omni iniuria uindicare. Opus uerò longe maius expectatione prodijt. Duodecim enim Repetitiones summo labore, & rei familiaris non mediocri dispendio corrasimus: eas in duos Tomos diuisimus, præclaro́ ordine coniunximus. Quas si à te, candide lector, probari sensero, mihi abunde cumulatéque satisfactum putabo. 





 IN AVTHOREM IACOBI BOFFAEI EPIGRAMMA. 
 
 Cùm noua scriptorum moles nascatur in annos: Morte tamen Domini scripta sepulta iacent. At tua, quæ toties uoluisti tradere morti, Morte patris uiuunt pignora clara magis. 





 EIVSDEM AD LIBRVM. 
 
 I liber in lucem tineis blattísque sepultus: Iam ter quinque annos delituisse sat est. Iam pœnas patri nimium, nimium́ dedisti: Zoilus haud, qui te mordeat, ullus erit. Si tamen offendas, duro qui te ore salutent, Dicito, Si pietas non mouet ulla mei, Parcite cui blattæ, cui ignis, cui fata parentis: Nunquid erunt uobis pectora dura magis? 
 







 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANcisci à Victoria, ordinis Prædicatorum, sacræ Theologiæ in Salmanticensi Academia quondã professoris primarij Relectio prior. 
 
 DE POTESTATE ECCLEsiæ, super illum locum Matthæi decimo sexto, "Tibi dabo claues Regni cælorum." 
 
 SVMMA. -  1 Ecclesia, dictio Græca, quid significet, & de eius uaria interpretatione. -  2 Ecclesia, & Synagoga, an sint idẽ, & in quo differãt. -  3 Synagoga quid & unde deducatur. -  4 Ecclesiam nostram quare Apostoli nũquam dixerint Synagogam, sed semper Ecclesiam. -  5 Ecclesiæ quòd sint plures præter fidelium ecclesias. -  6 Hæretici an sint membra ecclesiæ, & sic de ecclesia. -  7 Hæresis, quid signet. Et unde Hæretici dicti. DE POTESTATE Ecclesiæ impræsentiarum disputaturus, de ipso Ecclesiæ nomine, vt pauca prius præmittam, necesse est, vt intelligatur quid sit id, de cuius potestate disserere constituimus. Ergo Ecclesia*, uocabulum Græcum & nomen est, ἐκκλησία, ας. conciliũ, concio, cõgregatio, & locus ipse, quo conuenitur, vt etiam capit Lucianus in Dialogo Mercurij, & Maiæ. Vnde ἐκκλησιάζα, concionor, & ἐκκλησιαςτης, cõcionator. Verbũ est ante salutẽ orbis, id est, ante Christianitatem nondum Latinitate donatum, sicut pleraque alia Græca fuerũt, nec (quod sciam) per ea tempora ab aliquo Latinorum vsurpatum. Sed tamen apud Christianæ eloquentiæ & religionis patres & principes frequentissimum, vt videre est apud Tertullianum, Cyprianum, Lactantium, Hieronymum, aliósq; item clarissimos authores. Vbi verò sacræ literæ Græcæ habent Ecclesiam, interpretes plurimùm idem verbum reliquerunt, sed nonnunquam etiã pro Ecclesia, aut congregationem, aut concionem verterunt: vt Deut. 18. vbi nos ita legimus, "Prophetam de gente tua, & de fratribus tuis sicut me, suscitabit tibi Dominus Deus tuus: ipsum audies, vt petisti à Domino Deo tuo in Horeb, quãdo concio congregata est." Septuaginta habẽt, In die ecclesię, ἐκκλησίας. Et* est idem vocabulũ sicut synagoga: signat enim συναγωγὴ congregationem, contractionem. Vnde Genesis 1. congregationes aquarum vocauit maria. Septuaginta transtulerunt συναγωγὰς, synagogas. Inter quæ tamen duo nomina nonnihil interesse videtur. Vnde Hieronymus { Hierony. }, exponens illud Prouerb. 5. Penè fui in omni malo in medio ecclesiæ & synagogæ: dicit, Ecclesia, & synagoga Græca nomina sunt, & vnam & eandem rem significant, Latinè conuentum, scilicet plurimorum ad inuicem. Si autem accuratiùs distinguamus, ecclesia conuocatio, synagoga* congregatio dicitur. Vnde συνάγω, congrego, non conuoco. videtur enim dictum ἀπὸ τοῦ σὺν καὶ ἄγω, duco, traho. Et Augustinus{ August. } Psalmo 81. super illud, Deus stetit in synagoga Deorum. id est, populorum Israël. Ipsorum propriè, inquit, synagoga dici solet, quamuis & ecclesia dictum sit: sed* nostram Apostoli synagogã nunquam dixerunt, sed semper ecclesiam, siue discernendi causa, siue quòd inter cõgregationem, aut synagogã, & conuocationem (vnde ecclesia nomen accepit) aliquid distet, quòd scilicet congregari & pecora solent, ac ipsa propriè, quorum & greges propriè dicimus. Cõuocari est magis vtentium ratione, vt sunt homines. Idem Isidorus lib. 8. Etymolo. c. 8. vt notetur scilicet irrationalitas Iudæorum. Quamuis autem ecclesia, si rationem nominis aspicias, pro quacunq; hominum congregatione accipi possit: tamen in sacris literis siue nouum, siue vetus testamentum reuoluatur, non inuenies (quãtum puto) nisi pro concione, aut cõgregatione fideliũ, id est, vnius religiõis aliquo modo, siue bonorũ, siue malorum: quamuis* in illis ipsis locis satis appareat esse alias ecclesias præter fideliũ ecclesias. Dicitur enim ecclesia sanctorũ, & ecclesia Dei, & ecclesiaë Israël, &, Odiui ecclesiã malignãtium. Sed hoc etiam modo loquendo de ecclesia dubitari potest, an* hęretici sint de ecclesia. Et quidem eos esse de ecclesia videtur,{ An hæretici sint membra ecclesiæ. } quia ecclesia iudicat de illis, vt patet cùm excõmunicet, & ad iudiciũ pertrahat, & tamen nihil ad ecclesiam de ijs, qui foris sunt. 1. Corint. 5. "Quid enim mihi de ijs qui foris sunt iudicare?" Item tenentur præceptis ecclesiæ. Item baptismus est sacramentum ecclesiæ, & hæretici sunt verè baptizati. Item, vt postea disputabitur, hæreticus potest esse nõ solùm presbyter, sed Pontifex etiam summus. ergo caput ecclesiæ, & per cõsequens membrum ecclesiæ. Certè licet disputatio non videatur ad rẽ multùm attinere, sed potiùs ad nomen ipsum: sed videtur & in sacris literis etiam apud vetustiores patrum non accipi ecclesiam, nisi pro congregatione fidelium, atque adeò hæreticos non censeri intra ecclesiam. Hæresis* sanè electionem, aut sectã, vel diuisionẽ signare videtur, vt Isidorus dicit lib. Etym. ergo hæretici ideo videntur dicti, quòd ab ecclesia diuisi, & secti sunt. Item Matth. 18.{ Matth. 18. } dictũ est Petro, quòd qui ecclesiam nõ audierit, sit quasi ethnicus, & publicanus. ergo non plus hæretici annumerari in ecclesia debent, quàm ethnici, & publicani. Item ad Eph. 4. Apostolus, "Vnus Deus, vna fides,{ Ephe. 4. } vnum baptisma." Videtur quòd hæc tria cõtineant vnitatẽ ecclesiæ. Item de summa trinitate & fide catholica, Vna est fidelis ecclesia, extra quã nullus omnino saluatur. Ergo infideles nõ sunt de ista ecclesia. Cyprianus{ Cypria. } ad Rogatianum, Hæc sunt initia hæreticorum, & ortus, atque conatus schismaticorum, si de ecclesia egreditur, si altare profanum foris collocatur. August.{ August. } super Ioã. Propter hanc fidei communitatem omnes vnum sumus, iuxta illud, Omnes vnũ vos estis in Christo Iesu. Glo. id est, in fide Iesu Christi. Et demum Ecclesia nihil aliud videtur significare, quàm Christianã rempublicam, seu communitatem, & religionem. Parum autem refert, an hæretici aliquo iure aut ratione spectent ad ecclesiam: certe re & operibus in ecclesia non continentur: sicut transfugæ non pertinent ad exercitum, à quo transfugerunt. Nos itaque in hac Relectione de Ecclesia, hoc nomine solùm vtimur ac loquimur, vt idem sit, quod fidelium communitas, siue respublica. 
 
 QVAESTIO PRIMA. An in Ecclesia sit aliqua dignitas, uel authoritas ecclesiastica, præter potestatem ciuilẽ. SVMMA. -  1 Potentiæ quæ dicantur. Et quòd non sit idem Potestas, & Potentia. -  2 Potestates qui potius appellentur, ab authore recensentur. -  3 Ecclesia utrum præter ciuilem, & laicam potestatem necessario habeat etiam aliam spiritualem. -  4 Potestas ad quid constituatur in republica. -  5 Vitæ quòd sint duæ, una terrena, altera spiritualis. Et quomodo humana societas nõ possit sine utraque manere. -  6 Claues regni cælorum, potestas remittendi peccata, & excommunicandi, consecrandi &c. quòd sint in ecclesia. -  7 Apostoli domini quam potestatem, & authoritatem habuerint in ecclesia. -  8 Potestas temporalis, & ciuilis, quòd sit integra apud paganos. -  9 Potestas gubernandi quòd scientiam exigat. -  10 Potestas regia quamuis cõtineat omnem potestatem ciuilem, quòd tamen non habeat authoritatem ad cultum diuinum, & ad actiones spirituales, ostenditur. -  11 Deus quomodo uniuersalis ecclesiæ duas instituerit dignitates. -  12 Potestatis spiritualis testimonia ex scripturis recensentur. -  13 Deus quòd ea sapientia, qua constituit in naturalibus, ut inferiora regerentur à superioribus, eadem etiã prouidit, ut in ecclesia sua ordo rerum esset circa dignitates, & officia. PRIMVM oportet, sicut de nomine Ecclesiæ fecimus, ita quid per nomen Potestatis intelligatur, declarare. Neq;* enim omnino idem videtur esse potestas, quod potẽtia. Nec materiam siquidem, neq; sensus, imò nec intellectum, aut volũtatem potestates, sed potentias vocamus. Cõtrà* autem magistratus, sacerdotia, & omnino imperia potestates potiùs, quam potentias appellãt. Ergo vt S. Tho.{ S. Thom. } 4. dist. xxiiij. q. j. j. q. ij. ad 3. exponit, videtur potestas præter potẽtiã ad actionem dicere præeminentiam quandam, & authoritatem. At adeò quærere, an in ecclesia sit aliqua potestas spiritualis: perinde est ac quærere, an in ecclesia sit aliqua vis, aut authoritas ad aliꝗd spirituale: & hæc, an sit alia à ciuili potestate. Ita vocat Paul. ad Roma. 13.{ Rom. 13. } Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. ¶ Ad hanc quæstionem, quoniam permultæ, & quidem graues, nobis disputandæ sunt, breuiter respondeo per vnicã conclusionem. Necesse* est in ecclesia præter ciuilem & laicam potestatem esse aliam spiritualem. Hæc conclusio probatur. In ecclesia sunt plures actiones, & variæ non spectantes ad vnam potestatem: & aliquæ spectant ad potestatem ciuilem, aliæ non ad illam, sed ad aliam potestatem, scilicet spiritualem. Vnde de ecclesia dicitur, quòd astitit à dextris Dei in vestitu deaurato, circundata varietate. Psalmo. 44. Sed potestates distingũtur ex fine, sicut potentiæ per obiecta. Ergo præter potestatem ciuilem oportet ponere aliam spiritualem. ¶ Secundò probat Durand. in tracta. de origine iuris, Potestas* cõstituitur in republica, vt homines prouocentur ad bonum, & arceãtur à malis, iuxta illud 1. Petri 2. quòd potestas est{ 1. Pet. 2. } ad vindictam malorum, laudem verò bonorum. & Rom. 12. Vis non timere potestatem? bonum fac, & habebis laudem. Quòd si bona quidem ad quæ homines promoueri deberẽt, & mala, à quibus deterreri oportet, spectarent solùm ad vitam politicam præsentem, sufficeret certè temporalis, & laica potestas. Et cùm vita fideliũ non solùm tendat in finem, & statum ciuilem, imò multo impensius & principalius in bona perpetua, quærendo primum, iuxta Domini consilium, Primùm quærite regnum Dei. Matth. 7.{ Matth. 7. } & eam felicitatem, quam oculus non vidit, nec auris audiuit: timeat præterea mala, & pœnas potius alterius vitæ, quàm præsentis, nec tam eos, qui occidũt corpus, quàm eum, qui postquam occiderit, habet potestatem & corpꝰ, & animam perdere, & mittere in gehennã ignis, Matth. 10. & Luc. 12.{ Matth. 10. Luc. 12. } ideo vt homines dirigantur & prouehãtur in finem illum supernaturalem, & si fortè aberrauerint, reuocentur in rectam viam, vel laude, vel præmio, vel timore, vel pœna: necessarium fuit, vt esset aliqua potestas præter ciuilem. Hanc rationem eleganter ponit Hugo{ Hugo. } de sacra. Pet. 2. Duæ*, in quit, sunt vitæ: vna terrena, alia spiritualis. Vt autem vtraque in iustitia seruetur, & vtilitas proueniat: primùm vtique distributi sunt, qui vtriusq; bona secundũ necessitatem acquirant: deinde alij, qui eam secũdum æquitatem dispensent. Si ergo nõ potest humana societas sine vtraque vita manere, necessaria est duplex potestas ad cõseruationem iustitiæ: vna quæ præsit terrenis, ad ordinandum vitam terrenam: alia, quæ præsit spiritualibus ad componendam vitam spiritualem. ¶ Tertiò probatur, In* ecclesia sunt claues regni cælorum. Matth. 16. & 18.{ Matth. 16. & 18. } Sed hęc potestas est alia à potestate ciuili, quæ certè non habet huiusmodi claues. ergo, &c. Cõfirmat̃, In ecclesia est potestas remittendi peccata. Iohã. 20.{ Iohan. 20. } ea nõ est in Rege, nec in alio magistratu ciuili. ergo, &c. Item in ecclesia est potestas excommunicandi. Matth. 18. & 1. ad Corinth. 5.{ Matth. 18. 1. Corint. 5. Luc. 22. } Item est potestas consecrandi verum corpus Christi. Luc. 22. & 1. Corinth. 11.{ 1. Corin. 11. } ¶ Quartò principaliter, Apostoli* Domini habuerũt potestatem, & authoritatẽ in ecclesia, vt ex locis iam inductis, & ex alijs multis constat: ea autem non fuit ciuilis, cùm regnũ eorũ nec potestas fuerit de hoc mundo. ergo, &c. ¶ Quintò, Apud* paganos est integra potestas temporalis & ciuilis, vt aliàs à me probatum est, & satis constat ex Paulo, Rom. 13.{ Rom. 13. } vbi iubet esse subiectos principibus etiã paganis, & apud eos non est potestas ecclesiastica: ergo hæc potestas distincta est ab illa. Vltimò, Quia * potestas gubernandi exigit sciẽtiam, iuxta illud Grego.{ Grego. } Ars artiũ, regimen animarum. Sed principes temporales non habent iure legem diuinam, quam oportet esse regulam potestatis ecclesiasticæ. Ergo oportet esse alios Põtifices, & præsides sacrorum, quàm principes seculares. Item confirmatur, Quia nõ sufficeret vnus & idem homo vtrũque munus implere, neq; vtran que disciplinã percipere, scilicet administrandi secularẽ & ecclesiasticã rempublicã: nec si maximè vtrũq; calleret, posset vtri administrationi commodè intendere, & uacare. Confirmatur apertè, Nam* regia potestas continet omnem potestatẽ ciuilem: hoc enim importat Rex, vt sit vnus supra omnes in republica: sed Rex non habet authoritatẽ ad cultũ diuinũ, & ad actiones spirituales. Ergo est alia potestas distincta à potestate ciuili. Antecedens patet: quia ad mandatũ Domini fuit Saul institutus in Regem. 1. Reg. 10.{ 1. Reg. 10. } Samuel scripsit legem regni, & scripsit in libro, & reposuit coram Domino, & tamen non est data ei potestas sacerdotalis: imò cùm postea Saul in Galgala obtulisset holocaustum propter absentiã Samuelis, vindicata est seuerissimè præsumptio: & dictũ est ei, "Stultè egisti, nec custodisti mandatũ Domini, qđ præcepit tibi: ꝙ si nõ fecisses, iam nũc præparasset Dominus regnum tuũ super Israël in sempiternũ." 1. Reg. 13.{ 1. Reg. 13. } De vtraq; potestate Pelagius Papa: & habet̃ 96. dis. c. duo sunt. Duo sunt (inquit) Imperator Auguste, quibus principaliter hic regitur mũdus, authoritas sacra Pontificũ, & regalis potestas. Et cõfirmatur: quia etiã apud Gentiles erant Pontifices, & Sacerdotes, ad quos spectabat administratio sacrorum, & non ad Consules, aut alios magistratus ciuiles. Et in c. si Imperator. eadẽ distinctione. Si Imperator catholicus est, filius est, non præsul ecclesiæ, quod ad religionem competit, (discere enim cõuenit, non docere) habet priuilegia potestatis suæ, quæ administrãdis legibus publicis diuinitus consequutus est. Et in c. solitæ. de maiorita. & obedien. Fecit Deus* duo luminaria magna in firmamento cæli. hoc est, vniuersalis ecclesiæ duas instituit dignitates. De vtraque in veteri testamẽto aperta habemus exempla: & de seculari quidem Exod. 17.{ Exod. 17. } quòd Moyses ex electis viris strenuis de cunctis Israël constituit eos principes populi tribunos, & cẽturiones, & quinquagenarios, & decanos, qui iudicarẽt populum Dei omni tempore. Numeri autem 3.{ Num. 3. } ponuntur gradus summi Sacerdotis Aaron, & minorum Sacerdotum subministrantium. Sumpti, inquit, sunt sacerdotes Eleazar, & Ithamar coram Aaron. & infrà, Dabis Leuitas Aarõ & filijs eius, quibus traditi sunt ad Israël in ministeriũ. In nouo autẽ testamento, Rom. 12. & 13.{ Rom. 12. & 13. } Paul. Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Quod de qua potestate intelligendum sit, ipse Paulꝰ illic fatis ostẽdit. & Petrus 1. sua Epistola, cap. 2. Subiecti estote{ 1. Pet. 2. } omni humanæ creaturæ propter Deum, siue Regi quasi præcellenti, siue Ducibus tanquã à Deo missis ad vindictã malorum, laudem verò bonorum. Quanquam Lyranus de vtraq; potestate, Pauli locum intelligendum censet. Sed* de spirituali potestate plura testimonia sunt, quàm vel opus sit, vel vacet in præsentia recẽsere. Iohãnis vltimo{ Iohã. ultim. }, Pasce oues meas. &, Quorum remiseritis peccata, &c. Iohã. 20.{ Iohãnis 20. } Et tibi dabo claues regni cælorũ. &, Et quodcũq; solueritis, &c. Matt. 16. & 18.{ Matth. 16. & 18. } & de presbyterorum potestate Luc. 22.{ Luc. 22. } Hoc facite in meam cõmemorationem. Et iterum de ratione constituẽdi Episcopos, presbyteros, diaconos, 1. ad Timot. 3. item ad Tit. 1.{ 1. Timoth. 3. Tit. 1. } Actuum 14. & 20.{ Act. 14. & 20. } Sed ad maiorem declarationem huius cõclusionis arguitur paucis argumẽtis contra illã. Primò, Multitudo principatuum mala, ex Aristot. 12. Metaphy. & in libro Politico. ergo non expedit in ecclesia esse varias & distinctas potestates, maximè cùm ecclesia sit nõ solùm vna respublica, sed vnũ corpus. Ro. 12.{ Rom. 12. } Multi unũ corpus sumꝰ in Christo. & 1. Cor. 12.{ 1. Corint. 12. } Et sic habere multos principes, aut prælatos, videt̃ quasi habere multa capita vnius corporis: quod monstruosum est. ergo potius cõuenire videret̃, vt vnus atq; idẽ res seculares & ecclesiasticas administraret. Secũdò, Ciuilis potestatis finis est reddere, aut cõstituere homines bonos, & edere studiosos, id est virtutibꝰ præditos. 2. Ethico. Sed hoc satis est ad consequutionẽ felicitatis, non solùm humanæ & temporalis, sed etiã immortalis, & supernaturalis. ergo frustra cõminiscimur aliam potestatẽ. Tertiò, Matt. 17.{ Matth. 17. } Dominus dixit, Ergo liberi sunt filij. vbi glo. In quolibet regno filij regis liberi sunt. Christiani autem sunt filij Dei. Dedit eis potestatẽ filios Dei fieri. Iohã. 1. ergo liberi. & Iohã. 3.{ Iohã. 1. & 3. } Si ergo filius vos liberauerit, veri liberi eritis. & 1. Corin. 7.{ 1. Corint. 7. } Pretio empti estis, nolite fieri serui hominum. Ex quibus locis videtur Christianos exemptos esse & liberos ab omni potestate, & subiectione, sed omnes esse æquales, nec alteros dominari, alteros seruire: & sic nulla erit authotitas, vel potestas, saltem iurisdictionis. Quartò arguitur, In statu innocentię non fuisset aliqua potestas. ergo nec nunc debet esse. nam Christus redemit nos. Item sunt argumenta hæreticorum, ac schismaticorum, quibus simplicium hominum corda à debita obedientia vel principum, vel sacerdotum dehortantur & reuocant, resistẽtes Dei ordinationi ad suam ipsorũ damnationem, & perditionẽ, vt Paul. ait: nec opus erat alijs responsis post tam aperta testimonia scripturarum, quibus illorum uesania aperte retũditur: sed quia sapiẽtibus, & insipientibus debitores sumus, ad solutionem istorum est attendẽdum, quod Sap. 7.{ Sap. 7. } dicitur, quòd sapientia attingit à fine vsque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter. Hoc est enim propriũ sapientiæ, vt etiã Arist. tradit 1. Metaphy. ordinate omnia disponere. Potuit ergo Deus sicut summè sapiẽs, ita summè potens, sine ullo ordine principũ & subiectorũ prælatorũ & inferiorũ omnia quidẽ gubernare, administrare & sine ulla etiã, si ita uoluisset, iactura rerũ creatarũ. Sed ꝓfectò hoc non erat consentaneum tantæ sapientiæ, & infinitæ prouidẽtiæ: sed potius ita componere, ut orbis non rerum cumulus fortè iacentium deforme spectaculũ redderetur, sed ut corpus potius quoddã unum, aut ædificium suis partibus, & ut uelut membris constaret, seruaretꝗ decorem dignum suo authore. Eadem* ergo sapientia, qua constituit in naturalibus, ut inferiora regerentur à superioribus, ut 1. Metaphy. dicitur, & Diony. 4. c. de diuinis nomi. nominatim de sole dicit: & qua etiã in cælis uoluit, ut inferiores angeli à superioribus illuminarentur: eadẽ inquã ꝓuidit, ut in ecclesia sua ordo rerũ esset, & ut distributa officia, ut alij oculi essent, alij manus, alij etiam pedes, & reliqua, in hanc rationẽ cõposita. Vt etiam Apostolus dicit eleganter 1. Corint. 12.{ 1. Cor. 12. } Sicut enim corpus unum est, & membra habet multa, omnia autẽ membra corporis cùm sint multa, unum autem corpus sunt: sic & Christus, &c. In hanc sententiam disertissimè. Nam & ipse Aristote. primo Politico. expedire ait in omni multitudine rectè cõposita, ut aliquis principetur, cæteri pareant, in quo cosistit ratio potestatis. Ad primum igitur argumentum respõdeo, quòd esset quidem incoueniens, si essent plures principatus, aut magistratus, ad eũdem finem, & ex æquo: quod in proposito nõ contingit. nec enim ad eundem finem contendit potestas ciuilis & ecclesiastica, ut suprà satis explicatum est. Præterea nec ex æquo se habent, sed certo modo una potestas ad aliam ordinatur, ut infrà disputabitur. Ad secundum etiam aperta est solutio ex superioribus. Nec enim tota administratio ciuilis satis est ad constituendum hominem in statu salutis æternæ, nec sufficit moralis aut ciuilis uirtus, & bonitas ad uitam æternam, cùm, ut reliqua omittamus, necessaria sit fides. Mar. 16.{ Mar. 16. } Qui uerò nõ crediderit, &c. sacramẽta etiã semꝑ fuerint aliqua, Nisi enim renatꝰ fuerit ex aqua, &c. Iohã. 3.{ Ioan. 3. } Et nisi manducaueritis carnem filij hominis, non intrabitis in regnũ cælorum. Collatio autem sacramentorum non spectat ad potestatem ciuilem, sed spiritualem, & ecclesiasticam. Itaque sicut oportet iustitiam nostram abundare supra iustitiam Scribarum & Pharisæorũ, Matt. 5.{ Matth. 5 } ita oportet abundare supra iustitiam, non solùm paganorum & hæreticorum, sed etiam bonorum philosophorũ: & sic habere aliquos actus ordinatos in supernaturalia. ¶ De tertio argumento disputabo latiùs inferiùs, cùm agemus de libertate Ecclesiasticorũ. Sed pro solutione in præsentia dico, cùm scilicet Thom. & Bonauẽt. in fine 2. Senten.{ Thom. & Bonauen. } quòd Christus illic loquutus est de se & discipulis suis, qui omnino erant liberi, uel ratione officij, quod exercebant etiam ex authoritate, scilicet spiritualis potestatis, ratione cuius etiam stipendia illis debebantur: iuxta illud, Si spiritualia uobis seminamus, multùm est ut carnalia uestra metamus. 1. Corint. 9. Vel, quia nihil{ 1. Corint. 9. } habentes, hac ratione se liberos reddiderãt ab omni exactione: nec enim tributum debetur ratione personæ, sed bonorum, nec per subiectionem ad potestatem spiritualem aliquid deperit de libertate, cùm ea tota sit non ad utilitatem potestatis, uel præsidẽtis, sed subditorũ. ¶ Ad quartum respondeo, negando assumptum. quamuis enim nõ fuissent magistratus, nec principes ad cogendum homines timore pœnarum, fuisset tamen potestas directiua, & gubernatiua, ut potestas paterna, cui tenerentur filij parêre. Imò multiplicato humano genere, uero similius est, futuros aliquos, ꝗ præessent sacris: & sic fuisset aliqua ratio etiam potestatis spiritualis. Sed de hoc etiam statim latiùs, & S. Thom. 1. part. q. xcvj. arti. 4. 
 
 QVAESTIO SECVNDA. Vtrum potestatis ecclesiasticæ sit aliquis effectus propriè & uerè spiritualis. SVMMA. -  1 Potestas ecclesiastica, quòd sit uerè & simpliciter causa alicuius effectus spiritualis. -  2 Potestas ecclesiastica, quòd sit duplex. Et de earum effectibus. Et quomodo nonnulli hæreticorum ab utra claue tollunt omnem effectum merè spiritualem. -  3 Potestas utra, ordinis scilicet, & iurisdictionis, quòd habeat uerum effectum spiritualem, probatur. -  4 Christus in quãtum homo, quòd habuerit potestatem remittẽdi peccata, & quomodo sæpe usus fuerit ea, imò & eam tradiderit Apostolis. Et de remißione peccatorum per claues Ecclesiæ traditas. -  5 Error duplex eorum, qui dicunt uirtute clauium non uerè remitti peccata, sed solùm ostendi remissa. -  6 Remedia duo efficacia ad remißionem peccatorum à Deo in ecclesia relicta. -  7 Claues ecclesiæ, quòd solæ sufficiant ad salutem, & ad aperiendum regnum cælorum, ubi nulla alia uia esset apertum. -  8 Contritio quid importet. -  9 Dolor, quando non dicatur contritio. -  10 Dolor qualis sufficiat ad remißionem peccatorum cum clauibus. SED QVIA distinximus potestatẽ ecclesiasticã à ciuili ex fine (ꝗa scilicet altera in finẽ tẽporalẽ ordinata est, alia in spiritualem̃) sequitur secunda quæstio, An sit aliquis effectus purè & simpliciter spiritualis. Ad hãc quæstionem respondeo primò, dato quòd potestas ecclesiastica nullum haberet huiusmodi effectũ spiritualem, nihilo minus differret à potestate ciuili, & diceretur potestas spiritualis. Probatur hoc, & ostenditur: nam adhuc haberet finem distinctum à fine potestatis secularis, puta beatitudinem supernaturalem, & cultum diuinum, & bonum spiritus, id est, animæ: quæ omnia non spectãt ad potestatem ciuilem, sed ecclesiasticam, & inter spiritualia annumerantur. Secundò pono conclusionem, quòd* potestas ecclesiastica uerè & simpliciter est causa alicuius effectus spiritualis. Pro casus declaratione est reuocanda in præsentia illa distinctio Theologorũ, de duplici potestate, ordinis scilicet, & iurisdictionis. Duplex* igit̃ potestas est ecclesiastica, potestas ordinis, & iurisdictionis. Potestas ordinis est in ordine ad corpus Christi uerum, scilicet eucharistiã: iurisdictionis in ordine ad corpus Christi mysticum, id est ad gubernãdum populum Christianum in ordine ad beatitudinem supernaturalem. Sed in potestate ordinis nõ solùm intelligitur potestas consecrandi eucharistiam, sed disponendi, & idoneos reddendi homines ad eucharistiam, imò omnia gerendi, quæ ordinãtur aliquo modo ad eucharistiam, ut est cõsecrandi presbyteros, & alios ordines cõferendi, & uniuersim omnia sacramenta administrandi, remittendi quoque peccata, & tandem omnia faciendi, quæ alicui ratione alicuius consecrationis conueniunt: unde etiam potestas ordinis, potestas consecrationis plerunque uocatur. Ad potestatem autem iurisdictionis spectat gubernatio populi Christiani extra Sacramentum, uel consecrationem, uel administrationem: ut est leges ferre, & tollere, excomunicare, dicere ius extra forum pœnitentiæ, & id genus alia facere. His præmissis est aduertendum, quòd nonnulli hæreticorum ab utraque claue tollunt omnem effectum purè spiritualem. Qui enim negant in eucharistia contineri uerum corpus Christi, negant aliquid spirituale confici à sacerdote consecrãte eucharistiam. Eucharistia enim apud eos nec est, nec continet aliquid spirituale, sed symbolũ solùm est, & signum uel corporis Christi, uel gratiæ. Iidẽ etiã negãt sacerdotem euãgelicum uerè remittere peccata, inde etiam à potestate iurisdictionis effectum aliquem spiritualem prorsus tollunt, negantes excommunicationem aliquid spirituale auferre ab excōicato, sed solũ cõmunicationẽ exteriorẽ fideliũ, ũ spiritualis nõ est. Sed omissa prima uesania hæreticorũ circa eucharistiã, de qua nunc nihil constitui tractare: de remissione peccatorum, & effectu excommunicationis dicendum aliquid est: nec multis tamen, eò quòd in ordinarijs lectionibus locum illum aliquãto accuratiùs tractauerim. Sed quia etiam inter catholicos authores sunt, qui potestati ordinis non simpliciter tribuant remissionem peccatorũ, uel collationem gratiæ, uel omnino aliquem effectum uerè spiritualem: atque alij etiam, qui per excommunicationem non concedãt tolli aliquid spirituale: ideo repetendo conclusionem, dico, quòd * utraque potestas, scilicet ordinis, & iurisdictionis habet uerum effectum spiritualem. Et primò dico, quòd claues ecclesiæ, siue authoritas ecclesiastica est ea propriè remissionis peccatorum, & gratiæ. Est autem disputatio eadẽ cum illa, an per sacramentum pœnitentiæ concedatur aliquando prima gratia. De qua quæstione licet inter antiquos, & grauiores authores non uideatur magnopere dubitatum, apud quos in confesso fuit, uirtute clauium nõnumquam peccata ita remitti, ut sine illis non remitterentur: tamen inter recentiores scriptores non est aut parua, aut parum acris contentio & dimicatio. dicunt enim ex illis quidam, acutiores quidem, & ingeniosiores, quàm paresset in theologica philosophia, quòd peccata mortalia remitti nunquam possunt, nisi per contritionem, at que adeò nec uirtute clauiũ unquam peccata remittuntur, aut confertur prima gratia: non remittuntur inquàm in foro Dei, & ut remitti propriè dicat tolli peccata. Cum quibus aliâs maiori studio & conatu confliximus. Nunc summa sequens fastigia rerum, paucis argumentis arguo pro conclusione nostra, & contra illorum sententiam. Et primo adduco uerba Domini, Iohã. 20.{ Iohan. 20. } Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis. Et quodcũque solueritis super terram, &c. Matt. 13.{ Matth. 13. } Et tibi dabo claues regni cælorũ, Matt. 16.{ Matth. 16. } ¶ Ex quibus arguitur sic, Illa uerba sunt eadẽ, quæ ponuntur in nostra conclusione. Ergo si illa uera sunt, cõclusio nostra uera est. Et confirmatur, Remitti peccata ꝓpriè hoc sonat, tolli scilicet peccata, quibus aliquis prius tenebatur: nec certè significat ostendi, aut declarari prius remissa, sicut remittere debitum. Cõfirmatur secundò, Christus habuit potestatem remittendi propriè peccata ad sensum conclusionis, & potuit eam dimittere Apostolis: sed non alijs uerbis apertioribus potuit declarare donationem, aut commissionem illius potestatis, quàm illis, quibꝰ dedit claues. ergo, &c. Quòd* autem Christus habuerit huiusmodi potestatem etiam in quãtum homo, certè non est dubitandum. Ipse enim dixit Marci 2. &{ Mar. 2. } Matth. 9.{ Matth. 9. } & Luc. 15.{ Luc. 15. } Vt autem sciatis quòd filius hominis in terra habet potestatem dimittendi peccata, ait paralytico, &c. & Matth. 18.{ Matth. 18. } Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra. Et certè non solùm habuit potestatem declarandi remissionem peccatorũ, nec dubito quin usus fuerit illa potestate, cùm dixit paralvtico, Fili dimittũtur tibi peccata tua: & cùm dixit Luc. 7. Remittunt̃ ei peccata multa, quoniã dilexit multùm. nec Christus uoluit ostẽdere, ac disputare, aut defendere se habere potestatẽ declarandi peccata esse dimissa. Eisdem autem uerbis, quibus dixit, Remittuntur tibi peccata, dixit, Quorum remiseritis peccata. eadem enim uis uerbi est remittẽdi, & dimittendi, nisi quòd Latinius fortassis est remittere, quàm dimittere: sed Græcè idẽ utrobiq; uerbũ est. Facit quod eodem loco Dominus pręmisit, Sicut misit me Pater, & ego mitto uos. & statim sequitur, Accipite spiritũ sanctũ, quorum remi. &c. unde uidetur, ꝙ talem potestatẽ dedit, qualem habuit. Item quid opus erat dare Spiritum sanctum ad soluendum, uel remittendum peccata in foro ecclesiæ duntaxat, uel ad ostendendum remissa? Profectò Apostoli per illa uerba aliud intelligere non poterant, quàm se ueram potestatem remittẽdi peccata accepisse. nec uerò satis intelligi potest, quomodo claues regni cælorum tradiderit Dominus, si (vt isti docent) nunquam sacerdos regnum cælorũ aperit. Quis enim alius usus clauium, nisi ad aperiendum, aut claudendum? Secundo principaliter arguitur, Si enim claues ligare uerè possunt, remittere peccata non possunt: nõ inter priuilegia ecclesię, & gratias, sed inter onera potiùs, & quidem grauissima, numerari claues deberent. Quid enim beneficij accepimus, si ratione clauiũ obnoxij quidem sumus ad peccata cõfitendũ (quod est permolestum) si cum peccato ad claues ueneris, non modò gratiam, aut remissionem non consequeris: sed (quod isti non diffitentur) nouo peccato grauaberis, & teneberis? Quid tãtopere hanc potestatem sancti in cælum laudibus efferunt, præconio tollunt? Quid tantum præmium illius insignis cõfessionis & fidei principis Apostolorum, pro cuius remuneratione Dominus ei pollicitus est, Tibi dabo claues regni cælorũ: uinculus potius catenæ, aut quid uis potiùs, quàm claues sunt? Si quidem tenemur clauibus illis, non soluimur: deterior multo in hac parte esset conditio legis Euangelicæ, quàm naturæ, aut Mosaicę. Tertiò principaliter arguitur, Si sensus uerborũ esset, Absoluo, id est ostendo absolutũ: ergo illa forma absolutionis esset recta & legitima, Ego te declaro absolutum: qua tamen nec illi quidem auderent uti. Confirmatur, Cui enim ostẽdit sacerdos peccatorem absolutum? non ecclesiæ quidem, multo autem minus Deo. Præterea sacerdos uerè remittit pœnam debitam peccatis, nec ostẽdit solũ remissam. ergo uel uerbũ remitti, aut absolui, oportet æquiuocè capi, uel propriè respectu utriusque. Quartò principaliter arguitur, In baptismo remittũtur peccata: ergo in sacramento pœnitentiæ. Ad hoc argumentum uariè respõdetur ab illis. Aliqui enim dicunt, in adulto etiam non remitti primò per baptismum: alij non negant quidem de baptismo, negant tamen de sacramento pœnitentiæ. Sed cùm eisdem uerbis in Euãgelio habeatur, imò uidetur apertiùs haberi de remissione peccatorum per claues, quàm per baptismum: profectò nec probabiliter, nec constanter concedi de baptismo potest, & negari de clauibus. Quòd autem baptismus detur in remissionẽ peccatorũ, præterquã quòd sancti omnes iuratissimè confirmãt, non uideo quomodo negari possit: illic enim non potest esse remissio peccatorũ, id est declaratio, ut ipsi in sacramẽto pœnitẽtiæ intelligi uolunt. Si ergo secundũ Scripturam est remissio peccatorum, oportet ut sit uerè & propriè remissio: imò uidetur articulus fidei. Confitemur enim unum baptisma in remissionẽ peccatorũ. Et cõfirmatur, Si enim (ut aduersæ opinionis authores fatentur) per sacramentum peccatum originale & ueniale primò tolli potest: unde hæc coarctatio, uel diuinatio potiùs orta est, nõ posse se extẽdere ad peccata mortalia, cũ in Euangelio absolutè in remissionẽ peccatorum data sacramenta legamus, nulla differẽtia posita de originali, aut ueniali à mortalibꝰ? Quinto, Si sacramenta nunquam conferunt primam gratiam adultis (nam idem apud eos est de omnibus iudicium) quid ergo est, quòd omnes sancti, omnes authores docent & prædicant sacramenta nouæ legis esse causam gratiæ? Sed aiũt per sacramẽta augeri gratiam. Primùm omniũ hoc nescio, an sit priuilegium sacramẽtorum, cùm in omni actu meritorio augeatur gratia. Sed non ex opere, inquiũt, operato, ut ipsorũ uerbis utar. Esto sanè. Sed quid mea? tantum enim consequar etiã eorum sententia. Si paulùm in actu meritorio animum, aut conatum intendero, quantum per illud opus operatum consequuturus sum, quanta est hæc prærogatiua sacramentorum, ut per sacramenta obtineant aliquem gradum gratiæ, quem tantuli actus intentione & feruore facilè cõsequi possent? Ergo adduci non possunt, quin aliquid potiùs sacramenta conferant. Sed ut quid uim facimus uerbis, & loco suo detorquemus? Dare enim gratiam nec fuit, nec erit unquam augere gratiam. Etenim gratiæ est facere amicũ, aut gratum. hoc enim significat constituere in gratia, ex non grato gratum facere. Aliud sanè est augere amicitiam, aliud amicum facere: & nũquam antiqui ad hunc modũ loquuti sunt, ut augere gratiam intelligerẽt esse causam gratiæ. Sexto & ultimò, Si enim claues nõ remittunt peccata, nullum argumentum habemus ex Scriptura, quòd sit aliquod sacramentũ pœnitẽtiæ. In Scriptura enim nõ habemus aliud, nisi quòd per claues remittũtur peccata. Si ad hoc per te non requiritur collatio gratiæ, quia non est nisi declaratio: nihil restat ut quid ponamus sacramentum pœnitẽtiæ. Propter hoc enim solùm ponimus, quia ex Scriptura habetur, quòd per claues remittuntur peccata. & hoc non potest fieri sine gratia. ergo claues conferunt gratiam: & sic conficitur sacramentum. totum autem hoc artificium ruit ad sententiam illorum. Omnino* mihi nõ uidetur ferendum, dicere quòd uirtute clauiũ non uerè remittantur peccata, sed solùm ostendantur remissa: sed homines alioqui acres, & docti, bis in hac disputatione peccant, & errant, ex eo, quòd non bene sentiant de contritione, putantes primò, quòd contritio est ita sufficiens ad remissionem peccatorum, quòd quasi ex iustitia debeatur remissio, & gratia, posita cõtritione: unde etiam prouenit, ut meritum ponant congruum ad primam gratiam contra apostolum Paulum: non considerãtes, quòd quacunque dispositione posita in peccatore, est omnino tanta liberalitas in collatione gratiæ, & tam gratis remittũtur peccata, sicut data fuit gratia Adæ in primo statu, imò magis. nec oportet imaginari aliud meritum, nisi puram misericordiam diuinam: nec plus contritio est meritum ad gratiam, uel remissionem peccatorum, quàm bona opera sunt merita ad prædestinationem. Hæc enim erat bona pars erroris Pelagianorum, si ego quicquam intelligo. Secundò errant contrario modo, credentes, quòd contritio ita sit necessaria ad remissionem peccatorum, quòd penè Deus ipse uix posset sine contritione remittere peccata. Veritas autem sic habet, quòd* ad remissionem peccatorum Deus in ecclesia duo remedia efficacia reliquit, aut pœnitentiam, aut claues ecclesiæ. Et ita apertè scriptum est, Per claues ecclesiæ remittuntur peccata, sicut per pœnitentiam. Satis est ergo, ut quis non ponat obicem clauibus. id est, non obijciatur peccato præterito uel futuro: hoc est, ut pœniteat de præterito, & proponat in futurum cauere, etiã si hoc ita faciat, ut non sufficiat ad remissionẽ peccatorũ, sed remaneat in peccato. Hæc enim dispositio non requiritur ad remissionem peccati, sed solùm ne ponat obicem clauibꝰ. Hoc ergo est summum beneficium & priuilegium, quo Christus redemptor ecclesiã suam in nouo testamento singulariter ornauit. hoc est qđ tantum celebratur à uetustissimis & sanctissimis Patribus, ꝙ * omnino claues Ecclesiæ sufficiunt ad aperiendum regnum cælorum, ubi nulla alia uia apertum esset: sed solæ sufficiunt ad salutem. nec mihi de hoc dubitandũ omnino uidetur, & maximè quia in Concilio Florentino dictum est, Effectus sacramenti pœnitentiæ est absolutio à peccatis. ¶ Sed cõtra hanc veram sententiã arguit̃. Primo, Accedens ad sacramẽtum pœnitentiæ in peccato mortali, nõ cõsequitur remissionem peccatorum, imò peccat de integro. ergo claues non remittũt peccata. Cõfirmatur, Quia liceret ergo scienter accedere cũ peccato ad claues. Secundo, Cùm aliquis post cotritionem accedit ad sacramentum pœnitentiæ, est uerũ sacramentum, & forma uniuocè idem significat, sicut cùm quis accedit ante contritionem: sed tunc non absoluit sacerdos, sed ostendit absolutum. ergo sic debet intelligi absolutio & remissio peccatorum, id est declaratio. Tertiò arguitur, Vel sufficit quicunque dolor ad tollendum obicem, & recipiendum gratiam, uel non. Si aliquis non sufficit, nõ uidetur posse assignari quis solus sufficiat, nisi sola contritio. eodem enim modo uidetur de quocunq; alio dolore. ergo requiritur contritio. Si autẽ quilibet dolor sufficit, dolor solũ timore pœnæ non satis est. ergo. Quartò, Eodem pacto uidentur claues habere potestatem retinendi peccata, sicut remittendi: sed clarum est, quòd claues non aliter retinent peccata nisi declarãdo nõ remissa à Deo, nec possunt retinere nisi quæ Deus retinuit. ergo similiter remittere peccata, solùm erit ostẽdere remissa à Deo. Ad{ Solu. ad argumenta. } soluendũ hæc argumenta, nota. Primo, quòd doctor subtilis in 4. di. 14. q. ultima. ar. 3.{ Scotus. } uidetur expressè dicere, quòd non requiritur alia dispositio, ut aliquis per hoc sacramentum pœnitentiæ recipiat gratiam, nisi solùm, ut uelit recipere, & se subijcere clauibus. Et idem dicit de sacramẽto baptismi. Caietanus{ Caietanus } etiã nominatim de baptismo dicit 3. par. q. 36. ar. 2. ad primum. ꝙ ad remissionem peccatorũ, etiã mortalium in baptismo nõ exigitur aliquis dolor, sed sola uoluntas recipiendi baptismum in remissionem peccatorum. Et profectò idem haberet consequenter dicere de sacramento pœnitentiæ, quòd ita manifestè datur in remissionem peccatorum, sicut baptismus: & tamẽ Caietanus negat de pœnitentia qđ cõcedit de baptismo: quàm cõstãter, ipse uiderit. S. Tho.{ S. Thom. } etiam 3. part. q. 97. ar. 3. ad secundũ dicit, quòd baptismus datur per modum ablutionis, & est generatio, id est mutatio de non esse spirituali ad esse spirituale: ideo non inconuenit accedere ad baptismum cum conscientia peccati mortalis, non autem ad eucharistiam, quæ nõ debet dari nisi uiuenti: datur enim per modũ alimenti. Hac certè ratione consequenter uideretur idem dicendum de sacramento pœnitentiæ, qđ institutum est ad suscitandum mortuos: & sic non erit inconueniens accedere ad claues ecclesiæ cũ cõscientia peccati mortalis. Et posset magna probabilitate defendi, Quisquis sine cõplacentia quidẽ peccatorũ præteritorũ, sed etiam sine aliquo dolore solùm cũ ꝓposito cauendi in futurũ à peccatis, accedat ad sacramentum pœnitentiæ, animo recipiẽdi remissionem peccatorum, quòd reuera recipiet: nescio an uerum sit, impugnari profectò non uehemẽter posset. Sed non adeò longius à cõmuniori uia, & doctrina discedens, secundò dico, quòd non licet accedere ad sacramentum pœnitentiæ cum conscientia peccati mortalis: nec talis consequeretur peccatorum remissionem. Pro quo est aduertendum, quòd * cõtritio reuera nihil aliud importat, nisi dolorem de peccatis propter Deum, id est eo quòd sunt offensiua Dei, cũ proposito cauendi in futurum: nec quicquam aliud est de ratione contritionis, reiectis anxijs & subtilibus disputationibus scholasticis, parũ in hanc rem conferentibus, & physicis potius quàm theologicis. Nec apud me dubium unquam erit quin quicumque dolet de omnibus peccatis suis absolutè, quia sunt offensiua Dei, proponit etiam omnino in futurum seruare omnia præcepta Dei: talis consequatur remissionem peccatorum, si nihil sit aliud quod impediat. Potest* uerò esse talis dolor, qui non sit contritio: quia aliunde impeditur, puta quia cum tali dolore perseuerat ex ignorantia in aliquo peccato, ut quia retinet alienum, uel manet in aliquo errore: ut hęretici, aut infideles, qui dolẽt quidem de peccatis suis, & propter Deum, & proponunt in futurum: sed talis dolor in eis nec est contritio, nec sufficit ad remissionem peccatorum: non quia requiratur maior, nec alius dolor, quàm ille, sed quia tenentur ad aliud, quod non implent. itaque ab extrinseco impeditur, ne ille dolor sufficiat, ꝗ de se sufficeret quidem. Vnde in nullo mutato dolore, sed solùm si talis alienũ restitueret, aut dimitteret errorem, ille idem dolor esset contritio. quod in hac materia est commendandum, ne in rebus ad salutem necessarijs descendamus ad discendum uel incredibilia, uel non intelligibilia. ¶ Hoc ergo præmisso, dico primò, Si is, qui accedit ad sacramentum pœnitentiæ, scit & aduertit se nullum habere dolorem peccatorum præteritorum, quamuis habeat propositũ in futurum, non consequitur remissionem peccatorum, imò peccat mortaliter. ¶ Secundò, Si talis dolet quidẽ, sed intelligit se non dolere, quia sunt offensiua Dei, sed obquancũq; aliã rationem, puta aut propter pœnas inferni: profectò etiam talis dolor nõ sufficit, quia ille nõ dolet offendisse Deũ: nihil autem refert quòd doleat, si nõ doleat offendisse Deũ: idem est enim acsi nullo modo doleret. ¶ Tertiò, Quo cunque doleat, si omnino putat se adhuc esse in mortali, & non esse contritum, non uidetur etiam sufficere. & sic dico, quòd accedere cũ cõscientia peccati mortalis ad hoc sacramentũ, est peccatũ nouũ, quia ponit obicẽ. Et hoc est probabile: nõ quia claues nõ sufficiãt, sed ꝗa uirtualiter cõplaceat in peccato ꝗ nõ dolet, nec uult dolere se offendisse. ¶ Quartò, Si putat se doluisse propter Deũ, & proponit in futurũ, semper cõsequitur gratiam, nisi aliunde ponat obicem ad sensum declaratum, puta quia perseuerat in aliquo peccato nõ defectu doloris. Sed dices, Iam talis ante sacramentum consequeretur gratiam, quia per te ille dolor est contritio. ¶ Propterea dico quintò, ꝙ stat, ꝙ aliquis putet se dolere, ꝗa sunt offensiua Dei: & tamen reuera nõ ideo dolet, sed ob aliã causam. Quãuis enim uideatur posse experiri aliquẽ se dolere: sed an doleant quia offenderũt Deum, profectò ignorari potest. Præuolat enim (ut ait Augu.{ August. }) intellectus, sequitur tardus, aut nullus effectus. Et sic contingit, quòd aliquis putat se dolere propter Deum, & non dolet, aut nõ propter Deum dolet: & in tali fit remissio peccatorum uirtute clauium. ¶ Sextò dico, & sequitur ex dictis, ꝙ* omnis ille dolor, & solus, sufficit ad remissionem peccatorum cum clauibus, de quo peccator existimat quòd sit contritio: id est sufficiens dolor, si non sit aliud impedimentum extrinsecum, uel sit tanta negligentia examinandi, ut rediret in naturam omissionis. Si enim quis nullã aduertentiam adhiberet, aut considerationem ad examinandum statum conscientię suæ, sed sic temere existimaret se sufficienter pœnituisse: idem est etiam iudicium acsi nõ pœnituisset. Sed si bona fide, facta probabili examinatione putat se sufficienter pœnituisse, quãuis decipiatur, cum sacramento pœnitentiæ consequitur sine dubio remissionem peccatorũ: & per hæc satis patet ad primum, & tertium argumentum. Sed contra hanc determinationẽ arguitur argumento cõmuni, Talis, qui existimat se sufficiẽter pœnituisse, uel habet ignorãtiã uincibilẽ, uel inuincibilẽ. Si inuincibilẽ, ergo nõ tenetur ampliꝰ dolere: ergo sufficiẽter fecit ad quod tenebatur. ergo iam sunt ei remissa peccata. Si uincibilem, ergo accedens ad sacramentum cum tali peccato mortali, non excusatur. ergo non das hominem, qui recipiat primam gratiam in sacramento pœnitentiæ. ¶ Respondetur dupliciter. Primò, quòd illa ignorantia est inuincibilis. Et cùm arguis, Ergo iam consequitur remissionem peccatorum: nego consequentiam, sed solùm sequitur, quòd non peccat de nouo per omissionem contritionis. ¶ Secundò, & melius dico, quòd illa ignorãtia est uincibilis: & cùm infers, Ergo peccat accedens, nego consequentiam. Non enim facit irreuerentiam sacramento, nisi qui scienter accedit in mortali. Sicut siquis celebraret sine ara, quãtumcũque ignorantia esset crassa, non peccaret. Vel potest dici, quòd talis ignorantia est uincibilis respectu dilectionis peccatorum, uel præcepti de contritione, si ullũ esset: inuincibilis autem respectu sacramenti. Nec hoc est mirabile. aliqua enim ignorantia excusaret respectu unius aliquando, quæ non excusaret respectu alterius. Vt, exempli gratia, ignorantia, quæ excusaret conserentem sacramentum in mortali, non excusaret recipientem, ut notum est: maior enim examinatio requiritur cõscientiæ ad recipiendum eucharistiã, quàm ad conferendum, etiamsi ad utrunque exigatur examinatio conscientiæ. Ad secundum argumentum respondetur, quòd cùm aliquis post contritionem accedit ad sacramentũ pœnitentiæ, dico quòd uerè absoluitur: sacerdos enim fert sententiam sufficientem ad ponendum hunc in gratia, etiam si non prius fuisset in gratia. ¶ Ad quartum dico, quòd retinere & nõ remittere, non est declarare non esse remissa, ut ipsi uolunt: potest enim contingere, quòd ex hoc solùm, quòd non absoluitur per claues, non remittantur peccata, ut expositum suprà est. Et præterea cùm (ut in præsentia supponimus) quilibet peccator teneatur adire claues, remissio etiam quæ fit in contritione, dependet à clauibus, imò fit uirtute clauium, sicut gratia quæ data fuit ante passionem Christi. Et demum utcunque sit, dato quòd retinere sit non declarare, non oportet quòd remittere sit declarare. Nos enim solùm uolumus, & dicimus uerba accipi debere in sua propria significatione, ut remittere sit remittere, sicut retinere, retinere. Quòd si retinere non potest aliter fieri nisi declarãdo, retinere erit declarare: sed remittere potest aliter esse, ideo etiã aliter accipiendum est. Ergo ex hac disputatione constat potestatem ordinis habere efficaciam alicuius spiritualis effectus. Nec tamen uolo dicere nullum alium ab isto habere posse: sed hunc esse potissimum, & qui ex sacris literis testatior & notior sit: alioqui ex potestate ordinis, ut sunt omnes consecrationes episcoporum, presbyterorũ, in quibus effectus datur purè & uerè spiritualis. Et hæc quidem quantum ad effectum potestatis ordinis. Restat ut etiã dicamus de potestate iurisdictionis, utrũ scilicet excommunicatio sit effectus spiritualis, uel habeat effectum spiritualem. De quo latè dixi in quarto Sententia. in materia de clauibus: ideo uide illic. 
 
 QVAESTIO TERTIA. A quo iure sit inducta potestas ecclesiastica. SVMMA. -  1 Potestas ecclesiastica quo iure sit introducta. -  2 Potestatis ciuílis & ecclesiasticæ differentia. -  3 Potestas ecclesiastica, quòd quantum ad aliquam potestatem sui habuerit ortum à iure naturali, uel positiuo. -  4 Potestas ecclesiastica, & spiritualis tota, quæ nunc residet in ecclesia, quòd sit de iure diuino positiuo mediatè, uel immediatè. -  5 Potestas spiritualis tota, quæ fuit in ueteri lege, quòd fuerit de iure diuino positiuo. -  6 Potestatem totã in ueteri lege iure diuino institutam, quòd potuerit Israẽliticus populus sua authoritate instituere, etiam si à Deo instituta non fuisset. POSTQVAM ex parte disputatum est de ipsa potestate secũdũ se & de effectu, & fine illius in generali: uidetur operæ pretium nos facturos, si de causa efficiẽti, & ortu ipsius potestatis ecclesiasticæ disseramꝰ. Sic enim pro Arist. doctrina ꝓbè hanc potestatẽ cognoscere poterimꝰ, si causas illius cognoscamus omnes. Postquam ergo disputatum est de causa finali, quæ potissima est ad agendum, de causa efficienti, & de authore huius potestatis quæritur.* Ergo quo iure introducta est potestas ecclesiastica? ¶ Et sit prima propositio, Tota hæc potestas secundum suã amplitudinem non habuit, nec potuit habere ortum à iure positiuo. Hæc est manifesta ex supradictis: habet enim plures effectus spirituales, qui excedunt humanam potestatem, ut est remissio peccatorum, gratia, consecratio diuinissimæ eucharistiæ, & talia. Item omnino totam humanam facultatem excedit: ergo non potuit habere originem à iure humano, iuxta illud, Quis potest remittere peccata nisi solus Deus? Marc. 2.{ Marc. 2. } & bene dicebant eum blasphemare nisi esset Deus. Idem Luc. 5. & 7.{ Luc. 5. & 7 } Quis est hic, qui etiam peccata dimittit? Et cõfirmatur, Quia non potuit habere ortũ à iure ciuili: quia (ut ostensum est) hæc potestas distinguitur à ciuili potestate: ius autem ecclesiasticum præsupponit iam potestatẽ constitutam. ergo non potuit potestas ecclesiastica habere ortum à iure positiuo. Tertiò patet manifestè, quia Christus, ꝗ est uerus Deus, primus dedit claues regni cælorum. Matth. 16.{ Matth. 16. } ¶ Secunda propositio, Nec potuit etiam tota hæc potestas habere ortum à iure naturali: patet ex eodem, quia etiam hæc potestas habet effectum supra totam naturam. ergo nec ius naturale potuit instituere hanc potestatem. Vnde * differentia est inter potestatem ciuilẽ, & potestatem ecclesiasticã: quia potestas ciuilis habet ortum à republica, quia est in finem naturalem reipublicæ: ut aliâs à nobis disputatum est. Hæc autem potestas excellit non solùm priuatam singulorum authoritatem, sed etiam totius mundi: & licet ius naturale sit ius diuinũ, tamen non se extendit ultra limites naturæ, & sic non potest se extendere usque ad terminũ uel finem huius potestatis spiritualis. Et confirmat̃, Quia cognitio naturalis non se extendit ad effectus huius potestatis: ergo nec ius naturale, uel potestas naturalis. Item cùm per hanc potestatẽ homo constituatur in esse gratiæ: si hęc potestas esset naturalis, homo ex naturalibus posset consequi gratiam: qui est error damnatus ab ecclesia contra Pelagianos: & contra Paulum ad Rom. 3. 4. & 5.{ Rom. 3. 4. & 5. } Iustificati ex fide. ¶ Tertia propositio, Nihilominus* potestas ecclesiastica quantum ad aliquam potestatem sui habuit ortum à iure naturali, uel positiuo, id est quantũ ad aliquos effectus, & actus huius potestatis. Probatur, quia (ut suprà dictum est) etiam stando in iure naturali utraq; potestas est necessaria in republica. In solo enim iure naturali intelligi potest Deũ esse, & quòd remunerator est inquirẽtibus. hoc enim Apostolus dicit ad Roma. 1.{ Rom. 1. } & philosophis manifestum fuisse tradit, sempiternam quoque Dei uirtutem & diuinitatem. Ex quo etiam sequitur Deum esse à mortalibus colendum. ergo etiam si nulla esset ordinatio particularis à Deo, potuerunt in republica aliqui deputari ad solam administrationem cultus diuini, qui haberent prælationem & authoritatem sacrorum, & talis potestas esset spiritualis, & non ciuilis, sicut modò est de iure diuino. imò hoc nomine damnantur ab Apostolo sapientes philosophorũ, quòd cùm cognouissent Deũ, non sicut Deum glorificauerunt, sed mutauerunt gloriam inuisibilis Dei, in similitudinẽ imaginis corruptibilis hominis, & coluerunt, & seruierunt creaturæ potius, quàm creatori. Quare sicut humana institutione legimus fuisse sacerdotia, pontifices, sacrificia falsorum deorum apud gentes, eadem institutione potuerunt esse sacrificia & sacerdotia ad cultum ueri Dei, & ea fuisset uera potestas spiritualis distincta à potestate ciuili. Imò, ut statim dicemus, aliquando inter ueros Dei cultores fuit talis potestas spiritualis, solùm humana authoritate introducta. ¶ Quarta propositio, Tota* potestas ecclesiastica & spiritualis, quæ nunc residet in ecclesia, est de iure diuino positiuo mediatè uel immediatè. Probatur, & declaratur hæc conclusio. Nam, ut infrà disputatur, tota potestas ecclesiastica deriuata est ab Apostolis, sed Apostoli habuerũt potestatẽ à Christo uero Deo, & Domino. ergo tota potestas ecclesiastica est de iure diuino positiuo. Dixi autem mediatè uel immediatè, non solùm quia primò habuerunt Apostoli, & inde deriuata sit in successores: sed quia non nego quin in ecclesia sit aliqua potestas ecclesiastica solùm de iure positiuo, ut dicam non ita multo pòst: sed ea ortum habuit à potestate ecclesiastica, quæ est de iure diuino, qualis est potestas minorum ordinum, & fortasse aliqua alia, de qua statim. Et confirmatur authoritate Apostoli ad Ephes. 4.{ Ephes. 4. } Vnicuique nostrum data est gratia secundum mensuram donationis Christi, & ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, alios uerò euangelistas, alios autem pastores, & doctores ad confirmationem sanctorum in opus ministerij, in ædificatione corporis Christi. Sed omnis potestas ecclesiastica uel est aliqua illarum ab Apostolo enumeratorum, uel pendet ab illis. ergo, &c. ¶ Quinta propositio, Tota* potestas spiritualis, quæ fuit in ueteri lege, id est, post libertatem populi Israël ab Aegyptiorũ seruitute, fuit de iure diuino positiuo. Hęc cõclusio non aliter opus est ut probetur, quàm ex tenore & serie legis. Tota enim lex data est à Deo, de qua lege ad Gala. 3.{ Gala 3. Matth. 15. } Lex data est per angelos in manu Mediatoris. & Matth. 15. loquens Iudæis ait, Irritum fecistis mandatum Dei propter traditiones uestras. & loquitur de præcepto decalogi, Honora patrem tuum & matrem tuã, &c. & Stephanus Act. 7. dicit, ꝙ fuit data in dispositione angelorum. & Moyses accepit uerba uitæ ut daret populo. Et Paul. Hebræ. 1. Multifariè multísq; modis olim Deus loquẽs Patribus in prophetis, &c. & Manichæorum error fuit, quòd lex Moysi non esset lex Dei. & hoc in ipsa lege frequenter dicit, Si feceritis præceptum Domini, & mãdata Domini custodieritis, & similia. Sed in ipsa lege cõtinetur ordo & ratio totius cultus diuini per pontifices & sacerdotes & ministros, ut suprà ostensum est. ergo tota potestas illa circa diuinum cultum, quæ sola erat potestas spiritualis, fuit iure diuino positiuo introducta. Et Exod. 24. dicitur, quòd Moyses assumens uolumen fœderis legit audiẽte populo, qui dixerũt, Omnia quę locutus est Dominus faciemus. & infrà ait Moyses, Hic est sanguis fœderis quod pepegit Dominus uobiscum. Quod Paul. Heb. 9.{ Heb. 9. } apertius retulit, Hic sanguis testamenti quod mandauit ad uos deus. ¶ Sexta propositio,* Totam potestatem institutã in ueteri lege iure diuino potuit populus Israël sua authoritate instituere, etiã si à deo instituta nõ fuisset. Hæc ꝓbatur ex tertia propositione. Nã cognito deo, & maiestate diuina, uel per lumẽ naturale, uel per lumen fidei, potuit populus constituere põtifices, sacerdotes, sacrificia, & cæremonias ad cultũ diuinũ, licet fortassis nõ potuissent tot figuras & symbola futurarũ rerũ instituere, cùm nec possent futura ita distincta cognoscere, nec aptas & cõuenientes figuras ad ea portendendum & designandum instituere. Facit illud ad Heb. 9.{ Heb. 9. } Si enim sanguis aut taurorum, aut cinis uitulæ aspersus inquinatos sanctificat ad emundationem carnis, quanto magis sanguis Christi? Ex quibus uerbis constat ueterem legem non mundare nisi carnem. 
 
 QVANDO INCEPIT Potestas ecclesiastica. SVMMA. -  1 Potestas aliqua spiritualis quòd potuerit esse in statu innocentiæ. -  2 Potestas spiritualis, quòd statìm post peccatum fuerit in lege naturæ. -  3 Potestas omnis spiritualis, quæ fuit in lege naturæ, licet potuerit esse solùm authoritate humana, quòd tamen uerisimile sit uel quòd ex speciali reuelatione diuina, uel instinctu & motione diuina fuerit cõstituta authoritas aliqua, & potestas spiritualis, & aliqua sacrificia & sacramẽta, & aliæ cæremoniæ spectãtes ad cultum diuinũ, & ad salutẽ spiritualẽ animarum. -  4 Potestas spiritualis, quòd fuerit aliqua in lege scripta, probatur. -  5 Authoritas propriè, & perfectè spiritualis (quæ sunt claues regni cælorũ) quòd nunquam fuerit in lege naturæ, nec in lege scripta ante nostri redẽptoris aduẽtum, ostenditur. -  6 Sacerdotes ueteris legis, an haberent potestatem ferendi leges, & præcepta faciendi obligantia in foro animæ. -  7 Potestas spiritualis, quæ fuit in ueteri testamẽto, quòd tota expirauerit, & antiquata fuerit in lege euangelica, nec amplius perseuerauerit. Et quòd sacerdotes noui testamẽti non sint successores illorum, sed omnino sit noua potestas. -  8 Authoritas perfecta, & propriè spiritualis, quòd tota inceperit ab aduentu Christi, qui fuit primus author, & dator clauium, & potestatis spiritualis. -  9 Christus quando claues dederit apostolis, uariæ sententiæ recensentur. SVO ORDINE sequitur, ut quæramus, quando inceperit hęc potestas, utrũ ab initio mundi. Et sit prima propositio, In *statu innocentiæ potuit esse aliqua potestas spiritualis. Probatur paucis. Nõ est dubitandum quin in statu innocentiæ fuisset cultus diuinus, non solùm interior, sed exterior. Cùm enim homo cõponatur ex anima & corpore, consentaneum est, ut non solùm anima & intellectu colat̃ Deus, sed actionibus etiam corporeis, & exterioribus, & hoc in omni statu. Est autem notandum, quòd licet pro statu innocentiæ nõ fuisset aliquod dominium, & prælatia coẽrciua (in quo sensu ad maledictionem dictũ est mulieri, Sub uiri potestate eris. Genes. 3.) aut coactiua: fuisset tamen potestas directiua, & gubernatiua, sicut fuissent etiam præceptores ad docendum, & instituendum adolescentes, ita etiam præpositi ad dirigendum in agendis: aliâs fuisset rerum confusio, & inordinatio deformis, si quilibet pro arbitrio suo diuersis moribus uiueret, etiam si omnes rectè uiuerent: & eadem ratione non fuisset decora respublica, si quilibet suo ritu deum coleret, & nõ esset consensus & uniformitas in cultu diuino. Nullo modo igitur est dubitandum quin si status innocentiæ perseuerasset, fuissent constitutiones, & ordinationes, tum ad uitam ciuilem, tum maximè ad uitam spiritualem & cultũ diuinum, & fuissent etiam præpositi, qui haberent curam rerum ordinãdarum, & hæc potestas esset spiritualis, cùm esset ad finem spiritualem, nec imaginandum quòd omnino essent in otio sine aliquo exercitio, & opere exteriori. ¶ Secũda propositio,* Statim post peccatum fuit in lege naturæ potestas spiritualis. Probatur, quia ut dicit. S. Tho.{ S. Tho. } secunda secundæ: Sicut pro omni ætate, & tempore fuit necessaria fides supernaturalis, ita fuit necessaria prouidentia ad supernaturalem finem, & opus fuit ut homines actiones suas dirigerent non solùm in finem naturalẽ & politicum, sed etiam in finẽ supernaturalem, & spiritualem, & per consequens, ut esset etiam aliquis cultus Dei, qui est author, & dominus, à quo beatitudinem solùm sperare possumus. Sed sicut humana opera non possunt commodè ordinari in finem humanum, nisi in republica sint aliqui qui præsideant, & aliqui qui pareant: ita etiam non possent opera hominum conuenienter ordinari in illum finem supernaturalem, nisi ad hanc rem aliqui præficerentur, qui curam gererent deducendi homines in talem finem, & hæc est spiritualis potestas: ergo ea fuit statim à principio. Cõfirmatur, Semper fuit ecclesia, id est, cõmunitas spiritualis ordinata ad finem supernaturalẽ, sed non est perfecta respublica sine magistratu & authoritate: ergo semper fuit talis potestas. Secundò probatur, quia Abel uidetur fuisse sacerdos, cùm legatur de eo, quòd obtulerit sacrificium, & quidem deo acceptum. Gen. 4. & Heb. 11. unde Augu.{ August. } lib. 5. ad Orosiũ, Tria maximè iustitiæ præconia in Abel fuisse comprobãtur, uirginitas, sacerdotium, & martyrium, in quibus Christi figuram gessit. Tertiò probatur, quòd fuisset in lege naturæ uera potestas spiritualis, quia Melchisedec erat dei sacerdos, Gen. 14.{ Gene. 14. } quem doctores dicũt fuisse Sem filiũ Noë: unde etiam graues authores dicunt in lege naturę primogenitos fuisse sacerdotes. Quòd autem fuerit uerum sacerdotium, non solùm inde constat, quòd Abraham benedictionem ab eo accepit, sed magis ex eo ꝙ Christus dominus dictus est sacerdos, & pontifex secundùm ordinem{ Psalm. 109. Heb. 6. } Melchisedec. Psal. 109. & Heb. 6. ¶ Tertia propositio, Licet* omnis potestas spiritualis, quæ fuit in lege naturæ, potuerit esse solùm authoritate humana, tamen uerisimile est, uel ꝙ ex speciali reuelatiõe diuina, uel instinctu, & motiõe diuina fuit cõstituta aliqua authoritas, & potestas spiritualis, & aliqua sacrificia, & sacramẽta, & alie cęremonię spectãtes ad cultũ diuinũ, & ad salutẽ spiritualẽ animarum. Prima pars patet ex supradictis, quia (ut statim declarabo) ante aduentum domini nullus fuit effectus alicuius potestatis, qui reuera excederet humanam facultatem. Ergo tota potestas spiritualis potuit authoritate humana constitui: & si aliquod erat sacramẽtum ad deletionem peccati originalis, illud non indigebat authoritate diuina. Et quia reuera nullam efficaciam habebat, nisi in quantũ erat testimonium fidei: & quia nullum certum signum erat de iure diuino cõtra originale, sed quæcunque protestatio fidei satis erat saltem de iure diuino, in humano statuto, uel consuetudine: credendum est fuisse certum aliquem ritum ad purgationem peccati originalis. Secunda pars probatur, quia si fides semper fuit necessaria, & nunquam defuit in quacunque ætate (ut dictum est) maximè uidetur reuelationem factam de ratione colendi deum, quæ potissima pars est ueræ religionis, & uitæ fidelis. Et confirmatur, quia cùm dominus ita diligenter in ueteri lege rationem instituerit diuini cultus, tot sacerdotia, ministeria, solennitates, cæremonias, non est credendum cessasse omnino ante legẽ, quin cultores suos uel reuelatione, uel interiori aliquo motu instruxerit quomodo piè & religiose ipsum colerent, licet non sit dubitandum, quin fuerit multò simplicior cultus, quàm in lege scripta. ¶ Quarta propositio, In* lege scripta certũ est fuisse ali quã potestatẽ spiritualẽ. Hęc ꝓpositio nota est authoritate legis ipsius, ubi tam multa tradita sunt de sacerdotio, & ministerio spirituali. Sed quòd fuerit propriè & uerè potestas, & dignitas spiritualis, patet primùm ex authoritate illa Pauli Heb. 7.{ Heb. 7. } Translato sacerdotio, necesse est, ut legis translatio fiat. ubi Paul. ex professo contendit probare sacerdotium Christi esse prestantius sacerdotio ueteris legis. Frustra autẽ insumeret operam illam, si sacerdotiũ nõ fuisset uerũ sacerdotiũ, id est, authoritas, & potestas spiritualis. Item post institutionẽ regum perseuerauerunt sacerdotes, ut patet de Samuele 1. Reg. 10. Ergo sacerdotiũ erat potestas distincta à potestate ciuili, ergo spiritualis. Item de Caipha dicit euãgelista Iohan. 11. quòd cùm esset pontifex anni illius,{ Iohan. 11. } prophetauit. Ex quo omnino uidetur, quòd pontificatus ille esset uera dignitas, & authoritas spiritualis. ¶ Quinta propositio, His nõ obstãtibus dico, quòd authoritas* propriè & perfectè spiritualis, quæ sunt claues regni cælorũ, nunquã fuerunt in lege naturæ, nec in lege scripta ante aduentum redemptoris nostri. Probatur propositio, Regnum cœlorũ post peccatum proto parentum semper fuit clausum ante aduentum Christi. ergo ante aduentum eius non fuerunt claues, unde ipse solus dicitur habere clauem Dauid, quæ aperit, & nemo claudit. Apoc. 3.{ Apoc. 3. } Secundò probo, quia totum sacerdotium ueteris legis cum omnibus suis sacrificijs, oblationibus sacris, nõ poterat dare gratiam, quia nõ iustificabat, ut Paul. Ro. 3.{ Rom. 3. Gal. 2. } & Gal. 2. Ex operibus legis non iustificabitur omnis caro corã illo. & Gala. 2.{ Gal. 2. } Si ex lege iustitia, ergo Christus gratis mortuus est. Heb. 9.{ Heb. 9. } Sanguis hircorum, aut taurorum, & cinis uitulæ aspersus inquinatos sanctificat ad emundationem carnis. Et in alijs uarijs locis non solùm testatur, sed probat. Ergo nec illi sacerdotes habebant claues, nec erat in eis uera potestas spiritualis: unde dico, quòd nullum effectum purè spiritualẽ poterant conferre, sed omnia erãt temporalia, & materialia, signũ dũtaxat, ac figura rerũ spiritualiũ, & sacerdotes leuitici habebãt solùm claues, & curam tẽpli materialis: unde nec remittebãt peccata, nec aliquã potestatẽ purè spiritualẽ habebant, sed omnia, quæ gerebantur, erãt media ordinata ad gratiam nouæ legis: ideo illa potestas erat spiritualis, sed longè aliter quàm potestas ecclesiastica in lege euangelica. ¶ Vtrum* autem sacerdotes ueteris legis haberent potestatem ferendi leges, & præcepta faciendi obligantia in foro animæ, dubitari certè potest. Cùm enim in ueteri lege præter moralia præcepta Dominus tot iudicialia & cæremonialia præcepta tradiderit, ubi omnia circa cultum diuinum tam distinctè, & speciatim erant instituta: non erat opus præceptis, aliâs creuisset obligatio in immẽsum, ut nõ solùm grauis, sed intolerabilis esset. In lege autẽ euangelica, quam Dominus paucissimis præceptis generalibus in libertate reliquit, necesse fuit, ut apud pontifices maneret authoritas ferẽdi leges utiles, & accõmodas ad gubernationem rerum spiritualium: sed cùm non obstantibus iudicialibus præceptis ipsius legis nihilominus apud Reges maneret potestas condendarum: itidẽ uidetur dicendum de sacerdotibus ueteris legis, quòd habebant authoritatem faciendi præcepta, & leges, uel saltẽ uim coactiuam ad instituendum ministros, & leuitas, & pro tempore cogendi ad sacrificia, & oblationes, & reliqua, quæ erant legis & diuini cultus (hoc enim est habere authoritatem & esse pontificem) & præcepta eius obligarent non minus quàm præcepta Regis. Et quòd essent aliqua præcepta, uel instituta eorum, uidetur ex eo loco Matthę. 15.{ Matth. 15. } Irritum fecistis mandatũ Dei propter traditiões uestras. ubi Chrysosto. uidetur dicere, quòd erant uera mandata. Et confirmatur ex Deutero. 17.{ Deute. 17. } c. ubi de sacerdote leuitici generis dicitur, Qui autem superbi erit, nolens obedire sacerdotis imperio, qui eo tempore ministrat domino deo tuo, ex decreto iudicis morietur homo ille, & auferes malum ex Israël. Vnde uidetur, quòd tenerentur ei obedire etiam sub peccato mortali: nõ enim pœna mortis pro minore delicto inferebatur. Et quòd reuera essent præcepta humana, Matth. 23.{ Matt. 23. } Super cathedrã Moysi sederunt scribæ & pharisæi: omnia ergo quæcunque dixerint uobis, seruate, & facite, secũdũ uero opera eorum nolite facere: alligãt autẽ onera grauia, & importabilia, & imponunt in humeros hominum, digito autẽ suo nolũt attingere. Non uidetur autem loqui de præceptis legis, quæ non dicerentur importabilia, cùm essent præcepta sapientiæ diuinæ, quæ disponit omnia suauiter. Ergo erant præcepta pontificum, & sacerdotum. ita glossa dicit, licet Chrysostomus totum referat ad legem. ¶ Sexta proposi. Potestas* spiritualis, quæ fuit in ueteri testamẽto, tota expirauit, & antiquata est, nec perseuerauit in lege euangelica: nec sacerdotes noui testamẽti sunt successores illorum, sed est noua potestas omnino. Probatur. Quia potestas euangelica deriuata est tota à sacerdotio Christi. sed Christus non fuit sacerdos secũdũ ordinẽ Aarõ, sed secũdũ ordinem Melchisedec. Heb. 7.{ Hebr. 7. } unde & Paulus infrà probat esse aliam legem, quia est aliud sacerdotium. Ergo omnino illud sacerdotium perijt. Dani. 9.{ Dani. 9. } In dimidio hebdomadæ deficiet hostia, & sacrificium, & erit in templo desolatio. ¶ Septima propositio, Perfecta* authoritas & proprie spiritualis, tota incepit ab aduentu Christi, qui fuit primus author & dator clauium, & potestatis spiritualis, & qui propria authoritate poterat conferre gratiam, & peccata remittere per potestatẽ excellentiæ. Marc. 2.{ Mar. 2. } & Luc. 7. Et illam potestatem licet nõ eodem{ Luc. 7. } modo, sed determinatam, & aliquo modo alligatam sacramentis, reliquit in ecclesia sua, patet Matthęi 16. & 18.{ Matth. 16. & 18. } & Iohan. 20. & 21.{ Iohã. 20. 21. } 1. Cor. 5.{ 1. Corin. 5. } 2. Corin. 2.{ 2. Cor. 2. } Hebr. 13.{ Heb. 13. } Obedite præpositis uestris, & subiacete eis. Item Luc. 22.{ Luc. 22. } Hoc facite in meam commemorationem. ¶ Quando autem dederit claues, non omnino inter doctores fatis cõuenit. & Armachanus quidem lib. 11. c. 14. & 15. de quæstionibus Armeni.{ Armach. } dicit, quòd nõ est data potestas in aliquo loco, ex omnibus supradictis. & quidem quòd nõ, Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Quorum remiseritis peccata, &c. probat, quia Actuũ 1.{ Act. 1. } dicit Petrus ad apostolos de Iuda, Quòd cõnumeratus erat in nobis, & sortitus est sortem ministerij huius. & inducit prophetiam, Fiat cõmemoratio eius deserta, & non sit qui habitet in ea, & episcopatum eius accipiat alter. & statim orantes dixerũt, Tu domine, qui nosti corda filiorum hominum, ostende quem elegeris ex his duobus unum accipere locũ ministerij huius, de quo pręuaricatus est Iudas. Ex quo (inquit) uidetur constare, quòd Matthias non habuit nisi quod amisit Iudas. Ergo tota potestas data fuit ante resurrectionem. Item Iohan. 20.{ Iohan. 20. } dicitur, ꝙ Thomas unus de duodecim nõ erat cum aliis apostolis, quando uenit Iesus, & dixit, Quorum remiseritis. Ergo, &c. nõ habuisset potestatem. Item Mar. 6.{ Marc. 6. } dicitur, quòd ungebãt ægrotos oleo. hoc autẽ spectat ad presbyteros, ut patet Iaco. 5.{ Iaco. 5. } ante ergo resurrectionẽ fuerunt presbyteri. imò ex eodẽ habetur, quòd ante cœnam dominicam. Item probatur quòd nec Matth. 16. nec. 18.{ Matth. 16. &. 18. } fuerit data potestas. Probatur, quia potestas ordinis tota simul data est: aliâs ordo non esset unum sacramẽtum, sed plura. Sed in cœna acceperunt potestatẽ ordinis secũdũ aliorũ sentẽtiã, quo ad cõsecrationẽ corporis Christi. ergo antea nõ habebant claues, quia ista dãtur simul. Et ideo Armachanus putat, quòd tota potestas data est Mar. 3.{ Mar. 3. } quando instituit eos apostolos. Legitur enim quòd ascendens in montem, uocauit ad se quos uoluit ipse, & uenerunt ad eũ, & fecit quòd essent cũ illo, & ut mitteret eos prædicare, & dedit eis potestatem curandi infirmos, & eijciendi dæmonia. Sed ad authoritatem apostolatus spectant claues tam ordinis quàm iurisdictionis. Ergo tũc acceperunt totam potestatẽ. Et posset cõfirmari, quia Paulus non legitur accepisse aliam potestatem nisi apostolatus: quia à Christo domino nõ legitur nisi solùm ꝙ missus est ad prædicandũ, & portandum nomen domini coram gentibus. Actuum 9.{ Act. 9. } Et ipse solùm uocat se electũ apostolum: ab apostolis autẽ nihil accepit, ut ipse testatur, quòd qui uidebantur esse aliquid, ni nihil illi cõtulerũt. Gal. 2.{ Gal. 2. } Et ibidẽ, Qui operatus est Petro in apostolatũ circuncisionis, operatus est & mihi inter gẽtes. Sed Paulus habuit omnem potestatẽ: ergo quãdo facti sunt apostoli, receperũt totam potestatẽ spiritualẽ. ¶ Ad hoc dubium primò non* magni refert quando acceperint claues, aut ante passionem uel post, modo constet eos accipisse, sicut ex euangelio notum est. Secundò probabile est eos accepisse claues, & potestatem, non simul, sed per partes: itaque uidentur accepisse potestatem iurisdictionis in foro exteriori, Matt. 18.{ Matt. 18. } ordinis, quantum ad consecrationem corporis Christi, Luc. 12.{ Luc. 12. } claues uerò in foro interiori, Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Primatum autem, & plenitudinem potestatis uidetur Petrus accepisse Iohã. 21.{ Iohan. 21. } Pasce oues meas. & quod Armachanus ait, si non simul acceperunt totam potestatem, fore, ut non esset unum sacramentum ordinis, non necesse est. Quãquam enim Christus potestatem clauium non simul totam nec uno loco dedit: non ideò tamen consequitur, ut etiã pontifices possint eam authoritatem diuidere, sed totam simul tribuunt, & uno ordinis sacramento: nec fortasse possent diuisim tradere. Vel fortè satius esset dicere, quicquid ante resurrectionem à Christo de hac potestate dictum, aut factum fuerit, totum intelligi debere in futurum, id est post resurrectionem. Sicut enim Matth. 16.{ Matt. 16. } fuit tantum promissio clauium, ubi omnia in futurum sequãtur, Super hanc petram ędificabo ecclesiam meam, & tibi dabo claues regni cęlorum. ita uidetur institutio in futurum facta Matt. 18.{ Matt. 18. } & sic Apostolos nullas habuisse claues ante illa uerba, Accipite spiritum sanctum, quorũ remiseritis peccata, &c. Certè puto ante resurrectionem nõ potuisse Apostolos exercuisse iurisdictionem etiam in foro interiori, & dubito an potuissent consecrare corpus Christi: quanquam de hoc probabilius uidetur quòd potuerint: sed oppositũ non est improbabile, sed nihil certi de hoc haberi potest, nisi quòd habuerunt à Christo claues, & potestatem omnem spiritualem. 
 
 VTRVM POTESTAS SPIRItualis sit supra potestatem ciuilem. SVMMA. -  1 Potestas spiritualis, quòd sit præstantior, & eminentior potestate temporali, ostenditur. -  2 Papa, an sit orbis dominus. -  3 Potestas temporalis quòd non dependeat à summo pontifice, sicut aliæ potestates spirituales inferiores, &c. -  4 Potestas ciuilis, quòd non sit subiecta potestati temporali papæ tanquam domino temporali. -  5 Papa, quòd non habeat iudicare, saltem uia ordinaria, de causis principum, aut regnorum titulis, nec potest ad eum appellari in causis ciuilibus. -  6 Papa, quòd non habeat potestatem deponendi principem secularem, etiam ex iusta causa ratione authoritatis temporalis. -  7 Papa, quòd non habeat confirmare, nec poßit infirmare leges ciuiles. -  8 Potestas merè temporalis, quòd nulla sit in papa, uidelicet quæ ad finem ordinetur temporalem. -  9 Potestas temporalis, quòd non dependeat à spirituali omnino eo modo, quo ars, siue facultas inferior dependet à superiori. -  10 Potestas ciuilis, quòd aliquo modo subiecta sit, non potestati temporali summi pontificis, sed potestati spirituali. -  11 Ecclesiæ quòd insit aliqua potestas, & authoritas temporalis in toto orbe. -  12 Papa, quòd in ordine ad finem spiritualem habeat amplißimam potestatem temporalem supra omnes principes, & reges, & imperatorem. -  13 Potestas temporalis in summo pontifice, qualiter intelligatur. -  14 Papa, an, & quando esset audiendus rege contradicente, & quando non, in his, quæ ad aliquam legem ciuilem, aut administrationem temporalẽ attinent. -  15 Christus, an totius orbis fuerit dominus. -  16 Christus, quòd non fuerit rex hæreditaria succeßione. -  17 Christus, quòd dono dei non habuerit dominium temporale, quale est dominium principum. -  18 Christi regnum in toto orbe, quo titulo fuerit. DISSERVIMVS, quanquam non pro rei dignitate, sed tamen pro temporis & ingenij nostri angustia, de potestate spirituali in genere, & de fine ipsius, & origine siue authore: uisus sum mihi nõ abs re facturũ, si priusquam descendamus ad disputandum de subiecto ipsius potestatis, aliquid tractauero de comparatione potestatis ciuilis & spiritualis inter se. Et duas potissimùm quæstiones cõstitui disputare. Altera, An potestas ciuilis sit subiecta spirituali potestati. Altera, An econtrario ecclesiastici sint subiecti potestati ciuili. nam utraque quæstio in utranque partem assertores & defensores non paucos, nec postremi nominis habet. Est ergo quæstio, An potestas spiritualis sit superior ad potestatem temporalem, aut ciuilem. Et quia, ut in præsentia supponimus, & infrà probaturi sumus, papa est princeps summus in tota potestate ecclesiastica: quęritur, utrũ papa sit superior ad oẽs principes & potestates tẽporales. Nec reuoco in disputationem, utrum ex duabus potestatibus sit perfectior. Est enim in confesso, spiritualem* esse præstantiorem, & eminẽtiorem, & supremę dignitatis. Facultates enim sicut & artes & potentiæ æstimandæ sunt ex fine, sicut & omnia alia, quæ ad finem sunt. Finis autem potestatis spiritualis longè excellit finem temporalem potestatis, quãtum scilicet perfecta beatitudo, & ultima felicitas excellit humanam, aut terrenam felicitatem. Et ut ait Innocentius in c. solitæ. de maio, & obedienti. Spiritualia tanto temporalibus sunt digniora, quanto anima præfertur corpori. Et Hebr. 7.{ Heb. 7. } Apostolus probat dignitatem sacerdotij euangelici ex eo, quòd Melchisedec, qui erat Dei sacerdos, benedixit Abraham. Gene. 14.{ Gen. 14. } Sine cõtrouersia aũt maior est qui benedicit, quàm qui benedicitur. Abraham autem erat princeps temporalis, aut personam gerebat temporalis potestatis. Omnino igitur maior & augustior est potestas spiritualis temporali, atque adeò maiori cultu & obseruantia prosequenda. Ergo omissa hac comparatione ad aliam trãseamus, Vtrum scilicet papa sit superior potestate ciuili iurisdictione & authoritate. Et quidem sunt qui tanto studio, & fauore pontificum feruntur, ut putent Reges & alios principes temporales non esse nisi uicarios, aut legatos Romani põtificis, & ut ministros potestatis papalis, & quòd omnis potestas temporalis deriuetur à Romano pontifice. Alij econtrario ita eximunt principes à potestate ecclesiastica, ut nihil penè integrum relinquant ecclesiasticæ potestati, sed omnes causas etiam spirituales uelint deferri ad iudicium ciuile, & illic terminari. Nos inter utrosque utrã que potestatem temperantes, aliquot propositionibus quæstioni propositæ respondebimus. ¶ Prima propositio, Papa* non est orbis dominus. Probatur Matt. 20.{ Matt. 20. } & Luc. 22.{ Luc. 22. } Scitis quia principes gentium dominãtur eorum, & qui maiores sunt potestatem exercent inter eos, non ita erit inter uos. & statim, Filius hominis nõ uenit ministrari, sed ministrare, & animam suam dare redemptionem pro multis. In quo loco uidetur Dominus uetuisse, ne etiam priuati uellent dominari, tantum abest, ut eis principatum tradiderit. Quem locum Bernardus{ Bernardus } inducit de considera. ad Eugenium libro 2. dicens, Nam quid tibi aliud dimisit S. Apostolus? Quod autẽ, inquit, habeo, hoc tibi do. Quid illud? unum scio, non est aurum, nec argentum. Esto ut alia quacunque ratione hoc tibi uendices, sed nõ apostolico iure: nec enim ille tibi dare quod nõ habuit, potuit: quod habuit dedit, solicitudinem (ut dixit) super ecclesias. nunquid dominationem mundi? Ipsum audi. Nec dominãtes, inquit, in clero, sed forma facti gregis. & ne forte putes sola humilitate dictum, non etiam in ueritate, uox Domini in euangelio est, Principes gentium dominantur, &c. Planè Apostolis interdicitur dominatus. Quomodo tu & tibi usurpare audes aut dominãs apostolatum, aut Apostolis dominatum. planè ab alterutro prohiberis: si utrunque simul habere uoles, perdes utrunque, alio qui non te exceptum illorum numero putes, Ipsi regnauerunt, & non ex me, principes extiterunt, & non cognoui. forma apostolica hęc est, Dominatio interdicitur, indicitur ministratio. Et infrà, Exi in agrum, ager mundus est, exi non tanquam dominus, sed tanquam uillicus. Item papa fatetur se recepisse dominium aliquarum terrarum ab Imperatore. 12. q. 1. c. futurum. Itẽ patet 96. dis. c. cùm aduenerunt. Ventum est ultrà, sibi nec Imperator iura pontificatus arripiat, nec Pontifex nomen Imperatoris sibi usurpet. Pręterea, Papa non habet dominium in terris infidelium, quia non habet potestatem nisi intra ecclesiã: de his enim quę foris sunt, nihil ad eũ, secundum Apostolum 1. ad Corin. 5.{ 1. Cor. 5. } & infideles sunt uerè domini, cùm Apostolus Roma. 13.{ Rom. 13. } præcipiat eis pendi tributum etiam à fidelibus, & dicit eos habere potestatem à Deo, & obediendum legibus eorum, & tamẽ illi non habent dominium à papa: quia certè ipse nollet eos habere, & dat operam ad euertendum imperium paganorum. ergo non est dominus orbis. Ex quo patet error multorum iurisconsultorum, ut Archiepi. Panormita. Angeli. & Ancho. Syluest. & multorum aliorum, qui putant, quòd papa est dominus orbis propriè dominio tẽporali, & quòd habet authoritatem & iurisdictionem temporalem in toto orbe supra omnes principes. Hoc ego nõ dubito esse manifestè falsum, cùm tamen ipsi dicant esse manifestè uerum. ego puto esse merum commẽtum in adulationem & assentationem pontificum, unde & cordatiores iurisconsulti oppositum tenẽt, ut Iohan. An. & Hugo, nec S. Tho. qui fuit studiosissimus authoritati pontificiæ, hoc dominium unquam tribuit summo pontifici. Patet etiam secundò, esse non solùm falsum, sed ludibrio dignũ, quòd ijdem dicũt in donatione facta Syluestro, si qua fuit: uel in posteriori à Philippo Augusto, nõ fuisse factam donationem, sed restitutionẽ: imò econtrario Syluestrum donasse Constantino imperium orientale propter bonum pacis. Et similiter quòd papa non utitur administratione tẽporali in toto orbe Christiano: hoc, inquiunt, non esse propter defectum authoritatis, sed propter nutriendum in filijs uinculum unitatis & pacis. Certè hoc nullum habet fundamentum in scripturis, nec usquã legimus hanc potestatem datam Apostolis à Christo, nec ipsos ea usos, nec docuisse se habere aliquod tale dominiũ: imò nec ipse papa unquã agnouit hãc potestatẽ, imò oppositũ testatur in multis locis, ex quibꝰ aliqua adducta sunt: & apertè doctissimus Innocentius in c. per uenerabilem. qui filij sint legitimi. dicit se nõ habere potestatem in temporalibus supra regem Franciæ. ¶ Secunda propositio, Potestas* temporalis non dependet à summo Pontifice sicut aliæ potestates spirituales inferiores, puta sicut episcopatus, aut curatus, aut aliæ potestates spirituales: Probatur ista ex prima, Quia episcopis & inferioribus potestatibus ipse dat potestatem & authoritatem certo modo, ut infrà disputabitur: sed Regibus, & principibus nullã dat potestatẽ, quia nemo dat quod non habet: ipse autem nõ est dominus, ut probatum est. Ergo nec potest dare dominium, & per consequens nec facere Reges, nec principes temporales, dico per potestatem temporalem. Hoc etiam probatum est in pręcedentibus per confessionem ipsorum summorum pontificum. Et probatur etiam ratione, Quia potestas temporalis erat ante claues ecclesiæ: erãt enim principes ueri & domini temporales ante aduẽtum Christi, nec Christus uenit tollere aliena, &c. nec ecclesia indiget hoc dominio, &c. Ista propositio nõ omnino est eadem cum prima: quia fieri posset, ut ad papam spectaret cõstituere Reges, licet non esset ipse dominus, sicut dat dominium, & titulum ad præbendam, & bona temporalia, quorum nõ est dominus propriè: & sicut Imperator facit, & instituit duces, quãuis non sit propriè dominus illius ditionis, quia non posset sibi reseruare. Sed dico quòd nec hoc modo papa est supra Reges, & principes, quòd institutio eorum, uel fuerit, uel posset esse à summo pontifice, nec dubito plus de ista, quàm de prima, licet etiam assertores alterius partis communiter dicant, quòd papa instituit omnem potestatem temporalem tanquam delegatam, & subordinatam sibi: & ꝙ ipse cõstituit Constantinum Imperatorem: sed totum hoc est fictitium, & sine quacunque probabilitate, nec innititur uel ratione, uel testimonijs uel scripturæ, uel saltem alicuius ex patribus, uel uerè theologis. Sed glossatores iuris hoc dominium dederunt papæ, cùm ipsi essent pauperes rebus, & doctrina. Item dominia priuata non dependent à papa: ergo nec publica. ¶ Tertia propositio, Potestas* ciuilis non est subiecta potestati temporali papæ. nõ dico autem, quòd non sit subiecta papæ: quia certum est omnes potestates esse subiectas papę ratiõe potestatis spiritualis, quia omnes sunt oues, & ipse est pastor. Sed dico non esse subiectam ei tanquam domino temporali. Hæc propositio differt à prima & secunda. Quia dato quòd non esset dominus orbis, nec haberet instituere dominos: posset esse superior, sicut Imperator est superior aliquibus Regibus, & tamẽ nec est dominus regnorũ, nec instituere habet reges in illis prouincijs: uel sicut Rex Frãcorũ proximis tẽporibꝰ erat superior ad comitẽ Flãdrię, & tamẽ nec erat propriè dominus, nec instituebat comitẽ: imò Rex est supra omnes priuatas personas regni, & tamen non facit eos dominos rerũ suarum. Dico ergo, ꝙ nec hoc modo principes, aut reges subijciuntur papæ. Ista non indiget probatione, patet enim ex præcedentibus. Sed potest confirmari, Quia respub. temporalis est respublica perfecta, & integra. ergo non est subiecta alicui extra se, aliâs non esset integra. ergo potest sibi constituere principẽ nullo modo subiectum. Item tempore quo fuerunt Reges, & sacerdotes in populo Israël, non legimus, quòd sacerdotes haberent temporale dominium. Vnde ergo cùm in Scriptura nihil habeatur de hac potestate, ortum habuit hæc potestas? Validissima probatio omnium istorum est, Quia non probatur aliquo modo hæc temporalis potestas in summo Pontifice. ergo non habet illam. Item quare episcopus non haberet illam potestatem temporalem in suo episcopatu? Ex his propositionibus sequitur corollarium manifestè, quòd* papa nõ habet iudicare saltem uia ordinaria de causis principum, aut iuribus ditionum, & regnorum titulis, nec potest ad eum appellari in causis ciuilibus. Hæc patet ex dictis, quia si non est nec dominus, nec superior, non est quare ad eum appelletur: & dico papam non habere hanc potestatẽ non solùm quãtum ad usum, & executionem, sed nec quantũ ad authoritatẽ. Qui enim sunt defensores temporalis potestatis in papa, fatentur quidem papam non habere usum & executionem ordinariam huius potestatis: sed hoc non defectu authoritatis, sed quia ipse dedit, & transtulit potestatem & usum eius in principes. Ego uero dico ipsum nec habere usum nec potestatem, & ideo nec ad ipsum spectare iudicium causarum temporalium, nec in prima instantia, nec in gradu appellationis. Dico uerò ordinarie: non enim nego, quin in casu possit haberi recursus ad papam, & quòd ipse possit rescindere iudicium ciuile. Sed hoc nõ ratione potestatis temporalis, sed ratione spiritualis præcisè, ut statim dicturus sum. Hanc conclusionem confitetur Alexander papa tertius in c. causam. extra. Nos attẽdentes, quòd ad regem pertinet, non ad ecclesiam de posessionibus iudicare, ne uideamur iuri Anglorũ detrahere, qui ipsarum iudicium ad se asserũt pertinere, fraternitati uestrę mãdamus, Regi possessionũ iudiciũ relinquẽtes, &c. Et Bernardus ad Eugenium, In criminibus, non in possessionibus potestas uestra: propter illa siquidem has accepistis claues regni cælorum. & infrà, Habent hæc infima terrena iudices suos, & principes terræ. Idem Innocentius tertius in c. nouit. de iudicijs. Non enim intendimus iudicare de feudis, cuius scilicet ad ipsum regem spectat iudicium. Sequitur secundò, quòd* ipse non habet potestatem deponendi principem secularem, etiam ex iusta causa, eo modo quo potest deponere episcopum. Hoc semper intelligo, ratione authoritatis temporalis: quia per potestatem spiritualem, & in casu, secus est, ut postea dicã. Hoc corollarium patet ex dictis. Sequitur tertiò, quòd* nec habet confirmare, nec potest infirmare leges ciuiles. Patet ex dictis, quia si potestas ciuilis nõ depẽdet ab eo, ergo nec actus potestatis ciuilis. ¶ Quarta propositio, In* papa nulla est potestas merè temporalis. Declaro hãc Potestas ciuilis, & tẽporalis est, quæ habet finem temporalem: spiritualis est, quæ habet finem spiritualem. Dico quòd in papa nulla est potestas, quæ ordinetur ad finem temporalem, quæ est merè temporalis potestas. Ita tenet Caieta. in apolo. c. 6. ad octauum argumẽtum Almani. Probatur, Quia ut suprà dictũ est, potestas spiritualis distinguitur à temporali ex fine, quia potestas spiritualis tendit ad finem spiritualem. sed summus pontifex non est nisi persona, uel sacerdos, in quo est summa potestas ecclesiastica: ergo nõ habet potestatem, quæ habet finem temporalem. Et confirmatur, Sine aliqua potestate purè temporali esset summus pontifex, quia haberet summam potestatẽ ecclesiasticam: ergo non est ponenda in eo aliqua potestas temporalis. Confirmatur secundò, Necessitas & ratio rerum sumenda est ex fine, sed nullus finis est ponendi hanc potestatẽ, ergo. Et quamuis inter defensores alterius sententiæ sint aliqui de numero Thomistarũ, tamẽ puto S. Thomã esse huius sententiæ, tum quia, ut dictum est, cùm fuerit studiosus impẽdiò pontificum, nun quã tamen huiusmodi potestatem tribuit papæ, tum maximè, quia ut infrà alio loco dicturus sum secũdum S. Tho. ecclesiastici sunt exẽpti à tributis priuilegio principũ seculariũ. Quòd si papa est Dominus tẽporalis, ut isti autumant, et Reges habent imperiũ ab ipso, non erat opus priuilegio principum ad exemptionẽ ecclesiasticorũ. ¶ Quinta propositio, Temporalis* potestas nõ depẽdet à spirituali omnino, eo modo quo ars, siue facultas inferior depẽdet, à superiori, ut frænorũ ars inseruit equestri, fabrilis nauticæ, armorum militari. Hãc posuit propter docto. qui hanc comparationem ponunt inter istas duas potestates. Probatur, Potestas ciuilis non est præcisè propter spiritualem, sed ars inferior est pręcisè propter superiorem. ergo comparatio non est omnino similis. Antecedens pro utraque parte patet. Nam si nõ esset militaris, nõ esset armorũ ars, nec fręnorũ, nisi esset equestris. Sunt enim oẽs huiusmodi organicæ, id est, instrumentales: cessante autẽ fine, nullus est instrumenti usus, imò nullum esset instrumentum. Non sic autem est de potestate ciuili in ordine ad spiritualem. Dato enim quòd non esset aliqua potestas spiritualis, nec aliqua beatitudo supernaturalis, esset aliquis ordo in tẽporali repub. & esset aliqua potestas sicut est in rebus naturalibus, etiam irrationalibus, inter quas aliqua agunt, alia patiuntur propter bonum duntaxat uniuersi. ergo magna est differentia. Non est ergo sic intelligendum, quòd una dependet ab alia, ꝙ sit præcisè propter illam uel tanquã instrumentũ eius, uel tanquam pars illius: sicut potestas prætoris, est pars regiæ potestatis, sed est integra & perfecta potestas in se, & ꝓpter propriũ finẽ immediatè: sed nihilominus est aliquo modo, ut suprà dictũ est, ordinata ad potestatem spiritualem. Et confirmatur, Quia ex sententia meliorũ philosophorum, uir fortis deberet ponere uitam pro repub. etiam si non esset aliqua felicitas post hanc uitam. Ergo adhuc maneret respublica secluso fine spiritualis potestatis, & per consequens maneret aliquis ordo principatus, & subditorum, sine quo nõ esset propria respublica. ¶ Sexta propositio, His non obstantibus, potestas* ciuilis aliquo modo subiecta est, non potestati temporali summi Pontificis, sed potestati spirituali. Probatur, Quia si finis alicuius facultatis dependet à fine alterius facultatis: ergo etiam facultas dependet à facultate. 1. Ethico. Hanc comparationem ponit S. Tho. secunda secundæ. q. 40. arti. 3. ad tertium. Sed finis temporalis potestatis dependet à fine spiritualis aliquo modo: ergo etiam potestas ciuilis à spirituali. Assumptum probatur, Quia specialitas humana est imperfecta, & ordinatur in beatitudinem supernaturalem tanquam in perfectam, sicut ars armorum fabricandorum ordinatur in militarem & imperatoriã, & fabricandi nauẽ nauticæ, & fabricãdi uomeres agri culturæ, & sic de alijs. Itaque nõ oportet imaginari, ꝙ potestas ciuilis, & spiritualis sint sicut sunt duæ respublicæ disparatæ & differentes, ut Gallorũ, & Anglorum. Et cõfirmatur hoc & declaratur, Si enim administratio ciuilis esset in detrimẽtũ administrationis spiritualis, etiã si ad finẽ propriũ ciuilis potestatis esset cõmoda administratio: tamen teneretur Rex, aut princeps mutare huiusmodi administrationẽ (ut statim ꝓbaturus sum). Ergo ciuilis potestas est subiecta aliquo modo potestati spirituali. Sed cõtrà, Quia etiã si administratio spiritualis noceret reipub. teneretur Põtifex mutare. Respõsio, Nõ est uerum, si esset necessarium, uel ualde utile, & tamen etiam si perirent bona temporalia, deberẽt poni pro spiritualibus in necessitate, uel magna utilitate. Nec ualet dicere, quòd licet hoc sit uerum, tamen hoc non est, nec ratione subiectionis, aut dependentiæ, sed quia finis spiritualis potestatis est perfectior, quàm ciuilis, & ideo ex ordine charitatis debet opponi bonum spirituale bono tẽporali. hoc, inquam, non ualet. Nam si potestas temporalis, non aliquo modo subijceretur spirituali, & ordinaretur ad illam, dato quòd bonũ spirituale esset maius, non inde nasceretur obligatio ad conseruandum bonum spirituale cum detrimẽto boni temporalis. Probatur, Nam gubernator unius reipub. non tenetur, imò non debet cõseruare bonum alterius reipub. quantumcunque maiori cum detrimento suæ reipublicæ. Imò nec homo priuatus tenetur adire detrimentum bonorum suorum pro conseruatione alienæ reip. Si ergo respublica ciuilis & spiritualis essent omnino indepẽdẽtes, sicut duę respu. temporales, uel sicut duæ artes impertinentes, nõ teneretur princeps tẽporalis subuenire spiritualibus cum detrimento temporalis reipub. Nec valet dicere, quòd Rex tenetur subuenire rebus spiritualibus, quia est respectu subditorum suorum: & si subditi facerent iacturã in bonis spiritualibus, iam opus esset subuenire cum quocunque detrimento bonorum, uel gubernationis tẽporalis, aliâs noceret illis: sed hoc est propter subiectionem, hoc, inquam, non ualet, quia nõ solùm respectu subditorum suorum. Sed si ex administratione reipublicæ ciuilis in Hispania fieret magna iactura bonorum spiritualium in Africa, teneretur princeps corrigere huiusmodi administrationẽ. Ergo hoc est propter depẽdentiam, & ordinationem. Et confirmatur hoc, Quia tota ecclesia est unũ corpus, nec ex republica ciuili & spirituali fiunt duo corpora: sed unum tantùm, ut certum est ex apostolo Paulo, ut suprà inductum est. quia Christus est caput totius ecclesiæ, & esset monstruosum, uel unum corpus esse sine capite, uel unum caput habere duo corpora, sed in uno corpore omnia sunt inuicẽ cõnexa, & subordinata, & partes ignobiliores sunt propter nobiliores. Ergo etiã in republica Christiana oĩa sunt subordinata, & cõnexa, & officia, & fines, & potestates: & nullo modo est dicẽdũ, quòd spiritualia sunt ꝓpter tẽporalia. Ergo ecõtrario tẽporalia sunt propter spiritualia, & dependent ab illis. Item probatur, Quia non uidetur esse minoris dignitatis sacerdos nouæ legis, quàm ueteris legis, qui poterat etiam causas temporales in casu terminare, ut suprà probatum est Deu. 17. ¶ Septima propositio, In ecclesia* est aliqua potestas, & authoritas temporalis in toto orbe. Ista patet primò ex. c. oẽs. dist. 22. in quo Nicolaus papa inquit, Christus beato Petro uitæ æternæ clauigero, terreni simul, & cælestis imperij iura commisit. ubi gl. Argumentum, inquit, quòd papa habet utrunque gladium, spiritualem scilicet & temporalem. Item allegat 66. d. c. tibi duo, & c. nos sanctorum & c. iuratos. Item est expressa determinatio beati Bernardi ad Eugen. ubi tamen nihil omnino tribuit assentationi & gratiæ Pontificis, sed potiùs quãtum licet, reprimit ambitionem illius sedis. Et probatur ratione, Necessariũ fuit ad commodam administrationem ecclesię & ad finem spiritualem ecclesiæ, ut in ecclesia esset potestas temporalis. Ergo est ponẽda talis potestas. Antecedens probatur, & declarabitur in octaua propositione, quæ talis est. ¶ Octaua propositio, In* ordine ad finem spiritualem papa habet amplissimam potestatem temporalem supra omnes Principes & Reges & Imperatorem. Et primò, quòd in ecclesia sit potestas temporalis in ordine ad finem spiritualium, probatur: quia temporalia, ut suprà dictum est, aliquo modo sunt necessaria & ordinata ad finem spiritualem. Ergo Christus non satis prouidisset, & cauisset rebus spiritualibus, si non reliquisset aliquam potestatem, ad quam spectaret quando opus esset ordinare, & uti temporalibus conuenienter ad finem spiritualem: sed hoc nõ spectat ad officiũ principum secularium, qui ignorãt proportionem rerum temporalium ad spiritualia, nec habent curam rerum spiritualium: ergo ista cura utendi tẽporalibus ad spiritualia, est potestatis ecclesiasticæ: ergo si necessarium sit ad conseruationem, aut administrationem rerum spiritualium aliquando uti materiali gladio, & authoritate temporali, papa hoc poterit. Dico uerò, quòd habet amplissimã potestatẽ: quia quantùm, & quando necesse est ad finem spiritualem, potest non solùm omnia, quæ principes seculares possunt, sed & facere nouos principes, & tollere alios, & imperia diuidere, & pleraque alia. Sed ut hæc magis exponantur, dubitatur, Vtrum* hæc potestas temporalis in summo pontifice intelligatur solùm mediãte potestate, & gladio spirituali, an immediatè exercere potestatis temporalis actum: exempli gratia, si pro defensione fidei necesse est ut Hispani proficiscantur ad bellum aduersus Saracenos, utrum papa solùm possit censuris, & præceptis cogere Regẽ ut proficiscatur ad bellũ: an ipse indicere bellũ ꝓpria authoritate, & uocare Hispanos in bellum, & ꝙ teneãtur eũ sequi sicut Regẽ. Vel, ut sit exẽplũ familiarius, Imperator fecit legẽ, ut possessor etiam malę fidei præscriberet, & suppono, quòd lex nõ est de se ita iniqua, quin haberet uim legis, nisi esset reuocata: nihilominus quia est occasio iniuriarum, & rapinarum, & plus mali affert, quàm boni, expedit ut tollatur & antiquetur. Dubitatur an papa possit sua authoritate immediata reuocare, & contrariam ferre, an solùm possit præcipere Imperatori, & cogere ut reuocet, & tollat. Respondeo primò, quòd papa nõ potest immediatè reuocare eam legem, quia hoc spectat ad potestatem ciuilem: & papa non debet, nec potest usurpare potestatem ciuilem nisi necessitate, aliâs faceret iniuriam principibus, si occuparet officium eorum. Probatur, Quia si solùm per hoc quòd sit conueniens ad finem spiritualem aliquis actus potestatis ciuilis, posset papa, illam exercere, cùm tota administratio temporalis sit necessaria ad finem spiritualem, posset papa semper exercere totam potestatẽ ciuilem, & sic cessaret officium principum. Non ergo sufficit, ut aliquid sit necessarium ad finem spiritualem ad hoc, quòd spectet ad papam, sed oportet, ut illud sit in casu necessitatis. id est ubi cessat potestas ciuilis , & nõ ubi facere potest officium suum. Dico ergo quòd papa primò debet uti potestate spirituali, iubendo scilicet illud reuocari, ꝙ si nolit princeps secularis, tunc potest ipse, & debet propria authoritate reuocare, & erit reuocata. Et eodem modo dico, si populus Christianus eligeret principem infidelem, de quo meritò timeret, quòd populum auerteret à fide, ille nihilominus manendo in iure diuino solùm, esset uerus princeps, nihilominus papa deberet admonere populum, imò præcipere, ut tolleret illum: quòd si nollet, aut non posset, tunc papa sua authoritate posset eum tollere, & qui prius erat uerus princeps, authoritate papæ perderet principatum. Et similiter dico in alijs negotijs temporalibus, quòd papa nõ potest præuenire potestatem temporalem, & quantumcunque potestas temporalis sit negligens in administratione reipublicę si hoc nõ uergit in detrimẽtum rerum spiritualium, Põtifex nihil potest: sed si hoc uergit in iacturam grauem spiritualium, potest adhibere remedium eo modo, quo dictum est. Et similiter si principes inter se belligerant de aliqua prouincia cum manifesto detrimento, & malo religionis, non solùm potest interdicere eis bellum, sed si aliter conuenire nõ possunt, potest iudicare inter illos per authoritatem propriam, & dare ius uni eorum, & auferre alteri. Ratio omnium istorum est, quia respublica spiritualis debet esse perfecta sicut & temporalis, & per consequens sibi sufficiens. sed respublica temporalis hoc iuris habet, ut si aliter nõ potest seruare se indemnem, & incolumem, posset exercere iurisdictionem & authoritatẽ in aliena prouincia. Si enim aliter Hispani nõ possunt se defendere ab iniurijs Gallorum, possent occupare ciuitates eorum, & constituere eis nouos principes, & dominos, & punire nocentes, &c. propria authoritate facere, ac si essent uerè domini, ut omnes doctores habent fateri. Ergo similiter si potestas spiritualis non potest seruare indemnẽ suam rempublicam, poterit cũ authoritate omnia facere necessaria, ad illum finem: aliâs potestas esset manca, & non sufficienter instructa ad suũ finem. Dubitatur secundò, Si* enim papa non habet potestatem tẽporalem ordinariam, sed duntaxat in casu necessitatis, si papa diceret aliquam legem ciuilem, aut aliquam administrationem temporalem non esse conuenientem, & non expedire gubernationi reipublicæ, & iuberet eam tolli, Rex autem diceret contrarium, cuius sententiæ standum esset? Respondeo, si papa diceret talem administrationem non expedire gubernationi tẽporali reipublicæ, papa non esset audiendus: quia hoc iudicium non spectat ad eum, sed ad principem: & dato, quòd uerum esset, nihil ad authoritatẽ papæ. Eo enim ipso quòd hoc non sit contrarium saluti animarum, & religioni, cessat officium papæ. Sed si papa dicat talem administrationem cedere in detrimẽtum salutis spiritualis, ut quòd talis lex seruari nõ posset sine peccato mortali, aut esse contra ius diuinum, aut esse fomentum peccatorum, standum esset iudicio Pontificis, quia Rex non habet iudicare de rebus spiritualibus, ut suprà dictum est. Et hoc intelligitur, nisi apertè erraret, uel faceret in fraudẽ. Habet enim Pontifex rationem habere tẽporalis administrationis, nec quicquid primo aspectu uidetur conducere ad promouendum religionem, statim decernere sine respectu rerum temporalium: non enim tenentur nec principes nec populi ad optimam rationem uitæ Christianæ, nec ad hoc possunt cogi, sed solùm ad conseruandum legem Christianam intra certos limites, & terminos. Et confirmatur hoc, quia cùm sint in una ecclesia relictæ à Christo duæ potestates distinctæ ad conseruationem & incrementum bonorũ, tam temporalium, quàm spiritualium, & possint non rarò oriri dubia & controuersiæ inter utrãque potestatem, non uideretur perfectè prouisum ecclesiæ, nisi esset aliquod iudicium, ubi terminarentur huiusmodi dubia: aliâs omne regnum diuisum desolaretur Matthę. 12.{ Matt. 12. } Luc. 11.{ Luc. 11. } Et nõ est rationale dicere, quòd hoc spectet ad principes seculares, qui nõ possunt rectè iudicare de spiritualibus. Ergo uidetur quòd potiùs hoc spectet ad principes ecclesiasticos. Et præterea quãtumcunque interueniat detrimentum in administratione temporalium, si ali quid est necessarium ad uitam spiritualem subditorum, postponi debent tẽporalia. Et ideo cùm cognitio rerum spiritualium spectet ad prælatos ecclesiasticos, etiam iudicium de comparatione temporalium ad spiritualia oportet ut ad eos spectet. Ad hunc sensum suprà positum uidetur ponere authoritatem in temporalibus in summo Pontifice Petrus de Palud. licet eam extendat benignius quàm opus est. Et uide illum in trac. De potest ecclesiæ. Bonifacius octauus in extrauaganti, unam sanctam. In hac quidem scilicet Romani pontificis potestate, duos esse gladios, spiritualem scilicet & temporalem, euangelicis dictis instruimur. Nam dicẽtibus Apostolis, Ecce duo gladij: hic, &c. & consequenter dicit, Non est potestas nisi à Deo: quæ autem à Deo sunt, ordinata sunt, nõ autem ordinata essent, nisi gladius esset sub gladio, & tanquam inferior reduceretur per alium in suprema. Et idẽ determinat Innocentius tertius in c. per uenerabilem. qui fil. sint. legiti. Sed contra aliqua ex prædictis possunt fieri argumenta, quibus moti sunt aliqui ex authoribus ad sentiẽdum contrariũ aliquarũ propositionum assertarũ. An Christus fuerit dominus totius orbis. Arguitur ergo primò, maximè contra tres primas propositiones, Christus* redemptor noster fuit dominus orbis, etiam secundum humanitatem: sed papa est uicarius Christi: ergo papa est simpliciter uerus dominus orbis, & sic habet omnimodam potestatem supra omnes principes, & supra omnem potestatem tẽporalem. Antecedens patet, quia ipse est Rex regum, & dominus dominantium, Apoc. 18.{ Apoc. 18. } & ipse de se dicit, Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra Matth. 28.{ Matt. 28 } Et de ipso habetur in prophetis, quòd ipse dominabitur Gentium. Psal. 21.{ Psal. 21. } Et regnum ipsius omnibus dominabitur. Psal. 102. & 46.{ Psal. 102. & 46. } quòd regnabit super Gentes. Minor autem probatur, tũ quia absolutè dictum est Petro, Pasce oues meas, Iohan.{ Iohan. ultimo. } ultimo. sine limitatione ergo uidetur, quòd habet authoritatem pascendi sicut Christus scilicet in spiritualibus, & temporalibus. Item quia Apostolis dictum est, Sicut misit me Pater, & ego mitto uos. Iohan. 20.{ Iohan. 20. } sed ipse missus est cum utraque potestate: ergo etiam in ecclesia manet utraque potestas. Item, Quia uidetur, ꝙ se regem fecerit, quia de hoc accusatus fuit, nec ipse uidetur negasse. Luc. 23.{ Luc. 23. } & Iohan. 19.{ Iohan. 19. } & Math. 27.{ Matth. 27. } Ad hoc argumentum primùm dico, quòd non statim ualet, quia Christus habuit potestatem temporalem, uel fuit orbis dominus: ergo hanc potestatẽ reliquit in ecclesia, sicut doctores cõfitentur, ꝙ in Christo fuit potestas excellentiæ, quam tamen nõ reliquit in ecclesia. Nec enim est in ecclesia potestas instituendi noua sacramenta, nec destituendi iam condita, nec remittendi peccata sine sacramẽto, quæ potestas fuit in Christo, Et sic esto, quòd concedatur, quòd Christus habuerit dominium totius orbis, expediebat quidem, quòd ipse haberet, tum propter authoritatẽ personæ, tum quia erat renouaturus orbem, & ipse non poterat abuti potestate: non autem expediebat, ut eam potestatem relinqueret in ecclelesia, quia possent pontifices malè uti ad perniciem ecclesiæ: sicut etiam doctores alterius sententiæ fatentur non expedire, ut papa exerceat illam potestatẽ. Quid autem opus erat ista potestate mathematica, quam nusquã esset ecclesia in usu habitura? Secũdò, quia alio loco prolixiùs hũc locũ de tẽporali potestate Christi tractaui, in præsentia dico, quòd* Christus non fuit rex hæreditaria successione. Patet, quia de hoc regno nihil habemus in Euangelio, & frustra fingimus: & uidetur quòd fœmina nõ posset uenire ad regnum, & sic nec Christus. Tertiò dico, ꝙ* nec puto eũ etiam dono Dei habuisse dominium temporale, quale est dominium principum: sed regnum ipsius fuit alterius rationis. Et utrũque horum probatur: quia ubicunque fit mentio de regno Messiæ in Scriptura, semper ostenditur esse alterius generis, & ad alium finem quàm regna temporalia. Hoc patet in Psal. 2.{ Psal. 2. } Ego autẽ cõstitutus sum Rex ab eo super Sion mõtem sanctũ eius, prędicãs præceptũ eius. Quem locum ipse dignatus est exponere in Euangelio Iohan. 18.{ Iohan. 18. } Regnum meum non est de hoc mundo. Ego ad hoc ueni in mundum, ut testimonium perhibeam ueritati. Quod idẽ est, ac dicere, prædicans præceptum eius in quo loco profectò in sensu literali uidetur omnino exclusisse omnẽ opinionem de regno temporali. Cùm enim Pilatus interrogasset, Tu es rex iudeorum, Respõdit Dominus, An temet ipso hoc dicis, an alii tibi dixerũt de me? Quæ uerba id apertè ostendunt. Nam Pilatus legis ignarus, & religionis, non poterat intelligere aliud regnum, nisi temporale, quale principes seculi habent: at que adeò si hoc à se diceret, an Christus scilicet esset rex non poterat intelligere, nisi de regno temporali, & oportuisset aliter respõdisse, quàm respondit. Si autem hoc dicebat ex criminatione Iudęorum, qui dicebant eum se regem facere, aliter erat respondendum. Et sic postquã Pilatus dixit, Gens tua, & pontifices tui tradiderunt te mihi, Dominus uoluit eum admonere, ne deciperetur calumniis iudęorum, sed intelligeret, quòd regnum, cuius Iudæos malè habebat Christum se regem facere, nõ esse tale regnũ, quale Pilatus potuerat intellexisse, sed esse regnum Messiæ, quod non erat regnum de hoc mundo, id est, non eiusdem rationis, nec ad eum finem, ad quem alia regna ordinantur, sed ad prædicationem ueritatis: quasi dicat, Noli falli, regnum meum, de cuius affectatione me Iudæi accusant, non est tale regnum, qualia uestra regna. Itaque non negat crimen obiectum, si sanè, & uerè intelligatur, Neque Iudæi unquam eum accusauerunt de alio regno, nisi de regno Messiæ. sic enim dicebant Luc. 23.{ Luc. 23 } Hunc inuenimus subuertentem gentem nostram, prohibentem tributa dari Cæsari, & dicẽtem se Christum regem esse. Verum est autem, quòd Iudæi putabant regnum Messiæ esse regnum temporale, cuius sentẽtiæ etiam uidẽtur esse isti, qui ei tribuunt hæreditario iure regnum Iudæorum, quod tamen Christus aperte negauit. Regnum* ergo. Christi in toto orbe nec fuit ex aliquo principio humano, puta iure paterno, aut electione, aut alio simili titulo, nec ad aliquem finem tẽporalem, sed fuit titulo redemptionis, sicut Apostolus dixit,{ Philip. 3. } Factus est obediens usque ad mortem, propter quod & Deus exaltauit illum, & donauit illi nomen, quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne genuflectatur, cælestium, terrestriũ, & infernorũ. Philipen. secundo. Atque etiam ad finem redemptionis, qui est finis spiritualis, ad quẽ finẽ habuit plenissimã potestatẽ, etiã in tẽporalibus, & potuit mutare omnia regna mundi, & nouos principes instituere & alios redigere in ordinẽ, & priuatas facere, & omnia facere, quæ ad finem redemptionis, propter quem in orbem uenerat, opus essent: quam etiã potestatem in casu non negamus ecelesiæ. Profectò si omnes Christiani uellent principes paganos eligere, papa posset obstare, & Christianos principes pręficere. Facit etiam illud, Non enim misit Deus filium suum in mundum, ut iudicet mundum, sed ut saluetur mundus per ipsum. Iohan. 3.{ Iohan. 3. } & alibi. Quis me constituit iudicem inter uos? Luc. 12.{ Luc. 12. } Et ratione probari potest, quia non est usus ea potestate, & frustra est potentia, quæ nõ reducitur ad actum. Sed dicunt propter dignitatem, & perfectionem. magna uerò dignitas, quã affectaret Dominus, earum rerum scilicet quas omnes Paulus tãquã stercora arbitratus est, Philipen. 3.{ Philip. 3. } Certè Christus uerbo docuit contemnere, non solùm usum, sed proprietatem rerũ temporalium, nedum exemplo sibi uendicasset. itẽ faciũt argumentũ ex illo. Luc. 22.{ Luc. 22. } Ecce duo gladij hîc. De quo uide Caietan. in ientaculo. * Bonifacius in extrauaganti intelligit. de gladio spirituali, & temporali. & Bernardus ad Eugenium. Tertiò Arguitur, Zacharias pontifex deposuit à Regno regem Francorum Christianum, & præfecit in regno Pipinũ, Caroli magni patrem, ut testatur Gelasius. 15. qō. 6. c. alius. Stephanus papa trãstulit imperium à Gręcis ad Germanos tempore Constantini imperatoris, & instituit primum imperatorem Carolum cognomento magnum, ut testatur Innocentius tertius in c. uenerabilẽ. de electione. uide in c. licet, de foro cõpetẽti, & in clementina, pastoralis. de re iudicata. Item Innocentius quartus Regi Portugalię interdixit regni administrationẽ, ut habetur in. c. grandi. de supplenda negligentia pręlatorum. lib. 6. Ad omnia hæc respondetur, quòd nihilo plus probant, quàm à nobis assertum est, quòd scilicet in casu summus pontifex omnia illa potest, ubi scilicet illa sunt necessaria ad tollẽdũ scandalum in regno, ad protectionem religionis contra paganos, & alia similia. Quartò arguitur, Ad ecclesiasticam potestatem spectat cognoscere de omni peccato mortali, saltem deuoluitur iudicium ad illam per uiam correctionis fraternæ. Matthę. 18.{ Matth. 18. } Cũ ergo in omni causa quantumcunque seculari altera pars facit iniuriam, ergo ecclesia poterit iudicare de illa causa, & sic poterit cognoscere de omni cõtrouersia, & causa seculari, quod spectat ad potestatem ciuilem. Respondetur in multis articulis & causis, Vtrum pars faciat iniuriam, dependet ex iure ciuili: & ideo non spectat ad potestatem ecclesiasticã de illa causa, sed oportet ꝙ terminetur in foro suo, scilicet ciuili. Postquã autem illic terminata est, si pars altera nollet obedire, tunc ratione peccati posset haberi recursus ad ecclesiam, sed non priús. Secũdò, Ille processus, quo tales causę deuoluuntur ad iudicium ecclesiæ, est solùm ad finem correctionis fraternæ, & non ad satisfactionem partis læsæ: in foro autem ciuili contrario modo, & ideò iudicium illud potestatis ecclesiasticæ nõ est temporale, sed spirituale, nec etiam illo iudicio debet aut potest papa uti in fraudem, aut impedimẽtum iurisdictionis ciuilis. De duobus gladiis clarũ est, quòd in sensu literali nihil habetur. Sed cũ Christus ostendisset eos habituros contradictionem, & necesse esse habere defensionem, ipsi errantes dixerunt, Ecce duo gladij hîc, &c. Vide Turrem crematam libro. 2. c. 113. 114. 115. Secũdò potest fieri argumẽtũ, quia põtifices distribuunt prouincias infidelium, ut patet de insulis inuẽtis ab Hispanis: sed ex dictis patet solutio. Nihilominus uitandus est error Ocham. in dialog. lib. 6. c. 8. & in fine dialogi. & Gerson, lect. 4. de uita spirituali. quòd papa non omnia peccata potest punire sentẽtia excommunicationis, puta peccata, quæ sunt cõtra legem naturæ, sed solùm quæ sunt directè contra Euangelium, ut de sacramẽtis, & fide. Hoc est contra Paul. 2. Corin. 5. ubi excommunicat incestum: quod tamen peccatũ est contra naturam. 
 
 VTRVM ECCLESIASTICI sint exempti à potestate ciuili. SVMMA. -  1 Ecclesiastici, quòd iure sint exempti, & liberi à potestate ciuili, &c. -  2 Clericorum, quòd non omnis exemptio sit de iure diuino. -  3 Clericorum aliqua exemptio à potestate seculari, quòd sit de iure diuino. -  4 Clericorum personæ, quòd nõ omnino, & quoad omnia sint exemptæ à potestate ciuili, nec iure diuino, nec humano. -  5 Ecclesiasticæ personæ dato quòd non essent exemptæ iure diuino, aut Cæsareo, quòd summus Põtifex potuit eas eximere à potestate ciuili. -  6 Clericorum exemptio, maximè quoad personas, ita quòd nec iudicari, nec puniri à seculari potestate possint, quòd sit multùm conformis iuri diuino, & naturali. -  7 Clericorum exemptio, siue sit de iure diuino, siue non, quòd tamen non poßit à principe seculari huiusmodi libertas, uel exemptio tolli. -  8 Clericorũ libertas si esset in manifestam Reipub. perniciem, & pontifices nollent remediũ adhibere, quid agendum. -  9 Prætores, & magistratus omnes citra Principẽ, quòd grauiter errent, & peccent, iudicia exercentes contra priuilegia clericorum, quãuis perniciosorum. SEQVITVR consequenter, ut econtrario quæramus, an ecclesiastici sint exẽpti à potestate ciuili. Ad quæstionem respondeo breuiter per propositiones. ¶ Prima, Ecclesiastici* iure sunt exempti & liberi à potestate ciuili, ita ut non possint conueniri apud iudicem secularem in causis criminalibus, uel ciuilibus. 11. q. 1. & in uarijs locis, quæ omitto, quia nota sunt, & non est opus uos illorum admonere, & oppositum est condemnatum in concilio Constantiensi inter articulos Iohannis VVicleff. ¶ Secũda propositio, Non* omnis exemptio clericorũ est de iure diuino. Probatur primò, Hoc non habetur alicubi in iure diuino: ergo nõ est tali iure sancita, huiusmodi exẽptio. Antecedens probatur, Quia duo testimonia, quæ adducunt ad hoc probandum, non satis ostendunt hanc exemptionem. primus locus est Matth. 17.{ Matth. 17. } ubi cùm exegissent didrachma à Christo, Dominus dixit Petro, Reges gẽtium à quibus accipiunt tributum uel censum, à filijs suis, an ab alienis? Et ille dixit, ab alienis. Dixit illi Iesus. Ergo liberi sunt filij. Vt autem non scandalizemus eos, uade ad mare, & mitte hamum, & eum piscem, qui prius ascẽderit, tolle, & aperto ore eius, inuenies staterem, illum sumens, da eis pro me & pro te. Ex quo loco arguunt, In illo loco Christus signauit aliquod hominum genus non esse obnoxium principibus, sed esse liberum: non autem uidetur intelligi posse alius ordo hominũ præter ecclesiasticos, qualis erat Christus cũ Apostolis. ergo illi sunt liberi. Assumptum probatur, quia certè non intelligitur de militibus, nec de nobilibus, omnes autẽ alij sunt subiecti tributo. ergo omnino oportet, quòd intelligatur de ecclesiasticis. Respondetur ad istum locum ex S. Tho. &. Bonauent. in fine secũdi senten. quòd Dominus loquebatur de se, & discipulis suis, qui non erãt seruilis conditionis, nec res temporales habebant, de quibus dominis suis obligarentur ad tributa soluenda: Et ideo non sequitur, quòd omnis Christianus, inquit, sit particeps huius libertatis, sed illi solùm, qui Apostolicam uitam sequentes, non sunt seruilis conditionis. Fortasse ergo solùm uoluit Christus eximere eos, qui nõ habent facultates: ecclesiastici autem habent. Itẽ dicit S. Tho. in illum locum Matthæi, ubi etiam dicit, quòd uidetur uelle Dominus innuere, quòd ipse nõ tenetur soluere censum, quia sit Rex: ipse enim est Rex regum, & dominus dominantium. Est autem differẽtia inter tributum, & censum. Tributum enim soluitur ex bonis, census autem pro capite in signum subiectionis. Christus autem non erat subiectus, quia rex, & ad hoc satis erat, quòd esset rex regno Messiæ, etiam si non esset rex regno seculari. Messias enim quo ad personã saltem exemptus erat à potestate principum. Item etiam erat de genere regum, erat enim filius Dauid, unde illud uidebatur satis ad exemptionem. Si enim pater est exemptus, etiam filius: ergo si maiores Christi fuerunt exempti, ergo etiam Christus, etiam lege gentium. Vel aliter, et credo quòd ueriùs. Christus enim est rex totius orbis, & per consequens filij naturales Dei sunt exempti etiam iure gentiũ, & ideo Christus liber: non tollebat enim libertatem humanitas, fortè enim Christus uoluit significare se filium Dei. Secundum locum ex Scriptura solent afferre, Nolite tangere Christos meos. Psal. 104.{ Psal. 104. } ex quo uolunt habere, quòd cùm clerici sint christi Domini, cùm sint re uera uncti, & consecrati Domino, quòd non licet eos tãgere, hoc est nec iudicare. Sed ille locus nihil iuuat causam clericorum. Nam aut illud testimonium nihil de clericis, aut solũ in sensu allegorico, unde non trahitur argumentum. Secundò principaliter arguitur, Quia clerici sunt exempti à tributis non iure diuino, sed priuilegio principum. Hoc expressè dicit S. Tho. super illum locum Rom. 13.{ Rom. 13. } Ideo non tributa præstatis: & dicit hanc exemptionem habere æquitatem quandam, non autem necessitatẽ. Et probatur, Quia in eo loco absolutè Paulus præcipit solui tributa, nulla mentione facta de clericis, aut alio genere hominum. ergo illa exemptio à tributis non est de iure diuino. omnino enim est licentiosè & temere factum, si canon positus in Scriptura est generalis, ponere exceptionem, quę nusquam in Scriptura posita sit, cùm Scriptura sit aperta omnino. Certè puto clericos nõ esse exemptos à tributis iure diuino. Et confirmatur, Quia sentiunt commodum, ergo debent sentire onus. ¶ Tertia propositio, Aliqua* exemptio clericorum à potestate seculari est de iure diuino. Hęc probatur, In causis purè ecclesiasticis clerici nõ subiiciuntur potestati ciuili de iure diuino: ergo aliqua exemptio est de iure diuino. Antecedens patet ex dictis. Quia potestas ecclesiastica est distincta à ciuili, nec ab ea dependet, & princeps secularis non habet iudicare de causis spiritualibus: ergo quo ad illas causas ecclesiastici sunt omnino exempti. Et confirmatur, Tota potestas principum secularium est à communitate & republica, ut in pręsentia supponimus. sed respublica non habet aliquam potestatem spiritualem ut infrà, ostendetur: ergo nec princeps secularis potest in rebus spiritualibus iudicium habere. Et confirma secundò, Quia Apostoli exercebant, & curabant totam administrationem ecclesię sine respectu nec authoritate principum secularium: & ita omnes sancti fecerunt etiam post Christianitatem principum. Ergo ecclesia habet omnimodam potestatem in rebus ecclesiasticis, nec subiiciuntur principibus. Actuum 5.{ Act. 5. } Petrus interfecit Ananiam & Sapphiram. Damnatum est oppositum contra Marsi. de Padua. Ex his seq. corollarium, Quòd si principes circa administrationem rerum ecclesiasticarum aliquid loci habẽt, ut eligere episcopũ, aut præsentare personas ad dignitates, aut sacerdotia ecclesiastica, hoc totum habent priuilegio & indulgentia ecclesiæ, non ratione suæ dignitatis. Corollarium constat ex dictis, Circa quod nota, quòd dominus Caietanus{ Caiet. } concedit libro de potestate papæ. c. 27. quòd etiam circa administrationem ecclesiasticam possunt principes resistere papæ, si manifestè dissipet ecclesiam, ut si pernitiosè prouideat uel simoniacè det beneficia, nõ est danda possessio illis, nec obediendum in malis. uide illum. Confirmatur hoc ex c. quanquam. de cẽsib. quòd personæ ecclesiasticæ non solùm iure humano, sed diuino sunt exemptę à secularibus. & c. si Imperator. 96. dist. quòd Deus uoluit non à legibus publicis necà potestatibus seculi, sed à Põtificibus, & Sacerdotibus ordinari, & iudicari. Et confirmatur hoc totum, Quia Petro dictum est, Pasce oues meas. Iohã. 21.{ Iohan. 21. } Si ergo princeps haberet iudicare in causis ecclesiasticis, uel hanc potestatem haberet ex æquo cum papa: & hoc non est possibile, quia esset confusio Reipub. nec supra Petrum, quia Petrus habuit immediatè à Christo. Ergo non potest habere nisi sub Petro, uel à Petro, &c. Et cõfirmatur iterũ ex uerbis & facto magni Constãtini, qui (ut refert Rufinus lib. 10. ecclesiasticæ historiæ) cùm episcopi, qui cõuenerant ad synodum Nicenam, obtulissent ei libellos, ubi continebantur causæ & querelæ aliorum aduersus alios, conuocatis illis omnibus, dixit, Deus uos constituit sacerdotes, & potestatem de nobis quoque iudicandi, & ideo nos à uobis rectè iudicamur, uos autem iudicari ab hominibus non potestis. Ecce confessionem Imperatoris: & quidem (ut uerisimile est) non ex suo sensu expressa, sed instructus à uiris spiritualibus, & sapientibus. Hoc uidetur dixisse: ubi confitetur non posse clericos iudicari ab hominibus. Si hoc uerum est, certè potissimùm uerum habet in causis spiritualibus: ita quòd non est dubitandum quin principes non habeant aliquod iudicium, nec administrationem nec de iure diuino, nec à republica in rebus spiritualibus: & si quid iuris habent, totum est ab ecclesia. ¶ Quarta propositio, Personæ* clericorum non omnino & quo ad omnia sunt exemptæ à potestate ciuili, nec iure diuino, nec humano. Patet, Clerici tenẽtur obedire legibus ciuilibus in his quæ spectant ad gubernationẽ & administrationem temporalem ciuitatis, & non impediunt administrationem ecclesiasticam, & peccant facientes contra legem. Ergo non omnino sunt exempti. Consequentia est nota. Nam si essent omnino exempti, nõ plus tenerentur ad leges ciuitatis, quàm si essent alterius reipublicę. Antecedẽs autem probatur. Quia clerici præter hoc, ꝙ sunt ministri ecclesiæ, sunt ciues ciuitatis. Ergo tenentur uiuere aliquibus legibus ciuilibus, & non legibus ciuilibus latis à papa: quia papa non potest cõdere leges ciuiles ordinariè, ut suprà probatũ est. ergo clerici tenentur uiuere legibus ciuilibus latis ab Imperatore, aut principe laico. Itẽ Rex est rex nõ solùm laicorũ, sed & clericorũ: ergo aliquo modo subiiciuntur ei. Item clerici quantùm ad temporalia non administrantur potestate ecclesiastica, ut dictum est. ergo habent principem, cui tenentur obedire in tẽporalibus. ¶ Quinta propositio, Dato* quòd personę ecclesiasticæ non essent exemptæ iure Diuino, aut Cæsareo, summus Pontifex potuit eas eximere à potestate ciuili. Probatur, Hoc est conueniens, imò uidetur necessarium ad administrationem rerum spiritualium, quòd personę ecclesiasticæ sint exemptæ à iudicio ciuili: & ut suprà dictum est, respublica ecclesiastica est perfecta, & sibi sufficiens: ergo in ea est potestas ad ferendas leges conueniẽtes administrationi ecclesiæ: ergo si exemptio clericorum est cõueniens, potest ferre leges de tali exemptione. Quòd autem sit necessaria talis exemptio, patet: quia si ministri ecclesiæ possent trahi ad iudicium seculare, possent auocari à ministerio ecclesię, & non possent commodè uacare officio suo. Nemo enim militans Deo, implicat se negotijs secularibus. 2. Thim. 2.{ 2. Thimot. 2. } & ita si implicarẽtur ministri iudicijs secularibus, nõ possent Deo militare. Itẽ papa posset propria authoritate deligere ministros ecclesiasticos, non obstante, quòd potestas ciuilis contradiceret: ergo eadem ratione potest subtrahere illos à iudicio seculari. Item cùm pro causis ecclesiasticis, ut dictum est, posset conueniri, imo non posset alibi appellari, nisi in iudicio ecclesiastico, si posset simul uocari ad iudicium seculare, esset omnino perplexus, ut non posset satisfacere utrique iudicio. Item quia re uera nullo modo erat consentaneum, ut ecclesiastici, qui sunt pastores ipsorum etiam iudicum secularium, uexarẽtur in iudicio à subditis suis. ¶ Sexta propositio, Exemptio* clericorum, maximè quo ad personas, ita scilicet quòd nec iudicari, nec puniri à seculari potestate possint, est multùm conformis iuri diuino, & naturali. hæc propositio primò probatur ex illo iudicio magni Constantini, supra posito, cuius uerba sunt, Vos autem non potestis ab hominibus iudicari, propter quod dei solius inter uos expectate iudicium, & uestra iurgia quæcunque sunt, ad diuinum reseruẽtur examen: uos enim nobis à Deo dati estis dij, conueniens non est, ut homo iudicet deos. Idem apparet ex facto Ioseph, Gen. 47.{ Gen. 47. } qui reliquit terram sacerdotalem liberam. Item sunt distinctæ potestates & respublicæ: ergo de se oportet ut habeant proprios ministros, qui non habeant seruire alijs præpositis, nec ab illis occupari. Item omnino sequeretur magna absurditas, ut prætor diceret causam coram episcopo, & episcopus coram prætore, & esset scandalũ: qua etiã ratione Apostolus prohibet, ne apud ethnicos habeant causas. 1. Cor. 6.{ 1. Cor. 6. } Audet aliquis uestrum habens negotium contra alterum iudicari apud iniquos, & non apud sanctos? Esset apertè scandalum, si prædicatores haberent causas coram rege pagano. ¶ Septima propositio, Siue* exemptio clericorum sit de iure diuino, siue non: tamen nõ potest à principe seculari tolli talis libertas, uel exemptio. Hæc primùm patet ex quinta, quia postquam hoc expedit administrationi rerum ecclesiasticarum, papa potuit eximere ministros ecclesiæ etiam sine authoritate principũ. Secũdò probatur, Quia potestas principũ est tota à republica. sed tota respublica Christiana iam consensit in hanc libertatem ecclesiasticorũ. Ergo principes nõ possunt illã auferre. ¶ Octaua propositio, Nihilominus* si libertas clericorum esset in manifestam reip. perniciem, ita ut ecclesiastici impune baccharentur in cædem laicorum, & pontifices nollent adhibere remedium, possent principes consulere suis ciuibus, non obstante priuilegio clericorum. Probatur, Quia (ut suprà dictum est) respublica ciuilis est perfecta, & sibi sufficiẽs: ergo potest se defendere, & seruare ab iniuria cuiuscũque propria authoritate, & super hoc leges conuenientes ferre. Et confirmatur, Nã possunt principes seruare proprias respublicas ab iniuria aliarum rerũ publicarũ, non solùm per modum defensionis, sed authoritatiuè, ut suprà ostensum est: ergo etiam ab iniurijs clericorum. ¶ Nona propositio, Prætores* tamen, & omnes magistratus citra principẽ grauiter errant, & peccant, iudicia exercentes contra priuilegia clericorũ, quamuis perniciosorũ, & etiam criminosos ab ecclesiis extrahentes extra casus in iure permissos. Probatur hoc, Quia nõ sunt subditi illorum, nec habent potestatẽ in illos, & stantibus legibus, non licet eis agere contra leges, & ipsi non habent potestatẽ, uel tollẽdi legem, uel dispensandi in lege, sed solùm principes. Iohannes uicesimus secundus in extrauagantibus damnauit errores Marsilii de Padua, & Iohannis de Landuno: inter quos unus. est, quòd cũ Christus in Euãgelio Matth. 17. soluit tributum, hoc fecit nõ liberalitate, & condescensione, sed necessitate coactus. Secundus, ꝙ ad Imperatorem spectat corrigere papã, ac instituere. Tertius, ꝙ unus sacerdos habet maiorem authoritatẽ, quàm alius, hoc habet ab Imperatore, & sicut dedit potest tollere. Quartus, ꝙ nec papa, nec tota ecclesia posset punire quẽcũq; hominẽ coactiuè, nisi Imperator dedisset authoritatẽ. Caiet.{ Caiet. } De potestate papæ c. 27. dicit quòd quamuis quilibet licitè possit occidere papam inuasorẽ, se defendendo: tamen nulli licet papã propter homicidiũ punire pœna mortis: & credo ꝙ intelligit iure diuino, aliâs nihil esset dictũ. 
 





 RELECTIO SECVNDA DE POTESTATE ECCLESIASTICA. 
 
 SVMMA. -  1 Potestas ecclesiastica, an sit per se in tota ecclesia. -  2 Potestas ecclesiastica, siue spiritualis quomodo poßit esse in tota ecclesia, ostenditur. -  3 Potestas spiritualis tota, quæ fuit in ueteri lege, qũo primò, & solũ in tribu leuitica fuerit. -  4 Potestas uere, & propriè spiritualis, qualis nunc est in ecclesia, quæ uocatur potestas ecclesiastica, quòd nec primo, nec perse, imò nullo modo sit immediatè in tota ecclesia uniuersali eo modo, quo potestas ciuilis est in republica. -  5 Ecclesia ex quibus constet. -  6 Potestas ecclestastica quòd immediatè sit in consilio, & etiam ratio totius. Et multa de potestate Concilij. IN ALIA Relectione pro ann. 1531. disseruimus de potestate ecclesiastica ex parte, hoc est, de ecclesiastica potestate, quo iure, & quando instituta est, de distinctione ipsius à potestate ciuili, de comparatione eius ad potestatem ciuilem: in hac relectione consequenter disputaturi sumus de subiecto huius potestatis, & reliquas grauiores quæstiones theologicas circa potestatem contingentes. Ante omnia ergo quæritur,* An potestas ecclesiastica sit per se in tota ecclesia, distinguendo ecclesiam uniuersalem à singularibus personis, eo modo quo cõcedũt tũ philosophi, tũ Theologi. & uerum est, quòd ciuilis potestas est immediatè in totà republica. Et quidem posset uideri, ꝙ sic est. Primò ex hoc ipso, quod exẽpli gratia attulimus, nam potestas secularis est in tota republica, & ab illa deriuatur in magistratus, & alias potestates, & ordo gratiæ non tollit ordinem naturę, cùm utrũque sit à Deo. Potest hoc confirmari, Quia ordinatio reipublicæ ciuilis, æque est à Deo sicut & ecclesiasticæ, nec fuit de iure naturali: si ergo hoc fuit datum reipublicæ ciuili ut ab ea dependeat tota potestas ciuilis, ut quid hoc Deus nõ dedisset ecclesiæ suæ dilectissimæ? Ergo eadem ratione uidetur quòd potestas ecclesiastica sit in tota uniuersali ecclesia, quæ nihil aliud est, quàm Christianorum quædam respublica. Et probatur, Quia utraque potestas est propter bonum reipublicæ ergo si propter bonum, & in bonum reipublicæ cõstituta est, uidetur ꝙ primò debet esse in republica. Confirmatur secundò, Quia concilium dicit iu suis Decretis, uniuersalem ecclesiam representans. Et confirmatur, Quia in concilio ritè congregato est immediatè potestas ecclesiastica, ut in pręsentia suppono tanquã uerum, & statim probaturus sum: sed concilium non uidetur uendicare sibi illam potestatem nisi inquãtum gerit personam & uices totius ecclesiæ uniuersalis. Secundò arguitur principaliter, Quia ecclesia eligit summum pontificem. Cardinales enim nõ sua authoritate, sed ecclesię eligunt papam: ergo ecclesia habet summam potestatem. non enim posset dare quod non habet. Tertiò arguitur ex illo Matt. 18.{ Matt. 18. } Dic ecclesię, & si ecclesia non audierit, sit tibi tanquam ethnicus, & publicanus. ubi data est potestas ecclesię. Quartò arguitur, Prælati sunt ministri ecclesiæ, ergo potestas est ecclesiæ. Ad solutionem huius quæstionis oportet reuo care in hanc disputationem distinctionem illam dudum à nobis positam in proxima relectione, quæ talis est, Potestas ecclesiastica dupliciter accipi potest. Vno modo largè pro quacunque authoritate, aut potestate ordinata per se ad finem spiritualem, & ad cultum diuinum, siue habeat aliquẽ effectum spiritualem & supernaturalẽ, siue nõ habeat: qualis fuit potestas omnis ecclesiastica, aut claues ecclesiæ datæ à Domino, cuiusmodi fuit Sacerdotium totum in lege naturæ, & in lege scripta. Aliter capitur potestas ecclesiastica pro potestate & authoritate propriè spirituali, aperiendi scilicet & claudendi regnum cælorum, quæ sola potestas uocatur clauis à Domino, Mat. 16. & 18.{ Matth. 16. &. 18. } quæ solæ habẽt effectũ spiritualẽ, ut in priori relectione declaratũ est. ¶ His præmissis sit prima propositio, Potestas* ecclesiastica siue spiritualis, primo modo potest esse in tota ecclesia siue republica. Probatur hoc, Quia quælibet respublica constituta, illustrata est à Deo. Patet ad Roma. 13.{ Rom. 13. } Non est potestas nisi à Deo. Secundũ corollarium, Sacerdotes Gentilium poterant leges & decreta facere de cultu sacrorum. Patet, quia habebãt authoritatem uel lumine fidei, uel solùm lumine naturali sine noua authoritate ordinati in finem spiritualẽ, & sunt capaces cultus diuini, imò ad hoc tenentur præcepto iuris naturalis, ut superiùs ostensum est. De hoc enim damnãtur Gẽtiles ad Romanos 1.{ Rom. 1. } Quia cùm cognouissent Deum, non sicut Deũ glorificauerunt, sed administratio huius cultus, uel omnium admonitionum, quæ ordinantur ad finem spiritualem, ut suprà probatũ est, non spectare ad potestatẽ ciuilem, sed ad aliud genus potestatis: ergo apud rempublicã residet huiusmodi potestas spiritualis. Sequitur consequenter corollarium, quòd in lege naturæ respublica habuit authoritatem constituendi sacerdotes, & alios ministros diuini cultus. Hoc patet ex conclusione. Nam si in republica erat huiusmodi potestas, poterat eam mandare, & comittere cuicũque uellet. Et Confirmatur, Nam cùm talis potestas iure naturę nõ spectaret potiùs ad unum ex ciuibus, quàm ad alium, nõ poterat aliter prouideri, nisi authoritate reipublicę. Signum autẽ huius est, quòd in historia siue fidelium, siue Gẽtilium in lege naturæ non legimus sacerdotes aliter constitutos, quàm uel populi suffragiis, sicut apud Romanos, uel regis authoritate apud quem est reipublicæ tota potestas. Si enim Melchisedec fuerit Sem, filius primogenitus Noë (ut Hebræi putant) & hæc fuerit prærogatiua omnium primogenitorum: hoc non est credẽdum fuisse aliquo speciali præcepto, aut instituto Diuino, sed ipsius Noë, qui princeps suorum fuit ordinatiõe, aut aliâs aliqua populorum aut nationum ordinatione, uel cõstitutione. Vt enim à nobis in priori relectione disputatũ est, nulla fuit ea ætate potestas, quæ indigeret peculiari authoritate diuina. Et si Abel fuit sacerdos, hoc fuit ipsius Adæ primi parentis ordinatione, quæ & durare potuit usque ad tempora Noë. Et August. 5.{ August. 5. } libro ad Orosium. & ad Hebræ. 11.{ Heb. 11. } dicit quòd obtulit sacrificium. ¶ Secunda propositio, Tota* potestas spiritualis, quæ fuit in ueteri lege, erat primò, & solũ in tribu Leuitica, nec licebat alicui ex alia tribu ministrare in templo. Hoc patet Deute. 10.{ Deut. 10. } ubi post mortem Aarõ, qui & ipse erat de tribu Leui, functus est sacerdotio Eleazar filius eius: & ex eo tempore iugiter separauit tribum Leui, ut portaret arcã fœderis Domini, & staret coram eo in ministerio, ac benediceret in nomine eius usque in præsentẽ diem: quamobrem nõ habuit Leui partem, nec possessionem cum fratribus suis, quia ipse Dominus possessio eius est. Et idẽ habetur Iosue. 13.{ Iosu. 13 } Tribui autem Leui non dedi possessionem, sed sacerdotia, & uictima Domini dei Israël, ipsa est eius hæreditas. Et confirmatur ex Paulo ad Heb. 7.{ Heb. 7. } ubi dicit, quòd Leui, qui decimas accepit, decimatus est in lũbis patris eius Abrahæ. & iterum, Si ergo consummatio per sacerdotium Leuiticum erat, quid adhuc necessarium fuit secũdum ordinẽ Melchisedec alium surgere sacerdotem? Ex quo patet, quòd totũ sacerdotium ueteris legis erat in tribu Leuitica. Et cõfirmatur, Quia ibidẽ Paulus dicit de duobus: manifestum est enim quòd de Iuda ortus sit Dominus noster: in qua tribu nihil de sacerdotibus loqutus est Moyses: & eadẽ ratio est de aliis tribubus, de quibus etiam nihil loquutus est Moyses. ¶ Tertia Conclusio, Potestas* secundo modo, id est uerè et propriè spiritualis, qualis nũc est in ecclesia, quæ uocatur potestas ecclesiastica: nec primò, nec per se, imò nullo modo est immediatè in tota ecclesia uniuersali eo modo, quo potestas ciuilis est in republica. Probatur conclusio, Quia uel cõuenit toti ecclesiæ iure naturali, aut humano, aut diuino. sed nullo tali iure conuenit, ergo non est in illa. Antecedens patet, quia (ut disputatum abundè à nobis fuit in priori relectione) potestas ecclesiastica excedit & ius humanum, & naturale: tũ ex parte finis, quia ordinatur in finem supernaturalem: tum ex parte effectus, quia omnino excedit omnem humanã facultatem, qualis est peccatorum remissio, collatio gratiæ, eucharistiæ consecratio. Relinquitur ergo ut nec naturali, nec humano iure hæc potestas conuenire possit ecclesiæ uniuersali. Quòd autem non conueniat iure diuino, patet: quia tota hæc potestas authorem habet solum Christum dominum nostrum redemptorem, qui est caput omnis principatus & potestatis, ad Colos. 2.{ Colos. 2. } & ad Phi. 4.{ Philip. 4. } et ad Heb. 7.{ Heb. 7. } et ad Colos. 2.{ Colos. 2. } Ipse dedit Apostolos, Prophetas, Euangelistas, Pastores, & Doctores ad consummationem sanctorum, in opus ministerij, in ædificationem corporis Christi. Et ad Ephes. 4.{ Ephe. 4. } dicitur, Vnicuique uestrum data est gratia secundum mensuram donationis. Et Apoca. 3.{ Apoc. 3. } Solus habet dominari regni. Et Apostolus ad Hebræos. 7. 8. &. 9.{ Hebr. 7. 8. 9. } ostendit quòd sacerdotium noui testamenti est aliud à sacerdotio ueteris legis, & quòd sacerdotium ecclesiæ est secundum ordinem Melchisedec. Est enim trãslatum sacerdotium cum lege, ut Apostolus dicit. sed Christus habuit sacerdotium nõ ab ecclesia, sed à Deo, ut patet. Ioh. 15.{ Iohan. 15 } Non uos me elegistis. Luc. 5.{ Luc. 5. } Et Psal. 2.{ Psal. 2. } Ego autẽ cõstitutus sum rex ab eo super Sion montẽ, &c. Et Apostolus hoc locis citatis ostendit: & ad Hebr. 5.{ Hebr. 5. } Sicut & Christus non semetipsum ut pontifex fieret, sed qui loquutus est ad eum, Filius meus es tu, ego hodie genuit te. quemadmodum alio loco dicit, Tu es sacerdos in æternum secundùm ordinem Melchisedec. Et apertè. c. 7.{ Hebr. 7. } Aliter quidem sine iureiurando sacerdotes facti sunt, hîc autem cum iureiurando per eum, qui dixit ad illum, Iurauit Dominus, & nõ pœnitebit eum, tu es sacerdos, &c. Et Psal. 44.{ Psal. 44. } Thronus tuus in seculum seculi, propterea unxit te Deus Deus tuus oleo exultationis. Iámque dubitari non debet, nec potest, quin tota potestas ecclesiastica sit à Christo, & quòd ipse non habuerit eam ab ecclesia: sed ipse dederit alijs ius illud, Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Sicut misit me Pater, & ego mitto uos. Quòd autem ipse non dederit immediatè, & primo ecclesiæ, sed certis suppositis, & personis: patet Matth. 16.{ Matth. 16. } ubi promisit Petro claues, & super eum se ædificaturum ecclesiam pollicitus: cui etiam Iohan. ultimo{ Iohan. ultimo. }, dixit, Pasce oues meas. Et omnibus Apostolis. Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Quorũ remiseritis peccata, &c. nusquam inuenitur dedisse ecclesiæ in communi. nam etiam Apostolis in Cœna dedit potestatem consecrandi eucharistiam. Lucæ. 22.{ Luc. 22. } Hoc facite in meam commemorationem. Et ipse non totam communitatem sed, solos Apostolos duodecim dicit elegisse, Iohan. 6. Item quandocunque Christus dedit hanc potestatem, non erat. tota ecclesia, sed soli Apostoli, etiam non admissis 72. discipulis. Præterea si potestas ecclesiastica esset primò in ecclesia, sequitur quòd omnes alij haberent potestatem ab ecclesia, hoc est à communitate, & republica Christianorum, sicut omnis potestas ciuilis est à cõmunitate. Consequens patet falsum. Nec enim Apostoli, nec successores eorum habuerunt potestatem ab alijs hominibus, sed ipsi à Christo, & alij ab Apostolis, imò nullus unquam habuit ab ecclesia uniuersali. Præterea Paul. ad Gala. 1.{ Gala. 1. } testatur se non ab hominibus, nec per hominẽ, sed per Iesum Christũ & Deum patrem Apostolum constitutum. Et simile poterant dicere alij Apostoli. Præterea in scripturis nusquam legimus sacerdotes ex authoritate & consensu plebis constitutos, sed à pontificibus, & prælatis, ut Paulus ordinauit Timotheum, & Titum. 1. ad Timot. 4.{ 1. Thim. 4. } Noli negligere gratiam, quæ in te est, quæ data est tibi per prophetiã secundum impositionem manuum præsbyteri. Et idem repetit 2. ad Timo. 1.{ 2. Thim. 1. } idẽ ad Titum. 1. habet huius rei gratia, Reliqui te Cretæ, ut ea quæ desunt, corrigas, & constituas per ciuitates præsbyteros. Itẽ ad Hebr. 5. Nec quisquam sumat sibi honorem, sed qui uocatur à Deo tanquam Aaron. A Deo dixit, non à plebe, ut uult impius Lutherus. Aaron siquidem, non à plebe constitutus legitur, sed à Deo, ut patet Exod. 28.{ Exod. 28. } Nec unquam auditum est in tota serie scripturarum sacerdotes inter fideles aut plebis authoritate, aut consensu institutos: & ethnici sacerdotes suffragijs populi creabantur, tales erant Phamonis sacerdotes, sed talis cõsecratio, quale sacerdotiũ erat. Item. 1. ad Timo. 5.{ 1. Timot. 5. } admonet Paulus, Manus citò nemini imposueris. non ergo à plebe, sed ab episcopo creabantur sacerdotes. non ergo potestas ecclesiastica est primò, & immediatè in tota ecclesia, sed in certis personis. Probatur ratione, Quia in potestate ecclesiastica continetur potestas consecrandi sacrosanctam eucharistiam: sed hæc potestas non est immediatè in communitate, cùm illa non detur sine cõsecratione, nec potest ecclesia immediatè consecrare. Et confirmatur, Potestas remittendi peccata in foro interiori & pœnitentiæ non est in ecclesia immediaté. Item eadem ratione potestas episcopalis esset immediatè in prouinciam episcopi. Consequens nullus concedit. Nemo enim concedit, quòd totus populus unius prouinciæ habeat immediatè potestatem episcopalem, uel quòd ab illo deriuetur potestas in episcopum: ergo similiter nec in tota ecclesia. Item cõfirmatur hæc ratio, In communitate domestica, id est in familia, potestas, & authoritas regendi non est immediatè penes familiam, sed penes patrem familias: sed episcopus est tanquam pater in ecclesia, quia est tanquam uir, uel maritus eius: ergo. Item arguit Caieta.{ Caietanus. } Certum est, ut suprà diximus, quòd potestas ecclesiastica primò fuit in Christo domino totius ecclesię, tanquam in principe, non subdito ecclesiæ, nec dependens ab illa. sed episcopus adhuc est caput & princeps ecclesiæ, est enim adhuc nobiscum usque ad consummationem seculi, Matth. 28.{ Matt. 28 } Et iudex uiuorum & mortuorum. Actuum. 10.{ Act. 10 } Et uiuit, & regnat Deus in secula seculorum, Apoca. 1.{ Apoc. 1 } Et apprimè Paulus. 1. ad Corin. 15.{ 1. Corin. 15. } de hoc regno Domini loquens dicit, Vnusquisque autem in suo ordine, primitiæ Christus: deinde hi, qui sunt Christi, qui in aduentum eius crediderunt: deinde finis, cum tradiderit regnum Deo & patri, cùm euacuauerit omnem principatum, & uirtutem, & potestatem. Oportet autem illum regnare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius. Contrà, Ad Christum tãquam ad principem spectat ordinare de legato, & uicario suo, & ab ipso deriuatur potestas eius, non ab ecclesia, quæ ex natura sua non est domina in ordine ad spiritualia, sed serua Christi, quia redempta est ab eo. Et sic relinquitur, quòd sicut princeps ecclesiæ non habet authoritatem ab ecclesia, ita nec uicarius eius. Item probatur quòd Christus maneat adhuc caput ecclesiæ: quia aliâs non esset sacerdos in ęternum. Non enim est sacerdos nisi in ecclesia. Et Confirmatur hoc, Quia doctores, & sancti non uocant summum Pontificem uicarium ecclesiæ, sed uicarium Christi. Ita enim est uicarius Christi successor Petri, sicut Petrus: Petrum aũt & alios Apostolos ecclesia uocat uicarios Dei: ut patet in præfatione, Vt eisdem rectoribus gubernetur, quos operis tui uoluisti esse uicarios. Et glo. super illud Mathæ. 16.{ Matt. 16. } Tu es Petrus, dicit Petrum fuisse uicarium Christi. Item arguit Caieta. Signum apertum est hanc potestatem non residere immediatè, & primò apud ecclesiam, quòd ecclesia non potest sibi retinere, nec duobus, aut tribus committere: quod tamen posset, si ius principatus esset apud illam: sicut posset respublica ad administrationem ciuilium, uel retinere sibi regimen uel creare Consules, uel Tribunos etiam supra potestatem regiam, sicut erant Ephori apud Lacedemonios, & Senatores supra principem apud Venetos: quod tamen ecclesia nullo modo posset, ut infrà ostendemus. Præterea non potest potestas committi alicui communitati, cuius magna pars non est capax illius, sed in ecclesia sunt complures, qui non sunt capaces huius potestatis. ergo non est immediatè in ecclesia. Minor infrà probabitur de mulieribus, pueris, & nonnullis fortasse alijs. Item quando aliquid committitur immediatè alicui communitati, omnes illius commnitatis æqualiter se habent ad illam, ut patet in republica seculari respectu ciuilis potestatis absolutè: sed non omnes æqualiter se habent in ecclesia ad claues, ut constat, & statim disputabo: ergo, &c. Vltimò, Potestas spiritualis, qualis erat in ueteri lege, non erat commissa toti plebi, sed solùm uni tribui, scilicet Leuiticæ, multo certè minus uidetur tam sublimem potestatem, qualis est euangelica, uulgatam toti plebi. ¶ Ad primum argumentum factum in principio quæstionis respondetur, negando consequentiam: & differentia, ac ratio est aperta. Ciuilis enim potestas, ut declaratum est, non se extendit nisi ad finem & effectum naturalem: & sic potestas illa cõmuniter à natura datur, omne autem naturale est commune, & primò committitur uel speciei, uel communitati, ut esse mortale homini. sed potestas ecclesiastica est supernaturalis, atque à Deo ad superiores data: nec respublica est domina respectu huius potestatis, sed serua, ut dictum est, & Christus est rex & dominus nõ à communitate ipsa, sed à Deo: & ideo non oportet spectare quomodo se habeant particulares personæ ad totam communitatem. Licet enim in ordine ad naturalia communitas sit superior, & quilibet homo uelut subiectus, & inferior in ordine, tamen ad hanc potestatem totum pendet ex uoluntate & institutione Christi, qui fuit primus author huius potestatis. Et præterea respu. spiritualis habet regem Christum, & potestas in ecclesia est uicaria. Et si instes, quia respublica Christiana etiam in ordine ad spiritualia est unum corpus, ut patet ex Paulo ad Roma. 12. &. 1. Corin. 12.{ Rom. 12. & 1. Corin. 12. } sed in corpore naturali quicquid committitur parti principaliùs & primò, committitur toti, ut homo potius uidet quàm oculus, & potestas audiendi potius est hominis, quàm aurium: & sic de reliquis humanis uiribus. Et oculus potius est hominis, quàm suus. ergo similiter in corpore mystico ecclesiæ, potestas spiritualium singularium hominum prius erit in ecclesia tota. Respõdetur, quòd sicut Aristo. dicit, parabola, & analogia nõ oportet nec potest per omnia esse similis: aliâs iam non parabola, sed ipsa eadem res esset. Et ideo ut dicit S. Tho.{ S. Tho. } 3. parte, Licet corpus naturale, & mysticũ multa habeant similia, nõ tamẽ omnia, sed differunt non paucis, non solùm quantùm ad esse naturale, quia omnis potestas corporis naturalis oportet esse simul. Ecclesia* autem constat ex omnibus fidelibus ab Abel iusto, usque infinẽ seculi: sed multo magis quantũ ad spiritualia. Vnus enim homo est capax gratiæ, & alterius formæ spiritualis, quæ non potest committi immediatè toti. itẽ pars naturalis est præcisè proter totũ in corpore: in ecclesia singuli homines sunt propter Deum, & propter se solùm, nec bonũ priuatum ordinatur ad bonum totius, saltem præcisè, nec principaliter, sicut nec gratia, nec fides, nec spes, nec aliæ formæ supernaturales sunt immediatè in tota communitate: sic nec potestas spiritualis, quæ est æquè, aut plus etiã supernaturalis. Ad confirmationem respondetur ex Caietano in apolo. c. 6. cõcedẽdo, quòd * in concilio est immediate potestas ecclesiastica etiã ratione totius. Sic enim nomine concilii fiunt absolutiones, & damnationes, & omnia decreta: ut etiam in primo concilio Apostolorũ, Actuum. 15.{ Act. 15. } habetur, scilicet, Placuit nobis collectis in unum, & uisum est Spiritui sancto & nobis. Et sic est in tota synodo quasi una potestas. & ideo etiam reclamantibus aliquibus ex concilio, tamen nomine totius cõcilii decernitur, & dicitur totum concilium facere: sed hanc potestatem non habẽt, quia representẽt totam ecclesiam uniuersalẽ, ut imaginãtur alii, nec ex cõmissione Christi facta immediatè, uel toti ecclesię, uel cõcilio, sed solùm quia est unio & congregatio ex potestatibus ecclesiaticis. Et probatur, Respublica circa temporalia potest administrare se suo arbitrio: & ideo nihil obstat, quin potestas ciuilis sit apud eam: sed circa spiritualia non suo arbitrio, sed Christi gubernãda est. In summa, Potestas ciuilis non est nisi licentia, & posse licitè, potestas autem ecclesiastica dicit efficaciam ad spiritualia: dico inquam, quòd illam potestatem non habent qui in concilio congregãtur, quia reputent ecclesiam totam uniuersalem, ut falssò alii imaginantur, nec ex cõmissione Christi facta immediatè toti ecclesiæ, uel concilio, sed solùm quia est unio, uel congregatio ex potestatibus ecclesiasticis, & à singulis deriuatur ad totum. & ideò nihil posset totum concilium, quod non possent Patres per se singuli secũdum suam potestatem: unde hęc potestas non est in concilio immediatè iure diuino, sed ex uoluntate Pręlatorũ, qui uolunt ex seipsis unam authoritatem, & uelut unum corpus constituere. Imò non solùm in synodo uniuersali, sed etiam in prouinciali, uel etiã totius Oriẽtis: sicut cũ omnes cõueniunt ad celebrandum illud cõcilium, esset etiam una authoritas in tota illa congregatione ratione suæ totalitatis. Sequitur siquidem, quòd dato, quòd omnes episcopi essent ęquales, id est, quòd nullus esset superior alio: tamẽ decreta concilii obligarẽt omnes, nec possent rescindi ab aliquo illorum: & tamen notũ est, quòd non imaginantur etiam aduersarii, ꝙ illi habent potestatem à tota plebe prouinciarum suarum, nec quòd sit etiam aliqua potestas ecclesiatica immediatè in tota una prouincia, quia eadem ratione ponetur in tota una parochia: quod omnino esset absurdum sentire uel dicere profectó. Ergo ita se habet totũ concilium uniuersale ad ecclesiam uniuersalẽ, sicut concilium prouinciale ad prouinciam: & fictitium omnino est aliud imaginari. Est itaque solùm potestas immediatè in toto concilio ex uoluntate prælatorum: qui instituunt unam potestatem, & authoritatem, cui etiam seipsos subiiciunt, sicut partes toti: hoc enim significat, quòd uolunt congregare conciliũ, quòd uolunt stare decretis eius. Ad secundam cõfirmationem respondetur primò, Hoc solùm inuenitur in modernis conciliis, ut Basiliensi, Constantiensi, non autem in antiquis. Nec mirũ est, si in modo loquendi erratũ sit. Secũdò dico ut suprà, Quòd reputãtur nõ tãquã uicarii, uel legati, sed tanquã patres & pastores, & tutores ecclesię. Ex quo sequitur cõtra sentẽtiam, uel imaginationem aliquorum scholasticorum, quòd si casu omnes episcopi Christianitatis conuenirent in unum locum non animo celebrandi concilium, nulla esset immediatè potestas ecclesiastica in tota illa multitudine. Non enim locus, aut corporalis congregatio dat eis illam potestatem, sed uoluntas eorum. Vnde si nulla erat potestas in omnibus simul, cũ essent in suis prouinciis, nec etiam est cũ sunt in eodem loco, & in eodẽ tẽplo: aliâs eadem ratione si episcopi unius regni conuenirent ad curiam causa uisitandi Regem, iam esset ibi cõcilium Et si obiicias, quia iam hoc est determinare, quòd cõcilium non sit supra papam, contra determinationem Parisiensium (si enim nulla est potestas in concilio nisi deriuata à patribus, sequitur manifestè nõ esse maioris potestatis quã papa) respõdetur primò, In præsentia nihil constitui disputare de illa odiosa comparatione papæ & concilii. Secundò, ea quæ dicta sunt, non pugnant cum aliqua sententia illorum circa illam congregationem. undecunque enim cõcilium habeat potestatem, & si deriuetur ab ipsis prælatis: potest teneri quòd est maior in toto concilio, quàm in papa, sicut in concilio prouinciali, quàm in quocũque prælato concilii. Si hoc non placet, posset teneri, quòd potestas in cõcilio est immediatè à Deo, sed non quia tenet locum totius ecclesiæ uniuersalis, sed quia est unio ex omnibus prælatis ecclesiæ, etiam si omnes alii Christiani dissentirẽt. Et adhuc etiã cum ista opinione stat utraque sentẽtia de cõparatione papæ & concilii. Ad secundum argumentum principale disputaturus sum paulo pòst, ad quẽ spectat electio summi Pontificis. Sed in præsentia primò nego, quòd Cardinales nomine ecclesiæ uniuersalis eligant, sed ex ordinatione ecclesiastica, uel summi Pontificis, ut potest ea dicam. Secũdò dico, quòd dato, quòd ad uniuersalem ecclesiam spectet electio, non ualet consequentia, ergo in ecclesia est potestas, uel authoritas ecclesiastica immediatè. Antecedens est notum in iure, quòd nõ oportet ut electores habeant authoritatem ad quem eligunt, sicut patet de electionibus Imperatoris: imò electores abbatum nullam habent authoritatem, uel dignitatem, si habent authoritatẽ, & potestatem applicandi dignitatem illi. Ad tertium argumentum respõdetur ex domino Caietano. in Apolo. c. 2. ad cuius euidẽtiã inquirendum est quid nomine ecclelesiæ intelligatur in illo loco, Dic ecclesiæ: & cùm sit sermo de ecclesia, ad quam spectat audire, & iudicare, oportet ut ecclesia accipiatur, uel pro ecclesia uniuersali, uel pro ecclesia uniuersaliter, id est pro omni ecclesia, uel pro aliqua particulari ecclesia, uel indistinctè pro qualibet ecclesia. Dico ergo primò, quòd non potest accipi solũ pro ecclesia uniuersali: quia clarum est, quòd ad corrigendum fratrem nõ oportet me ire ad concilium uniuersale. Item etiam, quia cùm eadem uerba dixerit beato Petro, sicut ecclesiæ: scilicet, Quodcunque ligaueris super terram, &c. negari non potest, quin etiam Petrus habeat illam potestatem, quam dicunt datam ecclesiæ: ergo non solùm potest intelligi ecclesia uniuersalis. Et per idẽ patet, quòd non intelligitur de aliqua ecclesia particulari, puta Mediolanensi, quia nõ oportet nos recurrere ad illam ad correctionem fratris nec etiã de omni collectione propter ecclesiæ admonitionem. Restat ergo quòd accipiatur pro ecclesia indistinctè, seu indefinitè: ita quòd ecclesiæ datum est iudicium fratris, non determinando hanc uel illam: & quoniã actor sequitur forum rei, determinatur ad ecclesiam fratris peccantis siue propria, siue cõmuni, & superiori: & ille est apertꝰ sensus illius pręcepti. Sed dubiũ est, quid significetur nomine ecclesiæ in illo loco: & breuiter dico, ꝙ potest intelligi cõuocatio, seu collectio fidelium. Sed dicũt aduersarii, quòd hoc loco ecclesia significat communitatem fidelium, non in seipsis, sed in pręlatis eorũ, siue papa intersit siue nõ. Sed ꝙ ille nõ sit sensus liter alis, ostẽditur, quia utrobique oportet sumi eodem modo respectu cuiuscũque particularis. Certũ est autẽ, quòd si peccator sit de ecclesia Mediolanensi, si ad correctionem ipsius procedendũ est, non oportet dicere ecclesiæ Mediolanensi, id est, communitati Mediolanensium, siue episcopus sit, siue non. Vnde dico, quòd licet ex ui uocabuli ecclesiæ non aliud intelligatur nisi communitas fidelium, tamen ex uerbis sequentibus, Si ecclesiam nõ audierit, &, Quæcunque solueritis super terram, & c. cõstat accipiendum esse pro ecclesia habente authoritatem. Et cùm hęc non sit sine prælato, constat intelligi non posse ecclesiam pro aliqua congregatiõe sine prælato, sed clauditur ipse prælatus: quod & aliter probatur. Nam si in nomine ecclesiæ non includitur prælatus illius, oportet alterum duorum, uel quòd ecclesia particularis habet potestatem iurisdictionis etiam inuito episcopo, uel quòd nomine ecclesiæ non intelligitur ipsa communitas. Certum est enim quòd ecclesia, de qua dicitur, Dic ecclesiæ, habet potestatem excommunicandi: & certè ita est, quòd nomine ecclesiæ in illo loco intelligitur prælatus, qui est caput ecclesiæ. hoc enim est dicere ecclesiæ, sicut iudicium episcopi dicitur iudicium ecclesiæ: & excommunicatus ab episcopo dicitur excommunicatus ab ecclesia. Dictum est autem, Dic ecclesiæ, & non episcopo, quia intelligitur, quòd dicitur dici episcopo, non tanquam priuato, sed in foro publico. & ideo dicitur, in foro, & iudicio ecclesiæ. & hoc apertè manifestatur: quia usus illius præcepti in ecclesia talis est ut dicatur peccatum fratris prælato, & tunc intelligimus dixisse ecclesiæ. Dixit autem, Amen dico uobis, quodcunque solueritis, &c. in plurali numero, uel quia iudicium ecclesiæ licet fiat authoritate unius prælati, tamen non debet fieri nisi per multos: uel simpliciter quia erant futuri multi prælati, & multæ ecclesiæ. Dico præterea cum Caietano, quòd in loco Matth. 17.{ Matt. 17. } nulla potestas uidetur data. Nam ex illo, Dic ecclesiæ, non datur aliqua potestas sed præcipitur denuntiatio: per illa uerò, Si ecclesia non audierit, sit tibi tanquã ethnicus & publicanus, præcipitur euitatio: per illa uero uerba, Quæcunque solueritis, &c. patet nullam dari authoritatem, quia per eadem uerba dictum est Petro, Quodcunque solueritis, &c. Matth. 16.{ Matth. 16 } etiam non est data ei aliqua potestas, sed postea Iohan. ultimo, Pasce oues meas. Sed significatur solùm quantæ efficaciæ esset futura sententia ecclesiæ, quam illic non dat, sed solùm uel permittit, uel supponit, & demum ad ueritatem illorum non oportet quòd ecclesia habeat immediatè authoritatem à Christo, sed satis est, quòd habeat à suo prælato, uel prælatis congregatis, uel ab ipso papa. adhuc enim ecclesia haberet potestatem, & quilibet teneretur audire ecclesiam: ergo frustra comminiscitur hanc potestatem. Ex omnibus sic patet, quòd ex eo loco, Matth. 18.{ Matth. 18. } nullo modo habeatur, quòd sit aliqua authoritas iure diuino immediatè nec in ecclesia uniuersali, nec etiam in concilio, quamuis hoc secundum possit probabiliter dici in sensu suprà explicato. Hunc locum prolixiùs tractaui: quia aduersarii nihil aliud ex scripturis afferunt ad probandum quòd iure diuino sit authoritas in ecclesia uniuersali immediatè, & in concilio. Addit Caieta. quòd in die Cœne fuit institutum sacramentum ordinis, & per consequens quando Dominus dixit ea uerba Matth. 18. nõ erat potestas episcoporum, nec presbyterorum, & per consequẽs non dedit tunc potestatem concilii, quod constat ex episcopis & presbyteris. Ad quartũ nõ est opus multis, & primùm potiùs alii prælati solent dici ministri ecclesiæ, quã papa: & certũ est, quòd non dicuntur ministri ecclesiæ, quia acceperint authoritatẽ ab ecclesia uniuersali: sed uel quia ministrant ecclesiæ uel in ecclesia: uel quia à principe ecclesiæ sunt instituti. Et clarum est, quòd etiam si nihil authoritatis ponatur in ecclesia uniuersali, nihil hominus dicerentur ministri ecclesiæ. Cæterùm quòd potiùs debeant dici omnes tam papa quàm alii prælati ministri Christi quàm ecclesiæ, patet ex Paulo, Si ꝗd donaui, in Christi, &c. 2. Cor. 2.{ 2. Cor. 2. } & alibi. Sic nos existimet homo, ut ministros Christi. 1. Corin. 4.{ 1. Cor. 4. } Omnis potestas spiritualis & ecclesiastica est quoddã donum Dei, & pure supernaturale. Sicut ergo alia dona, ut gratia, charitas, fides, & prophetia non data sunt primò ecclesiæ, sed primò conueniunt particularibus personis, & est fides in ecclesia, quia aliqui particulares credunt: ita etiam potestas ecclesiastica data est certis personis primò, & per illos conuenit ecclesiæ. & omnino est commentum sophisticum, imaginari potestatem ecclesiasticam in communitate, qua nunquam esset usura, sed omnia geruntur, & semper gesta sunt per prælatos qui deriuati sunt ab Apostolis, sicut re uera si à natura essent principes in republica ciuili, & omnes magistratus sufficiẽtes ad gubernationem reipub. profectò frustra somniaremus potestatẽ ciuilem in republica immediaté. 
 
 SECVNDA QVAESTIO PRINcipalis, An potestas ecclesiastica sit Christianis. SVMMA. -  1 Christiani omnes, quòd nec sint sacerdotes, nec omnes æquales, sed quòd sit orden in ecclesia, & gradus ecclesiasticæ potestatis. -  2 Christiani an sint aliqui, quibus conuenire non poßit potestas ecclesiastica. -  3 Mulieres, quòd nec sacerdotes esse poßint, nec aliquẽ ordinem aut potestatem ecclesiasticam habere, quæ sit de iure diuino. -  4 Abbatissæ, & aliæ monasteriorum & uirginum matres, quòd nullam habeant potestatem nec iurisdictionem spiritualem. -  5 Monachæ an non teneantur obedire Abbatissæ. -  6 Iure diuino quòd nullus alius de numero Christianorum præter fœminas excluditur à potestate ecclesiastica, siue ordinis siue iurisdictionis. -  7 Potestas ecclesiastica siue ordinis, siue iurisdictionis. quòd tota fuerit in Petro Apostolo. -  8 Apostoli omnes an habuerint potestatẽ immediateã Christo, an solus Petrus à Christo, & alij à Petro. -  9 Potestatem omnem, quam Apostoli habuerunt, quòd receperint immediatè à Christo, probatur. -  10 Apostoli, an æqualem acceperint cum Petro potestatem. -  11 Petrus, quòd inter Apostolos omnes fuerit authoritate, & potestate primus & princeps, cum summa supra totam ecclesiam potestate. -  12 Potestatẽ ecclesiasticam aliquam, quòd nullus alius à Christo uideatur accepiße, præter sacros Apostolos. -  13 Potestas ecclesiastica quòd non solùm fuerit in Apostolis, sed etiam in alijs. -  14 Potestas omnis ordinis & iurisdictionis, quæ priùs erat in Christi Apostolis, quòd illis defunctis perseuerauerit in ecclesia, probatur. -  15 Gradus ecclesiæ, quód perseueraturi sint in ecclesia usque ad ultimum iudicium, & mortuorum resurrectionem. -  16 Potestas ordinis in ecclesia, quòd tota deriuata sit, & pendeat immediatè ab episcopis. -  17 Petro Apostolorum principe defuncto, quòd aliquis ei successerit cum simili & authoritate, & potestate iurisdictionis in totum orbem. -  18 Petro mortuo, quòd ecclesia habeat potestatem subrogandi, & instituendi alium loco illius, etiam si petrus nihil de hoc prius constituisset. -  19 Electio summi Pontificis ad quem spectaret cardinalibus deficientibus, negligentibus, aut perniciose inter se dißidentibus. -  20 Electio summi Pontificis deficientibus cardinalibus, &c. quòd non uideatur spectare ad totum clerum. -  21 Sedes apostolica in quocunque casu uacaret, manendo in solo iure diuino, ad quem spectaret electio. -  22 Petrus beatus, quòd uel solus, uel cum alijs apostolis potuerit constiture formam, & rationem, qua post obitum eligeretur ei successor. -  23 Petrus beatus, quòd potuerit eligere, & designare successorem, qui, eo defuncto, sine alia electione esset summus Pontifex. -  24 Eligendi summum Pontificem ratio, quæ nunc seruatur in ecclesia, quòd non sit de iure diuino. -  25 Eligendi summum Pontificem ratio, quòd sit ex constitutione, & authoritate ecclesiæ, aut summorum Pontificum, quæ eadem est, & eadem authoritate mutari posset. -  26 Apostolis alijs quòd successerit nemo cum æquali potestate & authoritate iurisdictionis. -  27 Apostolorum aliorum quilibet à Petro, quòd potuerit relinquere successorem, licet non uniuersalem, saltem in quacunque prouincia uoluisset, qui esset uerus episcopus illius prouinciæ. -  28 Apostoli, quòd non solùm potuerunt relinquere sibi successores, sed etiam quilibet successorum eorum potuerit similiter sibi relinquere successorem. -  29 Episcopus quilibet, quòd in sua prouincia potuit condere legem, ut præsbyteri eligerent episcopum, uel aliam formam institutionis dare, etiam sede Petri in consulta. -  30 Petri successores, quòd potuerunt, & possunt pro suo arbitrio episcopos creare in singulis prouinciis, & quascunque leges de hac re priùs latas tollere, & nouas condere, prouincias distinguere, & omnia ad hoc spectantia pro suo iudicio, & potestate facere. PRIVSQVAM ueniamus ad solidam & germanam ueritatem, oportet ut adulterinas, & falsas sententias excludamus: quod ut commodius fiat, rursus propono quæstionem, An potestas ecclesiastica sit in omnibus aut singulis Christianis. In cuius quæstionis definitione licet omnes catholici authores satis conueniant, tamen neoterici hæretici incredibili arrogantia à tota ecclesia receptę sententiæ aduersantur, asserentes, & contendentes omnes, Christianos ex æquo esse sacerdotes, nec esse aliquos gradus ecclesiastici ordinis in ecclesia. Nec tamen multis aut rationibus aut testimoniis hoc probare laborant, sed suo more, uno, aut altero scripturarũ loco in suam sententiam detorto, mordicus hæresim suam retinent, & factionem propugnant. Sed uerba imprudentissimi in primis Lutheri ascribere satius est, in libro primo de abroganda missa priuata. ita dicit, Nos omnes eodẽ quo Christus, sacerdotes sacerdotio sumus, qui Christiani filii Christi summi sacerdotis sumus: nec ex ullo Scripturæ sanctæ testimonio id habetur, ꝙ sacerdotes rasi & uncti aliqui in nouo testamento dicantur distincti à laicis. & paulo pòst, Stat irrefragabilis sentẽtia, sacerdotes uisibiles, & à laicis diuersos in nouo testamẽto nullos esse, qui autem sunt, sine testimonio scripturarum & sine uocatione Dei sunt: hoc autem quid est aliud, quã ex diabolo esse? Et alibi dicit ꝙ puer, & mulier, & qlibet Christianus absoluere pōt à peccatis. adducit illud. 1. Pe. 2. Vos autẽ genus electũ, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquis. &c. Et eodẽ loco, Et ipsi tanquã lapides uiui superædificamini domus spiritualis, in sacerdotiũ sanctũ. Constat autẽ Petrũ loqui generaliter omnibꝰ fidelibus, & non solis ordinatis in sacerdotes. Item Ioh. in Apoc. c. 5. Fecisti nos Deo nostro regnũ & sacerdotes. & Apoc. 20. Sed erũt sacerdotes Dei & Christi eius. Quæ omnia uult dicta esse de õnibꝰ Christianis. Itẽ illud. Matth. 18. Quodcunq; solueritis super terrã, &c. generalissimè affirmat dictũ esse oĩbꝰ Christianis. ¶ Cõtra omnes hæreticos pono cõclusionẽ, Nõ omnes Christiani sunt sacerdotes eo modo, quo sunt sacerdotes ab ecclesia ordinati, id est cũ potestate consecrandi eucharistiam, & absoluẽdi à peccatis. Vel ponatur sub aliis uerbis sic, Nec* omnes Christiani sunt sacerdotes, nec ōes sunt æquales, sed est ordo in ecclesia, & gradꝰ ecclesiasticæ potestatis. Hãc quæstionẽ totãq; hanc disputationẽ, quàm potero paucis absoluã. Postquã enim nulla cũ catholicis nobis cõcertatio est, sed solũ cũ hæreticis, nihil operæ pretiũ facturũ me puto, si religiosam, & piam prorsus concionem hoc argumeẽto diutiꝰ retinuero. Et alioqui clarissimi uiri, Rosensis episcopus, & Iodocus Clitoueus de hoc capite aduersus Lutherum doctissimè & disertissimè scripserunt, quos scio uobis familiares esse. Probo igitur conclusionem totam simul. Primò Paul. ad Roma. 12.{ Roma. 12. } totam ecclesiam quasi quoddam corpus mysticum esse dicit, quòd uariis organis & membris sit compositum. Sicut in uno, inquit, corpore multa sunt membra, omnia autem membra non eundem actum habent, ita multi unum corpus sumus in Christo, singuli autem alter alterius membra: habentes autem donationes secundum gratiam, quæ data est nobis, differentes, &. 1. Cor. 12.{ 1. Corin. 12. } Si corpus unum est, & mẽbra habet multa, omnia autem membra corporis cum sint multa, unum tamen corpus sunt: ita & Christus & corpus nõ est unum mẽbrum, sed multa. Si dixerit pes, quoniam non sum manus, non sum de corpore, non ideo non est de corpore? si totum corpus oculus, ubi auditus? si totum auditus, ubi odoratus? nunc autem posuit Deus membra unumquodque sicut uoluit. quòd si essent omnia unum membrum, ubi copus? nunc autem multa quidem membrau, num autem corpus. Et in principio illius. c. Diuisiones gratiarum sunt, idem autem Spiritus, & diuisiones ministrationum sunt, idem autem Dominus, & diuisiones operationum sunt, idem uerò Deus, &c. Rogo, & appello religiosas, & pias aures, si omnes in ecclesia æquales sunt, quo modo fecit Deus, ut Paulus dicit uaria membra, manus, pedes, oculos, aures, in corpore ecclesiæ? omnes sumus oculi Luthero, ubi ergo pedes? aut quomodo erit uerum, quod Paulus in eadem epistola & cap. subiungit, Non potest autem dicere oculus manui, Opera tua non indigeo: aut iterum caput pedibus, Non estis mihi necessarii? Certè si Lutherum audiamus, pedes poterunt dicere capiti, Nõ es nobis necessarium. sic enim ipse docet, pedes hoc est plebem, sic non indigere capite, hoc est sacerdote, sed omnes eos esse sācerdotes. Item in eodem loco Paulus, Et quosdam quidem posuit Deus in ecclesia, primò Apostolos, secundò Prophetas, tertiò Doctores: & alios item gradus ecclesiæ recenset, ubi omnino uidetur sanctus Apostolus ex instituto uelle elidere arrogantiam eorum, qui omnes in ecclesia æquare uolebant: uel rursus superbiam reprimere aliquorum, qui in altiore gradu constituti, inferiores cõtemnebant: aut certè plebem admonere, ne se eo minus in corpore Christi cõtentos reputarẽt, quòd inter gradus ecclesiasticos non censerentur. In eandem sententiam scribit ad Ephes. 4.{ Ephes. 4. } Et ipse dedit quosdã quidẽ Apostolos, alios autẽ Prophetas, alios uerò Euãgelistas, alios aũt Pastores, & Doctores, ad cõsummationẽ sanctorũ, in opus ministerii in ædificationem corporis Christi: Iohan. itẽ Apoc. 21.{ Apoc. 21. } Ego Iohãnes uidi sanctã ciuitatẽ, nouam, descendentẽ de cęlo, à Deo paratam, sicut spõsam ornatam uiro suo. Qua ratione erit ecclesia ciuitas, in qua nulli sint magistratus, nulli moderatores, & nullus ordo ciuiũ, sed æqualitas, uel cõfusio potius, & turba pro suo cuiusq; arbitrio & libidine agentium? Nec enim est ciuitas, ut Orator ait, quæcunque in unum locum quorum eunque hominum multitudo consistit. Idem Aposto. 1. Timot. 5.{ 1. Timoth. 5. } ut nemini citò manus imponeret: certè ut sacerdotem consecraret. Idẽ 1. Timo. 4.{ 1. Timoth. 4. } Noli negligere gratiam quæ in te est, quæ data est tibi per prophetiam cũ impositione manuum presbyteri. Et 2. Timoth. 1.{ 1. Timoth. 1. } Vt resuscites gratiam, quæ est in te, per impositionem manuum mearũ. Titum præterea admonet c. 1. ut constituat per ciuitates presbyteros. In Actibus Apostolorum de Paulo, & eius collegis legitur constituisse per diuersas ecclesias presbyteros. Actuum 20.{ Act. 20. } Paulus ad presbyteros Asiæ Miletum accersitos. Vos, inquit, posuit Spiritus sanctus episcopos regere ecclesiã Dei. Certè ipse Apostolus Paulus 1. ad Corinth. 3.{ 1. Corin. 3. } apertè distinguit plebem à sacerdotibus. Dei enim sumus, inquit, adiutores, Dei agricultura estis. Sed uideo uobis ingratam esse orationem hanc sanè, in qua in re nõ dubia utar argumentis non necessariis: relinquam enim primam hanc conclusionem tanquam certam, non omnes Christianos esse æquales in potestate ecclesiastica. Certè Tertullianus, cuius authoritas, quod ad antiquitates spectat grauissima est, de præscriptionibus hæreticorum execratur, non solùm quòd noui hęretici dicunt omnes Christianos esse ex æquo sacerdotes, sed ordinationes tam incertas. Ordinationes (inquit) eorum leues, temerariæ, inconstantes: itaque alius hodie episcopus, cras alius, hodie diaconus, qui cras lector, hodie presbyter, qui cras laicus: nam apud eos laicis sacerdotalia munera iniunguntur. ¶ Sed ex hac quæstione emergere uidetur dubium non contemnendum, An* sint aliqui Christiani, quibus conuenire non possit potestas ecclesiastica. Et primò quidem dubitatur de mulieribus, an sint capaces ecclesiastici ordinis, & potestatis. Et quidem uideri possit, quòd sint, ex eo quòd Paul. ad Gala. 3.{ Gala. 3. } dicit. quòd non est Iudæus nec Græcus, non est seruus, nec liber, non est masculus, nec fœmina in Christo Iesu. quare nõ uidetur quòd ad ministrandum Christo in ordine ecclesiastico fœminæ reiici debeant in lege Christi. Item prophetia est (ut uidetur) tantæ dignitatis, sicut potestas ecclesiastica, quæ tamen mulieribus aliquando communicatur, ut patet de Deborah, ut patet 4. Regum. ¶ Hoc nõ obstãte pono cõclusionẽ, Mulieres * nec sacerdotes esse possunt, nec aliquem ordinem, aut potestatem ecclesiasticam habere, quæ quidem sit de iure diuino. Hanc conclusionem uideo placere omnibus authoribus, atque adeò, quanquam defendi contrarium non absurdè fortasse possit, tamen ne more iureconsultorum nouas conclusiones afferamus, ex sententia doctorum probo hanc conclusionem. Primò, Nam ordines, & potestates ecclesiasticæ omnes ordinantur (ut latè à nobis disputatum est) ad gubernationem populi, & directionem in finem spiritualem, sed ex sacris literis hæc non possunt conuenire mulieri. unde. 1. Corin. 14.{ 1. Corin. 14. } Mulieres in ecclesia taceant, non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse: si quid autem uolunt discere, domi uiros suos interrogent, turpe enim est mulieri loqui in ecclesia. Et ne quis putet hoc esse Pauli præceptum, & non iure diuino, adiunxit, Si quis uidetur propheta esse aut spiritualis, cognoscat quæ scribo uerbis, quia Domini sunt mandata. Et. 1. ad Timo. 2.{ 1. Timot. 2. } Mulier in silentio discat cum omni subiectione, docere autem mulieri non permitto, nec dominari in uirum, sed esse in silentio. Ita etiam fuit constitutum in concilio Carthaginẽsi, ut refert̃ 23 dist. c. mulieres. & Ambrosius est in eadẽ sentẽtia. ut 33. quæstiõe 5. c. mulieres. Philosophus. 1. Ethicorũ dicit, corruptionẽ esse reipu. ut principatus & administratio ad fœminã deueniãt. Itẽ dominus nullã potestatẽ legitur cõmisisse mulieri, etiam sanctissimę, simul & sapiẽtissimę matri, ut patet in cœna, & post resurrectionem. Item nõ cõmittitur eis, ut præsint uiris, sed cõtrà, ut sint subiectæ. Vnde Gen. 3.{ Gen. 3. } Sub uiri potestate erit. Et quod profectò me plus mouet est, quòd in tam longa annorum serie, in tanta copia optimarum, & sapientissimarum fœminarum, nunquam ecclesia tentauit ad potestatem aut ministeriũ ecclesiasticũ aliquã assumere. Hoc autem magnũ argumẽtum apud me & in hac, & similibus causis est, ꝙ nũquã factũ est, cùm fuerit magna occasio & copia faciẽdi, putem ideo non esse factũ, quod fieri nec licuerit nec potuerit. Itaque sic puto nec licere quidem fœminam quocunque diuino ordine sacrare: quod si secus actũ sit, nihil omnino agi: sed tamen etiam si hoc uerum sit, dubitari tamen potest, an mulieres, quæ in monasteriis uirginibus præficiuntur, aliquam potestatem ecclesiasticam habeant, saltem iurisdictionis, si ordinis habere non possunt, qualem Abbatissæ usurpant, ferentes leges & præcepta ad formam & morem episcoporum. Respondeo, Nec de hac quæstione magnam uideo controuersiam inter theologos. Nam de iureconsultis uideant ipsi quid sentiant. Itaque ex sententia S. Tho. & meliorum theologorum pono cõclusionem, Abbatissæ,* & aliæ matres monasteriorum, & uirginum nullam habent potestatem spiritualem, nec iurisdictionem spiritualem. Probatur, Quia tota potestas spiritualis ortum habet à clauibus, mulier autem non potest habere claues, quia sunt propriè sacerdotum: ergo nec iurisdictionẽ spiritualem. Et licet aliqui habeant iurisdictionem spiritualem, qui non sunt sacerdotes, nec habent claues, nullus tamen habet iurisdictionem spiritualem, qui non sit capax & sacerdotii, & clauium. Et confirmatur hoc, Nam nõ sunt peioris conditionis religiosi professi, qui tamen nõ sunt clerici quantùm ad hoc, quàm religiosæ fœminæ: sed religioso non clerico, ut omnes dicunt doctores, non potest committi iurisdictio spiritualis: ergo multo minus fœminæ cuicunque. Item non potest absoluere: ergo nec ligare. Certè non ad eandem spectat potestatem. Itẽ quicũque habet iurisdictionẽ extra forum pœnitẽtiæ, potest excõmunicare: omnis enim iudex habet uim coactiuam: fœmina hoc non potest: ergo. Itẽ non habet sciẽtiam spiritualem, nec ad eam spectat habere: ergo non potest iudicare de spiritualibus. Esset enim periculosissimũ cõmittere salutẽ spiritualem animarũ ei, qui iudicare nõ possit quid expediat, aut noceat animarũ incolumitati. Ex quo sequitur, ꝙ tales Abbatissæ nõ possunt aliquid mãdare in forma præcepti, putà in uirtute Spiritus sancti, & sanctæ obedientiæ, & sub præcepto: nec si faciat, tenet factum, ita quòd obliget tanquã præceptum episcopi, aut Abbatis, aut Prioris. Esset enim absurdũ cõmittere huiusmodi potestatem, quę magnam eruditionem exigit, ad discernendum quæ materia sit digna tali censura, uel qualis sit huiusmodi obligatio, imò nec intelligere posset an quis transgressus esset huiusmodi præceptum. *¶ Et si quærat quis fortasse, an non monachæ tenentur obedire Abbatissæ? Dico ꝙ tenẽtur primò, quia tenentur seruare regulam suã, ubi continetur obedientia Abbatissæ. Secũdò dico, quòd tenentur præceptis eius ad modum, quo filiæ, uel filii tenentur obedire patri: peccant enim trãsgressores præceptorũ patris, nec tamẽ pater habet iurisdictionẽ spiritualem: & tandem tenentur obedire Abbatissæ, sicut tenent̃ ad alia statuta suæ regulæ, ubi nõ est spiritualis p̃ceptio. Vel dico, ꝙ absolutè nolle obedire Abbatissæ, est mortale: sed Abbatissa non pōt facere noua præcepta. Hæc autẽ oĩa dicta sunt ratione iuris positiui, non diuini quãuis enim mulier iure diuino o no possit habere, uel ordinem, uel dignitatem spiritualem, & iurisdictionem, posset tamen habere potestatem aliquam iurisdictionis spiritualis, sicut & laici possent, nisi iura prohiberent: iura autem non plus concedunt in hac parte Abbatissę, quàm laicis. ¶ Vltima conclusio circa hãc materiam, Nullus* alius de numero Christianorum, præter fœminas, excluditur diuino iure à potestate ecclesiastica, siue ordinis, siue iurisdictionis. Vnde dico cum doctoribus, quòd etiam puer potest fieri sacerdos, & amentes, & in uniuersim omnes Christiani. Et differentiam assignant doctores, quia illi peruenire possunt ad statum, ubi possint commodè exercere potestatem. est enim impedimentum contingens, secus in fœminis. Doctores tamen excludunt pueros à consecratione episcopali iure diuino, ita, ut si puer consecretur in episcopum, consecratio non teneat, sed certè nõ adeò graui ratione permoti. Atque adeò si concedimus posse in sacerdotem consecrari, non satis uideo quid obstet, quominꝰ & episcopus possit ordinari, sed in medium hoc relinqui potest, nec quicquã habeo certi asserere. *¶ Diximus hactenus, in quibus nõ sit, aut esse nõ possit ecclesiastica potestas. Restat ut iã dicamus in quibꝰ inueniat̃ huiusmodi potestas. Et ut ad originẽ suã totã rẽ reuocemus, sit prima cõclusio, Tota potestas ecclesiastica et ordinis & iurisdictionis fuit in Petro Apostolo. Hæc cõclusio nota est ex Euãgelio Mat. 16.{ Matth. 16. } Tibi dabo claues regni cælorũ, & super hãc petrã ædificabo ecclesiam meam. Et Iohan. ultimo{ Iohã. ultimo }, Pasce oues meas. In ominibus Apostolis fuit potestas ecclesiastica ordinis, & iurisdictionis. Hæc etiam nota est. Dictum est enim omnibus simul, Hoc facite in meam commemorationẽ: et, Quorũ remiseritis peccata. & Quodcũque solueritis, &c. Luc. 22.{ Luc. 22. } Mat. 18.{ Mat. 18. } Ioh. 20.{ Iohan. 20. } Sed est circa quæstionem hanc primũ dubiũ, * An omnes Apostoli habuerint potestatẽ immediatè à Christo, an solus Petrus à Christo, & alii à Petro. Et de potestate quidem ordinis, de qua minus dubitãdum uidebatur, non omnino uidetur esse certum. Nam & Iacobus ordinatus fuit episcopus Hirosolymitanus post ascensionem Domini à Petro, Iacobo, & Iohanne, ut habetur in c. porrò. d. 66. & Paulus, ac Barnabas ordinati etiam ab aliis fuerũt. legitur enim. Actuum. 13.{ Actuum. 13. } Segregate mihi Paulum & Barnabam. Et subiungitur, Imponentes illis manus, dimiserunt. ubi glo. in modum ordinatorum. & tamen non est dubitandum, quin Paulus tantam potestatem acceperit à Christo, quantam alii Apostoli acceperunt. Non enim certum uidetur, quòd omnes Apostoli habuerint totam potestatem ordinis à Christo, quanquã de hac potestate satis doctores conueniũt. Sed de potestate iurisdictionis bona pars Christianorũ, & quidẽ grauissimorũ, contendunt, solum Petrũ habuisse à Christo eã potestatẽ, cæteros autẽ omnes à Petro. Quod probant primò magnorũ quidẽ uirorũ authoritate, ut Anacleti, Cypriani, Aug. Leonis, Alex. Quorũ ego uerba recitare supersedeo, eo ꝙ re uera non significãt id, quod authores huiꝰ sentẽtiæ uolũt. Si ꝗs cupit uidere, legat apud cardinalẽ Turrẽ Crematã libro. 2. c. 54. sed eorũ sanctorũ testimonia eò tẽdũt, ut asseuerẽt solùm omnẽ authoritatẽ post Petrũ, à Petro habuisse originẽ, ab eóque pendere, ipsúmque Petrũ principẽ fuisse tum aliorum Apostolorũ, tum autẽ totius ecclesiæ Christi: quod tãtũ abest ut nos negemus, ut pro intolerãdo errore cõtrariã sentẽtiã habeamus. Sed si testimoniis nõ efficiunt quod uolũt, rationibus hoc euincere conantur. Et prima ratio eorũ est, Nã Apostoli nõ habuerunt subditos ab ipso Christo: ergo nec iurisdictionẽ, quæ nisi in subditos esse nõ potest. Antecedẽs probatur, Quia uel oẽs homines, uel certos. Non secundũ: quia uolũtariè diceremus hos potius quàm illos, cùm in Euãgelio nõ habeatur: nec oẽs dedisse uidetur. fuissent enim multi Pastores, & ex æquo habẽtes plenitudinẽ potestatis in ecclesia, qđ in omni principatu uitiosum est. Multitudo enim principũ est pernitiosa, ut Aristo. etiã dicit. 12. Metaphy.{ Aristo. } &, Omne regnũ diuisum desolabitur. Præterea nõ esset unum ouile, & unus pastor gregis Christi, si essent multi pastores ex equo. Pręterea nõ uidet̃ quomodo Petrus fuisset princeps & caput supra alios Apostolos, si alii similẽ cũ Petro à Christo potestatẽ accepissent. ¶ Verũ ꝗa in cõtrariũ uidet̃ stare Euangeliũ, pono talẽ conclusionẽ, Omnẽ* potestatẽ, quã Apostoli habuerũt, receperũt ĩmediatè à Christo. Probat̃ primò, Omnibꝰ dictũ est Mat. 18.{ Matth. 18. } Quæcũq; solueritis suꝑ terrã, &c. Itẽ omnibꝰ, Hoc facite in meã cõmemorationẽ. Itẽ, Quorũ remiseritis peccata, Ioh. 20.{ Iohan. 20. } & Mat. ultimo{ Matt. ultimo. }, Eũtes ĩ mũdũ uniuersum, prędicate Euãgeliũ omni creaturæ. & Io. 20.{ Iohan. 20. } Sicut misit me Pater et ego mitto uos. Itẽ Christus fecit eos omnes Apostolos, ut patet Matt. 10.{ Matt. 10. } & Mar. 3.{ Mar. 3. } & Luc. 6.{ Luc. 6. } &. 1. Cor. 12.{ 1. Cor. 12. } & ad Eph. 4.{ Ephes. 4. } sed ad officiũ Apostolatus spectat potestas ordinis & iurisdictionis: ergo utrãque habuerũt Apostoli à Christo. Vnde est cõsiderãdũ, ꝙ tria spectant ad dignitatẽ Apostolatus. Primũ, authoritas gubernãdi populum fidelem: secũdum, facultas docendi: tertiũ, potestas miraculorũ. Hęc ostẽdũtur primò, Luc. 9.{ Luc. 9. } scribitur, ꝙ cõuocatis Iesus duodecim Apostolis, dedit eis potestatẽ super oĩa dæmonia, & ut languores curarẽt, & misit eos prædicare regnum Dei, & sanare infirmos. Matt. quoque ultimo.{ Matth. ultimo. } Dominus dixit eis, Eũtes in mundum uniuersum, docete omnes gẽtes, baptizantes, & docentes seruare omnia, quę mandaui uobis. In prima quoque epistola ad Cor. c. 12.{ 1. Corin. 12. } Ipse posuit quidẽ Apostolos. glo. dicit, omnium ordinatores, & iudices. Itaque si Christus eos Apostolos fecit, nec Apostoli esse poterant sine potestate ordinis & iurisdictionis: ergo utraque à Christo acceperunt. Item non uidentur minorem potestatem alii Apostoli recepisse à Christo, quàm Paulꝰ: sed Paulus omnem potestatẽ, quã habuit habuit à Christo, ipse enim dicit ad Gala. 1.{ Gala. 1. } quòd non ab homine, nec per hominem habuit, potestatẽ. Et ad Gala. 2.{ Gala. 2. } disertè dicit se nihil accepisse ab aliis Apostolis, & nominatim à Petro. Qui uidebãtur inquit, aliquid esse, nihil mihi contulerunt. qui enim operatus est Petro in apostolatu circuncisionis, operatus est & mihi inter Gẽtes. Pro certo ergo mihi uidetur pronuntiandum, & tenẽdum, Apostolos omnes accepisse utranque potestatem à Christo: ¶ Sed superest dubium, An* æqualem acceperint cũ Petro: nã hæc etiã quæstio in utramque partẽ habet assertores. Sed quia ad maiora festinãti nõ uacat utriusque partis fundamenta tradere, pro sentẽtia, quã ueriorẽ puto, pono cõclusionẽ, Quòd Apostoli omnes habuerũt æqualẽ potestatem cum Petro. Quam sic intelligo, quòd quilibet Apostolorũ habuit potestatẽ ecclesiasticam in toto orbe, & ad omnes actus ad quos Petrus habuit. Hęc probatur primò quo ad primã partem ex loco iam citato Matth. ultimo. Euntes in mundũ uniuersum, &c. & sine exceptione, Quæcũque solueritis, &c. Et quorũ remiseritis peccata, &c. & Iohã. 20. Sicut misit me Pater, &c. Christus aũt missus fuerat in totum orbem: ergo & in totũ orbem ipse misit Apostolos. Secunda uerò pars, quòd ad omnes actus, hoc uidetur posse probari ex eo, ꝙ (ut dictum est) authoritas gubernãdi est de ratione apostolatus: & nõ uidetur quòd sit limitata, quia nulla ratione diceretur quòd extẽdat se ad certos actus, & nõ ad alios sed potius probatur ex gestis Apostolorũ ipsorum, qui ubique terrarũ cõstituebãt ecclesias, & episcopos, & leges ferebant pro potestate: nec apparet quid Petrus posset, quod non & alii. Et Paulꝰ ad Gala. 1.{ Gala. 1. } &. 2. satis defendit se parem potestatem cum Petro habere. Hæc est apertè sententia Cypriani{ Cypria. } in epistola de unitate ecclesiæ ad Nouatianũ. & habetur. 24. q. 1. Ego dico tibi hoc, Vtique erant cæteri Apostoli, quod Petrus, pari consortio præditi, & honoris, & potestatis. Nec audienda est glo. dicens hoc debere intelligi in ordine & dignitate consecrationis, non in potestatis plenitudine: ut patere potest ipsam epistolam diui Cypriani legenti. ¶ Et ne quisquã suspicetur me uelle quicquã derogare de dignitate, aut pręrogatiua, aut primatu Petri, quẽ non solùm cũ catholica ecclesia cõfitemur, sed etiã pro uirili defendimus: pono aliã cõclusionẽ, Petrus* inter oẽs Apostolos fuit authoritate & potestate primus, & princeps cũ summa supra totã ecclesiã potestate. De hac cõclusione à doctissimis uiris non iusti solũ, sed pręgãdes libri cõfecti sunt, et editi, at que adeò ego breui me hoc loco nũc expediã, paucis modo contẽtus Euãgelii testimoniis. Primus locus est Mat. 10.{ Matt. 10. } Duodecim autẽ Apostolorũ nomina sunt hęc. Primus Simõ, ꝗ dicitur Petrus. Et Luc. 6.{ Luc. 6. } uocat Dominus discipulos suos, & elegit duodecim ex ipsis, quos & Apostolos nominauit, Simonẽ, quẽ cognominauit Petrũ, & Andream fratrẽ eius, &c. Et eodẽ ordine nominãtur & numerant̃ à Marc. c. 3. & tamẽ nulla ratione Petrꝰ potuit dici primus nisi dignitate apostolatus: nã ordine quidẽ uocatiõis, primꝰ fuit Andreas frater Petri, ut patet ex primo. c. Ioh.{ Iohan. 1. } imò Andreas iam uocatus à Christo, ut refert Ioh. inuenit Simonẽ fratrẽ suũ, & dixit ei, Inuenimus Messiã: & adduxit eum ad Iesum. Est præterea insigne testimoniũ, & omnino nõ refractario & obstinato intellectui apertissimũ, Mat. 16.{ Matt. 16. } ubi ad quęstionẽ Domini musantibꝰ & cũctantibus aliis discipulis, respõdet Petrus, Tu es Christꝰ filiꝰ Dei uiui. Cui Dominꝰ, Beatus es Simõ Bariona, quia caro & sanguis nõ, &c. sed Pater meꝰ, &c. & ego dico tibi ꝙ tu es Petrꝰ, & suꝑ hãc petrã ædificabo ecclesiã meã, & tibi dabo claues regni cælorũ. Certè uel cæco notũ esse potest pro tam præclara confessione aliquid promissum Petro præ cæteris Apostolis. Itẽ, Ego orabo pro te, & tu aliquãdo conuersus, cõfirma fratres, &c. Luc. 22.{ Luc. 22. } Nec obscurior locus est ille Ioh. ultimo{ Iohan. ultimo. } ubi cùm bis Dominus rogasset Petrũ, an se diligeret plus aliis Apostolis, illo respõdente se quidem amare, subiunxit bis, Pasce oues meas, pasce agnos meos. Prorsus est hominis præposteri, & peruersè alio qui apertũ testimoniũ interprætantis, negare Christũ eo loco uoluisse Petro pro maiori erga se amore maiorem etiam authoritatem præstare. atque uel ex his duobus locis liquidò cõstat Petro integrã authoritatẽ in ecclesia cõmissam. Cui enim data est, si Petro est negata? Licet etiã, ut dictũ est, alii Apostoli habuerint æqualẽ potestatẽ cum Petro ad sensum suprà positũ, tamẽ potestas Petri erat eminẽtior. Primò, quia potestas Petri fuit ordinaria, Apostolorum autem extra ordinaria. Secũda quę sequitur ex hac, Potestas Petri erat perseueratura in ecclesia, non autem aliorum. Tertiò, aliorum potestas nec supra Petrũ, nec supra se inuicem, Petri autẽ supra omnes alios. Quartò, aliorum potestas subordinata Petri auhthoritati. præualuisset enim authoritas Petri contra authoritatem aliorum. ¶ Sed ut aliquãdo illum locum, Pasce agnos meos, absoluã (nã difficilior alius restat) sit in hoc argumẽto hæc ultima cõclusio, Præter* sacros Apostolos nullus alius à Christo potestatẽ ecclesiasticã aliquã uidet̃ accepisse. et probatur etiã, quia in omnibꝰ locis, ubi data est potestas, nõ erãt discipuli. Hęc probat̃, Nã si quisquã alius accepisset: maximè fuissent ex numero septuaginta duorũ discipulorũ: sed illi non uidẽtur accepisse: ergo de nullo est uerisimile ꝙ acceperit. De septuaginta duobus autẽ probat̃. Nã Ioseph, qui cognominatus est Barnabas, erat unus ex discipulis, ut patet Act. 1.{ Actuum. 1. } & tamẽ Actuũ. 9.{ Actuum. 9. } dicitur post ascẽsionẽ Domini ꝙ erat Leuites. Nõ est autẽ credendũ, si Christus potestatẽ aliquã ecclesiasticã dedisset ei, ꝙ fecisset solùm Leuitam, quia Dei perfecta sunt opera. & Philippus, qui prædicauit Samaritanis, Actuũ. 8.{ Actuum. 8. } & baptizauit eunuchũ Cãdacis reginæ, nõ fuit Philippus Apostolus, ut multi putãt, nec sine causa, ꝙ ad baptismũ ipsius, Samaritani nõ recepissent Spiritũ sanctũ: sed dicunt esse Philippũ unũ ex septem diaconis, de quo Act. 6. &. 21. Hic igit̃ Philippus nõ uidetur dubitandũ quin esset de numero septuaginta duorũ cũ post Apostolos nõ temere legat̃ alius pręstãtior prędicator, aut minister Euangelii, ad quod opus delecti fuerũt discipuli, & tamẽ nõ erat presbyter, sed tãtũ diaconꝰ. Imo septuaginta illi diaconi, qui Act. 6.{ Actuum. 9. } electi fuerunt administrandum mensis, creduntur fuisse de numero discipulorũ. nõ enim ex neophytis fuissent assumpti ad tale ministerium, & tamẽ nõ erant presbyteri, ut pro certo constat: imò re uera nullam habẽt spiritualem potestatẽ. Ergo septuaginta duo Discipuli, nec fuerũt à Christo ordinati, nec habuerunt potestatẽ aliquam ecclesiasticam, quæ sine ordine non est. Restat ergo cõclusio uera, ꝙ præter Apostolos nullus alius accepit à Christo potestatem ecclesiasticam: atque ita habemus primam originem potestatis ecclesiasticæ. fuerunt enim & primi & soli, qui à Christo domino & redemptore nostro hanc potestatem acceperunt duodecim Apostoli. ¶ Superest nunc tractare, qua ratione hæc potestas deriuata est usque ad nos, & perseuerat in ecclesia, et sic erit absolutũ totũ negotiũ, qđ suscepimꝰ de subiecto potestatis ecclesiasticę. Sit ergo de hac quęstione prima propositio, Potestas* ecclesiastica nõ solũ fuit in Apostolis: sed etiã in aliis. hæc est nota ex scripturis. Nam Paulus cõstituit episcopum Titũ. & Timotheũ, ut patet. 1. Timo. 4. &. 2. ad eundẽ. 1. & ad Tit. 1. & ad Eph. idẽ Apostolus dat pręcepta & rationẽ instituendi, & creãdi presbyteros. 1. Timo. 3. & ad Titum. 1. & Act. 20. Paulus loquit̃ ad presbyteros Asiæ. & Io. in Apoc. meminit episcopi Laodiceæ. ergo præter Apostolos aliqui alii habuerũt potestatẽ ecclesiasticã. ¶ Secunda propositio, Defunctis* Apostolis Christi, perseuerauit in ecclesia omnis potestas ordinis & iurisdictionis, quæ prius erat in Apostolis. Probatur, Gradus potestatis ecclesiæ sunt instituti à Christo non solum pro tempore Apostolorũ, sed in totũ tempus, quo perseueratura erat in ecclesia: ergo perseuerauerunt in ecclesia post decessum Apostolorum. Antecedens patet ad Ephesi. 4.{ Ephe. 4. } Et ipse dedit quosdam quidem Apostolos, alios autẽ Pastores, & Doctores ad consummatione Sanctorum, in opus ministerii, in ædificationem corporis Christi, donec occurramus omnes in unitatem fidei, & agnitionis filii Dei, in uirũ perfectum, in mensuram ætatis plenitudinis Christi. Ex quo loco patet, ꝙ* gradus ecclesię sunt perseueraturi in ecclesia usque ad ultimũ iudicium, & resurrectionẽ mortuorum. Item ut Pau. dicit ad Heb. 7.{ Hebr. 7. } Trãslato sacerdotio, necesse est ut legis translatio fiat. Ergo amisso sacerdotio, etiã necesse est ut lex amittat̃. ergo si in ecclesia nõ esset sacerdotiũ institutũ à Xp̃o, nec etiã esset lex Christi. lex aũt Christi est æterna, est enim testamẽtũ eius æternũ, ut Pau. ait ad Heb. 13. & Baruch. 2.{ Baruch. 2. } Statuã eis testamentum alterũ sempiternũ. Et in eodẽ. c. 4. uocat legẽ Christi legẽ sempiternã. ergo necesse est ut perseueret sacerdotiũ à Christo institutum. In sacerdotio autẽ omnis spiritualis potestas ĩtelligit̃, & includit̃. Itẽ nõ esset Christus sacerdos in æternũ, ut Propheta & Paulus appellat, si eius sacerdotiũ cadere & perire debuisset: nõ enim est Christus sacerdos nisi in ecclesia. Itẽ est præceptũ in ecclesia, de sumptione eucharistiæ, ut patet Ioh. 6.{ Iohan. 6. } Nisi mãducaueritis carnẽ, &c. Sed sine sacerdotio eucharistiæ cõsecratio fieri nõ pōt: ergo. Itẽ saltem cõstat Apostolos reliquisse episcopos, & presbyteros, ut de Paulo non semel scriptum est: & potestas illorum non expirauit Apostolis defunctis: ergo potestas in ecclesia fuit etiam defunctis Apostolis, potestas (inquam) ecclesiastica. ¶ Tertia propositio, Tota* potestas ordinis in ecclesia deriuata est, & pẽdet ĩmediate ab episcopis. Volo dicere, quòd sicut Apostoli, & illi soli habuerũt iure diuino ordinare, & cõsecrare presbyteros, & alios ĩferiores ministros, ita omnes, & soli episcopi hoc habẽt etiã iure diuino. Et ꝙ episcopi habeant hãc potestatẽ, patet. 1. Timo. 5.{ 1. Timo. } Manꝰ citò nemini ĩposueris. qđ de ordinatione presbyteri intelligẽdum omnes sancti docent. Et c. 5. instituit Timotheũ, quales presbyteros eligere debeat. Oportet inquit episcopum irreprehensibilem esse, unius uxoris uirum, &c. quòd de presbytero intelligendum patet, ex eo quòd statim subiicit quales oporteat esse diaconos. & ad Titum. 1.{ Tit. 1. } Huius rei gratia reliqui te Cretæ, ut cõstituas per ciuitates presbyteros si quis sine crimine est. Nec de hoc inter catholicos est dubitatio episcopos hanc habere potestatem. Et ꝙ soli epispi habeant, uidetur, ꝙ nunquam legimus ordinatiões factas nisi ab Apostolis, uel ab episcopis aliis. Vnde etiam Actuum 14.{ Act. 14. } de Paulo & Barnaba legit̃, ꝙ cõstitutis Lystrę, & Iconio, & Antiochiæ per singulas ecclesias presbyteris, decesserũt. Et Dionisius Apostolorũ discipulus, & Synchroniꝰ libro de ecclesiastica hierarchia, ubi formam ecclesiasticã ab Apostolis traditã disertè, & copiosè tractat, solis Pontificibus ordinationem ministrorum tribuit, imò nec oleum sanctũ, quo sacrãtur presbyteri, ab alio, quã à Põtifice docet confici posse. Item potestas ordinis est iuris diuini: ergo nõ est usurpanda nisi ab eis, quibus constat iure diuino commissum, tales sunt soli episcopi: ergo &c. Item consuetudo uniuersalis ecclesiæ semper tenuit, ut soli episcopi ordinationes faciant: & est, ut supra dixi, grauissimum argumentum, quòd nunquam factũ est, ideo non esse, quia non licuerit, aut certè non potuerit. Itaque impium, & hęreticũ est credere, quod noui hęretici putãt, sacerdotẽ uel plebis electione, uel quacũque alia ratiõe, quàm episcopi cõsecratione constitui posse. Verũ est, ꝙ qui teneret episcopũ à presbytero nõ differre cõsecratiõe, sed sola potestate, & iurisdictiõe, consequẽter necessario haberet cõcedere quẽlibet presbyterum posse etiã presbyteros consecrare: nam potestas iurisdictionis non facit potestatem consecrandi. Sed quia illam sentẽtiam existimo falsam, ut suo loco patebit, perseuero in conclusione posita, quòd omnibus, & solis episcopis cõuenit ordinatio ministrorum. Nec nunc disputo, an ex priuilegio summorum Põtificũ Abbates aliqui habeant cõferre aliquos ordines, uel minores uel etiam maiores. si enim aliqui ordines non sunt iuris diuini, ut certò constat de minoribus, non est dubitandum quin collatio illorum committi possit non episcopo. Si uerò maiores omnes iuris diuini sunt, quod in præsentia nõ puto, profectò uidetur nec committi etiam posse nisi episcopis, qui soli iure diuino habent: quanquam non est eadem ratio de presbyteratu, & diaconatu, ut fateor, sed hoc omnino uide probabilibus, quòd nec etiam diaconi ordinari possent nisi ab episcopis, siquidẽ iuris diuini ille ordo est. ¶ Quarta ꝓpositio, Defuncto* Petro principe Apostolorũ, aliꝗs successit Petro cũ simili authoritate, & potestate iurisdictiõis in totũ orbem. Probatur à sancto Tho. 4. cõtra Gent.{ S. Tho. } c. 76. Christus sic instituit ecclesiam, ut esset usque in seculum duratura. Vnde Esa. 9.{ Esa. 9. } Super solium Dauid, & super regnum eius sedebit, ut cõfirmet illud, & corroboret in iudicio & iustitia à modo, & usq; in sempiternũ. Sed Christus ędificauit ecclesiam super Petrum, ut ipse dicit Mat. 16. ergo opus fuit, ut eo medio sublato, alius loco ipsius subrogaretur. Itẽ in ueteri lege à Deo instituta semper fuit unus summus Sacerdos. Patet Deutero. 17. & aliis locis. Hoc est quod Augusti. 24. quæstio. 1. c. quodcunque. dicit, quòd cum Petrus accepit claues, accepit non tanquam priuatus, sed nomine ecclesiæ: hoc est, data est ei potestas, quæ esset duratura in ecclesia, in cuius ædificationem Christus dedit. Vnde sicut Adam quædam dona habuit personalia, que in posteros transfundere non potuit, ut plenitudinem omnium scientiarum, quædam autem communia statui innocentiæ, ut iustitiam, gratiam, immortalitatem: sic & Petrus priuata dona habuit, quædam in quibus successorem non habuit (nec enim erat necesse) ut gratiam miraculorum, donum linguarum: quædam uerò accepit, in posteros translaturus, ut potestatem clauium, quã non sibi, sed ecclesiæ accepit. Item ille ordo, à principio constitutus à Christo in ecclesia, ut scilicet esset unum caput, & unus princeps super omnia in tota ecclesia, erat cõueniẽtissimus ad administrationẽ ecclesię. Quod cõstat non solũ facto ipso Christi, cuius est summa sapientia, & prouidentia, sed etiã cõsensu, etiã meliorum Philosophorum, qui Monarchiam aliis principatibus præferunt, ut cõstat ex Aristo. in Politicorum, & Ethicorũ libris, & Metaphysicorum. Sed Christus nõ minus diligit nunc ecclesiã suã, quã tunc diligebat, cũ etiam promisit se nobis ad futurũ usque ad consummationẽ seculi, Matt. ultimo.{ Matth. ultimo. } ergo nullo modo est uerisimile, ꝙ uoluerit, defuncto Petro, mutare rationem, & formã administrationis ab ipso Petro institutam, ut scilicet esset unus princeps totius potestatis ecclesiasticæ. Nec enim Petrus principatum in suum commodũ acceperat, sed in utilitatem, & ædificationem ecclesiæ. Et re uera nõ minus perniciosus fuit error negãtium perseuerare in ecclesia unum Pontificem, cui omnes Christiani subesse teneantur, quàm corũ, qui omnes Christianos æquales uolunt esse. hic enim maiorem orbis Christiani partẽ primò in schismata deduxit, deinde ab ecclesia alienauit, postremò in impientissimam Mahumeti perfidiam impulit. Certè qui beato Petro principatum non negant, nulla ratione se tueri possunt, quin unũ etiam nunc summum Monarcham in ecclesia concedant. In hanc sententiam sunt aperta testimonia Ignatii, Cyrilli. Chrysost. & aliorum doctornm Græcorum, imò & Conciliorum in ipsa Græcia celebratorũ. Nã de Latinis authoribus & Synodis ne dubitandum quidem est: quin omnes in unam hanc sentẽtiam cõspirauerint. Sed esto ut ita sit, sicut certò est, ut in ecclesia semper sit unus successor Petri cũ pari etiã dignitate, & authoritate. Superest inquirendũ, qua uia, qua ratione ea dignitas, & potestas Petri, deriuari, & perueniri possit ad alium. Nec enim ex morte Petri ad unum aliquem certum suprema illa potestas attinebit. ¶ Sit pro hac quæstione in ordine quinta propositio, Petro* mortuo, ecclesia habet potestatem subrogandi, & instituendi alium loco illius, etiam si Petrus nihil de hoc prius cõstituisset. Hęc probatur. Licet enim ecclesia (ut in relectione priori declaratũ à nobis est) nõ posset potestatem spiritualem constituere, nec (ut ita dicam) formaliter in se habet, ut suprà explicauimus: tamen semel constituta à Christo potestate, non uidetur, quòd ecclesia sit peioris cõditionis ad eligẽdum sibi principem, quàm ciuilis respublica, quæ quocunque casu, deficiente principe, potest sibi alium constituere. Item, ut dictum est, hęc potestas oportebat ut perseueraret in ecclesia, sed defuncto Petro, & nihil de successore prouidente, nec statuente, ut contingere poterat, non restabat aliud mediũ, nisi per electionem ecclesiæ. Ergo ecclesia poterat alium eligere. Et confirmamatur, Quia nunc etiamsi aut bellũ, aut pestilentia, aut alia calamitas, aut casus absumeret Cardinales omnes, non uidetur dubitandum quin ecclesia posset prouidere sibi de summo Põtifice: aliâs uacaret perpetuò illa sedes, quæ tamẽ perpetuò debet durare. Item illa potestas est communis, & spectat ad totam ecclesiã. ergo à tota ecclesia debet prouideri, & nõ ab aliqua peculiari ecclesia, uel certo ordine, aut genere hominum: imò negligentibus Cardinalibus, aut perniciosè dissidẽtibus, ecclesia posset sibi prouidere. ¶ Sed an ab omnibus Christianis? Respõdeo, & sit sexta propositio, Electio* summi Pontificis in tali casu spectaret ad solum clerũ, & nullo modo ad populum. Probatur, Quia administratio rerum spiritualiũ nullo modo spectat ad laicos, ut aliâs à nobis probatum est: sed institutio summi Pontificis maximè spectat ad gubernationem, & administrationem rerum spiritualium: ergo nullo modo spectat ad laicos. Item electio presbyterorum, aut episcoporum non spectat ad plebem, ut suprà latè probatum est. ergo multominus electio summi Sacerdotis. Item populus non potest iudicare merita & qualitates requisitas ad dignitatem summi Põtificis, nec examinare, & discernere inter dignũ, & indignũ: ergo electio, uel institutio non spectat ad plebem. Esset enim absurdum, ut prouidentia Sacerdotii commissa esset illis, qui nisi fortè & casu non possent rectè prouidere. Item, Quia talis electio esset prorsus impossibilis, cùm esset impossibile ut totus populus conueniret ad eligendum, nec postquam conuenissent, possent, ut maior pars unum & eundem optaret. ¶ Septima propositio, Imò,* non uidetur etiã talis electio spectare ad totum clerum: quia licet ad omnes clericos spectet administratio spiritualium, tamen non omnia spectant ad omnes, sed citra episcopos omnes habent certa & limitata ministeria, extra quæ non extendit se eorum officium, ut diaconi ministrant presbyteris: presbyteri autem ministrãt sacramenta: nec ea quæ sunt authoritate, spectant ad officium eorum, & eadẽ ratione uix conuenire posset clerus totius orbis ad talem electionem. ¶ Vnde sit octaua propositio, In* quocunque casu uacaret sedes apostolica, manendo in solo iure diuino, electio spectaret ad omnes episcopos Christianitatis. Probatur, Quia ipsi sunt pastores gregis, & curatores, & tutores, & tota administratio ecclesiastica citra summum Pontificem spectat ad eos, & omnia possunt per se, quæ inferiores omnes possunt. Dico enim quòd quomodocunque, siue instituto, siue casu omnes episcopi Christiani conuenirent, in tali casu episcopi possent eligere unum summum Pontificem tantæ authoritatis, sicut fuit beatus Petrus, etiam reclamantibus omnibus uel maiori parte laicorum, aut etiam clericorum. ¶ Sed quia hæc forma esset etiam uehementer difficilis, ac penè impossibilis: sit nona propositio, Beatus* Petrus, uel solus, uel cum aliis Apostolis potuit constituere formam, & rationem, qua post obitum eligeretur ei successor. Probatur breuiter & clarè, quia habebat plenitudinem potestatis & administrationis ad ferendas leges conueniẽtes ecclesiæ, sed hæc erat una lex etiã necessaria ad gubernationẽ ecclesiæ de electiõe summi Põtificis: ergo potuit eam cõdere. Secundò ꝓbat̃, Tota ecclesia posset hãc legẽ facere, imò facta est in Cõciliis: ergo Petrꝰ potuit, quia aliâs nõ habuisset summam potestatem. Et confirmatur, Quia omnis alia forma eligendi, seclusa lege lata à Petro erat uel impossibilis, si à tota ecclesia, uel à toto clero: uel saltem magna occasio schismatum, si per omnes episcopos deberet fieri. ergo omnino hoc expediebat, ut lege daretur certa uia & ratio eligendi. Verum circa has propositiones oritur dubium. nam Episcopus Romanus est summus Pontifex. ergo dato ꝙ Petrus decessisset, sufficiebat Romanus clerus ad eligendum Episcopum Romanum, & per consequens summum Pontificem. Et augetur dubiũ. Nam (ut ex historia habetur) aliquando uel clerus Romanus, uel populus summum Sacerdotem eligebãt. Respondeo primò, An Episcopus Romanus sit iure diuino summus Sacerdos, inferiùs (si uacauerit) disputaturus sum. Secundò dico, quòd si clerus, aut populus Romanus aliquando hoc iuris habuit, ut eligeret summum Pontificem, hoc fuit certè, uel lege de hoc lata, uel consuetudine recepta, & nõ iure diuino. Nam etiam eligẽte Romano clero, si Episcopi Christiani ratam habebant electionem, hoc satis esse potuit, ut illa forma electionis per aliquam ætatẽ seruaretur. ¶ Decima propositio, Beatus* Petrus potuit eligere sibi & designare successorem, qui defuncto Petro, sine alia electione esset summus Pontifex. Hæc propositio non recipitur à theologis recentioribus, quòd sint pontificiæ dignitati aliquanto infestiores quàm deceret alioqui pios, et Christianos scriptores. Sed probatur primò ex facto Petri, qui (si fides habenda est uera narrãtibus) Clemẽtem uiuens ipse uiuẽtem in pontificem nominauit, ut habetur. 8. q. 1. c. si Petrus. ex authoritate Iohan. scilicet tertii qui fuit temporibus Iustiniani. Item probatur manifesto & inuicto argumento, Nam, ut probatum suprà est, poterat ferre legem de electione successoris: sed potuisset ferre legem, ut uiuens Pontifex eligeret successorem, imò illa lex uidetur futura conuenientissima ad tollenda schismata, & ambitiones. Sicut apud Romanos durãte adhuc magistratu Consulum designabantur futuri Consules, quare non ita potuit fieri de summo Pontifice? Item potuit ferre legem, ut Episcopus uiuens nominaret sibi successorem, quare nõ potuit de summo Pontifice? Sequitur consequenter, quòd tantundem potuit facere quilibet successor Petri. Patet, quia habuit eãdem potestatem. ¶ Vndecima propositio, Ratio* eligendi summum Pontificem, quæ nunc seruatur in ecclesia, non est de iure diuino. Hæc nota est ex præcedentibus, quia exclusa humana lege, spectat ad Episcopos. Item, Nusquam inuenitur in toto iure diuino. Itẽ, Petri successores potuerunt eã mutare, ut dictũ est. Itẽ, nõ semper hoc modo fuit facta. Et ultimo, quia ordo Cardinaliũ, qui nunc sunt electores, nõ est iure diuino. ¶ Vltima propositio, Ratio* eligẽdi summum Pontificẽ, est ex constitutione & authoritate ecclesiæ aut summorũ Pontificum, quæ eadẽ est, & eadẽ authoritate mutari posset. Hæc est ratio & origo qua authoritas & dignitas beati Petri ad nos usque perseuerauerit, & duratura est in finẽ seculi. ¶ Superest ut agamus de successoribus aliorũ Apostolorũ. de quo sit prima propositio, Nemo* successit aliis Apostolis cũ æquali potestate & authoritate iurisdictionis: hoc est, ut in toto orbe haberet plenitudinẽ potestatis, sicut ꝗlibet Apostolorũ habuisset, ut suprà ostẽsum est. Hæc probat̃ primò ipso facto. De nullo enim legimꝰ, ꝙ se gesserit pro episcopo uniuersalis ecclesiæ, præter Romanum Pontificẽ, sed proximi quique Apostolorũ, uel Hierosolymitanus, uel Antiochenus, uel alterius urbis episcopus dictus est. Secundò, Quia illa potestas uniuersalis in aliis Apostolis fuit extraordinaria, & personalis, ut dictũ est (& sic nõ potuerunt eã successoribus relinquere) & sola potestas Petri erat ordinaria, & in perpetuum duratura: ab ecclesia autẽ nullus recipit tã amplam potestatẽ, quæ etiã sine suo capite nihil potest: nec à summo Sacerdote, hoc est, uel Petro, uel Clemente, legimus quicquam subrogatum cuiquam Apostolorum cum illa potestatis amplitudine. Tertiò, Fuisset maxima occasio schismatis & dissensionum in successoribus, qui non erant in gratia confirmati, si prouincias non habuissent distinctas. ¶ Secũda propositio, Quilibet* aliorũ Apostolorũ à Petro potuit relinquere successorẽ, licet nõ uniuersalẽ, saltẽ in quacũque prouincia uoluisset, qui esset uerus episcopus illiꝰ prouinciæ. Hanc propositionem scio non placituram omnibus doctoribus, tum theologis, tum iureconsultis, nec episcopis Cardinalibus, Turre Crema. & Caieta. Omnes enim illa persuasio semel inuasit, omnem potestatem iurisdictionis ita dependere à Romano pontifice, ut nullus possit habere nec minimam quidem spiritualem potestatem, nisi ex mandato, uel lege ipsius post Apostolos quidem, qui ex singulari priuilegio habuerunt à Christo, quod nullus alius potest habere nisi à Petro. Sed probo primò hanc propositionem apertè, Quilibet Apostolorum potuit uiuens creare episcopum in quacunque prouincia, & ille non amitteret potestatem defuncto Apostolo: ergo potuit relinquere successorem. Antecedens est notũ, quia Paulus constituit Titum & Timotheum, & idẽ iuris habuerunt alii Apostoli: & in hoc sensu propositio à nemine negari potest. Sed dico eã esse ueram in sensu, in quo diximus Petrum potuisse nominare successorem: id est qui re uera nõ haberet potestatem nisi post obitum Apostoli: ita inquam potuit Iohannes in Asia nominare Ignatium, ut post se episcopus esset in ea prouincia. Hoc probatur, Nam ut suprà abũdè probatum est, nec alii diffitentur, cæteri Apostoli uiuentes ę qualem habuerunt potestatem cum Petro: ergo potuerunt condere legem, ut uiuẽs ipse eligeret sibi successorẽ. ergo potuit illa lege ipse primus eligere. Certè de authoritate non uidetur dubitandũ eis, qui cõcedunt æqualẽ authoritatẽ aliis Apostolis cũ Petro. Et si Petrus poterat talem legem ferre in prouinciis, quare Paulus non potuisset? Imò certum est nõ indigere alios Apostolos expectasse mandatum Petri ad omnia quæcũque opus erant in prouinciis. Atque adeo uidetur mihi propositio non solùm probabilis, sed de qua dubitari non potest. ¶ Tertia propositio, Non* solùm Apostoli hoc potuerunt, sed quilibet successorum similiter potuit relinquere sibi successorem. Hæc probatur apertè ex secunda. Nam lata lege à Iohanne, uel Paulo, ut uiuens episcopus nominaret successorẽ, potuisset Titus nominare aliũ. Sed ultrà addo (quod difficiliùs uidetur, sed puto nõ minùs uerum) quòd etiam si de hoc nulla lex esset lata à Paulo, potuit Titus, & Timotheus nominare sibi successorem, inconsulto etiã successore Petri: & simile de omnibus aliis episcopis. Probatur, Quia episcopꝰ est pastor, & gubernator prouinciæ iure diuino. ergo si maiore potestate nõ impediretur, potest facere omnia, quæ expediunt ad salutem suæ prouinciæ: sed hoc potuit maximè eo tempore esse expediens, ut uiuens episcopus nominaret successorẽ: ergo potuit hoc facere, imò & legem ferre, ut hoc modo perpetuò fieret. Vnde enim habemus, quòd episcopus possit legem condere de electione abbatis, uel parochi, uel de quacunque alia re, & non de electione episcopi? Et confirmatur, Quia certè non solùm hoc uidebatur possibile, & conueniens, sed omnino eo tempore necessarium. Quomodo enim defuncto in ultima India episcopo, potuissent expectare mandatum Petri ad sufficiendum nouum episcopum? Et hæc omnia dicta sunt quantùm ad potestatem iurisdictionis. Nam quo ad potestatem ordinis, si episcopatus dicit ordinem uel potestatẽ distinctam à presbytero, & à iurisdictione, sicut uideo placere penè omnibꝰ: oportuit præter electionem concurrere aliquam consecrationem, tam ad institutionem papæ, quàm episcoporum: sed illam potuit facere quilibet episcopus uiuens, sacrãdo successorem uel etiam uno defuncto, episcopus alteriꝰ prouinciæ potuit ordinare successorem prius electum, & nominatum. ¶ Vltima propositio, Quilibet* episcopus in sua prouincia potuit condere legẽ, ut presbyteri eligerẽt episcopum, uel aliam formam institutionis dare, etiam inconsulta sede Petri. Hæc sequitur ex aliis. Nam potuit leges conuenientes prouinciæ facere de hac re, sicut de aliis. Ecce rationem, quomodo authoritas, & dignitas episcopalis potuit deriuari successiuè ab uno in alterum usque ad nos, & per episcopos omnis alia potestas inferior. Sed his non obstantibus (ne quis putet me uelle derogare Romanæ sedi, & dignitati) pono aliam coclusionem, Successores* Petri potuerunt, & possunt pro suo arbitrio episcopos creare in singulis prouinciis, & quascunque leges de hac re prius latas tollere, & nouas cõdere, & prouincias distinguere, & omnia ad hæc spectantia pro suo iudicio & potestate facere. Omnia enim quæ dicta sunt, intelligenda sunt, nisi à sede Petri aliter prouideatur. Hæc propositio probatur clarè, Quia Petro dictum est absolutè, Pasce oues meas, sine aliqua exceptione. Ergo ad Petrum spectat omnis administratio sine limitatione, & per consequens etiam creatio episcoporum. Si enim quicunque aliorum Apostolorum hoc poterat, & fecerunt, ut cõstat, multo magis ad Petrum & successores Petri. Ex quo patet corollarium, quòd nunc nõ potest episcopus fieri nisi secundum formam traditam à summis Pontificibus: & si secus tẽtatum fuerit, nihil efficietur ratum, sed totum erit irritum, & inane. Dico uerò quantum ad authoritatẽ iurisdictionis: nam quod ad consecrationem spectat, secus est. Secundò sequitur, quòd tota potestas ecclesiastica, siue ordinis, siue iurisdictionis, mediatè, uel immediatè tota pendet à sede Petri. Patet, quia ab illa sede pendent episcopi: ab eis presbyteri, & omnes inferiores ordines, & potestates. Laudetur Christus in æternum, Amen. 
 





 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANCISCI A VICTORIA RELECTIO DE POTESTATE CIVILI. 
 
 SVMMA. -  1 Potestas omnis seu publica, seu priuata, qua respublica secularis administratur, quòd non solum iusta & legitima sit, sed ita Deum actorem habeat, ut nec orbis totius consensu tolli, aut abrogari poßit, ostenditur. -  2 Potestas, quòd sit duplex, publica, & priuata. -  3 Potestatis ciuilis finis quis sit. -  4 Hominis miseria recensetur. Et quid faciendum oportuit, ut illius neceßitatibus consuleretur. -  5 Ciuitatum, rerúmque publicarũ fons & origo, quòd non fuerit inuentum hominum, sed tanquam à natura profectum. -  6 Potestatis ciuilis causa efficiens quæ. -  7 Respublica unde habeat potestatem ciuilem. Et de causa materiali eiusdem potestatis. Et penes quem iure naturali & diuino resideat. -  8 Monarchia, siue regia potestas, quòd non solùm iusta sit, & legitima, sed quòd reges etiam à iure diuino & naturali habeant potestatem, & non ab ipsa republica, aut prorsus ab hominibus. -  9 Potestates, quibus infidelium respublicæ gubernantur, an sint legitimæ. Vel, an inter paganos sint legitimi principes, & magistratus. -  10 Potestatis publicæ secularis tres causæ explicantur. -  11 Libertas, quòd non sit minor in regali principatu, quàm in aristocratico, & democratico. -  12 Respublica, quòd tota poßit puniri licitè pro peccato regis. -  13 Bellum quando nullum esset iustum. -  14 Reipublicæ sicut maior pars regem supra totam rempubli. constituere potest, alijs inuitis: quòd ita pars maior Christianorum, reliquis etiam renitẽtibus monarcham unum creare iure poßit, cui omnes principes & prouinciæ parere teneantur. -  15 Principũ leges, & constitutiones quomodo obligent in foro conscientiæ. Et quid de præceptis parentum in filios, & maritorum in uxores. -  16 Lex humana & diuina in quo differant, & in quo etiam conueniant. -  17 Lex diuina quòd sicut habet uim obligandi ad culpã, ita & lex humana. -  18 Legum humanarum transgressores, ad quam culpam obligentur, ad mortalem, an ad uenialem solúm. -  19 Leges humanæ quando obligent ad mortale, & quando ad ueniale, qualiter dignosci poterit. -  20 Rex si uellet non obligare ad culpam, an posset. -  21 Leges ciuiles, an obligent legislatores, & maximè reges. -  22 Legis ratione cessante, an cesset obligatio. -  23 Tyrannorum leges an obligent. -  24 Præcepta parentum, quòd eodem modo obligent, sicut leges ciuiles. Et idem de præceptis maritorum in uxores. 
 
OFFICIVM, ac munus Theologi tam latè patet, ut nullum argumentum, nulla disputatio, nullus locus alienꝰ uideatur à theologica professione, & instituto. Et fortasse hoc etiam in causa est, sicut de Oratore dicit Cicero, cũ in omni disciplinarum genere, omnibúsque artibus tam pauci inueniantur, & clari, & excellentes uiri: tanta sit, ne plus exigam, theologorum bonorum inopia, & solidorum. Est autem Theologia omnium disciplinarum, studiorúmque orbis prima, quam Græci θεολογίαν uocant. Quare nihil mirum uideri debet, si nõ tam multi in tam difficili re sanè absoluti inueniantur. In tam igitur magno solo, ac latè patenti scripturarum omnium doctorum campo cùm infinita suppeterent, unũ potissimum locum mihi delegi: certè si pro sua dignitate à me tractari ualeat, dignum uestro conspectu, uiri ornatissimi, & doctissimi. Locus itaque est de republica: de qua re cùm grauissimi, & eruditissimi uiri multa disseruerint, plura tamen supersunt. Et quoniam argumentum amplius est, quàm ut una disputatione expleri posset, de potestate publica & priuata, qua respublicæ gubernãtur, hodie negotium suscepi. 
 
¶ Locus relegendus ac tractandus est in Magistro sentẽtiarũ in. 2. d. 44. & sumptus est à Pau. ad Ro. 13.{ Rom. 13. } Nõ est potestas nisi à Deo. In quem locum licet permulta sint quæ afferri possent, tamen impræsentiarum de laica, seu seculari potestate tota nostra disputatio erit nullis limitibus coërcita, ne effusiùs quàm opus sit, erret, & euagetur. Tota ergo pręsens relectio tribus terminabitur conclusionibus. 
 
¶ Prima conclusio est, Omnis* seu publica, seu priuata potestas, qua respublica secularis administratur, nõ solùm iusta, & legitima est, sedita Deum actorem habet, ut nec orbis totius consensu tolli, aut abrogari possit. Priusquam ad probationem huius conclusionis ueniam, nonnulla mihi præmittẽda sunt, ad eius explanationem, & intelligentiam necessaria. Nec tamen omnia, quæ in hoc amplissimo argumento cõgeri possunt, persequi constitui, sed astricto & presso sermone, scholastico more, quantum potero, paucissima uerba, quæ solùm instituto sunt necessaria, conferã. Cùm * autẽ duplex sit potestas, publica, seu priuata, priꝰ de publica, mox uerò de priuata agamꝰ. Et quoniã (ut Arist.{ Aristo. } admonet) unũquodq; tũc arbitramur scire, cũ causas eius cognoscimꝰ, operæ pretiũ me facturũ puto, si ciuilis, et laicę potestatis, de qua tota futura est oratio, causas inuestigauero. Quibꝰ certè ꝑceptis, & uis, & effectus ipsius potestatis facilè patebũt. Illud igit̃ in primis notare oportet, qđ ipse Arist. in Physicis{ Aristo. } docet, Nõ in naturalibꝰ tãtũ, sed in oĩbus prorsus humanis rebus necessitatem considerandum ex fine, utpote causarum omnium & prima & potissima. Quod dogma, seu ab Aristot. inuẽtum fuerit, sine à Platone receptum, ingens philosophiæ argumentum fuit, magnamꝗ rebus omnibus attulit lucem. Anteriores homines non eruditionis expertes, sed primi etiam nominis philosophi, necessitatẽ rerũ materiæ tribuebant, acsi (ut ipsius Arist. exẽplo utar) domum ita necessariò constructam esse putarent: non quòd humanis usibus ita expediret, sed quia grauia quidem deorsum suapte natura ferantur, idcirco lapides quidem ac fundamenta sunt infra terram, supra autem propter leuitatem præeminent ligna. Item homines inferiùs pedes habere non incessus gratia, sed quòd ea pars maximè crassior sit. Ossá que similiter animantibus inesse, nõ quòd ita necessaria fuerint, ut caro membráque corporis stabilitatem haberent, sed quòd ea materia durior & solidior sit. Verum enim uero homines crassis opinionibus imbuti, toto (ut aiũt) cælo errabant, ut nec rerum aliquarum rationem secundum sententiã eorum reddere possent, certè optimarum maximarumq́ue rerum fabricam artificio philosophandi ratione nullo modo expedire possent. Quomodo enim illi, ut non inquiram qua materiæ uarietate terra ornatur in media sede mundi locata, solida, & globosa, & undique circum se suis nutibus conglobata, uestita floribus, herbis, arboribus, ut nõ exigam unde fontiũ gelidæ perennitates, liquores perlucidi, unde riparũ uestitus uiridissimi: singulariũ partũ mẽbrorumꝗ hominis compositionem uni materię acceptã, referrent? Quæ est illa materiæ uis, quæ inter animantia oculos homini sublimes dedit, cælumq́ue uidere iussit, & erectos ad sydera tollere uultꝰ? Ita enim illi respõdẽt fieri aliter nõ potuisse, quàm ut homo erectꝰ esset, bruta uerò prona, inclinataq́ue: & non finis alicuius, aut utilitatis gratia, sed ꝙ animantium materiæ, disparq́ue conditio esset. Atque ex hoc capite manauit Epicuri stolidissimum placitum, & eius discipuli Lucretii. Dicebat enim nec oculos ad uidendum esse natos, nec aures ad audiendum, sed omnia fortuitò atque adeò ex illo atomorum multifario concursu per infinitum & inanem uolitatum contigisse, quo nihil potest dici, uel fingi, aut stultius, aut ineptius, nec quicquam procliuius quàm tam apertam stultitiam arguere. Quod copiosissimè Cicero De natura Deorum, & Lactantius De opificio Dei fecerũt. Sed nostro instituto, & præsenti proposito satis erit, ut summam ueritatem teneamus, qua omissa, semper necesse errare est. Credamús que non cælum, nec terrã, ac reliquas orbis partes homiminemq́ue ipsum orbis principiũ, sed omnia, quæ cælo continentur, alicuius usus & finis gratia stetisse, fieríque omnia, atq; ita fieri necesse propter finem, unde ratio & necessitas rerum accipienda est. 
 
¶ Quærendum igitur & inuestigandum nobis superest, quis* sit finis ille, cuius gratia potestas hæc, de qua tractaturi sumus, constituta sit. Pro quo considerare oportet, ꝙ sicut homo cæteris animalibus præstat ratione, sapientia, atq; sermone, ita illi æterno, immortali, sapientiꝗ animali, multa à prouidentia gubernatrice denegata sunt, quæ reliquis animalibꝰ sunt tributa, & concessa. Iam enim primùm ut communitati & tutelæ animantium consultũ esset, ab ipso statim principio omnia alia animalia suis tegumentis natura mater dotauit, quo faciliùs possent uim pruinarum & frigora sustinere. Singulis autem quibus ad propulsandos impetus extraneos sua propria munimenta constituit, aut ut naturalibus telis repugnẽt feriora, aut quę sunt imbecilliora, subtrahant se periculis pernicitate fugiẽdi, aut rostro ueluti hasta se protegant, aut latibulis sepiant: & ita quædam illorum, aut plumis leuiùs in sublimè suspẽsa sint, aut suffulta unguibus, uel instructa cornibus: nulliꝗ præsidiũ sui deest. Hominẽ* autẽ unum ratione & uirtute concessa relinquit fragilẽ, ĩbecillẽ, inopẽ, & infirmum, omniꝗ auxilio destitutũ, undiq; indigentem, & nudũ, incrinemꝗ contra se ex naufragio producit, in cuius uita miserias sparsit, quippe qui ab ipso statim ortu nihil aliud potest quàm fragilitatis suę cõditione plorata fletibus comminari. Iuxta illud, Repleti multis miseriis: & tantum ut restet (ut Poëta refert) transire malorum. Vt ergo huiusmodi necessitatibꝰ cõsuleretur, necessariũ porrò fuit, ut homines non uagi errarent, & palãtes instar serarũ in solitudine, sed in societate uiuẽtes, inuicem sibi adiumẽto essent. uæ enim soli (ait Sapiens) quia si ceciderit, nõ habet subleuantẽ: si autẽ fuerint multi, fouebuntur mutuó. Atque adeò ex hoc capite Aristo. 2. Ethico.{ Aristo. 2. Ethico. } admonet, nõ sine doctrina, & experientia perfici posse ex parte intellectꝰ, ꝗ in solitudine haberi minime pōt. Imò etiã hoc loco brutis animalibus ipsis inferiores esse uidemus, ꝗa illa necessaria sibi per se cognoscere possunt, hoĩes autẽ nullatenꝰ hoc possunt. Rursus etiã sermo ĩtellectꝰ est nũtiꝰ, & ĩ hũc solũ usũ datũ Aristo. tradit, quo uno homo cæteris animalibꝰ antecedit: ꝗ extra hominũ societatẽ nullꝰ foret: atq; adeò etiã, si fieri posset, si sapiẽtia esset sine sermone ingrata & inscibilis esset ipsa sapietia. Ita enim in Ecclesiastico habetur, Sapiẽtia abscõdita, & thesaurꝰ inuisus, q̃ utilitas in utrisq; Quapropter & in. 1. Politic. Arist.{ Aristo. 1. politicorum. } ostendit hominẽ naturaliter esse ciuilem, sociabilémque, Iam uerò uoluntas, cuius ornamenta sunt iustitia & amicitia, deformis uerò omnino, ac uelut manca, extra hominum consortia sit necesse est: iustitia quidẽ nisi à multitudine exerceri non potest: amicitia uerò, sine qua non aqua, non igne, non sole (ut ait Cicero pluribus locis) utimur, & sine qua nulla uirtus est secundum Aristo. sententiam: sine uitæ communicatione omnis periit. Et si constaret humana uita, & sibi sufficeret, tamen in solitudine non nisi iniocunda, & inamabilis esse posset nihil enim natura solitariũ amat, omnésque, ut ait Aristo. natura ferimur ad communicationẽ. Si quis (inquit Cicero) in cælũ ascendisset, naturámque mundi, atque syderum inspexisset pulchritudinẽ, insuauis illi sine amico administratio foret. Quare & Timõ ille Atheniensis, qui se instituto ab hominum communitate segregarat, inhumana, brutalí que natura ab Aristo. 1. Politi. censetur, & inter feras huiusmodi homines ponuntur. Sicut enim ait Augu. libro de amicitia. Ego enim eos non tantùm homines, quàm bestias dixerim, qui sic dicunt esse uiuendum, ut nulli consolationi sint, nulli etiam oneri uel dolori, qui nihil delectationis ex alterius bono concipiant, nihil amaritudinis sua aliis peruersitate inferãt, amare nullum, amari à nullo curantes. Cùm itaque humanæ societates propter hũc finẽ cõstitutæ sint scilicet ut alter alterius onera portaret, & inter omnes societates societas ciuilis ea sit, in qua commodius homines necessitatibus subueniant: sequitur, communitatem esse (ut ita dixerim) naturalissimam communicationem naturæ conuenientissimam. quamquã enim mutua officia sibi præstent, non tamẽ familia una sufficiens est sibi, & maximè aduersus uim iniuriamq́ue propulsandam: quæ maximè ea uidetur & Cham, & Nemrod adduxisse, ut primi omnium homines in ciuitatem cogerent, ut legitur Gen. 10.{ Gene. 10 } Patet ergo quòd * fons & origo ciuitatũ rerumq́ue publicarũ, nõ inuentum esse hominũ, ne que inter artificiata numerãdum, sed tanquã à natura profectum, quæ ad mortaliũ tutelã, & conseruationẽ hãc rationẽ mortalibus suggessit, atque ex eodẽ capite statutum consequũtur eundẽ esse finem eandémque necessitatem publicarũ potestatum. Si enim ad mortalium incolumitatẽ necessaria sunt cõcilia & cœtus hominum, societas nulla cõsistere potest sine ui aliqua & potestate gubernante, & prouidente. idẽ omnino usque utilitas est, & publicæ potestatis, & communitatis, societatisq́ue. Si enim omnes æquales essent, & nulli potestati subditi, unoquo que ex sua sententia & arbitrio in diuersitatem tendente, necessario distraheretur respublica, dissolueretur ciuitas, nisi aliqua esset prouidentia, quæ in communi curaret consuleret que cõmuni bono. Omne enim regnũ in seipsum diuisum, desolabitur. Et ubi nõ est gubernator (ut ait sapiens) dissipabitur populus. sicut corpus hominũ in sua integritate cõseruari non posset, nisi esset aliqua uis ordinatrix, quæ singula membra in usus aliorum mẽbrorum, maximè in commodum totius hominis componeret: sane ita in ciuitate contingere necesse esset, si unus quisque pro suarum rerum utilitate solicitus esset, & unusquisque ciuis publicum bonum negligeret. Habemus igitur finalem, & potissimam causam potestatis ciuilis, & secularis utilitatem, imò potiùs ingẽtem necessitatem, cui nisi dii repugnant. Efficientem* uerò causam huius potestatis ex dictis facilè est intelligere. Si enim publicam potestatem ordinemus constitutam iure naturali, ius autem naturale Deum solum actorẽ cognoscit: manifestum euadit, potestatem publicam à Deo esse, nec hominum conditione aut iure aliquo positiuo contineri. Deus enim qui omnia in sapientia fecit, quíque attingit à fine usque ad finẽ fortiter, & disponit omnia suauiter, & cuius opera omnia ordinata sunt, ut ait Apostolus: huius naturæ cõditionis homines constituit, ut nisi in societate uiuere non ualerent. imò (ut apud Ciceronem disserit Scipio) nihil est illi principi Deo, qui omnem mundũ regit, & quicquid est in terris fecit, acceptius, quàm concilia cuiusque hominum iure societatis, quæ ciuitates appellantur. Et si respublicæ societatés que iure diuino seu naturali sunt cõstitutæ, potestates, etiam sine quibus respublicæ stare non possent. Item de iure diuino etiam, ut nullum dubium superesse possit, rationibus & testimoniis confirmabimus. Et primò quidem Aristo. 7. Politico.{ Aristo. } grauia & leuia à generante moueri asserit, non ob aliam causam, quàm ob naturalem illam inclinationem quam habent à generante, & necessitatem ad motum. Si ergo Deus necessitatem istã atque inclinationem hominibus dedit, ut in societate & sub alia potestate regente degere non possent, hoc ipsum deo actori acceptum referre necesse est. Que enim apud omnes naturalia sunt, à Deo naturaliter sine dubio sunt: qui enim dat speciem, seu formam ut idem Aristo. ait, dat ad speciem seu formam consequentiam. Quamobrẽ etiam Paulus admonet, Qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit. Constitutione* ergo diuina respublica hanc potestatem habet: causa uerò materialis, in qua huiusmodi potestas residet iure naturali & diuino, est ipsa respublica, cui de se competit gubernare seipsam, & administrare & omnes potestates suas in communi bene dirigere. Quod sic probatur, Nam cùm de iure naturali & diuino est aliqua potestas gubernãdi rem publicam, & sublato communi iure positiuo & humano, non sit maior ratio, ut potestas illa sit in uno, quàm in altero, necesse est, ut ipsa communitas sit sibi sufficiẽs, & habeat potestatem gubernãdi se. Si enim prius quàm in ciuitatem homines cõuenirent, nemo erat aliis superior, non est aliqua ratio, cur in ipso cœtu, seu cõuentu ciuili, quisque sibi super alios potestatem uendicaret: maximè cùm quilibet homo iure naturali habet potestatem, & ius defendendi se, nihil magis naturale quàm uim ui repellere. Et certè non est aliqua ratio, cur hanc potestatem respublica non obiiciat circa suos ciuet tanquam in membra ad integritatem totius & conseruationem publici boni. Item hominẽ occidere, est iure diuino prohibitum, ut patet in præceptis Decalogi: ergo authoritas occidẽdi oportet ꝙ sit iure diuino. sed respublica, ut ex usu & consuetudine constat, habet authoritatem occidendi hominem: ergo habet à iure diuino. Nec satis est dicere, quòd ius diuinum non prohibet absolutè occidere hominem, sed occidere innocentẽ: quia conclusio est, quòd homini priuato non licet occidere hominem, quamuis criminosum: ergo aliquam authoritatem habet respublica occidendi hominem, quam non habet priuatus homo: & illa non potest esse iure positiuo, ergo iure diuino. Et quia hæc potestas principaliter est in regibus, quibus respublica commisit uices suas, de regio principatu & potestate disputandum est. De qua non desunt aliqui, etiam de numero Christianorum, qui nõ solũ negant regiã potestatem esse à Deo, sed etiam omnes reges, duces, principes, dicunt esse tyrãnos, & huius libertatis esse prædones, adeò infensi sunt omnibus dominationibus, & potestatibus, una duntaxat republica excepta: qđ etiam probare conantur authoritatibus & rationibus. Et primò quidẽ, quia homo cõditus est in libertate. non enim in illo felici statu innocẽtiæ quisquam dominus fuisset, nec quisquã seruiuisset. Secũdò, quia homini à principio dictum est, Dominamini piscibus maris, & uolatilibus cæli. & rursus, Fecit Deus hominem ut præesset piscibus maris, &c. nec dixit hominibus. Tertiò, quia in lege naturæ inter cultores ueri Dei nũquam legimus aliquẽ principẽ fuisse. Quartò, quia principatus ortũ habuit à tyrãnide. primùm enim Nemrod qui fuit à posteritate reprobata à Noë, accepit tyrannidem, qui fuit filius Cham. Genes. 10. nec sancti doctores hoc sub silentio præterierunt. Greg.{ Grego. } enim unum cõtra naturã & magnũ dicit esse, uelle dominari hominẽ, cũ naturali iure omnes homines sint æquales. & Isidorus, Communis (inquit) omniũ possessio, & una libertas iuris naturalis est, propria uti libertate: quòd si ante legem euangelicã regius potestatus prohibitus nõ esset, saltem Christianos dicũt libertate donatos à Christo. Patet ex illo loco, ubi dicit Dominus, Reges terrę à quibus accipiunt tributũ, à filiis suis, an ab alienis? respondit Petrus, Ab alienis. Ex quo, inquiunt, certum est, Christianos tributũ nõ debere nisi ratiõe scẽdali. Et cõfirmatur per illud Apostoli, Nemini quicquã debeatis, nisi ut uos inuicẽ diligatis. Itẽ, nolite fieri serui hominum: empti enim estis pretio magno. & rursus ad Ephesi. Vnus Dominus, inquit, una fides, unũ baptisma. Non ergo licet nos Christianos principes superinducere. Vnde homines factiosi, corrupti superbia, & ambitione, nihil mirum, si aduersus principes seditiones mouent. Ideo* nos eùm omnibus sapiẽtibus meliùs dicimus, Monarchiam siue regiam potestatẽ nõ solũ iustã esse, & legitimam, sed dico reges etiam à iure diuino & naturali habere potestatẽ, & non ab ipsa republica, aut prorsus ab hominibus. Et probatur, Quia cùm respublica potestatem habet in reipublicæ partes, hæc autẽ potestas per ipsam multitudinem exerceri non potest (nõ enim commodè posset leges condere, atq; edicta proponere, lites dirimere & transgressores punire) necesse ergo suit, ut potestatis administratio alicui, aut aliquibus commẽdaret̃, qui huiusmodi curam gererent: & nihil refert uni aut pluribus cõmendet̃: ergo potuit cõmẽdari potestas, quæ eadẽ est, quæ reipub. Et authoritatibus probatur. Constat enim regnũ nõ esse cõtrariũ iuri naturali, ut isti putãt. ius enim naturale est immutabile, ut Aristo. probat. 5. Ethico. & etiã habet̃ in decretis. Nam si regnũ esset cõtra ius naturale, nullo seculo, aut ętate iustũ esse potuit. cuius cõtrariũ esse cõstat ex ueteri testamento, ubi laudat̃ Melchisedec Rex Salẽ, & Ioseph procurator regni Pharaonis, & exactor tributorum, & Iacob uir iustus regionẽ incolendã à Pharaone accepit, & Daniel cum sociis suis constitutus est à Nabuchodonosor præfectus prouinciæ: quod uti que uiri sancti non admisissent, si regnum pro tyrannide reputassent. Et Deuteronom. 10. ponũtur leges, & conditiones regibus, quibus regnaturi erãt apud filios Israel: nec prohibentur regem sibi cõstituere, sed tantùm ne sit alienigena, qui cõstituendus esset, & ibi præcipitur, ut stet sacerdotis præcepto, & decreto sub capitis etiam pœna: nihil autem interest an sit sacerdos, aut rex, dummodo eandem habeat potestatem. Et Leuitæ constituuntur iudices, qui potestatem haberent uitæ & mortis. Et in libris Regum quidam reges ab ipso Deo constituti legũtur, alii eius præcepto præpositi: quod utiq; nũquã Dominus fecisset, si cõtra ius naturale fuisset. Et Machabæi, uiri fortissimi & sanctissimi ab omnibꝰ reputãtur, qui tamẽ suorũ patrũ principatũ aut delatũ susceperũt, aut iustis de causis illud sibi uindicauerũt. Est uerò prorsus absurdũ existimare aliquid esse cõtrarium iuri naturali, aut diuino, quod rerum humanarum administrationi expedisset. Non itaque, ut sapiẽter ait Iob, Deus tãquam timidus abiicit potestatem, cùm ipse sit potens, nec libertas euangelica (ut seditiosi homines imperitæ plebis auribus suggerunt) regis potestati impedimento est. Vt enim alio loco ostenditur, nihil quod lege naturali licitum sit, Euangelio prohibetur: atque in hoc maximè libertas euãgelica consistit. Quare si ante Euãgelium ciuitatibus reges sibi cõstituere licebat, nõ est ęstimandum post Euangelium non licere. Et certe si reges, legitimi principes non essent, nunquã Apostoli Christi nobis ut illis pareamus, commendassent. Cùm enim Paulus ad Rom. 13.{ Roma. 13. } nihil aliud agere uidetur. Omnis in quit anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Et iterum, Non est potestas nisi à Deo. & Qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit. & multa alia in hanc sentẽtiam ad Timo. tertio. Admone, inquit, illos principibus & potestatibus subditos esse. Et Secundę Timo. 15. Obsecro autem primùm omnium fieri obsecrationes pro regibus, & omnibus, qui in sublimitate sunt constituti, ut quietam & tranquillã uitã agamus. Et primæ 2. cap. Subiecti estote omni creaturæ propter Deũ, siue regi, &c. Videtur ergo quòd regia potestas sit non à republi. sed ab ipso Deo, ut catholici doctores sentiunt. Quamuis enim à republica constituatur (creat enim respublica regem) non potestatẽ, sed propriam authoritatem in regem trãsfert, nec sunt duæ potestates, una regia, altera communitatis. Atque ideo sicut potestatem reipublicæ à Deo & à iure naturali constitutam esse dicimus, idem prorsus de regia potestate dicamus necesse est (quod satis consonum reipub. uidetur) cõsuetudineq́ue, quæ principes Dei, non ministros reipublicæ appellat. Salomõ ait enim, Per me reges regnãt. Et Dominus Pilato respondit, Nõ haberes potestatem, nisi tradita esset de super, id est de cælo: errare uidentur authores concedentes reipublicæ potestatem esse de iure diuino, non autem regiam potestatem. Quòd si homines, uel respublica nõ haberent potestatem à Deo, sed ex cõdito omnes conuenirent, & pro bono publico uellent potestatem contra se constituere, illa quidem esset ab hominibus sicut est, quam religiosi tribuũt abbati. Nõ ita uerò est. cõstituta est enim in republica õnibꝰ etiã ciuibꝰ inuitis potestas seipsam administrãdi, in quo officio ciuiles reges cõstituti sunt. Sed dubitari potest, an* ita etiã sit de potestatibus, quibus infideliũ respublicę gubernant̃: scilicet an inter paganos sint legitimi principes, & alii magistratus. Et uidetur ꝙ nõ: quia si ex Christiano fieret quis infidelis, omni prorsus publica potestate, ut iura dicũt, priuat̃ propter infidelitatẽ: ergo cùm eadẽ ratio infidelitatis maneat ei, impediet legitimũ principatũ, aut potestatẽ. Et Richardus, uir alioqui præstãtissimi ingenii, in libro De paupertate Christi, nõ solùm infidelitatẽ, sed quodcunque mortale peccatũ putat impedire omnẽ potestatẽ, & dominiũ, iurisdictionemq́ue tã publicã quã priuatã, & titulum, & fundamentũ cuiuscunq; potestatis credit esse gratiã: cuius rationes prætereo, quia infirmiores sunt, quàm ut declaratione indigeãt. Nec omnino est dubitãdũ quin apud ethnicos sint legitimi principes & domini, cùm Apostolus in locis suprà dictis, obediẽdũ potestatibꝰ & principibus & toto tꝑe seruire præcipiat, ꝗ certè eo tꝑe oẽs erãt infideles. Et Ioseph & Daniel, paganorũ principes, ꝓcuratores, et ministri erãt: nec aut principes Christiani seculares aut ecclesiastici huiusmodi potestate & principatu priuare possent infideles, eo dũtaxat titulo, ꝗa infideles sunt, nisi ab eis alia iniuria profecta sit. Et* tres quidem causæ publicæ potestatis secularis rectè explicantur per definitionem, quæ ab authoribus talis ponitur, Potestas publica est facultas, authoritas, siue ius gubernãdi rempublicam ciuilem. Ex dictis facilè patet probatio illius: quatenus ad publicam potestatẽ spectat, ostendimus publicas potestates esse à Deo, atque adeò iustas & legitimas: ex quibus sequitur probatio ultimę partis conclusionis suprà positæ, in qua dicebamus, nullã huiusmodi potestatem hominum cõsensu abrogari posse. Si enim homo cedere non potest iuri & facultati se defendendi, propriis que membris ex commodo suo utendi: ergo nec etiam potestati, cùm hoc illi naturali & diuino iure competat. Itidem etiam respublica nullo modo potest priuari huiusmodi potestate tuendi se, & administrandi aduersus iniuriam & suorum & exteriorum, quod sine publicis potestatibus facere nõ potest: atque ita si ciues omnes in hoc conuenirent, & omnes has potestates admitterẽt, ut nullis tenerentur legibus, nulli imperarent, pactum esset nullum, & inualidum, utpote contra ius naturale. Ex superioribus infertur corollarium non contemnendum, his maximè, qui sub uno principatu & regali degunt. Solent enim ciuitates, quæ sine rege sunt, et populari administratiõe regunt̃ iactare suã libertatẽ. Et corollariũ est, Quòd* nõ est minor libertas in regali principatu,  in aristocratico & democratico. sic enim distinguit Aristo. tertio Ethico. principatus in Monarchiam & principatum unius, Aristocratiã optimatum principatum, & Democratiam, id est popularem seu multitudinis principatum. Dico ergo non esse minorem libertatem in regali principatu, quàm in aliis. Probatur, Quia cùm eadem sit potestas, ut suprà probatũ est, siue in uno, siue in pluribus sit, & tantum uni melius sit subiici quã pluribus. (tot enim sunt domini quot sunt superiores) ergo nõ est minor libertas ubi omnes uni sunt subditi, quàm pluribus, maximè cùm ubi sunt plures dominantes, plures sunt qui potestatem ambiant: & necesse est, ut seditionibus, & dissensionibus respub. sæpe laboret propter illorum diuersas sententias. Nulla enim fides regni sociis, ait Poëta. Et Dominus per prophetam, Pastores multi demoliti sunt uineam meam. Optimum ergo regnũ est unius, sicut totus orbis ab uno principe & domino sapientissimo gubernatur. Secundũ corollariũ, quod ex superioribus potest inferri, est, Quòd* tota respublica potest puniri licitè pro peccato regis. Vnde si rex iniustum bellum inferret alicui principi, potest ille, qui iniuriam accepit, prædari, & alia iure belli persequi, & occidere regis subditos, etiam si omnes sint innocentes: quia postquã rex à re publica constituitur, si quid ille insolenter committat, imputatur reipublicæ: tenetur enim respublica non committere hanc potestatem nisi ei, qui iustè exerceat, & utatur potestate, aliâs periculo se committit. Tertiũ corollarium, Nullum* bellum est iustum, si cõstat geri maiori malo reipublicæ, quàm bono, & utilitate, quantumuis aliunde suppetant tituli, & rationes ad bellũ iustũ. Probatur, Quia si respublica non habet potestatem inferendi bellum, nisi ad tuendum se, resq́ue suas atq; se protegendum: ergo ubi ipso bello attenuatur potiùs atque atteritur, quàm augetur, bellum erit iniustum, siue à rege inferatur, siue à republica. Imò cùm una respublica sit pars totius orbis, & maximè Christiana prouincia pars totius reipublicæ, si bellum utile sit uni prouinciæ, aut reipublicę cum damno orbis aut Christianitatis, puto eo ipso bellum esse iniustum. ut si bellum Hispaniarum esset aduersus Gallos aliâs ex causis iustis susceptũ, & alioquin regno Hispaniarum utile: tamen cùm maiori malo & iactura geritur Christianitatis, puta quia Turcæ occupant interim prouincias Christianorum, cessandum esset à tali bello. Et hæc ad explicationem primæ conclusionis. 
 
¶ Secunda conclusio, Sicut* maior pars reipublicæ regem supra totam rempublicam constituere potest, aliis inuitis: ita pars maior Christianorum, reliquis etiam renitentibus, Monarchiam unum creare iure potest, cui omnes principes & prouincie parêre teneãtur. Prima pars huius conclusionis satis ex superioribus patet. Si enim respublica suam potestatem uni alicui mandare potest, & hoc propter utilitatem reipublicæ, certũ est non obstare assensus unius aut paucorum, quominus cæteri prouidere possent bono reipublicæ: aliâs non esset sufficienter consultum reipublicæ, si consensus omnium exigeretur, cùm ille in multitudine, aut uix, aut nunquam contingat. satis ergo est ut maior pars conueniat in unum, ut iure aliquid fiat. Itẽ probat̃ efficaciter, Quia duabꝰ partibus dissentientibꝰ, oportet ut præualeat sententia alicuius partis necessariò. postquam contradictoria non debet, aut præualere sententia minoris partis: ergo sequenda est sentẽtia maioris partis. Nam si ad creandum regem requiritur consensus omnium, quare etiam non requiritur ad nõ creandum? quare enim magis requiritur consensus omnium ad affirmatiuam, quàm ad negatiuam? Secunda pars est, quòd huius modi rex est super totam rem publicam: nolo dicere, quòd in regio principatu rex est non solùm supra singulos, sed etiã supra totam rempublicam, id est etiam supra omnes simul. De qua republ. quanquam sunt inter Philosophos uariæ sententiæ, multaq́ue disputentur, tamen ego probo illam partem conclusionis nostræ. Quia si respublica esset supra regem, ergo esset principatus democraticus, & popularis, & sic non est Monarchia & principatus unius: & hæc uidetur esse sententia. Aristo. 3. Politic. Item respublica potest dare potestatẽ alicui, non solùm supra singulos, sed etiam supra omnes simul, & ille haberet potestatem regiam, & non alia esset, quàm adhnc principatus unius, nõ democraticus, aut aristocraticus. ergo rex est supra omnes. Item non appellantur à rege ad rempublicam: ergo non est maior respublica, nec superior. Tertia pars conclusionis est, quòd maior pars Chistianorum posset Monarcham constituere. Probatur, Nam tota ecclesia est quodammodo una respublica, & unũ corpus. Iuxta illud Apostoli, Omnes unum corpus sumus. ergo habet potestatem se conseruandi, & tuendi, rationemq́ue optimam constituendi, qua se meliùs ab hostibus defendere posset. Item cùm finis temporalis, ut alio loco uberiùs tractabitur, sit sub spirituali, & ad illum dirigatur: si habere unum Monarcham esset expediens ad defensionẽ & propagationẽ religiõis fidei Christianæ, nõ uideo cur non possint illi, ad quos spirituale spectat, cogere Christianos, ut unũ Monarcham crearent, sicut in fidei fauorem ecclesiastici principes hæreticos priuant principatu aliâs legitimo. Item, quia aliquando genus humanum habuit istam potestatem, scilicet eligendi Monarcham, ut patet à principio antequam fieret diuisio: ergo & nunc potest: cùm enim illa potestas esset iuris naturalis, nõ cessat. Ex hac conclusione infertur corollariũ, Quòd in liberis ciuitatibus, ut sunt Venetiæ, Florẽtia, posset maior pars eligere sibi regem aliis contradicẽtibus. Et hoc uerum uidetur, non solùm quia hoc manifestè expedit reipublicæ: sed dato quòd magis expediret politia aristocratica, aut democratica. Nã postquam respublica habet ius se administrandi, & id quod facit maior pars, facit tota: ergo potest accipere politiam, quam uoluerit, etiam si nõ sit optima, sicut Roma habuit aristocraticam, quæ forsan non est optima. 
 
¶ Tertia conclusio, Principum* leges & constitutiones ita obligant, ut trãsgressores in foro conscientiæ culpæ rei sint: quam etiam uim parentum in filios, & maritorum in uxores habent præcepta. In hoc argumento, & pro materia huius conclusionis multa afferri possent, nec dictu indigna, nec inutilia, si tempus concederet. Sed ratione huius opportunitatis totam rem quàm paucis potero, expediã. Et primùm omniũ, sunt qui putant leges nullã uim habere, ut earũ trãsgressores culpa in foro conscientiæ teneantur, sed hanc solùm obligationem inducere, ut principes, & magistratus legum uiolatores iustè punire possint, negantq́ue subditos ad aliquid aliud coram Deo teneri: sicut plerique religiosi de suis constitutionibus dicũt, quòd obligãt quidẽ ad pœnã, nõ ad culpam, nec sine ratione insaniunt, sed probant rationibus & argumentis non inualidis. Primò, Quia aliâs sequeretur, secularem potestatẽ esse spiritualẽ, si obligat in foro conscientiæ. Secundò, Quia finis reipublicæ & potestatis secularis est solùm aliquid temporale, puta pacificus status ciuiumq́ue conuictus: sed hoc nihil ad cõscientiam: ergo. Tertiò, Quia esset omnino potestas secularis altera parte manca, si obligaret, posset absoluere, aut non posset. Quartò, Quia tũc puniret̃ quis bis pro peccato: nã in hoc mundo punirẽt principes, in alio aũt Deus. Quintò, Nõ potest imponere pœnã spiritualem: ergo nec obligare ad culpã, cũ nõ uideat̃ maior ratio de uno, quã de alio. Sextò, Nam uel est in potestate principis obligare ad culpam, aut non. si primum, cõtrà, Quia prælati spirituales possunt non obligare, ut patet in religionibus. Si secũdũ, quomodo ergo cõstabit quãdo uelint obligare, cũ ipsi nõ explicẽt? Sed his rationibus nõ obstãtibus, quas graues doctores mouerũt, nõ uidetur mihi dubitãdũ quin leges ciuiles obligẽt in foro cõsciẽtiæ, cũ hoc apertè uideatur Paulus testificari ad Roma. 13. Necessitate subditi estote nõ solùm propter iram, sed propter cõscientiã. Et Petrus dicit, Subiecti estote omni humanę creaturę ꝓpter Deũ, siue regi quasi pręcellenti: quod etiã uidet̃ nullo modo posse intelligi, si leges obligarẽt solũ in foro cõtẽtioso, & nõ in foro cõsciẽtię. Sed quoniã posset aliquis respõdere, ꝙ nõ sit idẽ obligare in foro cõscientię, & ad culpã, maximè cũ religiosi cõfiteant̃ se teneri suis legibus in foro conscientiæ, quæ tamen culpã non inducunt. Ideo dico etiã, ꝙ leges ciuiles obligant sub pœna peccati, & culpæ æquè ac leges ecclesiasticæ. Hoc probatur apertè ex dicto Pauli ad Roma. 13. Qui autem resistunt, inquit, ipsi sibi damnationẽ acquirunt. non autẽ incurritur damnatio, nisi propter culpã: ergo legum transgressores incurrunt corã Deo ueram culpam. Ad maiorem autem declarationẽ & confirmationem istorum, est aduertẽdum, ꝙ* lex humana & diuina in aliquo differunt, & in aliquo conueniunt. Differunt quidem: nã lex diuina sicut à solo Deo fertur, ita à nullo alio, aut tolli, aut abrogari potest. Lex autẽ humana sicut per hominem cõstituitur, ita ab homine tolli, aut anullari potest. Differũt etiã quia in lege diuina ad hoc quòd iusta sit, & per hoc obligatoria, sufficit uoluntas legislatoris, cùm sit ratione uoluntas. Vt autẽ lex humana sit iusta, & possit abrogari, non sufficit uoluntas legislatoris: sed oportet quòd sit utilis reipublicæ, & moderata cum cæteris. Itẽ etiam differũt, quia diuina firmiùs, & intensiùs obligat. in multis enim casibus obligat lex diuina, ubi non obligat humana. Nec ego aliam differentiam satis uidere possem. Conueniunt autẽ in hoc, quòd lex diuina constituit aliquid in esse & genere uirtutis aut uitii: ita, quòd eo ipso secundum quod lege diuina præcipit̃, aliquid est bonum & officiosum, quod aliâs nõ esset: & eo quòd prohibet̃, habet quòd sit malum, & uitiosum: quod aliâs non esset, ut exẽplo de baptismo patet, & de confessione, & de aliis sacramentis, in quibus non est alia bonitas, quàm quòd sunt à Christo præcepta. Et usus carniũ & alia quidẽ legalia in ueteri lege nõ habebãt aliquid aliud uitii, nisi ꝙ erãt prohibita in lege. unde cõstat, ut nullũ sit uitiũ, nisi quia prohibitũ in lege, nec uirtus, nisi quia pręceptũ uel laudatũ in lege. Tota enim bonitas uoluntatis humanæ, ut doctores firmiter probãt, est ex cõformitate ad uolũtatẽ & legẽ diuinã, & omnis malitia ex deformitate ad legẽ diuinam prouenire, quæ est regula omniũ actuũ humanorũ. Ita etiam lex humana habet uim cõstituẽdi aliꝗd in esse uirtutis, & eius cõtrariũ in esse uitii. Sic enim ꝗa ebrietas est ꝓhibita in lege diuina, est intẽperãtia: ita ieiuniũ est opus uirtutis, quia eadem lege commendatur, & abstinentia à cibis quibusdam est uirtus, quia præceptum est humana lege. Et ne exemplum afferamus solùm de ecclesiasticis legibus, emere pecunia magistratuum est ambitiosum quia prohibitum lege humana. Item sericum induere, est luxuriosum solùm, quia prohibitum. supra terminum legis erogare in conuiuio, erit intemperãtia, quod ante legem potuit esse temperantia, & magnificentia. Nec quicquam interest quantùm ad hoc inter legem humanã & diuinã. sicut enim meritum est in opere uirtutis, ita culpa in opere uitii. Ideo* sicut lex diuina habet uim obligandi ad culpam, ita & lex humana. Quod ne uoluntate dictum uideatur, probatur sic, Lex humana est à Deo, ergo eodem modo obligat sicut diuina. Assumptum probatur, Nam non solùm opus Dei dicitur, quod se solo producit, sed etiam qđ mediantibus causis secundis efficitur: ergo nõ solùm dicitur lex diuina, quã ipse solus sanciuit, sed etiam quam Dei potestate homines tulerunt: sicut leges Põtificũ dicũtur non solùm quas papa per se tulit, sed etiam quas papæ authoritate alii inferiores tulerunt. ita enim uocantur papæ constitutiones uniuersitatum, & collegiorum, quas constat papã non fecisse per se, sed alii eius authoritate condiderunt. Vel ut clariùs probetur, arguitur sic, supposito quòd papa habet authoritatem condendi leges obligatorias in foro conscientiæ, si papa committerer alicui ut daret leges alicui communitati, præcipiens eis, ut obedirent, nónne præcepta Legati haberẽt uim obligandi in foro conscientiæ? Ergo qua ratione cùm Deus dicat, Per me reges regnant, & legum cõditores iusta decernunt, quare decreta illorum non obligabunt similiter in foro consciẽtiæ? Et ut apertiùs cõstet, uidetur omnino absurdum, quòd si papa præcipiat, quòd in hac ciuitate obediãt Cardinali legato, pręcepta Legati obligarent ad culpam, ut omnes fatentur. & cùm Christus pręcipiat parere principibus, negare principum legem obligaret ad culpam. Et tandem qui concedunt leges pontificum obligare ad culpam, negare nullo modo possunt, quin etiam leges ciuiles obligent. Ita Dominus constituit principes seculares ad gubernandam rempublicam secularem, sicut Põtifices ad spiritualem. Nec illico dictum Domini, Qui uos spernit, me spernit, non solùm ad ecclesiasticos, sed etiam ad ciuiles magistratus spectat: nec minus diligenter in scriptura commendatur obedientia principum secularium, quàm ecclesiasticorũ. Nihil ergo interest quãtùm ad obligationem, ꝙ tã humanæ sint leges, quàm diuinæ, sicut æquè uerum sacramẽtum esset ab Apostolis, aut ab ecclesia conditum, si eam potestatem habuisset, acsi à Christo: nec minus obligabat lex uetus, quæ tamen per angelos fuit data, non à Deo per se, quàm obligat Euangelica ab ipso Christo per se ipsum data: & hoc pro certo tenendum. Dubitari autem potest* ad quam culpam obligentur, ad mortalem, an ad uenialem solùm. Et quòd obligent ad mortalem aliquando, satis constare potest ex uerbo Pauli iam allegato. Qui autem resistunt, sibi damnationem acquirunt. Item Dathan, & Abirom deuorati sunt, quia restiterunt Moysi & Aaron: non autem puniuntur pœna mortis pro culpa ueniali. In cõtrarium autem, quòd nũquã obligent ad mortale, uidetur. Nam si concurreret pręceptum diuinũ solùm ad ueniale obligans, cum quacunq; lege humana, potiùs oportebit transgredi legem humanam, quàm mentiri: si autem lex humana aliqua obligaret ad mortale, potiùs esset parendum illi, quã præcepto de ueniali, cùm mortale potiùs sit fugiendum. Respondetur ad hoc dubium graue ex paulo antè dictis. Dictum est, quòd quo ad uim obligandi idem est iudicium de legibus humanis & diuinis: ad considerandum autem quomodo, aut quantùm obligant humanę leges, oportet eas cõsiderare, ac si essent diuinæ. Humana enim lex, quæ si esset diuina, obligaret ad ueniale, obligat etiam ad ueniale: & quæ si esset diuina, obligaret ad mortale, obligat etiam ad mortale. Dictum est enim quòd quãtùm ad hoc nihil refert, eodẽ modo obligant, ac si essent latæ à Deo, licet nõ ita firmiter. Sic ergo inter leges diuinas aliquę obligãt ad mortale, & aliquæ ad ueniale: ita etiã humanæ aliquæ ad ueniale, aliquæ autem ad mortale obligant. Sed* qualiter dignosci possit, quando obligent leges humanæ ad ueniale, & quando ad mortale, cùm lex ipsa ciuilis hoc non significet, imò nec legislator de hoc cogitauit quando condidit legem: respondetur, quòd nec in lege quidem diuina, & maximè naturali, semper significat, quod præceptum sit de mortali, & quod de ueniali, & inter ipsa mortalia non significatur grauitas alterius ad alterum, id est quod illorum sit grauius. Sicut enim dicitur, Non occides, ita dicitur, Non furtum facies, &, Non mentieris, &, De omni uerbo otioso reddenda est ratio: eadem ergo est regula, & ratio distinguendi grauitatem alicuius peccati. Tantum enim relinquitur cogitandum ex parte materiæ. Sicut in lege naturali & diuina illud æstimatur mortale, quod est contra honorem Dei, uel charitatem proximi, ut est blasphemia, homicidium: id autẽ ueniale, quod est difforme rationi, & legi, non autem est contra honorẽ Dei, aut proximi charitatem, ut uerbum otiosum, & alia id genus. Sic etiam erit in legibus humanis. si enim aliquid statuatur, quod multùm expediat ad pacem ciuium, ad incrementum boni publici, ad honestatem morum: transgressio illius uidetur mortale peccatum. Si autẽ quod instituitur, non sit adeò necessarium, sed uelut quoddam leue, erit ueniale. Exempla non ita sunt in promptu, sicut in legibus diuinis: sed potest accipi de tributo, quod uidetur omnino necessarium ad defensionem reipublice, & ad alia publica munia & opera: & ideo si quis non solueret, esset mortale, & ideo si nulla lex data esset à Deo, sed totam curam legum ferendarum mandasset hominibus, & esset lex ciuilis, Non occides, &, Non mẽtieris: prima obligaret ad mortale, secũda ad ueniale. Sicut nunc cùm sunt diuinæ leges, ita si quis contra legem ciuilem uenaretur, aut indueretur bysso, nõ uidetur mortale. Alia exempla commodiora poni possent: nec enim pendet hoc ex uoluntate legislatoris, sed ex natura & qualitate rei, & materiæ. Ex quo patet quantus est error iuniorum quorundam theologorum, dicentium grauitatem peccatorum sumendam esse & cõsiderandam ex quantitate obligationis, cùm contrà omnino faciẽdum sit. Nã quãtitas obligationis sumenda est ex quantitate materiæ, nec naturaliter scimus maiorem esse obligationẽ de non occidendo, quàm de non furando, nisi ex ipsa materia, & non econtrario. Nec oportet respicere, an illud, quod præcipitur, aut prohibetur, sit nunc, aut semel in magnum commodum, aut malum reipublicæ, sed quale sit, si communiter, aut ab omnibus, aut multis fiat. Si enim prohibetur ne quis pecunias extra regnum portet, quicunque exportant, peccant mortaliter, quamuis una exportatio parum noceat reipub. Sed quia si cõmuniter fieret, exhauriretur regnum. Ita lex communis obligat ad mortale. sicut una fornicatio parum nocet: sed si passim fieret, multùm noceret. Sed contra dicta arguitur uehementer. quia si ex parte materiæ est attẽdenda grauitas peccati: ergo lex nõ facit culpam. Si enim illa transgressio est in damnum reipublicæ post legem, ergo ante legẽ: ergo prius erat peccatum, & tam graue, sicut post legem. Respondetur primò, quòd lex non solùm obligat prohibendo, sed præcipiendo, & sic aliquid, quod ante legem erat bonum reipublicæ, non tamen necessarium, lex potest præcipere, & sic post legem transgressio illius erit peccatum, quod priùs non erat peccatum. Secundò dico, quòd, ut patet in exemplis primò positis, potest esse aliquid, quod sit ante legem malum in aliquo, & in aliquo non: post legem autem illud erit in omnibus malum: quia fuit ratio sufficiens prohibendi omnibus, ut portarent sericum, uel auream uestem, erat quid prius malum in paupere nobili: post legem autem in omnibus, quia fuit sufficiens ratio prohibendi omnibus, licet nullum erat de se inconueniens, quòd aliquis de magnatibus haberet uestem auream, aut sericam. Sed adhuc superest dubium*, Si rex uellet non obligare ad culpam, an posset? Respondetur, quòd non est dubium quòd possit sicut potest ecclesiasticus legislator, qui quandocunque facit aliqua statuta, sine quacunque obligatione, ut prælatus religiosorum inter fratres suos. Esset enim contra rationem dicere, quòd constitutiones prælati ecclesiastici non semper obligent ad culpam, & secularium non possint non obligare. Aliquando enim legislator, siue ecclesiasticus, siue secularis non uult in suis legibus exigere obedientiam debitam à subditis, sed simpliciter ordinat quid faciendum sit, dicens, & dirigens potiùs, quàm præcipiens: qualiter multa uidentur esse in legibus & pragmaticis ciuilibus, & ecclesiasticis: sicut non semper cùm petit pecuniam creditor, exigit tanquam uolens obligare. 
 
¶ Quæritur tandem,* An leges ciuiles obligent legislatores, & maximè reges. Videtur enim aliquibus quòd non, cùm sint supra totam rempublicam, & nullus possit obligari nisi à superiori: sed certius & probabilius est, quòd obligentur. Quod probatur primò, Quia facit iniuriam reipublicæ, & reliquis ciuibus, si cùm ipse sit pars reipublicæ, non habeat partem oneris: iuxta personam tamen & suam qualitatem, & dignitatem. sed ista obligatio est indirecta, ideo aliter probatur. Nam eandem uim habent latæ leges à rege, ac si ferrentur à tota republica, ut suprà declaratum est. Sed leges latæ à republica obligant omnes: ergo etiam si ferantur à rege, obligant ipsum regem. Et confirmatur, Quia in aristocratico principatu senatusconsultum obligat ipsos senatores authores illorum, & in populari regimine plebiscita obligant ipsum populum: ergo similiter leges regiæ obligant ipsum regem: & licet sit uoluntarium regi condere legem, tamen non est in uoluntate sua non obligare, aut obligari, sicut in pactis. liberè enim quisquis paciscitur, pactis tamen tenetur. Ex omnibus dictis infertur corollarium, quòd ius gentium non solùm habet uim ex pacto ex conducto inter homines, sed etiam habet uim legis. habet enim totus orbis, qui aliquãdo est una respublica, potestatẽ ferẽdi leges æquas, & conuenientes omnibus, quales sunt in iure gentium. Ex quo patet, ꝙ mortaliter peccant uiolantes iura gẽtium. Ex quo patet, ꝙ mortaliter peccant uiolantes iura gẽtium, siue in pace, siue in bello: in rebus tamẽ grauioribus, ut est de incolumitate legatorũ, non licet uni regno nolle teneri iure gentium: est enim latum totius orbis authoritate. 
 
¶ Circa tertiam conclusionem dubitatur, Vtrum* cessante ratione legis, cesset obligatio ut (exempli gratia) prohibetur lege, ne quis noctu telũ portet, & ratio eius est propter nocturna pericula, ego autem scio nullum esse cõtra me periculum, an sim in culpa arma ferendo. Respondetur dupliciter. Potest ratio legis cessare uno modo, Ratio propterquam lex lata est: ut si tempore belli prohibeantur arma ad Gallos deferri, tempore pacis lex nõ obligat: eadem ratio requiritur ut lex obliget, & duret, & ad hoc quòd feratur deficit. ergo ratio ad ferendum. ergo etiam ad conseruãdũ illam. Et confirmatur, Quia per easdem causas res corrumpitur, per quas generatur. Itẽ si lex non est utilis reipublicæ, iam non est lex. Secũdò potest cessare ratio in particulari quo ad aliquem. Non ergo ad omnes absolutè, uel quoad plures, ut in casu posito, nihilominus etiã talis obligatur lege. Quia enim sequũtur sæpe pericula ex armis nocturnis, est sufficiẽs ratio ut omnibꝰ prohibeat̃, aliàs lex nullius esset efficaciæ, cũ unusquisq; putaret legẽ non pro se esse positã, sed propter alios: & ita in aliis præceptis non ratio particularis, sed utilis est attẽdenda. Dubitatur* de Tyrannorũ legibus an obligent. Et uidetur ꝙ non, cum non habeant potestatem aliquam. In contrarium est, Quia cùm respublica opprimatur à Tyranno, & nõ sit sui iuris, nec possit ipse ferre leges, nec iam antè datas exequi, si non pareret Tyrãno, iam respublica interiret. Certè uidetur, ꝙ leges, quę sunt conuenientes reipublicæ, obligent, etiã si ferantur à tyrãno, nõ quidẽ quia à tyrãno latæ, sed ex cõsensu reipublicæ, cũ sanctius sit ut seruẽtur leges à Tyrãno latę, quàm quòd nullæ seruentur. Et certè essent in apertam perniciem reipublicæ, si principes, qui non habent iustum titulum, occuparent regnũ, quòd nulla essent iudicia, nec aliquo modo possent malefactores puniri, aut coerceri, cum non sit tyrannus iudex legitimus, si leges eius non obligant. 
 
¶ Vltima pars conclusionis est, Quòd* præcepta parentum eodem modo obligant, sicut leges ciuiles, & pręcepta maritorum in uxores. Probatur de filiis. Nam sicut præcipitur obedire prępositis, ita commendatur obedire parẽtibus: ut patet ex illo, Filii obedite parẽtibꝰ, Ephesi. 6.{ Ephe. 6. } & Colo. 3. ergo si est culpa nõ parêre præpositis, etiam erit peccatũ nõ obedire parentibus. Et ad Roma. 1.{ Roma. 1. } inter crimina & peccata in quæ Deus dicit permisisse gentes incidere, annumeratur & hoc, Parentibus non obedientes. Item, Quia leges præcipiunt obedientiam parentum: ergo si leges obligant ad culpam, etiam erit culpa non obedire parentibus. Et certè hoc uidetur inclusum in illo præcepto de honoratione parentum, & sic ut suprà dictum est, ꝙ leges aliquando quidem obligant ad mortale, aliquãdo uerò ad ueniale, ita uidetur dicendum de præceptis parentum. Vnde certè si pater aliquid præciperet, quod multùm referret ad administrationẽ familiæ, trãsgressio illius uidetur mortalis, imò etiã in iis, quæ spectant ad dispositionem ipsius filii. Sed sicut dictum est, quòd non omnis lex obligat ad culpam, puta illa, in qua rex plus dirigit, quàm præcipit: multò magis hoc habet uim de parentibus, qui non semper uolunt exigere debitum obedientiæ, sed solùm præcipientes aliquid, uolunt significare uoluntatem suam. 
 
¶ Aduertendum tamen est, quòd cùm familia sit pars reipublicæ, quòd leges possunt determinare, in quibus filii teneantur obedire parentibus, & in quibus non oporteat, sicut determinauit usque ad quam ætatem, & sic in aliis non erit culpa non obedire parẽtibus: sic etiam ad leges spectat determinare qua pœna posset castigare pater filiũ inobedientẽ & coërcere ne ultra liceat patri progredi. De præceptis autẽ uirorũ circa uxores ꝓbari potest. Nã aliâs nõ poterit constare familia, nisi sit unum caput, cui cæteri parere teneantur: hoc autem est uir, qui est caput domus, & uxoris, ad Eph. 5.{ Eph. 5. } Et ibidem, Mulieres suis uiris subditæ sint sicut Domino. Et postea dicit, Vxor autem timeat uirum suum. Item quia leges hoc iubent, ergo tenentur obedire, & etiam ad leges spectat quomodo, & quo usq; uxor teneatur obedire uiro & an posset uir uxorem uerberibus castigare sicut de filiis diximus determinare. 
 
Deo gratias. 
 






 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANCISCI A VICTORIA de potestate papæ, & concilij relectio, cũ quæstione, Vtrum concilium generale poßit facere decreta, & leges condere, quas nec summus Pontifex poßit immutare, uel per dispensationem, uel prorsus per abrogationem. 
 
Locus relegendus est apud Iohannem, Pasce oues meas. Iohan. cap. ultimo. 
 
 SVMMA. -  1 Papa in quo genere decretorum aut canonum nihil poßit immutare dispensando, & multo minus abrogando. -  2 Concilium, si declarat aliquid esse de fide, aut de iure diuino, quòd Papa in hoc nihil poßit declarare, aut immutare, maximë si tale ius spectet ad fidem, uel ad mores ecclesiæ uniuersalis. -  3 Papa, quòd poßit dispẽsare in legibus, & statutis concilij generalis. -  4 Summus pontifex, quòd non solùm poßit dispensare in statutis cõciliorum, sed in totum, & aliquando abrogare talem legem, uel statutum. -  5 Papa non obstante decreto irritante concilij, quòd posset dispensare in statutis eius. -  6 Papa, quòd dispensando in legibus, & decretis, tam conciliormm, quàm aliorum pontificum, poßit errare, & grauiter peccare. -  7 Papæ, quòd non liceat dispensare in legibus, & decretis conciliorum pro suo arbitrio, & sine causa rationabili, etiam ubi nihil continent iuris diuini. -  8 Papa, quòd multo minus potest abrogare sine causa rationabili decreta conciliij, quàm in eis dispensare. -  9 Lex aliqua etiam positiua, quòd posset esse in ecclesia, & fortè aliquæ tales sunt, in quibus expediret, ut nunquam dispensaretur. -  10 Conciliũ quãdo, & in quo casu posset declarare, & determinare, & etiam statuere, ut in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensaretur. -  11 Concilium quòd uidetur non posse errare in determinatione, quòd in aliqua lege ecclesiastica nunquã dispensetur. -  12 Concilij facta determinatione, quòd nunquã in aliquæ lege ecclesiastica dispensetur, an liceret nunquam Papæ dispensare in tali lege, & utrũ dispensando ex quæcunque causa, peccaret mortaliter. -  13 Decretum si fieret à concilio, quòd in aliquibus legibus ecclesiasticis nũquam dispensaretur, quòd tale decretum non deberet apponi in multis legibus, sed solũ in paucis, hísque grauißimis, & ualde necessarijs. -  14 Decreto facto per conciliũ, quòd in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensetur. Si, illo non obstante, Pæpa dispensaret, utrum teneret factum, esto quòd malẽ faceret. -  15 Papa sicut peccaret dispensans contra decretum concilij, quòd ita etiam peccaret petens dispensationem, & utens illa, ostenditur. -  16 Pontificis dispensationes, quòd sint in duplici differentia, & quæ sint. -  17 Papa quid possit, aut quid non poßit, & c. quòd non spectet ad subditos illud determinare, aut examinare, probatur. -  18 Papæ mandatum, aut dispensatio, quòd non semper obliget subditos ad parendum. -  19 Papa si dispensaret, in quo casu subditi non tenerentur parere dispensationi. -  20 Papa quòd non deberet ægre ferre, sed potius gaudere quòd fieret aliquod decretum à concilio, quo caueretur, ut in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensaretur. -  21 Papæ mandatis, an liceat resistere per appellationem ad futurum concilium. -  22 Pontificis mãdatis resistere, & non parere, quòd non uideatur permittendum cuicunque priuato sua authoritate, etiam si huius modi mandata essent contra determinationem concilij. -  23 Papa si facta declaratione, & decreto à concilio, contrarium mandaret, quid agendum. -  24 Concilium, quando, & in quo casu posset conuocari, & congregari contra uoluntatem Papæ. -  25 Concilium quæ maximè debeat cauere, si quando de decretum aliquod esset faciendum, ut Papæ authoritas illibata conseruetur. 
 
PRO parte affirmatiua quæstionis arguitur, Quia concilium est super papam, ergo papa nõ potest immutare decreta illius. Consequentia patet, quia par in parem non habet imperium. c. innotuit. de electione. ergo multo minus inferior in superiorem. Antecedens est communis sententia omnium Parisiensium, & multorum doctorum. Et confirmatur consequentia, Quia aliâs eadem ratione posset defendi, ꝙ episcopus posset dispẽsare in legibus papæ, imò & in legibus conciliorum. si enim papa cùm sit inferior, nihilominus potest dispensare, aut abrogare legem cõcilii: ergo non obstabit etiam, quòd episcopus dato quòd sit inferior, non possit etiam dispẽsare. & confirmatur iterum, saltem recepta illa opinione de superioritate cõcilii, uidetur omnino sequẽda pars affirmatiua: sed illa opinio est probabilis, ergo etiam hæc. Confirmatur, Quia dato ꝙ sint pares potestates, par in parem non habet imperium, ut in dicto c. innotuit. ergo non potest tollere quod concilium sanciuit. unde uidetur, quòd concilium in hac causa posset dicere Pontifici, quod Hebræi responderunt Moysi, Exo. 2.{ Exod. 2. } Quis te constituit Iudicem super nos, & principem? Et summus Pontifex debet meminisse illius responsi Domini nostri, Quis me constituit Iudicem super uos? Luc. 12.{ Luc. 12. } 
 
¶ In cõtrarium est, Quia dispensatio & abrogatio legis tempore & loco opportuno est pascere gregem. omnis enim actus iurisdictionis est actus pastoris. sed summus Põtifex est uniuersalis pastor, iuxta uerba proposita Iohan. 20.{ Iohan. 20. } Pasce oues meas. Et in concilio Calcedonensi acclamatum est Pontifici Leoni Apostolico œcumenico. i. uniuersali pastori. Et Matth. 18.{ Matth. 18. } Quodcunque solueris super terram, &c. Sed dispensare est soluere obligationem. ergo. Notandum primò quòd (ut ponit Herbeus d. 47.) primò differẽtia est inter abrogare, & dispensare, & interpretari, pro quo uide Syluestrum in uerbo papa. §. 16. Notandum secundò, quòd omnes doctores distinguunt, specialiter S. Tho. quolibeto 4. arti. 13. & multis aliis locis, ꝙ duplex est genus canonum & decretorum, siue sint conciliorum, siue sint sanctorũ, patrum, & est unum genus canonum reuera de iure diuino, sicut quæ pertinent ad articulos & fidei, ad substantiam sacramentorũ, aut qui necessariam habent connexionam ad legem diuinam seu naturalem, pertinentia ad bonos mores. 
 
¶ Et ut certo ordine ac more theologorum procedamus, sit prima propositio. In* hoc genere decretorum aut canonum Papa nihil potest immutare dispensando, & multo minus abrogando. Conclusio est omnium theologorum absque controuersia, quidquid Canonistæ disputent. Et ponit eam sanct. Tho.{ S. Tho. } in multis locis, ut in quotlibeto ubi suprà, & in primo sentent. d. 47. & in 3. senten. d. 37. uide uerba eius 1. 2. q. 97. ar. 4. ad tertium. & q. 100. artic. 8. & potest breuiter probari, quia ius naturale est immutabile, & ut habetur in decretis d. 5. cap. 1. naturale ius semper permanet. & Esa. 24.{ Esa. 24. } contra eos qui temere tentauerũt immutare ius naturale, dicit ꝙ transgressi sunt leges, mutauerunt ius, dissipauerũt fœdus sempiternum, &c. Sed ius diuinum & positiuum habent eãdem uim, sicut naturale, quia ius naturale nõ habet uim, nisi quia latum est authoritate diuina: aliâs non esset obligatoriũ, quidquid dicat Gregorius: cùm obligatio esse non possit nisi à superiori: ergo simpliciter in iure diuino non cadit dispensatio humana. 
 
¶ Pro maiori & breuiori declaratione argumentor contra istam propositionem. Primò, Papa potest dispensare in matrimonio rato non consummato, & insolubilitas matrimonii est de iure diuino: ergo potest dispensare. Maior probatur, Quia uotum solenne dirimit matrimonium, ut patet in c. ex publico. de cõuersione coniugatorum. Sed uotum solẽne est de iure positiuo, ut patet in c. unico de uoto in. 6. ergo ius positiuum tollit ius diuinũ. Minor patet ex illo, Quos Deus coniunxit, homo non separet. Matth. 19.{ Matth. 19. } & 1. ad Corin. 7.{ 1. Corin. 7. } Secundò argumẽtor, Papa dispensat in gradibus prohibitis iure diuino: ergo. Antecedens patet Quia accipere relictam fratris est prohibitum iure diuino, ut patet Leuit. 18.{ Leuit. 18. } Vxorem fratris sui nullus accipiat. Et eodem modo accipere amitam, uel materteram ibidem expressè prohibetur: & tamen Papa dispensat in istis: ergo. Tertiò papa dispẽsat in uoto saltẽ simplici, ut patet ex usu, & in titulo de uoto & uoti redemptione: & tamẽ seruare uotum est de iure diuino, si quid uouisti, ne moreris reddere. displicet enim Deo infidelis & stulta promissio, Ecclesiastici 5.{ Eccle. 5. } Idem expressè Deutero. 23.{ Deute. 23. } Quartò papa dispẽsat cum bigamo, & homicida, sed tales sunt irregulares de iure diuino, ut patet 1. ad Timoth. 3.{ 1. Timoth. 3. } Oportet episcopum unius esse uxoris uirum, non percussorem, quod glossa, & omnes dicunt, quòd intelligitur de presbyteris: quod patet, quia statim subdit, diaconos similiter pudicos, nulla alia mentione facta de presbyteris. Confirmatur, Quia talis irregularitas nõ tollitur per baptismum, sicut aliæ irregularitates, ut doctores dicũt in 4. d. 27. ex authoritate Augustini, Ambrosii & omnium doctorum theologorum, & canonistarum. Et quòd possit dispensare cum bigamo, tenet sanctus Tho. in 4. distinctio. 27. quæstio. 3. articu. 3. & in quodlibeto 4. quæstio. 5. & doctores de bigamis capitu. nuper. & capitu. fina. &. d. 34. capitu. lector. gloss. dicit licitum in papa dispensare cum archiepiscopo Panormitano bigamo, & cùm homicida posse etiam dispensare. tenet Abbas in capitu. si dignum. & in capitulo. de homicidio, dicens communiter hoc teneri per doctores: nec hoc dubitant theologi. Quintò, papa est uicarius Christi ex themate, Pasce oues meas: & ex illo, Quodcunque solueris super terram, &c. & habetur in cap. ter corporalia. de translatione episcopi. & in capitulo proximo. de homicidio in 6. Imò Paulus de omnibus Apostolis ait 2. ad Corinth. 6.{ 2. Cor. 6. } Pro Christo fungamur legatione. Et Dominus expressè, Qui uos audit, me audit, &c. Et sicut misit me Pater, ita & ego mitto uos. sed uicarius & delegatus potest quicquid potest principalis, nisi sit ei prohibitum specialiter, ut extra. de officio delegati, & officio uicarii, per totum. sed non inuenitur ubi sit prohibita dispensatio Papæ, ergo. Confirmatur, Quia Apostoli dispensauerunt in lege diuina, ut in baptismo, In nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti, ipsi baptizabant in nomine Iesu. Et Petrus occidit Ananiam & Sopphiram. Actu. quinto.{ Act. 5. } 
 
¶ Ad primum argumentum communis schola theologorum in 4. distinctio. 27. negat maiorem, scilicet quòd Papa possit dispensare: sed in contrarium sunt multi doctores canonistarum in d. c.. ex publico. & cùm illis Cardinalis Caietanꝰ{ Caietanus. } in particulari opusculo super hoc: & nostris tẽporibus dicitur factũ à Clemente 7. sed nihil refert quam opinionem teneamus, & canonistarum, consequenter oportet dicere, quòd insolubilitas matrimonii ante consummationem non est de iure diuino: & illa uerba Saluatoris intelliguntur & exponuntur de matrimonio iam consummato: quamuis aliter posset responderi, ut dicemus in solutione ad quartũ. Si uerò opinionem theologorum teneamus, quæ probabilior uidetur, quia aliâs partes per se possent dirimere matrimonium, & matrimonium sequens teneret, & infideles, &c. tũc ad rationem de ingressu religionis dicimus, quòd est de iure diuino, quòd professio dirimit matrimonium, quòd ius diuinum constat ex authoritate Dei, & & non ecclesiæ. Votum autem solenne est de iure positiuo quãtũ ad determinationem & modũ, puta qua ætate, & quo ordine, quo tempore, &c. Sed non quantũ ad substantiam suam. Ad secundum argumentum aliqui, ut archiepiscopus Floren. 3. q. titulo. 1. cap. 14.{ Archiepiscopus Floren. } & Palud. in 4. d. 40.{ Palud. } uidetur tenere, quòd in omnibus gradibus prohibitis in Leuitico papa non possit dispensare. & Hoc reputat Syluest.{ Syluester. } probabilius. Sed oppositũ uidetur probabilius, ut tenet Caieta 22. q. 154. arg. 9.{ Caietanus } & determinatũ fuit Romæ in his diebus in causa regis Anglię. & ideo hanc opinionem tenendo, respondetur ad argumenta, quòd præcepta ueteris legis, quæ non sunt de iure naturali, omnia cessauerunt, nec habent obligationem plus præcepta iudicialia, quàm cæremonialia, ut omnes doctores tenẽt, & necessarium est tenẽdũ: quod Paulus ita determinat ad Hebrę. 7.{ Hebr. 7. } Translato enim sacerdotio, necesse & ut translatio Legis fiat, ut habetur in cap. translato de constitutionibus. & S. Tho. in 12. q. 103. ar. 3. probat enim Paulus, quòd sacerdotium Christi est aliud à sacerdotio ueteris legis, & per consequens quòd lex uetus expirauit: & idem probat ad Hebræ. 8. per hoc quòd Dominus uocat testamentum nouum: ex quo arguit Paulus, quòd antiquum testamẽtum interiit. Dico ergo, quòd aliqui gradus prohibiti in Leuitico, non sunt de iure naturali. Imo Caietanus tenet, quòd nullus præter primum in linea recta. Ad tertium, proponitur quòd multi tenent, quòd papa non potest dispensare in uotis. Quia dispensatio, ut suprà diximus, est relaxatio iuris, obligatio aut uoti: certum est nunc de iure positiuo: ergo dispensatio uoti est relaxatio iuris diuini: quod uidetur durum. Vnde dicunt, quòd nunquam potest dispensare in uoto, nisi uel uotum ipsum fiat, aut sit illicitum & inutile, aut maioris boni impedimentum: hoc autem non est relaxare ius diuinum, sed interpretari, quod non est propriè dispensare. In illis enim casibus re uera tale uotum non est obligatorium iure diuino. imò si constat, quilibet potest proprio arbitrio nõ implere uotum. Et huiusmodi sententiæ uidetur fuisse S. Thom. in. 22. q. 88. artic. 10. ad tertium{ S. Thom. }, ubi diserte determinat, quòd non cadit dispensatio in uoto, nisi quia est simpliciter malum, aut inutile, aut maioris boni impedimentum. Imò hoc dicit esse propriè dispensatio. Et utinam hæc opinio non sit uera. In contrarium est communis opinio, scilicet quòd potest etiam tollere obligationem. Et probatur, Irritatio uoti est de iure positiuo, & non diuino: & certum est quòd ius positiuum dat licentiam parentibus usque ad certam ætatem: & tamen irritatio non interpretatur, sed tollit obligationem uoti. Et tunc ad argumentum respondent aliqui, quòd duplex est ius diuinum, quoddam absolutum & independens, quod nõ supponit actum humanum, ut præceptum de baptismo, de eucharistia, quo omnes obligantur, nec eius obligatio pendet ex humano actu, aut iudicio. Aliud est dependens ex humano actu, quod scilicet non obligat nisi mediante actu humano. nullum enim ius diuinum obligat ad ingrediendum religionem, sed si quis promittat eam, obligatur iure diuino implere promissum. Ex qua distinctione respondeo ad argumentum, quòd in iure diuino non dependenti non potest papa dispensare, sed bene in iure diuino dependenti. quia habet potestatem tollendi id quod hominis potestati inditũ est. Probabilis est iste modus respondendi, sed qui possit tamen impugnari. Melius tamen uidetur respondere ut respondet S. Thom. in 22. q. 88. artic. 10. ad secundum, ubi sic arguit. In iis, quæ sunt in lege naturæ, & in præceptis dominicis non potest per hominem dispensari, & præcipuè in præceptis primæ tabulæ. Sed implere uotum est de lege naturæ, & lege diuina, ut suprà probatum est. ergo in uoto dispensari non potest. Respondetur quòd sicut de iure naturæ tenetur implere præceptũ & uotũ, ita & ex iisdẽ tenetur obedire superioris legi & mandato. Et tamẽ cùm dispensatur in aliqua lege humana, non fit ut legi non obediatur, quod est cõtra legem naturæ & mandatum diuinum: sed fit, ut quod erat lex, non sit lex in hoc casu: ita etiam authoritate superioris dispensantis fit ut hoc quod continebatur sub uoto, non contineatur in quantum determinatur in hoc casu hoc non esse congruã materiã uoti. Et ideo pręlatus sic dispensans, non dispensat in præcepto iuris naturalis, sed determinat id quod cadebat sub obligatione deliberatiõis humanæ: quod nõ potuit omnia aspicere, iam nõ cadat. unde patet, ꝙ S. Tho. facit idẽ iudiciũ de uoto et de lege humana, ita ut talis obligatio sit quasi peculiari legi quòd iste obligetur: & ita dispensatio in uoto est dispensatio in actu humano. Itaque uidetur quòd duplex sit obligatio, diuina & humana. Humana etiam est duplex, ex lege, & ex uoto. Aliter potest dici, ꝙ in uoto non sit nisi promissio quædam. Idem uidetur dicẽdum de hac promissione, & de aliis. qui enim ꝓmisit aliquid, tenetur seruare promissum de iure naturali, ut S. Tho. dicit in 22. q. 88. ar. 3. ad 1. in promissione autẽ humana potest ille, cuiꝰ interest, remittere & liberare promittentem à redditione promissi. hoc autem non est abrogare, uel dispensare in lege diuina, & per consequens nec si superior in hoc dispensat, est dispẽsare in lege diuina, & si Deus ipse remitteret uotum, non esset dispensatio in lege diuina de impletione uoti. Ita ergo quia papa habet uices Dei, potest remittere debitum ex rationali causa, nec ex hoc dispensat in lege diuina. Cõfirmatur, Episcopus potest dispensare in uoto, ut certum est, & sic dato, quòd disputetur de Papa, non dubitatur quando episcopus non possit dispensare in lege diuina. Et sic propter dispensationem uoti non oportet dicere, quòd Papa possit dispensare in lege diuina. Ad quartum breuiter & faciliter respondetur, quòd in scriptura sacra sunt aliqua præcepta & mandata iuris diuini, idest authoritate diuina lata, quamuis promulgata ab Apostolis, sicut de extrema unctione dicunt doctores, quòd est sacramentum iuris diuini, sed promulgatum Iacobi 5. Et Apostolus 1. ad Corinth. 7.{ 1. Corin. 7. } Iis qui matrimonio sunt iuncti, præcipio non ego, sed Dominus, uxorem à uiro non discedere. Alia sunt statuta ab Apostolis ipsis, ut Paulus ubi suprà, Nam cęteris dico ego, non Dominus, si quis habet uxorem infidelem, & hęc consentit habitare cum illo, non dimittat illam. Et non est dubitandum, quòd Apostoli multa disposuerant sua authoritate, sicut nũc põtifices faciũt. Et Pau. 1. ad Corinth. 11.{ 1. Corin. 11. } Cùm uenero, cætera disponã. Et in his cum par in parem non habeat imperium, non est dubitandum quin successores Apostolorum habeant authoritatem dispensandi huiusmodi, ut sunt statuta de bigamis, homicidio, & de utroque. Patet primò, Quia irregularitas illorum non est de iure naturali absolutè, ut constat: in noua autem lege non sunt præcepta negatiua, aut prohibitiua, nisi iuris naturalis, ut docet S. Tho. 12. q. 108. art. 1. & ideo dicitur lex libertatis Iacobi 1. & 2. & irregularitas homicidii tollitur per baptismũ. d. 5. capit. si qui per baptismum. secundum Innocẽtium, Gofredum, & Gullielmum, & omnes theologos, in 4. d. quòd si esset de iure naturali aut diuino, tolli non posset. Et propterea si homicida, aut bigamus ordinaretur etiã absque dispensatione, manet ordinatus, & recipit characterem, ut Doctores determinãt in 4. Sed illa irregularitas nõ est de iure diuino, aliâs non teneret factum. sic si mulier ordinaretur, non teneret ordinatio, nec ualeret. & sic papa potest dispensare, cùm sit de iure positiuo. Confirmatur, Illa quæ constituta sunt ab Apostolis, non sunt de iure diuino: quod etiã in concilio Apostolorum Actuum 15. dicitur, Visum est Spiritui sancto & nobis, nihil ultra imponere uobis quàm hæc necessaria, ut abstineatis ab immolatis simulachrorum & sanguine, & suffocato. Iam nulla est: non potuisset autem cessare si fuissent de iure diuino: ergo. Ad quintum respondetur, quòd uerum est, quòd Papa est uicarius & legatus Christi. & nego consequentiam: non ergo infertur, Est uicarius Christi, ergo potest quicquid potest Christus: nec unquam aliquis tribuit hanc licentiam papæ. & ad probationem respondetur, quòd econtrario uicarius non habet quod non prohibetur, sed solùm quod conceditur. Christus autem non concessit solutionem aut relaxationem mandatorum suorum, sed solùm ministeriorum dispensationem illorum, ut ait Apostolus 1. ad Corin. 3.{ 1. Cor. 3. } Quid igitur est Apollo, quid uerò Paulus? ministri eius, cui creditis. & capitu. 4.{ 1. Corin. 4. } Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, & dispensatores, &c. & officium Apostolorum Paulus semper uocat ministerium, & 2. ad Corinth. 6.{ 2. Cor. 6. } In omnibus exhibeamus nos sicut Dei ministros. certè si quis mandata eius relaxaret, non se haberet sicut dei minister, sed sic æqualis, aut superior. Item permissum est Pontifici remittere peccata, non autem relaxatio mãdatorum contra præcepta. Et 1. ad Corin. 3.{ 1. Corinth. 3. } Fundamentum aliud nemo ponere potest, præter id, quod positum est Iesus Christus, id est fides & lex. Illud oportet, ut maneat immutatum, & illibatum, prælati autem possunt ædificare, aurum, argẽtum, lapides pretiosos. Et tunc diceretur rectè, Obedire oportet plus Deo quàm hominibus. Item, Nunquã fuit talis authoritas dispensandi in minimo præcepto cæremoniali, tamen erant pontifices gubernatores ecclesiæ: & ad hoc facit illud, Vnum iota, aut unus apex non præteribũt à lege, donec omnia fiant. Itẽ ratione, Quia dispẽsatio in lege spectat solùm ad legislatorem, uel cui specialiter commiserit. sanctus Tho. 12. q. 97. ar. 10. ad tertium. manet ergo conclusio tanquã certa & firma, &c. quòd in primo genere præceptorum concilii, scilicet quæ sunt iuris diuini, Papa non potest dispensare. & totũ cõfirmatur ex. c. cotra. 25. q. 1. ubi Zozinus papa dicit, Contra statuta sanctorum Patrum cõdere aliquid aut immutare nec huius quidẽ sedis pōt authoritas. Idẽ habetur in capitulo, cùm ad monasterium. de statu monachorum. 
 
¶ Sed dato quòd ita sit, quòd papa non potest aliquid immutare in iis, quæ sunt iuris diuini, tamen an ad papam uel concilium spectat interpretari & declarare tale ius, adhuc posset dubitari, An si cõciliũ aliquod determinet aliquid esse de fide, aut de iure diuino, papa possit hoc aliter declarare. sed in hoc nulla est contentio, & ideo breuiter sit secunda propositio. Si* cõcilium declarat aliquid esse de fide, aut de iure diuino, papa in hoc nihil potest declarare, aut immutare, maximè si tale ius spectet ad fidem, uel ad mores ecclesiæ uniuersalis. Probatur, Quia in illa concilium errare non potest, iuxta promissum Luc. 22.{ Luc. 22. } Ego oraui pro te, &c. & Matth. 18.{ Matt. 18. } Vbicunque fuerint duo, uel tres, &c. & non minus est spiritus sanctus in quocũque concilio generali, quàm in concilio Apostolorum, ubi spiritus sanctus assistebat, Actu. 15. Visum est Spiritui sancto, &c. Cõfirmatur, Quia si in illis conciliũ errare posset, & papa errare posset, et utrũque errare posset, stãdũ esset potiùs cõcilio. ergo postquã determinatũ fuit in cõcilio Apostolorũ, ꝙ legalia erãt extincta, nõ potuit Petrꝰ aliter definire: ita in quocũque cõcilio generali. Et patet, Quia si errare posset, non esset ecclesia fundata supra firmam petram, cùm semper maneret dubia, & uacillaret, nec Euangelium esset certum, cùm Augustinus dicat se credere euangelio nisi propter authorem ecclesiæ: & non posset Petrus confirmare fratres suos, nec esset lux mundi, Matthæ. 5. nec esset uera promissio Spiritus sancti. Quem ego, inquit, mittam uobis à Patre, ille uos docebit omnia. Aliud genus canonum est decretorum, quæ omnino sunt extra ius naturale, & diuinum, sed spectant, & sunt utilia ad conseruationem iuris naturalis & diuini. præsuppono enim, ꝙ prælati in ecclesia possunt concedere leges etiam obligatorias multo magis quàm principes seculares, qui hoc possunt, ut patet apud Paulum ad Roma. 13. & ex beato Petro, 1. Petri. 2. & patet ex illo, Qui uos audit, me audit. Luc. 10.{ Luc. 10. } Et supra cathedram Moysi, Matth. 23.{ Matt. 23. } & Paul. ad Hebræ. 13.{ Hebr. 13. } Obedite præpositis uestris. Nec de hoc est aliqua contentio inter catholicos, quanquam sit cum nouis hæreticis huius temporis, & licet sit unus doctor theologus, scilicet Gerson inter recentiores, qui uidetur dicere, quòd papa non possit ferre leges obligatorias, nisi sequantur ex iure diuino, uel naturali, sed ille non auditur à theologis in hac parte, & quædam alia tenet profectò male sonantia in doctrina theologica: ꝙ si prælati hoc possunt, multo magis concilia. 
 
¶ De hoc ergo genere uertitur maximè in dubiũ, utrum papa possit immutare, aut dispẽsando, aut abrogando, ut de ieiunio quadragesimæ, de horis canonicis, & similibus: de quibus sit tertia propositio,* Papa potest dispensare in legibus, & statutis concilii generalis. Pro huius conclusionis probatione est notandum, quòd de comparatione potestatis papæ est duplex sententia, altera est S. Tho. & sequacium multorum: & aliorum doctorum tam in theologia quàm in iure canonico, quòd papa est supra concilium, & altera est communis sententia Parisiensium, & multorum etiam doctorum in theologia & canonibus, ut Panormi. & aliorum, cõtraria, quòd concilium est supra papam: non tamen est locus nunc disputandi quæ illarum sit uerior, quia non de hoc agitur. Puto utranque esse probabilem opinionem: & quia quælibet habet magnos assertores, non oportet in quæstione proposita procedere solùm ex altera opinione, sed statuere quid dicendum, quãcunque sententiam sequamur. Et ideo dico conclusionem positam esse ueram, non solùm tenendo primam opinionem, sed etiam secundam. Et probatur primò, Quia leges humanæ sunt de humanis actibus, qui sunt pro temporum & personarum conditione uariabiles, & quod in communi expedit, uni persone, uel in aliquo casu non conuenit, uel in alio tempore, ut ait August. 1. Delibero arbitrio. Et hæc est causa, quare Aristo. dicit 7. Ethico.{ Aristo. 7. Ethico } Necesse est in principe ἐπιέικειαν esse siue æquitatem, cuius officium est in casibus, ubi tenor legis uergit in detrimentum reipublicæ, discedere à uerbis legis: eadem inquam ratione est necesse in ecclesia esse authoritatem dispensandi pro loco & tempore. & ita tenet S. Tho. 22. q. 88. artic. 10. Aliâs multa, quæ pro bono publico sunt ordinata, uerterentur in perniciem reipublicæ, ut in c. regula. d. 29. dicitur, quòd regula sanctorum Patrum pro uarietate temporum & locornm temperatur. Si ergo huiusmodi dispensatio est necessaria in republica, dicere quòd solùm residet in concilio, absurdum est, cùm dispensationes sint necessariæ ordinare propter uariationem casuum & temporum. Concilium autem non sæpe potest congregari, nec Apostolos legimus nisi bis congregasse concilium, semel Actu. 1. ad electionem Matt. & iterum Actuũ 19. super cõtentionem legaliũ. ergo oportet ꝙ resideat in papa. Et uerisimile S. Th. 12. q. 97. ar. 4. dicit, quòd in omni lege humana potest dispensari per rectores reipu. Item dato quòd concilium esset supra papam, hoc tamen non est intelligendum extensiuè, id est, quòd aliquẽ actũ possit conciliũ, in quẽ papa nõ possit. hoc enim nullo modo est probabile, sed solùm intensiuè, putà si contrarium determinaretur, esset standum potiùs concilio, uel ꝙ Papa teneretur parêre concilio, & non econtrario. Cùm ergo concilium posset dispensare in suis decretis, ergo etiam Papa poterit. Item aliâs nõ esset Papa. hoc enim omnes intelligunt per Papam, in quo omnis potestas ecclesiastica residet. si enim dispensatio in legibus ecclesiasticis eximeretur à Papa, iam potestas Papæ esset particularis, & non uniuersalis. Item est uicarius Christi (ut supra probatum est) ergo habet generalem administrationem ad omnia. Item Papa est generalis commissarius Dei, assumptus in plenitudinem potestatis, 2. q. 6. qui se scit. &. 24. q. 5. quodcunque ergo potest in omnem actum iurisdictionis. Item cùm concilium possit dispensare suis legibus, saltem cõcilium posset hãc potestatem committere suo legato, seu uicario. Si ergo summus Pontifex non posset dispẽsare, & ille legatus possit, iam daretur in ecclesia aliquis prælatus maior papa: & sic papa non esset supremus, & omnino esset sacrilegium dicere, quòd concilium possit constituere in ecclesia aliquam potestatem superiorem papa, quem Christus constituit. Item conclusio firmiter probatur testimoniis suprà inductis, Iohan. 22.{ Ioahn. 22. } Pasce oues meas. & Matth. 18.{ Matth. 18. } Quodcunq; solueris super terram. dispensare autem parcere est, & soluere. Vltimò probatur, Quia impedimenta, quæ impediunt, & dirimunt matrimoniũ de iure positiuo, ut aliqui gradus consanguinitatis, & affinitatis, sunt ex authoritate conciliorum, ut patet extra. de consangui. & affini. capit. non debet. & 35. quæstio. 3. de affinitate. & in multis capitu. eadem causa & quæstio. Et tamen quotidie Papa dispẽsat, saltem in 3. gradu & 4. nec quisquam dubitat, quin factum teneat, & est sententia omnium doctorum. Et habetur expressè in capitu. quod dilectio. & in capit. quia circa. de consangui. & affini. & 35. q. 3. quædam lex. §. quod scripsi. Hanc conclusionem ponit S. Tho. in opusculo contra impugnantes religionem. Omnia, inquit, statuta sanctorum Patrum sunt relicta dispensationi papæ, ut possit ea mutare, uel dispensare secundum opportunitatem temporum & negotiorum. Et illud Zozini 25. quæstio. 7. contra statuta Patrum, ut suprà dicitur, intelligendum de statutis spectantibus ad ius diuinum. Et hæc est sententia expressa domini Archiepiscopi Rhemensis libro de Synodis capitu. 39. Facultatem, inquit, temperandorum siue mutandorum canonum potestati Romani Pontificis adiicere nõ dubitamus. 
 
¶ Quarta propositio, Summus* Pontifex nõ solùm potest dispensare in statutis conciliorum, sed in totum, & aliquando abrogare talem legem, uel statutum. Hæc patet ex præcedenti & eius probatione. Quia aliquando expedit abrogationem alicuius legis ad rectam gubernationem ecclesiæ, ut in capitu. non debet. de consanguinitate & affinitate. & in capitu. alma mater. de sententia excommunicatio. unde cum concilium generale congregari ex toto orbe difficilè possit, oportet quòd sit in ecclesia aliqua potestas, quæ hæc possit. Et confirmatur tertia & quarta conclusio. Non enim uidetur, quin summus Põtifex possit, quod potest sola consuetudo. sed consuetudo rationabilis potest tollere statuta conciliorum, ut patet Actuum 15.{ Act. 15. } Cõstitutum fuit, ut Christiani abstinerent à suffocato, ab immolato & sanguine. Visum est, inquit, Spiritui sancto & nobis, nihil ultra imponere uobis oneris, quàm hæc necessaria, ut abstineatis uos ab immolatis simulachrorũ, & sanguine, & suffocato. Et hoc fuit obseruatum in ecclesia, non solùm à conuersis ex Iudæis, sed etiam à Gentilibus per multos annos, nõ solùm tempore Apostolorum, sed multo póst. ut patet ex Tertulliano in Apologetico capitu. 9. imò expressè in concilio Gangrensi, quod fuit post Nicenum (ut habetur d. 70. capitu. si quis carnem.) habetur inquam quòd non licet uesci sanguine, aut suffocato: tamen sola consuetudo abrogauit illud præceptum, nusquam enim legitur reuocatum. unde apud Græcos, apud quos perseuerat consuetudo, fortasse adhuc obligat obligatio. Quid ergo obstat, quin aliquis summorum Pontificum aduertens iam illud præceptum non esse necessarium, abrogaret illud, quantumcunque esset latum à concilio Apostolorum? Hanc conclusionem tenent non solùm doctores, qui sequuntur sententiam, quòd papa est supra concilium, sed & tenentes contrariam opinionem. Vnde Panormita.{ Panormitæ. } in capitu. significasti. de electione, ita tenet. & est sententia uniuersalis Iohan. Andr.{ Iohan. And. } quòd potest tollere, & mutare statuta concilii, in capitu. statutum. de rescrip. Nec certè de his duabus conclusionibus posset quis rationabiliter dubitare, nec posset quis nisi magna temeritate affirmare, si Papa ex rationabili causa dispenset in ieiunio quadragesimæ, uel abstinentia carnium, quòd non teneat dispensatio: tamen illa sunt ex statutis conciliorum. 
 
¶ Sed dato quòd absolutè ita sit, tamen restat magnum dubium, Vtrum saltem si concilium prohiberet dispensationem, & addat decretum irritans, si secus fieret, utrum saltem si in tali lege possit dispensare papa. De qua q. primò tenendo, quòd papa est supra concilium, uidetur ꝙ non possit dubitari, quin hoc possit: quia si par in parem non habet imperium, multo minus inferior in superiorem. Sed tenendo alteram partem, prima facie etiam uidetur, quòd sequatur, quòd si concilium hoc prohibet, quòd papa non possit. Ista q. fuit agitata in concilio Basilien. in quo fuerunt quidam theologi, & iurisperiti, qui contendebant, quòd si in aliquo statuto concilii addatur decretum irritans, quòd papa in tali statuto non possit dispensare: & si tentaret hoc facere, nihil faceret. Contra quos Cardinalis de Turre fecit opusculum, quod uocauit De decreto irritante, in quo contrarium illius sententiæ contendedat ostendere. sed illum librum ego inuenire non potui, sed tamen pro nostra sententia respondeo ad hoc dubium, secundum utranque opinionem, siue teneamus quòd concilium est supra papam, siue contrarium. Et sit quinta propositio. Non* obstante decreto irritante concilii, papa posset dispẽsare in statutis eius. Hoc probatur primò, Quia cessante tali decreto, papa habet talem potestatem ex officio suo ad dispensandum in statutis conciliorum: sed concilium non potest limitare potestatem papæ, uel officium papæ: ergo non obstante tali decreto potest. Et confirmatur, Quia papa nõ habet potestatem dispensandi ab ipso concilio. totam enim potestatem habet ab ipso iure diuino: ergo conciliũ non potest auferre ei illam potestatem. Item: cùm conciliũ possit illã authoritatem dispensandi committere alicui episcopo, si posset auferre à papa, iam esset necessaria aliqua potestas maior papa, ut supra arguebamus. Et confirmatur, Quia papa iam nõ esset uniuersalis pastor, si esset aliquis actus iurisdictionis, in quem papa non posset, scilicet talis dispensatio, que fieri quidem posset, sed non à papa. Item eadem ratione concilium posset prohibere, ne papa posset dare indulgẽtias, uel absoluere ab excommunicatione pro tali crimine, uel tali, uel aliam quamcunque partẽ iurisdictionis adimere: quod esset absurdum. iam enim non esset papa. Consequentia autem patet, Quia si possit adimere istũ actum iurisdictionis, quare nõ quamcunque alium? Itaque puto falsum & periculosum dicere, quòd ratione decreti irritantis tolleretur à papa potestas dispensandi. Gerson autem Cancellarius Parisiẽsis 1. parte trac. 3. determinatione, quòd concilium generale potest limitare usum potestatis papalis certis legibus. ut non possit uel dispensare, uel abrogare decretum conciliorum. imò aliquem ex rationabili causa auferre ab obedientia papę: & multa in hãc sententiam tradit. Sed ille doctor per omnia fuit infestissimus authoritati summorum Põtificũ, & multos alios infecit suo ueneno: parũ enim differt à schismate eius sentẽtia de authoritate papæ. Itẽ potest argui. Vel enim leges cõcilii exẽptę sunt à papa, uel non. Si nõ sunt, ergo non obstante quocunque decreto papa poterit dispensare. Si sunt exẽptę, ergo etiam si non abiecerint decretum tale, erunt exemptæ, & papa nõ poterit dispẽsare. Probat̃, quia leges diuinę sunt exemptę ab humana iurisdictione: etiamsi nunquam sit prohibita dispensatio, tamen nulla potestas humana potest in illis dispensare: & episcopus non potest dispẽsare in legibus papæ, quia est inferior, nec opus est alia prohibitione. Et profectò si ita est concilium supra papam, sicut supra episcopos, oportet dare aliquam rationem quare episcopus non potest dispensare in statutis conciliorum, & potest papa. Panormi. in tractatu de cõcil. Basilien. numero 18. contendit, quòd papa in iis quæ pertinent ad salutem, & generalẽ statũ ecclesiæ, non potest contra statuta conciliorum uenire. citat ad hoc Archidia. in c. sic 40. d. in quo cap. dicit Gregorius se suscipere quatuor concilia principalia, sicut sancti Euãgelii quatuor libros: ex quo arguit, quòd sicut papa nihil potest immutare circa contenta in Euãgelio, ita nec circa decreta cõciliorũ. 
 
¶ Sed quia ex sententia & conclusionibus supradictis uidentur omnia relicta in arbitrium unius hominis non confirmati in gratia, sed qui potest & errare, & peccare: ideo oportet inuenire aliquod remedium ad obuiandum huic tãto periculo, et ideo sit sexta propositio, Papa* dispẽsando in legibus & decretis tã cõciliorũ, quàm aliorũ Põtificum, potest errare, & grauiter peccare. Vtinã liceret dubitare de hac cõclusione. sed uidemus quotidie à Romana curia tã largas, imò omnino dissolutas dispẽsationes profectas, ut orbis ferre nõ possit, nec solũ in scandalũ pusillorũ, sed maiorũ. Sed hęc patebit clarius ex quęstionibus sequentibus. 
 
¶ Erit ergo septima propositio, Nõ* licet papę dispẽsare in legibꝰ et decretis cõciliorũ pro suo arbitrio, & sine causa rationabili, etiã ubi nihil cõtinent iuris diuini. Probat̃, Quia leges humanæ & cõciliorũ maximè sunt necessariæ ad gubernationẽ & administrationẽ ecclesiæ: ita ut sine illis nec ius ꝗdẽ diuinũ seruari possit. Ergo si papa per irrationabiles & temerarias dispẽsatiões tollat uel omnino, uel ex magna parte legũ obseruationẽ: hoc necesse est, ut uergat in detrimẽtũ magnũ ecclesię. ergo nõ potest hoc papa facere sine graui peccato. Antecedẽs autẽ patet, Si quis imaginet̃ ecclesiã sine legibꝰ humanis, intelliget profectò magnã cõfusionẽ & inordinationẽ, scilicet uidebit nullo pacto cõstare, nec fidẽ, nec religionẽ Christianam. cùm enim de iure diuino non sit determinatum tẽpus ad susceptionem sacramẽtorum, & de confessione, & eucharistia, imò baptismo, item nec ratio sacrificii, & totius cultus diuini: nulla ratio administrationis defendi posset in ecclesia sublatis legibus humanis, & esset intolerabilis deformitas, si quilibet uiueret suo arbitrio, etiam inter terminos iuris diuini. Et confirmatur, Quia non sunt minus necessariæ leges ad administrationem ecclesiæ, quàm ciuitatis: sed res publica, siue ciuitas, non potest esse sine legibus humanis, ut constat: ergo nec ecclesia. Nec sine causa Paulus ad Roma. 13.{ Roma. 13. } inquit, quòd qui legibus humanis resistunt, damnationem sibi acquirunt. Et sic Isidorus{ Isido. } dicit, Factæ sunt leges, ut earũ metu humana coërceretur audacia, tutaꝗ esset inter improbos innocentia. Et Aristo. 1. Rhethori.{ Aristo. } ꝙ melius est omnia ordinari lege, quàm dimittere iudicum arbitrio. Secundò probatur, Quia si leges debent fieri pro bono communi (debet enim lex nullo priuato commodo, sed pro utilitate omnium conscribi. c. erit autem lex. 4. d. ut ait Isidorus) ita etiam dispensatio, quæ est quasi lex quædam, debet habere rationem boni communis, aliâs erit dissipatio, & non dispensatio. Tertiò, Talis dispensatio esset in iniuriam aliorũ: ergo non est licita. Antecedens patet, quia una conditio legis est, quòd sit æqualis, nõ autem esset æqualis, si sine causa rationabili aliquis eximeretur à lege, alii autẽ lege premiarẽtur: quod fit per temerarias & uoluntarias dispensationes. ergo illud est illicitũ. Cõfirmatur, Quia lex uel est ipsum ius, uel ius est effectus legis: unde & secũdùm diuersas leges dicitur ius naturale, ciuile, canonicũ. sed ius, & æquum, siue ęquale, idem est. ergo oportet omnino, quòd lex sit æqualis. Et confirmatur hoc, Quia si in principio legis sine causa rationabili cęteris omnibus paribus legislator imponeret legem aliquibus, alios autem eximeret: faceret illis iniuriam. ergo eadẽ ratione, imò multo magis post legem latam. Quartò, Non licet papę dispensare in propriis legibus sine rationabili causa, ergo nec in legibus concilii. Antecedens patet, Quia non potest ipse eximere alios. Assumptum probatur, Quia dato, quòd princeps non sit subditus suis legibus quãtum ad pœnam, uel quantum ad uim coactiuam, tenetur tamẽ quantum ad uim directiuam, & in foro conscientiæ tenetur uiuere secũdum illas. quia (ut dicitur extra. de const. cap. cùm omnes.) quod quisque iuris in alterum statuit, ipse debet uti eo. Et Sapientis dicit authoritas, Patere legem, quam ipse tuleris. Vnde Matth. 21.{ Matth. 21. } improperantur scribæ à Domino, quòd dicunt, & non faciunt: & quòd aliis onera grauia imponunt, ipsi autem nolunt digito mouere. unde & S. Tho. 12. q. 96. ar. 5. ad 3.{ S. Tho. } dicit ꝙ quantum ad dei iudiciũ princeps non est à lege solutus. Et hoc non solùm est uerum ratione scandali, uel quia esset causa infirmitatis legum: sed de per se. faceret enim iniuriã aliis, cùm ipse princeps est membrum rei publicæ. Facit enim iniuriam non ferendo partem oneris sine iusta causa. lex autẽ digna uox. C. de legib. ubi dicitur, quòd princeps nõ tenetur suis legibus. intelligitur quantum ad uim coactiuam. 
 
¶ Octaua propositio, Multo* minus poterit abrogare sine rationabili causa decreta concilii. Ista patet, quia magis est abrogare, quàm dispensare: imo ex hoc iterum fingit argumentũ pro septima conclusione. Quia non licet papæ abrogare, ergo nec ita passim & sine rationabili causa licet dispensare. Antecedens est notum apud omnes, maximè illa decreta, quæ spectãt ad uniuersalem statum ecclesiæ, uel ad bonam administrationem religionis, & morũ in ecclesia. Nullus enim concederet, quin papa grauiter delinqueret, si derogaret omnino legibꝰ de gradibus prohibitis ad matrimoniũ. Item de irregularitatibus, ut de bigamia, & de homicidio. Probatur autem consequentia clare. Quia si passim cũ omnibus petentibus dispensaret, iam nullus esset effectus legis, & frustra lata esset lex. Quid enim iuuasset prohibuisse bigamos à sacerdotio, si omnes bigami, qui uolunt, promouentur? & similiter homicidę? Lex enim lata est, ut ita non fierent, nõ ut fierent cum licentia. & ideo si quis aduertat, intelliget esse peruersissimam licentiam istarum dispensationum. Nam legum natura hæc est, ut regulariter quidem, & ut in plurimum lex obseruetur: dispensatio autem fiat rarò, & in casibus peculiaribus. est enim, ut doctores omnes dicũt, dispẽsatio quasi quędã interpretatio iuris in casibus, quos legislator uidere nõ potuit. Per istas autem dispensationes fit omnino contrario modo, ut lex quidem quàm rarissimè seruetur, dispensatio autem fiat regularis, ut in plurimum. Nullus enim est, qui uelit contrahere cum consanguinitate, qui non obtineat dispensationem: nec bigamus uult promoueri, qui non dispensetur, nec etiam homicida, aut saltem mutilator. Et ita de aliis penè legibus omnibus positiuis. Itaq; si quis non cõtrahit cũ consanguinea, nõ est ratione legis, sed quia non cupit, uel non placet. Et si quis consideret, intelliget, ꝙ si tollatur lex de impedimẽtis matrimonii, uel irregularitatis, nõ plures tales contrahent, aut, promouebuntur quàm tunc faciũt per dispensationẽ. nunc enim solùm seruãt legem qui uolunt, uel fortè pauper aliquis, qui non habet unde possit dispensationem procurare, quod iterum est alia species iniurię, ut pauperes excludãtur, diuites admittant̃, nulla alia causa posita. Atque adeo sunt ueræ 7. & 8. conclusiones, ut Caie.{ Caieta. } in apologia de potestate papæ dicit, quòd nõ solùm decreta concilii generalis, sed nec prouincialis papa potest licitè abrogare, aut super eis dispensare, sine rationabili causa. ubi etiã tenet, quòd decreta concilii obligant papam in foro conscientiæ. cui in hac parte eo magis credendum est, quia fuit semper fautor & studiosus potestatis pontificiæ, quam etiam eo tempore sanctum concilium defendit. Et istæ conclusiones sunt communiter doctorum, & expressè tenet Sylue.{ Syluest. } in uerbo, papa. §. 15. & in uerbo, concilio. §. 2. & est expressè ex mente sanct. Tho.{ S. Tho. } 12. & 22. & contra impugnantes religionem. & Panor.{ Panormi. } in c. non debet. de consan. & affinitate. 
 
¶ Nona propositio, Aliqua* lex etiam positiua posset esse in ecclesia, & forte aliquæ tales sunt in quibus expediret ut nunquã dispensaretur. Probatur, Quia (ut dictum est) ius diuinum aut nullo modo, aut uix obseruari potest sine aliquibus legibus humanis. ergo aliquæ leges humanæ sunt tam utiles, imo penè necessarię ad obseruationẽ Christianæ religionis, ut uniuersalis obseruatio illarũ sit ualde utilis ecclesiæ. & econtrariò etiã si aliquãdo uideat̃ dispensatio rationabilis, tamen multo utilior esset ĩuiolabilis obseruatio legis, quàm ut aperiatur ianua ad dispensationes. Exemplum est de statuto, capit. omnis utriusque sexus. de pœnitentia & remissione. quod licet sit de iure diuino quantum ad confessionem, & communionem, tamen quantum ad tempus est de iure positiuo: nõ est dubium quin melius sit, quòd nunquàm in eo dispensetur. Quia si semel detur locus dispensationi, & relinquatur arbitrio humano iudicare an sit causa rationabilis dispensandi per ambitionem principum, aut gratiã, aut improbitatem hominum, multiplicabuntur dispensationes cum magno periculo, non solùm iuris humani, sed etiam diuini. Multæ aliæ leges possent dari tales. Confirmatur, Quia etiam se offerunt casus, in quibus uideretur etiam conueniens, ut in lege diuina dispensaretur, ut quòd aliquis relinqueret primam uxorem, & transiret ad secundam ad pacẽ regni, uel familiæ, uel haberet duas, uel mẽtiretur pro aliqua magna utilitate, & tamen nec Deus dispensat unquã, nec reliquit in ecclesia potestatem dispensandi (ut suprà dictum est.) nimirum summa sapientia cùm intelligeret maius detrimentum sequuturum, semel data licentia dispensandi, quàm bonum, quod prouenire possit ex tali dispensatione etiam aliâs rationabili. Nec solùm hoc est uerum ex iure diuino naturali, sed etiam de iure diuino positiuo. Nunquam enim in ueteri testamento dispensatum est, ut quis comederet carnes suillas, nec alia uetita in lege, nec in quocunque mandato totius legis: nec in noua lege, ut aliquis non baptizaretur, aut cõfiteretur, cùm tamen possunt prætendi causæ apparentiores ad dispensandum, quàm sæpe fiat pro legibus humanis. Certè nisi Christus optimè prouidisset expedire ecclesiæ suæ, ut nunquam in talibus legibus dispensaretur, reliquisset potestatem dispensandi. nescio quis reprehendisset, tamen uiri sapientes laudant Chartusienses, qui in sua abstinentia carnium nunquam dispensant, non obstante quacunque occasione, aut periculo. Si enim semel inciperent dispẽsari, maior esset, seu latiùs se extenderet dispensatio, quàm obseruatio. Similiter profectò est in aliquibus legibus humanis, in quibus sanctius esset nunquam dispensare, quàm illarum rigorem flectere per dispensationem. Sed dicunt, quòd contingunt aliquando casus magnæ necessitatis, ubi sequatur magnum periculum nisi dispensetur. Respondetur primò, Aliquæ sunt leges, ex quibus nunquam se qui potest tale inconueniens, ut patet consideranti, sicut nec in legibus diuinis. mala enim non sequuntur ex obseruatione bonarum legum, sed ex dispensatione illarũ. Secundò, Etiam minus malum esset illud, quàm dare occasionem ad infirmãdas & uiolandas leges necessarias ad conseruationem religionis. Et præterea cum dicimus nũquã esse dispensandum, non excludimus unum casum qui forte posset cõtingere in mille annis, quãdo scilicet sequeretur aliquod magnum scandalum: tunc enim meritò posset dispensari, dummodo hoc esset lege cautum, ne relinqueretur arbitrio humano. Vtinã eligerentur aliquæ leges grauiores, & concernentes uniuersalem statum eccclesiæ, & magis necessariæ ad gubernationem eius, & reformationes morum, in quibus nullus esset locus dispensationi. In quocunque enim casu præferendum est bonum commune bono priuato, quod per dispẽsationem prætenditur: sed manerent inuiolabiles sicut diuinę, si nec per papã nec per cõcilium dispensaretur. 
 
¶ Decima propositio,[*] Si ex usu, & experiẽtia, aut prouidẽtia intelligeretur, ꝙ si dispẽsaretur in aliqua lege ecclesiastica, uergeret in perniciem, aut graue damnũ ecclesiæ, & religionis: conciliũ posset hoc declarare, & determinare, & etiã statuere, ut in tali lege nunquam dispensaretur. Hęc probatur, Quia declarare quidem certum est quod spectat ad concilium, statuere autem probabile est quòd possit, quia sicut dictum est in 9. quæstione, hoc expediret, ergo concilium posset facere tale statutum. Item quia papa potest facere tale statutum, ergo etiam concilium. 
 
¶ Vndecima propositio, Videtur* quòd in tali determinatione cõcilium errare non possit. Probatur, quia est de iis, quæ spectant ad mores uniuersales ecclesiæ, ergo non potest errare in huiusmodi determinatione, & statuto. ¶ Duodecima propositio, Facta* tali determinatione, nunquam liceret papæ dispẽsare in tali lege, & peccaret mortaliter, dispensando ex quacũque causa. Probatur, Quia si cõciliũ determinasset, quòd dispensatio est perniciosa per decimã propositionẽ, & nõ potest errare per undecimã ergo ita est, ꝙ est perniciosa dispensatio, ergo est illicita. Itẽ si papa dispẽsat sine rationabili causa, peccat, ut in septima propositione dictum est: sed nulla potest esse rationabilis causa dispensandi contra mãdatum concilii generalis. Ergo malè faceret dispensando: quia grauius est & melius, obseruare sententiam concilii, quod errare non potest, quàm obseruare, uel capere causas, uel casus particulares. Item si concilium determinat, quòd dispensatio in tali lege est perniciosa toti ecclesiæ, hoc maximè esset, quando talis dispensatio uergeret in detrimentum, nõ solùm legis humanæ, sed etiam iuris diuini: quia (ut dictum est) ius diuinum seruari non potest sine legibus humanis. Et si concilium deberet facere aliquod tale statutum, in quo nunquam esset dispensatio: ideo esset, quia ex talibus dispensationibus sequeretur quòd aut pernicies, aut periculum esset contra ius diuinum. non enim deberet esse pro decimis, aut bonis ecclesiasticis, sed pro maioribus rebus. Vt si ex dispensatione puerorum sequeretur mala administratio in ecclesia, & ex consequenti uitiosa administratio sacramentorum, morum corruptela, & nullum bonum ex tali administratione posset nasci: merito concilium determinaret, ut nunquam fieret dispensatio in illa lege. Et tunc arguitur sic, Papa non potest dispensare in iure diuino, ut dictum est suprà in 1. propositione. ergo si aliqua lex humana est necessaria ad obseruationem iuris diuini, non poterit papa dispensare licite in illa. Sed tota difficultas est, quia licet dispensatio temeraria, & uulgata, & irrationabilis possit esse perniciosa, tamen dispẽsatio particularis ex rationabili causa & raro, non esset perniciosa priuata, ut cum isto puero uel iuuene optimæ indolis, & morum optimorum, erudito & nobili, & qui re uera plus proderit quàm quicunque alius, dispensetur quòd fiat episcopus. ergo cõcilium nõ potest determinare, ꝙ uulgariter omnis talis dispensatio in tali lege est perniciosa, sed temeraria, & passim facta: & per consequens non potest prohibere summum Pontificem ne in aliquo casu emergenti possit dispensare. Respõdeo ad hoc dubium. Primò, quòd leges non respiciũt casus particulares: sed ad hoc quòd lex uniuersaliter feratur, satis est ꝙ quasi semper sit expediens, uel ut plurimum. Exempla sunt clara, si per se consideremus aliquo modo expedire, ut uir relinqueret uxorem, & aliam duceret, uel quia sterilis, uel quia intolerabilis, uel quia malis moribus inficit fortasse maritum: sed quia ut iam plurimum expedit, ideo lata est uulgariter lex, ne aliquis dimittat uxorem, etiã si fuerit hæretica, & conaretur maritum subuertere, uel in quocunque alio casu. Idem de pluralitate uxorum etiam pro pace, imò conuersione totius regni. Item nullũ inconueniens uidetur aliquando sequi ex concubitu fornicario, si per se cõsideretur. Ratio enim quare est malus, & prohibitus, est, quia est cõtra bonum prolis, ut nasceret̃ sine certo patre, & per cõsequens malè educaretur. Hoc autem cessare potest in casu ubi mulier est sterilis, & iam ætatis prouectæ: & tamen uniuersaliter est prohibita fornicatio, cum quibusuis circunstantiis, quia in prolibus sequeretur mala educatio, & procreatio prolis. Ita profecto legislatores humani possunt habere rationem & respectum ad illud, quod penè semper accidit, etiam si aliquando deficiat, & ferre leges uniuersaliter etiam in quocunque casu: & si non esset lata lex de insolubilitate matrimonii à Deo, ecclesia posset condere illam legem ita uniuersalem, sicut fecit ipse Deus. & indispensabilem in quocunque casu: quia si nunc lata à Deo ita uniuersalis est rationabilis, & utilis, etiam esset talis lata à concilio, uel papa. Nil enim facit à quo sit lata lex ad hoc, quòd sit rationabilis: nec Deus faceret leges ita indispensabiles, nisi ita expediret. disponit enim omnia suauiter. Sapientiæ 9.{ Sapien. 9. } & ut conuenit rebus. Et in legibus humanis prohibetur uniuersaliter aliquid omnibus uti, tamen ratio legis non inuenitur in omnibus. Verbi gratia, Prohibetur ne nocturno tempore aliquis armatus incedat: certè ratio legis est, quia illo tempore solent insidiæ fieri, & cædes, & est maior licentia peccandi. Si quis autem certus, quòd nihil mali facturus est ex hoc, sed ex aliqua alia occasione portat arma illo tempore, est reus legis, & peccat contra legem, & meritò punit̃: & si esset lata excõmunicatio, incurreret sentẽtiam, quia propter pericula frequẽter accidẽtia rationabiliter fuit facta ꝓhibitio in omnibus. si ergo licet aliquando aliquis iunior rationabiliter possit assumi in episcopum: tamen quia hoc esset rarò, & contrarium plurimùm contingit, posset concilium ordinare, quòd cùm nullo dispensaretur: & hoc est profectò uerum, etiam si nulla ratio esset, optimè faceret. Sed propter hoc est notandum, quòd non solum oportet expectare in condendis legibus quid boni sequatur ex casibus particularibus, & ex obseruatione legis, uel quid mali in his casibus singulis in transgressione illius, sed quid sequatur, si tollatur talis lex uniuersaliter. Verbi gratia, si consideremus quid mali sequatur ex ista fornicatione aut illa, non uidetur quòd sequatur magnum inconueniens, & si aliquod, posset etiam facilè adhiberi remedium: sed si consideremus quid mali sequeretur, si tollatur illa prohibitio, intelligeremus quàm necessaria est illa lex. Si enim liceret fornicari, non solùm sequitur praua educatio prolis, sed etiam quòd non sit procreatio liberorum, & periret genus humanum. si enim hoc liceret, multi non ducerent uxores, & mallent uti libertate: & per consequens cùm ex huiusmodi uago concubitu non multiplicarentur liberi, sed rarò eueniant, sequitur defectus & inopia filiorũ in republica, sequitur ꝙ nõ sint familiæ, & per consequens auitates, nec respublicæ, & multa alia inconuenientia. Idem patebit de insolubilitate matrimonii. Non enim oportet respicere ad hoc quid mali sequatur, si Petrus uxorem suam reliquerit, sed oportet uidere quid mali sequatur, si passim liceat dimittere uxores. Cùm enim inter coniuges sæpe incidat iurgia, & capiat eos inuicem satietas, rara essent matrimonia firma. Et cum relicta ab uno non reciperetur ab alio, esset magnum periculum incontinentiæ, & primùm esset in magnam iacturam & detrimentum liberorum, qui relinquerentur aut sine matre apud nouercam, aut sine patre apud matrem, & multa alia mala: unde iustissimè est adẽpta illa facultas. Ita in legibꝰ ecclesiasticis nõ oportet cõsiderare quid boni, aut quid mali sequatur, si iste iuuenis fiat episcopus, uel si quis emat hoc beneficium, quia non uidetur magnũ malũ: sed oportet considerare quid se queret̃, si hoc passim liceret fieri siue per dispẽsationẽ, siue alia quacun uia. sequeretur enim confusio, & pernicies rerũ ecclesiasticarum, & bonorum morum, ut constat. Et ideo si hoc alia ratione impediri non potest, nisi ista, ut omnino tollatur facultas dispensandi, hæc accipienda est. Præterea considerãdum est, quòd ratio legis pōt esse rata, & determinata, ꝗa est in cõmuni, & uniuersali. Sed ratio legitima dispensandi in lege nõ pōt esse determinata, quia est ex singularibus cõiecturis, & circũstãtiis, de quibus non potest haberi scientia, nec certitudo, ut Philosophus dicit: quia uariãtur in infinitũ. & ideo oportet si dispensandũ est, ꝙ relinquatur arbitrio humano, quãdo, et quomodo: & cùm sint tot rerũ uarietates, sæpe proponuntur circunstantiæ, quæ licet non sint sufficientes, sunt apparentes, uel uerisimiles, & per consequens trahunt hominem ad dispensandum frequenter in lege: cuius tamen obseruatio est necessaria, & sic defraudatur intentio legis. Et præterea est magna improbitas hominum, qui nitũtur in uetitũ semper, cupiũtque negata, et qui cõcupiscũt, ꝗa lex dicit, Nõ cõcupisces. Et prælati, etiã summus Pontifex errare potest in huiusmodi dispẽsationibꝰ, ut in sexta propositione dictũ est, & sunt infirmi ad resistendũ ambitioni importunitatibus. Ideo si maneat licẽtia dispẽsandi in legibꝰ pro suo arbitrio, periculũ est manifestũ, ne dispẽsatiões fiãt sæpius irrationabiliter, quàm cũ causa rationabili, cũ magno detrimẽto ecclesię. ergo si aliud remediũ adhiberi nõ potest, quàm hoc, hoc accipiẽdũ est. Præterea cõsiderãdum est, ꝙ in moralibus non oportet multùm considerare quid possit fieri, sed quid in rerũ statu & natura inueniatur, & cõtingat, & potiùs experientia tot annorum, quàm argumẽtationibus stãdum est. Possent iudices esse fortes uiri, ac ita iusti, ut nullis muneribus corrumperẽtur, aut retraherentur à iustitia: sed quia usu & experientia compertum est, quòd iudices accipientes munera, nõ rectè solent iudicare, ideo generaliter prohibitũ est munera accipere. Ita in proposito nos bene possumꝰ philosophari & imaginari, ꝙ summi pontifices possent esse sapiẽtissimi, & sanctissimi uiri, & ꝙ nunquam dispensabũt sine legitima causa: sed clamat experiẽtia in cōtrariũ: & uidemus, ꝙ nullus quærit dispẽsationẽ, quin obtineat. ergo desperandũ est, ꝙ si relinquãtur dispẽsationes arbitrio humano, quòd solũ fient ex legitima causa. Et quãuis sint multi summi pontifices sapientes & sancti, unus potest omnia perdere & maximè quia summus Pontifex non potest examinare omnes causas obrutus grauissimis occupationibus spiritualibus, & tẽporalibus, & necesse habet mãdare aliis curã, à quibus sæpe falli potest, etiã si fuerit B. Gregoriꝰ. Et præterea dicit Arist. 1. Rhetoricorũ,{ Aristot. } & S. Tho. 22. q. 95. ar. 1. ad secũdũ.{ S. Thom. } ꝙ omnia quæ possunt, debẽt lege determinari, et disponi, et quàm paucissima relinqui arbitrio iudicis. Cuius pręcepti multas ponit ratiões: sed potissima est, quia legislator fert leges in uniuersali, & de futuris, nec tũc innitit̃ aut gratia amicorũ, aut improbitate hominũ, aut prece, aut pretio, sed solũ habet in cõcilio bonũ reipublicæ, cui oẽs fauent. sed in casibus particularibus cõcurrũt multa quæ possunt hominem ab æquo, & bono auertere. Et ideo multo liberior est ad ferẽdas leges, quàm tot iudices. Itẽ leges ponuntur ex magna cõsideratione, in particulari autem nõ uacat ita considerare. Ita est in proposito, leges ecclesię feruntur cum assensu omnium, & à nemine impugnantur, aut contradicuntur, & sic sunt optimæ. Sed in dispensationibus concurrunt multa, quæ inducere possunt ad non rectè dispensandũ: & ideo optimum esset rescindere occasiones. Et adhuc ita loquimur, quasi cum magna difficultate fiant dispensationes, & oporteat adhibere magnas machinas ad extorquendam unam dispensationem, & non sint Romæ expectantes, an quis uelit petere dispẽsationẽ omniũ, quæ legibus sancita sunt. Sed dicet aliquis, Videmus semper in literis apostolicis dispensationum, quòd semper profertur causa iusta dispensationis: ergo si ita sit, quid opus est ista noua cautela? Respondetur, Ego nullam dispensationem in particulari cõdemno, nec meum est, non iudico alienum seruum. Fortasse ita est ut dicitur. Sed uideo duo. Primum, quòd in fine anni sunt tot dispensationes factæ, quòd nescio an sint tot, qui legem seruent. Secundo uideo, quòd omnes, qui petunt, afferunt dispensationes, quos omnes mirũ est habere legitimas causas, ut cũ eis dispensetur in impedimentis matrimonii, ætatis ad ordines, & irregularitates, & pluralitates beneficiorum. Itaque omnibus pensatis, uideretur certè conducibile, ut hac ratione quis iret obuiam huic dispensationi legũ optimarum, ut prohiberetur dispensatio absolutè. Quòd si omnino uideatur durum, & necessarium esse, ut omnis lex habeat aliquam exceptionem, nec aliqua lex humana sit omnino indispensabilis, hoc statuat̃ lege, in quo casu possit papa dispensare, & terminet̃ in tali, & in tali, & nõ aliâs, & sic poterit fieri dispensatio sine uiolatiõe, & dispẽsatione legis. Sed tutiùs & iustiùs uideretur, ut fieret absolutè de aliquibus legibus. Est præterea considerandum, quòd (ut dictum est) bonum commune est præferendum bono particulari, & ideo cùm lex lata sit propter bonũ publicum, dato ꝙ ita esset, quòd ex illa in casu particulari sequeretur detrimentum alicuius particularis, etiam ubi aliâs esset irrationabile, tamen ferendum est propter conseruationem boni communis, nec statim oportet occurrere ad dispensationes, quia dispensando in causis iustis, aperitur ianua ad dispensationes iniustas. Circa quod optimè S. Tho. 12. q. 97. ar. 4. ad 1. & q. 100. ar. 8.{ San. Tho. } dicit, quòd nunquam dispensatio est facienda cum detrimento boni communis. & 22. q. 88. articu. 12. dicit, quòd omnis dispensatio à prælato debet fieri ad honorem Dei, uel utilitatem ecclesiæ. & 12. q. 97. articu. 4. quòd qui dispensat, non habens intentionẽ ad bonum commune, infidelis est. ex quo patet, quòd in dispensationibus non est legitima causa, quæ solùm respicit priuatam utilitatem, & specialiter personæ priuatæ, sed debet potiùs habere respectũ, an talis dispẽsatio uergat in bonum commune, uel econtrario. Vnde cum aliquæ leges sint ita graues, ita necessariæ ad bonam gubernationem, & statum ecclesiæ: si tunc contingat casus, ubi dispẽsatio uideatur irrationabilis, melius esset ut non dispẽsaretur, etiã ubi non esset dispensatio prohibita, ut præsupponimus in ista propositione 12. Exẽplum est clarum si ista lex, quòd filii clericorum non succedant parentibus in beneficiis, iudicatur esse necessaria in ecclesia: dato quòd sit aliquis talis filius ita dotatus omni uirtute, & doctrina, ut omnino expediret ut succederet patri, & nullus alius sit ita idoneus, & possit hoc fieri non solùm sine omni scandalo, sed etiam ad gratiam totius populi: melius esset, ut non dispensaretur cum tali, ut tollatur spes aliis procurandi tales dispensationes. Et demum cùm ex duobus malis minus sit eligendum, ut in decretis. 13. d. duo mala. & Aristot. libro sexto Topico. dato quòd non dispensaret in aliquibus casibus, esset malum tamen, cùm necesse sit, uel incidere in hoc malum, uel per hanc occasionem uenire in maius malum, scilicet desolationem, & corruptionem legum necessariarum: melius est tolerare hoc primum malum, ut etiam cum aliquo detrimento nunquam dispensetur, quàm ut permissa licentia dispensandi, fiat pernicies morum & legum. Si quis obiiciat, quòd huiusmodi decretum esset omnino nouum, & nunquam simile factum in aliquo concilio œcumenico, ubi tamen fuerunt patres sapientissimi: ergo nullo modo debet præsumi hoc inceptũ in nouo concilio, quod certè ut sit celeberrimum, nunquam superabit authoritatem & maiestatem illorum antiquorum patrum. Ad hoc respondetur distinguendo tempora, ut dicunt Iuristæ, & concordando iura. Tempore conciliorum antiquorum erant pontifices similes patribus cõciliorum. quòd ad retinendum, & inuocandum ab immoderata & effusa licentia dispensandi non erat opus huiusmodi decreto: imò si bene reuoluuntur iura & historiæ apud antiquos patres, non præsumebãt pontifices decreta cõciliorum ita faciliter & passim dispẽsare, sed tanquã oracula diuina obseruabãt: nec iam nõ ita temere, sed fortasse nec semel dispensabant contra statuta conciliorum, maximè circa leges graues, & paulatim ad hanc intemperantiam dispensationum deuentum est, & ad hũc talem statum, ubi nec mala nostra, nec remedia pati possumus, & ideo necesse est aliam rationem excogitare ad conseruandas leges. Da mihi Clementes, Linos, Syluestros, & omnia permittam arbitrio eorum. Sed ut nihil grauius dicatur in recentiores Pontifices, certè multis partibus sunt priscis illis inferiores. Et hoc de 12. propositione. 
 
¶ Decimatertia propositio,* Tale decretũ nõ deberet apponi in multis legibus, sed solũ in paucis, hisq́ue grauissimis, & ualde necessariis. Hęc patet: primo, quia cùm papa sit pastor uniuersalis, nõ debet limitari eius authoritas sine urgenti necessitate, aliâs fieret ei iniuria. Item si hoc extenderetur ad multas leges, hoc iterũ posset uergere in impedimentum administrationis Ecclesiæ, quia dispensationes aliquando sunt necessarię, ut dictum est. Item esset occasio, ut sub illo prætextu papa cõtemneretur tãquam haberet manus ligatas, & sumerent licentiam aliqui ad rebellandum contra eum. Et tandẽ hoc non debet fieri, nisi solùm in aliqua lege ita necessaria, ut ex eius dispẽsatione immineret magna pernicies ecclesiæ. Sed restat magnũ dubium, facto* tali decreto, utrũ si illo non obstante papa dispensaret, teneret factum, dato quòd malè faceret. 
 
¶ Sit decimaquarta propositio, Tale decretũ non facit de per se, quòd papa nõ possit dispẽsare, sed solùm quòd non liceat. Probatur 1. ut probatum fuit suprà q. 3. 4. & 5. cùm potestas papæ non sit à concilio, sed à Christo, concilium non potest coarctare authoritatem papalem, aut limitare: ergo si possit dispensare sine tali decreto, posset etiam illo posito. Itẽ quia (ut suprà probatum est) concilium nihil potest, quin papa illud possit, sed concilium posset dispensare nõ obstante proprio decreto: ergo etiam papa. Item si illud decretum fieret ab uno summo pontifice, alius sequens posset dispensare, quia par in parem non habet imperium: sed non habet maiorem authoritatem à concilio quàm à papa, ut suprà probatum est. Et Syluest. in uerbo, papa. §. 15.{ Syluest. } dicit secundum mentem S. Tho. quòd papa potest etiam sine causa dispensare in omni iure positiuo, & etiã illud irritare. Itaque si irritaret, de facto nulla essent, sed irrita: sed in hoc peccaret de quocunque statuto concilii, ut probat glossa 1. in cap. ubi periculum. §. hoc sancto concilio. de electione. de quo Panormita. in c. significasti. de electione.{ Panormi. } & Iohan. Andreas{ Iohan. andr. } & alii. Suppono autem, quòd ualeat ista consequentia, Si papa male dispensat, ergo non ualet illa dispensatio. Si enim sine causa dispensaret in gradibus prohibitis ad matrimonium de iure positiuo, dispẽsatio teneret, & matrimonium sic contractum esset ualidum. Nec tamẽ uolo dicere, quòd omnis dispensatio papæ etiam in iure positiuo ualeat: sed dico, quòd si non ualet hoc, aliunde est, & non solùm ratione iuris positiui, ut infrà dicemus, scilicet siue papa sit supra concilium, siue econtrario. ergo si non obstante tali decreto adhuc papa potest dispẽsare, in quo saluatur ista superioritas concilii supra papã? Respondeo, Satis est ad hoc, quòd papa tenetur, & malè faceret contraueniendo decreto concilii. Vel fortè diceretur, quòd papa non potest tollere talem legem, & irritare, si concilium prohibeat, sed potest dispensare: quia manente tali lege, spectat ad eum omnis actus iurisdictionis in ecclesia. itaque si papa contra decretum concilii institueret puerum in episcopum, talis reuera esset episcopus, & haberet iurisdictionem. 
 
¶ Decimaquinta propositio, Eodem* modo sicut papa peccaret dispensans contra tale decretũ, etiam peccaret petens dispensationem, aut utens illa. Probatur primò, Quia cõsentit, imo eo ipso operatur peccato alterius: & nõ solùm qui malè faciũt, digni sunt morte, sed qui consentiunt facientibus, ad Roma. 1. Item ille est occasio tãtorum malorũ, quæ ex huiusmodi dispensationibus sequuntur, ut suprà ostensum est. Item etiam faciunt iniuriam aliis, si eximant se à lege. Quemadmodum si rex exigeret tributũ ab aliquibus ciuitatibus, & eximeret alias sine causa: non solùm rex peccaret, sed etiam ciuitas illa, quòd non subiret partem oneris. Non tamen uolo dicere, quòd si papa mortaliter peccat dispensando irrationabiliter, quòd etiam dispensatus utens dispensatio peccat: sed nolo recipere uniuersaliter conclusionem Panormita. & aliorum in c. non est. deuoto. quòd dispensatus à papa in quocunque iure positiuo, etiam sine causa, quòd est tutus in conscientia. Quæ tamen potest esse uera, si intelligatur, quòd est tutus, hoc est, quòd factum per illam tenet. Etiam in conscientia non est uniuersaliter uera, si intelligatur, quòd talis sine peccato potest illa uti, ut si dispensetur cum sacerdote, ut ducat uxorem: & probatur, quòd (ut suprà arguebã) papa peccaret dispensans secum sine causa legitima, quia in foro cõscientię tenetur suis legibus. ergo nõ potest eximere aliũ plus quàm seipsum quin peccet. Vnde & ipsemet Panor. cõfitetur, quòd dispẽsatus ad plura beneficia sine causa, non est tutus in conscientia. Et ita Iohã. And. tenet in c. de multa. de præb. conformiter ad S. Tho. quotlib. 9. q. 7. licet hoc etiã non solũ uideatur cõtra ius positiuũ, sed cõtra ius naturale: tamẽ cõtra quęstionẽ arguitur, Quia si papa omnino irritaret aliquod ius positiuum, & sine causa, & irrationabiliter faceret, non peccaret qui postea non seruaret tale ius, ergo etiam si dispensat in illo, quia dispensatio est relaxatio iuris circa istũ, sicut irritatio circa omnes. Antecedens patet, quia certè si papa tolleret abstinẽtiã carniũ in feria sexta, nullꝰ peccaret, si uesceret̃ carnibus illis diebꝰ, nec si tollat iura de impedimentis matrimonii. Respondeo concedendo antecedens, quia reuera nullus manet titulus obligationis, quia nec iure diuino, nec positiuo. & nego consequentiam: & ratio est, quia manente iure in ordine ad alios, irrationabiliter facit, qui non uiuit æquali iure cum aliis: atque ideo nõ omnino caret culpa, licet sæpe excusetur à mortali. Sed restat graue dubium, si summus Pontifex dispensat in tali statuto non obstante tali decreto prohibente, utrum subditi, ad quos spectat recipere, & parêre tali dispensationi, teneãtur. uerbi gratia, si statuitur in concilio, quòd nullus ante ætatem uiginti annorum possit habere beneficiũ curatum, & in hoc nunquàm dispensetur, dispensat papa cum puero, non solùm cõtra decretum concilii, sed etiam sine alia rationabili causa, an parochia teneatur recipere illum, & dare illi decimas. Pro examinatione dubii est notandum, quòd* dispensationes Pontificis sunt in duplici differentia. Quædam sunt omnino gratiosæ, gratiosas uoco, quæ spectãt solùm ad gratiã id est, beneficium dispensati, nec faciũt ad commodum uel incommodum aliorum, ut dispensatio in ieiuniis, & abstinentiis, & ætate ordinandorum, in impedimentis matrimonii, & similibus. & in huiusmodi non est locus dubii, quia solùm spectat ad ipsum dispensatio. Et tenet factum. Alię sunt dispensationes, quæ possunt spectare ad commodum aliorum, uel ad detrimẽtum aliorum, ut in exemplo posito, quòd aliquis puer sit parochus istorum, quòd habeat beneficium & decimas sine residentia, quòd recipiat fructus præbendæ non seruiens, quòd unus habeat uiginti beneficia. Ista enim sunt huiusmodi, quæ multùm spectant ad iura communia, commoda, uel incommoda aliorum, & de huiusmodi uertitur in dubium, nec est facilis disputatio. Sed dicam, nihil omnino asserendo, sed proponendo solùm quæ uidentur probabiliora esse. 
 
¶ Decima sexta propositio, Non* spectat ad subditos determinare, aut examinare, quid possit papa, aut quid non possit, & quomodo teneantur parêre, uel non. Probatur, Quia sacrilegium est disputare de potentia principis & præcipuè Papæ. 17. quæst. 4. §. committitur. & sequen. Secundò, Quia hoc ipsum determinare quę sit potestas spiritualis alicuius, est iurisdictio, & est pars gubernationis, quæ non spectat ad subditos, saltem erga superiores. ergo hoc non conuenit illis. Tertiò, Quia profectò hoc esset in turbationem & dissolutionem Ecclesiasticæ hierarchiæ, & authoritatis, si quilibet posset dicere, Papa non potest: & hoc modo eximeret se à mandatis papæ, & esset manifestum nutrimentum inobedientiæ, & schismatum, & hereseum. Imò hinc natæ sunt hæreses, ut ait Cypria. ꝙ sacerdoti Dei, uel papæ non obeditur, sed quilibet audet dicere, quòd Papa malefacit, & ꝙ nõ potest facere: & ideo si papa erraret, melius esset ut in omnibus illis pareat̃, quã per hoc, ꝙ unus habeat licentiam non parendi papæ in uno casu: forsan rationabiliter daret occasionem ut alii non pareant etiam in iustis & honestis. 
 
¶ Decimaseptima propositio, Nõ* semper mãdatum papæ, aut dispensatio obligat subditos ad parendum. Nec loquor hic in casu, ꝙ Papa aliquid præcipiat manifestè cõtra ius diuinũ: hoc enim fortè nunquã cõtinget, nec cõtigit, nec esset dubiũ ꝙ non esset parendũ. Sed extra talẽ casum probatur primò, Papa nõ habet maiorem potestatẽ ad dispensandũ, quàm ad ferẽdum leges: sed si ferret legem iniquã, & iniustam, aliâs intolerabilẽ, & ualde grauẽ, subditi nõ tenerent̃ parere. ergo nec etiam si dispensatio sit huiusmodi. Antecedẽs patet, Quia, sicut S. Tho. optimè 12. q. 96. arti. 4.{ S. Tho. } lex non obligat subditos in foro conscientiæ nisi sit iusta: ad hoc autem ꝙ sit iusta, requiruntur tria, primũ potestas in ferẽte, deinde finis, scilicet propter bonum commune, postremò forma, ut secundũ æqualitatẽ proportionis imponat subditis leges nõ onerosas. Et econtrario sunt iniustę, uel ubi deest authoritas, uel cùm pręses imponit onera subditis non pertinentia ad utilitatẽ communem, sed magis pro propria cõmoditate, uel cupiditate, uel gloria, uel etiam aliorum priuatorũ, uel etiã ex forma, cùm inæqualiter onera dispensantur, etiam si ordinentur ad bonum cõmune, uel etiam si facit contra ius diuinum. Et ex quacunque causa lex sit iniusta, non obligat, inquit sanct. Tho. in foro conscientiæ, nisi fortè propter scandalum uitandum. Quia, sicut Augusti. in libr. de libero arbitrio ait, lex esse non uidetur, quæ iusta non fuerit. ergo si Papa legem aliquam iniustam faceret ex aliqua prædictarum causarum, non tenerentur subditi parêre. ergo nec si dispensatio esset iniusta ex aliqua tali causa: quia non potest magis grauare subditos per dispensationem, quàm per leges. Et quòd non solùm intelligat sanctus Thomas, quando leges sunt contra ius diuinum, patet illic, quia quatuor causas ponit, unde potest esse iniusta: & quarta est, si sit contra ius diuinum, & tamen undecunque sit iniusta, generaliter dicitur quòd non obligat. Et confirmatur, Quia lex ciuilis iniusta non obligat, ergo nec ecclesiastica. Antecedens patet, quia potestas principum est à republica, quæ non dedit eis potestatem ad grauandum subditos, sed conseruandum. Consequentia autem probatur, quia certè absurdum esset dicere, quòd habet maiorem papa authoritatem ad nocendum & grauandum subditos, quàm secularis potestas, cùm illi sit solùm data potestas ad pascendum. S. Thom. absolutè loquitur de omni lege humana iniusta uniuersaliter sine distinctione: nec hoc potest esse dubium, quin quantum ad hoc idem sit iudicium de potestate ecclesiastica & ciuili, nec prorsus habet maiorem authoritatẽ in spiritualibus, quàm rex in temporalibus: utraque enim potestas est à Deo, Rom. 13. cap. Et confirmatur ex illo prouerb. 8. "Per me reges regnant, & legum conditores iusta decernunt". Ex quo patet, quòd non habet à Deo potestatem decernendi iniusta. Secundò arguitur, Sententia in iusta à quocunque sit data, non obligat, ergo nec lex. Antecedens pro nũc supponitur ex cõsensu omnium doctorũ, Quòd si sit iniusta secundum se, id est, non solùm in forma procedendi, id est, quia non tribuit unicuique quod suum est, siue iudex faciat ex malicia, siue ex falsa præsumptione, nõ obligat partes. Et certum est, quòd si papa ferret sententiam contra innocentem de pecunia uel alia re, siue faceret certa scientia, siue ex falsa præsumptione: talis sententia non obligat. Et consequentia uidetur nota: quare enim potiùs obligaret lex iniusta, quàm sententia, cùm lex plus noceat? Tertiò, lex iniusta episcopi non obligat, ergo nec papę. Antecedens est notũ, & cõcessum ab omnibus. Et cõsequẽtia uidetur nota, quia nõ habet maiorẽ authoritatẽ papa ad inferendũ iniuriã, quàm episcopus. circa ea enim quæ sunt sui officii & in proprios subditos non minus potest, quàm papa. Quartò arguitur, deducendo ad manifestissima inconuenientia. Quis enim diceret, quòd si papa sine rationabili causa conderet legem, quòd Christiani loco decimarum soluerent quintam, aut quartam partem fructuũ: quòd obligarentur Christiani illa lege? Vel si arrogaret sibi sic annata episcopatuum, ita etiam medietatem omnium fructuum ecclesiasticorum, uel alias peiores leges faceret: in his enim agitur de iactura temporali: peior autem esset iactura spiritualis. Nec sufficit respondere, quòd papa non facit huiusmodi: hoc enim est loqui de facto, de quo non disputatur. Sed quid iuris si faceret? Ego pro certo habeo, quòd omnes leges iniustæ, etiam papæ, non obligant in foro conscientiæ. Quod si ita est, quare dispensationes iniustæ & in grauamen aliorum obligabunt? Item potestas papæ est ad ędificandum, nõ dissipandũ. Sed huiusmodi dispensationes sunt ad dissipandum, non ad ædificandum: ergo non sunt recipiendæ. Item doctores dicunt, quòd in concernentibus uniuersalem statum ecclesiæ, non potest papa disponere contra statutum concilii generalis, ut in c. literas. de restit. spolia. & notat Abbas in dicto c. significasti. & Innocen. in c. quanto de cõsue. & maximè ubi ecclesia declararet. ergo in tali casu subditi non tenentur parêre, etiamsi solùm ageret contra ius positiuum. Et omnia hæc confirmantur, Quia papa non est dominus ecclesiæ, nec bonorum eius. hoc enim est generaliter omnibus prælatis prohibitum, Luc. 22.{ Luc. 22. } Reges gentium dominantur eorum, uos autem non sic. Et Matth. 20.{ Matt. 20. } & Marc. 10.{ Marc. 10. } & 1. Petri. 5.{ 1. Pet. 5. } Non dominantes in clerum, sed forma facti gregis. Et Paul. 1. ad Corin. 4.{ 1. Corin. 4. } Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, & dispensatores ministeriorum Dei. Ergo non potest disponere pro arbitrio, sed secundum quod est expediens ecclesiæ. 
 
¶ Decimaoctaua propositio, Facta* tali declaratione, et decreto cõcilii, si, ut dictũ est in 10. q. papa dispensaret, subditi nõ tenentur parêre tali dispensationi. Probatur, Quia ex 13. cõclusione, si lex, aut dispensatio iniusta non obligãt subditos ad parendũ, ergo licet nõ spectet ad subditos hoc iudicare (ut dictũ est in 16. q.) tamen postquã conciliũ hoc declarasset, nõ tenerentur subditi parêre. Itaque si conciliũ determinat, quòd dispensatio cum pueris ad episcopatũ est perniciosa ecclesiæ, & prohiberet ne unquã in hoc dispensaretur: si hoc non obstãte, papa mitteret puerum pro episcopo, nõ tenerẽtur subditi recipere illum, nec obedire. 
 
¶ Decimanona propositio, Papa* nõ deberet ægre ferre, sed potius gaudere ꝙ fieret aliquod tale decretũ. Probatur hęc propositio, Si iustũ est & expediens, ut suprà probatũ est, quòd papa debeat procurare omne cõmodũ ecclesiæ: ergo de hoc debet gaudere. Itẽ quia in hoc nullo modo lædit̃ authoritas illius. Nõ enim prohibetur talis dispẽsatio inferiori, nec ꝙ nõ liceret ei dispẽsare, uel nõ posset: nec est propter defectum authoritatis, quam habet amplissimam, & à nullo limitabilem, sed propter materiam ipsam, quæ non recipit dispensationẽ sine magno malo ecclesiæ. Sicut qui negat eũ posse dispensare in uoto solenni, nec etiam in aliis uotis sine rationabili causa, nihil derogat authoritati ipsius: sicut nec authoritati diuinæ, qui negat posse creari infinitũ, aut posse mentiri, & similia. Item si concilium retineret sibi authoritatem dispensandi, & negaret papæ, posset meritò conqueri: sed nec ita est faciendum, sed absolutè, quòd à quocunque nõ fiat dispensatio. Item, quia, ut dicunt iuristæ, exceptio: firmat regulam in contrarium, & sicut dum excipiuntur paucissimi casus, sit regula, quòd in omnibus aliis pareatur papę. Item hac ratione uitant improbitates, & molestias principum, qui solent instare odiosissimè pro dispẽsationibus absurdis prorsus, & irrationabilibus, quibus est difficile papam negare aliquid, nec principum solum, sed hominũ etiã insolentium, qui omnia se posse consequi sperant Romæ, & uel pertrahunt pontifices in suam uoluntatem, uel sunt graues, & importuni pontificibus, à quibus essent liberi per aliquod tale decretum: & deberet papa dicere, Omnia mihi licent, sed non omnia expediũt. &, Omnia possum, sed non omnia ædificant. Et (quod certè non est contẽnendum) tolleretur scandalum, & sermones multorum, qui malè sentiunt, & loquuntur de Romana curia, hac una occasione huiusmodi dispensationum. 
 
¶ Sed restat dubium, si ita est, quòd subditi non tenentur parêre huiusmodi dispensationibus, qua uia possit resisti mandatis Papæ, si fortè uelit cogere ad parendum. Respõdeo, & sit 20. conclusio. Non* uidetur mihi quòd expediat, nec liceat resistetere mandatis papę per uiam appellationis ad futurum concilium. Bene scio quòd Panormita. & Gerson & Ochã, defendunt, quòd licet appellare à papa ad cõcilium: sed illi (ut suprà dixi) sunt plurimùm infesti authoritati summorum Pontificum. Et sic probatur breuiter ex capit. ipsi sunt. 9. q. 3. Ipsi sunt canones, qui appellationes totius ecclesiæ ad huius sanctæ sedis examen uoluerunt deferri, ab ipsa uerò nunquam prorsus appellari debere sanxerunt. & eadem q. capitu. nemo. nec ualet responsio, id est à nullo alio prælato. & nunquam, id est à nulla particulari ecclesia: quia de hoc nunquam fuit: ergo. Sed quia de hac re sunt multæ quæstiones, & contentiones, uolo extendere probationes. Certè si in aliquo casu licet appellare ad concilium, nescio quare non in omni casu, ubi Pontifex facit iniuriã, imò ubi est dubiũ utrũ faciat. Et arguitur sic, Vel appellatio à summo Pontifice ad concilium est de iure diuino, & ius diuinum non distinguit in causa grauiori uel leuiori. Ergo si licet in aliqua causa appellare, ergo in qualibet quantumcunque leui. Si autem est de iure positiuo, primùm nullum tale ius profertur, ubi talis appellatio concedatur, nisi fortè ex aliquo concilio moderno, & schismatico, & dubio, quale fuit Basiliense. nec authoritas glos. uel Panormita. hoc tenentium est alicuius momenti sine confirmatione iuris. si hęc nõ est de iure diuino, sed iure positiuo, & si est aliquod tale ius, nunquam distinxit inter causam & causam: unde nullo modo consequenter loquuntur doctores, qui concedunt quòd in causis grauissimis à papa potest appellari, non autem in aliis. Et dico non esse appellandum, etiam si teneamus, quòd concilium est supra papam. Quamuis enim ita sit, tamen cùm sit papa, oportet quòd ultima decisio causarum spectet ad eundẽ. Et confirmatur, Quia à rege non est appellatio: sed non est neganda tanta authoritas papæ in spiritualibus, sicut regi. ergo. Sed dato quòd secũdùm se liceret, dico quòd non expedit. Præterea hoc probatur experientia, & exemplis, quæ in moralibus faciunt magnam probationem. Omnes enim appellationes hactenus factæ ad concilium, malè cesserunt, & tandem deuenerunt in schisma aliquod, uel etiam hęresim. Secũdò, quia hoc esset magna occasio turbationis in ecclesia: primùm, quia si papa timeret ne facta eius deberent rescindi in concilio, nunquam uellet congregare concilium cum magna iactura rerum ecclesiasticarum. Profectò uelle cõgregare sine illo, uel non licet, uel esset ualde difficile. Semper enim erunt aliqui, imò maior pars, qui uelit seꝗ partes Põtificis, & unus princeps fauet cõcilio, alius põtifici. et sic nihil pacificè, nec ad utilitatẽ ecclesiæ posset fieri: imò erũt multo maiores turbationes, ut experiẽtia cõpertũ est. Ab eo tempore, quo propter nouas opiniones doctorũ põtifices inceperũt timere cõcilia, ecclesia manet sine cõciliis, & manebit cũ magna calamitate et pernicie religionis. 
 
¶ Vicesimaprima propositio, Non* uidetur permittendum cuicunque priuato sua authoritate resistere, & nõ parêre mãdatis Pontificis, quantumcunque essent contra determinationem concilii. Probatur, Quia esset magna irreuerentia, & quasi contemptus summæ authoritatis, si cuilibet hoc concederetur respectu papæ: quod non licet in ordine ad ipsum, à cuius mandato, quantumcunque iniusto, non licet propria authoritate discedere. 
 
¶ Vicesimasecunda propositio, Facta* tali declaratione, & decreto concilii, si papa contrarium mandaret, possent uel episcopi, uel concilium prouinciale per se resistere tali mandato, uel etiam implorare principes, ut authoritate eorum resisterent summo Pontifici, impediendo executionem mandatorum eius. In ista conclusione erat tota difficultas, & propter quam tota disputatio est exorta. Hæc conclusio primò tenendo, quòd concilium est supra papam, non indiget noua probatione: & ita tenentes illam partem, nõ reuocarent in dubium. sed quia, ut suprà diximus, hîc procedimus secundum utranque opinionem, simpliciter probatur cõclusio. Et primum quod mihi fecit animum tenendi hanc sententiam, fuit, quòd doctores egregii, & aliter magni defensores authoritatis pontificiæ, etiam in ordine ad concilium tenent expressè hanc sentẽtiam, ut Caiet.{ Caieta. } in ipso opere, in quo tenet superioritatem papæ supra concilium, c. 27. dicit post alia, Resistendum est ergo etiã in faciem papæ publicè dilaniantis ecclesiam: uerbi gratia, quia non uult dare beneficia ecclesiastica, nisi pro pecunia, aut commutatione officii, & cum omni obedientia & reuerentia neganda est iis, qui emerunt possessionem talium beneficiorum. Et Syluest. in uerbo, papa. §. 4.{ Syluest. } Quid autem, inquit, faciendum est quando papa suis moribus ecclesiã destruit? & §. 15. dicit, quòd si papa sine causa uellet abrogare ius positiuum: respondet, peccaret quidem, nec esset permittendum nec ei obediendum in malis, sed resistendum per honestam reprehensionem. Vnde si uellet totum thesaurum ecclesiæ aut patrimonium Petri dare parentibus, uel eius ecclesiam destruere, uel huiusmodi, non esset permittendum, sed resistendum. Et ratio est, Quia in destruendo nihil potest, & si de destructione constat, potest resisti. Ex istis omnibus habetur, quòd ubi mandata uel facta papæ essent in destructionem ecclesię, potest resisti, & impedire executionem mandatorum. ergo si iam constet ex determinatione concilii, quòd huiusmodi dispensationes sint in destructionem ecclesiæ, poterunt gubernatores ipsius ecclesiæ, & principes resistere in his. Secundo probatur, Quia uim ui repellere licet iure naturali. Sed papa infert uim huiusmodi mandatis & dispensationibus, quia facit iniuriam, ut suprà probatum est: ergo licitum est resistere illi. Vnde, ut dicit Caietanus, omnia ista loquimur, non quòd aliquis posset esse iudex papæ, nec authoritatem habeat in illum, sed per modum defensionis: cuilibet enim est ius ad resistendum iniuriæ, & impediendum, defendendúmque. Sequitur corollarium, Quòd non solùm liceret non parere talibus mandatis, sed etiam facto & ui, si opus esset, resistere illis, & impedire armis executionem illorum mandatorum, & maxime intercedente publica authoritate, ut principis, & compredendere, & punire executores talium mandatorum, semper tamen seruato moderamine inculpatæ tutelæ, non excedendo reuerentiam, nec negando aliquo pacto authoritatẽ illius, sed solùm allegando, quòd hoc est iniustum, & in detrimentum ecclesię. Et confirmatur totum hoc. Quia profectò tyrãnicũ est dicere, quòd summus pontifex habeat maiorem authoritatem ad gubernandum ecclesiam, quàm rex ad gubernandam ciuitatem, & rempublicam temporalem: & si rex faceret graues iniurias, posset ei resisti, non solùm uiribus & iure, sed etiam facto: ergo etiam possumus papæ. & hoc de ista conclusione. 
 
¶ Vicesimatertia propositio, Propter iniustas[*] dispensationes, uel alia mandata insolentia, quæ in perniciem ecclesiæ procedunt, posset conuocari, & congregari concilium contra uoluntatem papæ, ut si resisteret, obuiaret eius insolentiæ. Hoc expressè tenet Syluest. in uerbo papa. §. 4. Quòd si papa suis moribus destruit ecclesiam, potest conuocari concilium contra eius uoluntatem, ut per illud papa moneatur, & Deus inuocetur, & resistendo, in malis remedium apponatur. Hoc expressè tenet Turrecrema. assertor uehementissimus Pontificiæ dignitatis lib. 3. c. 10. ubi loquens de utilitate conciliorum, Celebratio, inquit, conciliorum utilis est ad refrænandum exorbitantias quorundam Pontificum, qui pontificatum suum aut extra sanctorum Patrum regulas pro uoluntate exercent, aut simoniaca prauitate dehonestant, aut seculi uanitate & uita scandalosa confundunt. Hac de causa congregatum legitur concilium episcoporum Italiæ Romæ, per Imperatorem contra Iohannem papam 12. qui uenator, lubricus, & incorrigibilis erat. Quod factum laudat, & approbat Turrecrema. & hoc est ualde utile. Vt enim ait Ermisda papa in epistola ad episcopos per Hispaniam cõstitutos, difficile est, ut cuiusque cor si prauis cogitationibus induretur, ut in se patiatur culpandus fieri, cum nouerit se iudicium subeundum concilii. Vnde etiam confirmantur quæ suprà dicta sunt. Nihil enim prodesset congregatio concilii, nisi sua authoritate posset determinare, quibus in rebus Pontifex non debet, nec possit attentare contra Patrum decreta, & sanctiones. Et hæc de uicesimatertia propositione sufficiant. 
 
¶ Vicesimaquarta propositio, In* omnibus supradictis cauendum est maximè à duobus. Primum, ut quãtum fieri possit, seruetur semper illibata authoritas, obseruata reuerentia quæ debetur papæ: quia eius contemptus, uel contumelia, uel quæcunque irreuerentia, uergit in dehonestatem ecclesiæ: ut habeatur in summo honore etiam à summis principibus. & si semel inciperet sperni eius authoritas, tota ecclesia laboraret schismatibus, & factionibus. Vnde etiam in concilio si aliquod tale decretum faciendum esset, oporteret ut quàm modestissimè loqueretur de authoritate & persona papæ, ut puta sub hac forma. Quamuis hactenus summi Pontifices moti probabilibus uel apparentibus causis dispensauerint, ut aliquis plura beneficia possit obtinere, uel ut aliquis ingressum habeat ad aliquod beneficium uiuente adhuc legitimo possessore: tamen quia hoc usu & experientia compertum est uergere in magnam confusionem ecclesiæ, & perniciem ecclesiarum, prohibemus omnino, ne posthac cum aliquo quacunque occasione uel merito super hoc dispensetur. quod si secus factum fuerit, sacrum concilium existimaturum summum Pontificem contra suam dignitatem & officium, & cõtra sacrum conciliũ, atque adeò cõtra Christi honorẽ fecisse. Per quam quidem sanctionẽ non intendimus summæ authoritati & dignitati quicquam derogare, nec eius potestatem aliquo pacto limitare: sed declaramus hoc esse necessarium ad rectã & piam administrationẽ ecclesiæ, ne posthac summorũ Põtificum in hac re, sua authoritate abutantur, sub hac forma, uel alia commodiori, proponitur decretum ad remedium & salutem ecclesię sine offensione Pontificis. secundum quod maximè cauendum in hac re est scandalum: primum in ipso decreto faciendo, ne fortè summus Pontifex indignatus de hoc concilio, & repugnans ne hoc decernatur, turbet totum concilium, & impediantur alia commoda, quæ à concilio fieri possunt, & diuidatur concilium in schisma, & factiones. Sed deinde debet ualde caueri à scandalo, si fortè Papa negligat huiusmodi decretum Patrum: & oporteat illi resistere. debet enim ualde animaduerti, ne hoc fiat cum scandalo, & inde oriatur maius malum, & ne si semel detur licentia principibus resistendi, & non parendi Pontifici in aliquo, ipsi acccipiant in aliis, ubi minimum expediat. 
 






 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANcisci à Victoria, De Indis insulanis relectio prior. 
 
Locus relegendus est ex Matth. "Docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti." Matth. ultimo capite. 
 
 SVMMA. -  1 Dubius in rebus ut sic tutus in conscientia, quomodo debeat consultare illos, ad quos spectat hæc docere. -  2 Dubius in rebus, quomodo post consultationem rei dubiæ debeat sequi id, quod diffinitum fuerit à sapientibus esse illicitum, etiam si aliàs esset licitum. -  3 Dubius in rebus, si post consultationem rei dubiæ diffiniatur à sapientibus illud esse licitum, quod aliàs est illicitum, ut sit tutus in conscientia, an debeat sequi sententiam illorum. -  4 Indi barbari, utrum essent ueri domini ante aduentum Hispanorum priuatim, & publicè. Et utrum essent inter eos aliqui uiri principes, & domini aliorum. -  5 Error quorundam recensetur, qui dicebant, nullum in peccato mortali existentẽ habere dominium in quacunque re. -  6 Peccatum mortale, quòd non impediat dominium ciuile, & uerum dominium. -  7 Dominium utrum perdatur ratione infidelitatis. -  8 Hæreticus, quòd iure diuino non amittat dominium bonorum suorum ob hæresim commißam. -  9 Hæreticus an de iure humano perdat dominium bonorum suorum. -  10 Hæreticus, quòd à die commißi criminis incurrat cõfiscationem bonorum. -  11 Hæreticorum bona quòd non liceat fisco occupare ante condemnationem, quamuis de crimine constet. -  12 Condemnatione facta etiam post mortem hæretici, quòd retro agatur confiscatio ad tempus commißi criminis, ad quamcunque peruenerit potestatem. -  13 Hæretici uenditiones, donationes, & omnis alia alienatio bonorum, quòd à die commißi criminis sint inualidæ. &c. -  14 Hæreticus quòd sit dominus bonorum suorum in foro conscientiæ antequam condemnetur. -  15 Hæreticus, quòd licitè potest uiuere ex bonis suis. -  16 Hæreticus, quòd titulo gratioso potest transferre bona sua, putà donando. -  17 Hæretico quòd non liceat titulo oneroso, putà uendendo, aut dando in dotem, bona sua transferre, si crimen posset uenire in iudicium. -  18 Hæreticus in quo casu etiam titulo oneroso posset bona sua licitè alienare. -  19 Barbari, quòd nec propter peccata alia mortalia, nec propter peccatum infidelitatis impendiantur quin sint ueri domini tam publicè quàm priuatim. -  20 Dominij ut quis sit capax, an usus rationis requiratur. -  21 Puer an poßit esse dominus ante usum rationis. -  22 Amens, an poßit esse dominus. -  23 Barbari, quòd amentiæ prætextu non impediantur esse ueri domi ni, cum non sint amentes, probatur. -  24 Indi barbari antequam Hispani ad illos uenissent quomodo erant ueri domini, & publicè, & priuatim. -  25 Imperator, quòd non sit totius orbis dominus. -  26 Imperator, dato quòd esset dominus mundi, quòd non ob id posset occupare prouincias barbarorum, & constituere nouos dominos, & ueteres deponere, uel uectigalia capere. -  27 Papa, quòd non sit dominus ciuilis, aut temporalis totius orbis, loquendo propriè de dominio, & potestate ciuili. -  28 Summus Pontifex, dato quòd haberet potestatem secularem in mundo, quòd non posset eam dare principibus secularibus. -  29 Papa, quòd habeat potestatem temporalem in ordine ad spiritualia. -  30 Papa, quòd nullam potestatem temporalem habeat in barbaros indos, neque in alios infideles. -  31 Barbari si nolint recognoscere dominium aliquod papæ, quòd non ob id poßit eis bellum inferri, & illorum bona occupari. -  32 Barbari, an priusquam aliquid audissent de fide Christi, peccabant peccato infidelitatis, eo quòd non crederent Christo. -  33 Ignorantia ad hoc quòd alicui imputetur, & sit peccatum, uel uincibilis, quid requiratur. Et quid de ignorantia inuincibili. -  34 Barbari, an ad primum fidei Christianæ nuntium teneantur credere, ita quòd peccent mortaliter non credentes Christo, solùm per simplicem annuntiationem, &c. -  35 Barbaris si simpliciter fides annuntiaretur, & proponeretur, & nollent statim recipere, quòd hac ratione non possent Hispani illis bellum inferre, neque iure belli contra eos agere. -  36 Barbari rogati, & admoniti, ut audiant pacificè loquẽtes de religione, quomodo si nolint, non excusentur à peccato mortali. -  37 Barbari quando tenerentur recipere Christi fidem sub mortalis peccati pœna. -  38 Barbaris an hactenus ita proposita & annuntiata fuerit fides Christiana, ut teneantur credere sub nouo peccato, quòd non satis liqueat secundum authorem. -  39 Barbaris & si quantumcunque fides annuntiata probabiliter & sufficienter fuerit, & noluerint eam recipere, quòd non tamen ob id liceat eos bello persequi, & bonis suis spoliare. -  40 Principes Christiani, quòd non poßint, etiam authoritate Papæ, coërcere Barbaros à peccatis contra legem naturæ, nec ratione illorum eos punire. "DOCETE omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Matthæi ultimo". In quem locum mouetur quæstio pastoralis, An liceat baptizare filios infidelium inuitis parentibus. Quæ quæstio tractatur à doctoribus 4. Sententiarum distinctio. 4. & à sancto Thom. secunda secundæ quęstio. 10. artic. 12. & 3. parte quæstio. 68. articu. 10. Et tota disputatio & relectio suscepta est propter barbaros istos noui orbis, quos Indos uulgò uocant, qui ante quadraginta annos uenerunt in potestatem Hispanorum, ignoti prius nostro orbi. Circa quos præsens disputatio habebit tres partes. In prima tractabitur quo iure uenerint barbari in ditionem Hispanorum. In secunda, quòd possint Hispaniarum principes erga illos in temporalibus & in ciuilibus. In tertia, ꝙ possint uel ipsi, uel ecclesia erga illos in spiritualibus, & in spectantibus ad religionem. Vbi respondebitur ad quæstionem propositam. Quo ad primam partem, ante omnia uidetur quòd tota hæc disputatio sit inutilis & otiosa, nõ solùm inter nos, ad quos nõ spectat, aut si omnia rectè geruntur in administratione illorum hominũ disputare, aut dubitare de illo negotio, aut si quicquam fortè peccatur, illud emendare: sed neque apud eos, quorum interest hæc considerare & administrare. Primò, quia neque principes Hispaniarum, neque qui eorum consiliis præpositi sunt, tenentur de integro examinare & retractare iura, & titulos, de quibus aliâs deliberatum est, & decretum, maximè in his, quæ bona fide principes occupant, & sunt in pacifica possessione. Quia, ut Arist. dicit. 3. Ethico. si semper quis piam consultauerit, in infinitum res abiret, neque possent principes & eorũ consiliarii esse securi & certi in conscientia sua: & si oporteret à primordio repetere titulos suæ ditionis, nihil exploratum possent tenere. Et præterea cùm principes nostri, scilicet Ferdinãdus, & Isabella, qui primi occupauerunt regiones illas, fuerint Christianissimi, & imperator Carolus quintus sit princeps iustissimus, & religiosissimus: non est credendum quin habeant exploratissima & exquisitissima omnia que spectare possunt ad securitatem sui status, & conscientiæ, maximè in tanta re: atque adeò non solùm superuacaneum, sed etiam temerarium uideri potest de his disputare. & hoc uidetur quærere nodum in scyrpo, & iniquitatem in domo iusti. Pro solutione huius obiectionis est considerandum, quòd Arist. dicit tertio Ethicor. ꝙ sicut consultatio & deliberatio non est de rebus impossibilibus, aut necessariis, ita nec consultatio moralis est nec de illis, de quibus certum & notum est esse licita & honesta, neque ecõtrario, de quibus certum est esse illicita, & inhonesta. Neq; enim quisquam rectè consultauerit, an temperatè, fortiter, iustè uiuendum sit, uel iniustè, aut turpiter agendum, neque an adulterandum, an peierandum, colendi parentes, & cætera huiusmodi. Certè non esset consultatio Christiana: sed cum aliquid agendum proponitur de quo dubitari meritò potest, an sit rectum uel prauum, iustum aut iniustum, de his expedit consultare, & deliberare, neque priùs temere aliquid agere, quàm sit inuentum & exploratum, quòd liceat, aut non liceat. Talia sunt quæ in utranque partem habent speciem boni aut mali, qualia sunt multa genera commutationum, & contractuum, & negotiorum. Et in his omnibus ita res se habet, ꝙ si quis antequam deliberauerit, & legitimè illi constiterit tale factum licitum esse, aliquod tale faceret, & fortè secundum se esset licitum: talis peccaret, neque excusaretur per ignorantiam: cùm illa, ut patet, nõ esset inuincibilis, postquam ille non facit quod in se est, ad examinandum quòd liceat, aut non liceat. Ad hoc enim ut actus sit bonus, oportet si aliâs non est certum, ut fiat secundum diffinitionem & determinationem sapientis. Hæc enim est una conditio boni actus, 2. Ethic. ut fiat secundum diffinitionem sapientis. atque adeò si iste non consuluit sapientes in re dubia, excusari non potest. Imò dato quòd talis actus secundum se licitus esset, postquam dubitatur, meritò de illo tenetur quilibet consultare, & arbitrio sapientũ facere, etiã si fortè illi errarent. Vnde si quis contractum, de quo inter homines dubitatur an sit licitus necne, faceret sine consilio doctiorum, sine dubio peccaret, etiam si aliâs cõtractus esset licitus, & ipse ita putaret, non ex authoritate sapientis, sed ex sua affectione, & sententia. Et eadem ratione si quis in re dubia consuluit sapientes, & illi determinauerint illud non licere: si talis proprio iudicio faceret aliquod tale, peccaret, etiam si aliâs illud in se esset licitum. Vt si quis exempli gratia esset dubius an hęc sit uxor sua, consultat, an teneatur reddere debitum, uel utrum liceat, uel etiam exigere: respondetur à doctoribus quòd nullo modo licet, ipse autem ex affectu uxoris uel propria cupiditate, non credit, sed putat sibi licere, certè peccaret accedens ad uxorem, quamuis de se licitum esset, sicut re uera est, quia talis facit contra conscientiam, quam tenetur habere. Tenetur enim credere in his quæ spectant ad salutem, his, quos ecclesia posuit ad docendum: & in re dubia arbitriũ illorũ est lex. Sicut enim in foro contentioso iudex tenetur iudicare, secundum allegata & probata: ita in foro conscientiæ quilibet tenetur iudicare, non ex proprio sensu, sed uel per rationem probabilem, uel per authoritatem sapientiorum, aliâs est temerarium iudicium, & exponit se periculo errandi, & hoc ipso errat. Sicut in ueteri testamento Deute. 17.{ Deute. 17. } præcipiebatur, Si quid esset ambiguum inter sanguinẽ & sanguinem, causam & causam, lepram & non lepram, & iudicium intra portas tuas uideris uariare: surge, & ascẽde ad locũ, quẽ elegerit Dominus Deus tuus, ueniensq́ue ad sacerdotes Leuitici generis, & ad iudices, qui fuerint illo tempore, quærés que ab eis, qui iudicabũt tibi iudicium ueritatis, & facies quodcunque dixerint qui præsunt loco, sequerisq́ue sententiam eorum, neque declinabis ad dextrã neque ad sinistrã. Ita inquam in rebus dubiis tenetur quilibet consulere illos quos ecclesia ad hoc cõstituit, quales sunt prælati, prædicatores, cõfessores, diuinæ & humanæ legis periti. Sunt enim in ecclesia alii oculi, alii pedes, &c. 1. ad Corint. 12.{ 1. Corin. 12. } Et Ephes. 4.{ Ephes. 4. } & ipse dedit quidẽ quosdam apostolos, alios euangelistas, alios autem pastores, & doctores. Et, Super cathedrã Moysi sederunt Scribæ & Pharisæi, omnia quæcunque dixerint uobis, seruate & facite. Math. 23.{ Matth. 23 } Et facit etiam præceptum Aristo. 1. Ethi.{ Aristo. } ex Hesiodo, At qui ex se nescit, cuiquam neque porrigit aures, Vt bona percipiat, demens & inutilis ille est. Itaque nõ satis est ad securitatem uitæ & conscientiæ, ut quis putet se bene agere: sed in rebus dubiis necesse est ut aliorum, ad quos spectat, authoritati nitatur. Nec enim negotiatoribus satis est ut nihil faciant, quod ipsis illicitum putent, si aliâs sine concilio peritorum illicitos cotractus faciant. Vnde non puto uerum quod Cardin. Caiet.{ Caiet. } dicit, quòd si reuera aliquod secundum se est licitum, si ueniat in dubium, quicunque prædicatores, aut confessores, qui alius habent authoritatem iudicandi in istis, dicant illud esse illicitum, uel sicut ueniale dicunt esse mortale: quòd ex affectu ad rem nõ credit illis, sed format sibi conscientiam, quòd non est mortale, nõ peccat. Exemplum ponit, ut quòd fœminæ utantur fuco, & aliis ornamentis superfluis, quod re uera non est mortale, dato quòd prædicatores & cõfessores dicerẽt esse mortale: fœmina ex studio se ornandi non credit, sed putat uel esse licitum, uel non esse mortale, non peccat mortaliter ita se ornando. Hoc inquam periculosum est. Nam fœmina tenetur credere in his quæ sunt necessaria ad salutem, peritis, & exponit se periculo faciendi contra illud, quod secundum sententiam sapientum est mortale. Et econtrario in re dubia si quis deliberauit cum sapientibus, & accepit determinationem, quòd illud est licitum: talis est tutus in conscientia, quo usque fortasse iterum sit admonitus, uel tali authoritate, uel huiusmodi rationibus, quibus meritò debeat moueri ad dubitãdum, uel etiam credendum contrarium. hoc est notum, quia facit quod in se est, etiam si ignotantia est inuincibilis. Ex his ergo conficiuntur propositiones. ¶ Prima, In* rebus dubiis quilibet tenetur consultare illos ad quos spectat hæc docere, aliâs non est tutus in conscientia, siue illa dubia sint in se licita, siue illicita. ¶ Secunda, Si* post consultationem rei dubię diffinitum sit à sapientibus illud esse illicitum, quilibet tenetur sequi sententiam illorum, & contrarium faciens non excusatur, etiam si aliâs illud esset licitum. ¶ Tertia econtrario,* Si post consultationem rei dubiæ diffinitum sit à sapiẽtibus illud esse licitum, qui sequitur sententiam illorum, est tutus, etiam si aliâs sit illicitum. ¶ Ergo redeundo ad propositum negotium barbarorum, nec est de se ita euidẽter iniustũ, ut non possit disputari de iustitia illius: nec rursus ita euideter iustum, ut dubitari nõ possit de iniustitia illius: sed in utranque partẽ uidetur habere speciem. Nam primùm cùm uideamus totum illud negotium administrari per uiros & doctos, & bonos, credibile est rectè & iustè omnia tractari. Deinde cùm audiamus tot hominũ cædes, tot spolia hominum alioqui innoxiorum, deturbatos tot dominos possessionibus, & ditionibus suis priuatos, dubitari meritò potest iure an iniuria hæc facta sint: & sic hæc disputatio non uidetur omnino superuacanea. & per hoc patet respõsio ad obiectionem. Et primùm, dato quòd nullum esset dubium in tota hac quæstione, non est nouum disputationes theologicas institui de re certa. Nam & disputamus de incarnatione Domini, & aliis articulis fidei. Non enim semper disputationes theologicæ sunt in genere deliberatiuo. Sed pleræque in genere demonstratiuo, id est non ad consultãdum, sed ad docendum susceptæ. ¶ Quòd si quis occurrat dicẽs, Licet aliquando fuerint aliqua dubia circa hoc negotium, fuerunt tamen iam hæc tractata & diffinita à sapientibus, & sic ex consilio eorum iam omnia administrari, nec opus esse noua examinatione: respõdetur primùm, si ita est benedictus Deus, nec nostra disputatio quicquam obstat, neque ego mouere uolo nouas querelas. Secũdò dico, quòd hæc determinatio non spectat ad iurisconsultos, uel saltem non ad solos illos. Quia cùm illi barbari, ut statim dicam, nõ essent subiecti iure humano, res illorum non sunt examinandæ per leges humanas, sed diuinas, quarum iuristæ non satis periti ut per se possint huiusmodi quæstiones diffinire. Nec satis scio, an unquam ad disputationem & determinationem huius quæstionis uocati fuerint Theologi digni, qui audiri de tãta re possent. Et cũ agatur de foro cōsciẽtiæ, hoc spectat ad sacerdotes, id est ad ecclesiam, diffinire. unde Deutero. 17.{ Deut. 17. } præcipitur Regi, ut accipiat exemplar legis de manu sacerdotis. Tertiò, ut summa rei sit satis examinata & certa, nonne in tanto negotio possunt alia peculiaria dubia occurrere, quæ meritò disputari possent? Itaque non solùm nõ otiosũ aliquod, & inutile, sed magnopere pretium me facturum putarem, si hanc quæstionem pro dignitate possem tractare. Redeundo ergo ad quęstionem, ut ex ordine procedamus, quæritur primò utrum* essent ueri domini ante aduentum Hispanorum, & priuatim & publice: id est utrum essent ueri domini priuatarum rerũ & possessionum, & utrũ essent inter eos aliqui uiri principes & domini aliorum. Et posset uideri quòd non. Quia serui non habent dominiũ rerum: seruus enim nihil suum habere potest. Instituta per quas. perso. nob. acquirere liceat. § item uobis. &. ff. de acquirend. hæred. l. placet. unde quicquid acquiritur, domino acquiritur. Institu. de his qui sunt sui, uel alien. iur. §. nam apud omnes. Sed barbari isti sunt serui. Probatur. nam ut Aristo. 1. Ethico.{ Aristo. Ethi. 1. } elegãter & accuratè tradit, aliqui sunt natura serui quibus, scilicet melius est seruire, quàm imperare. ii autem, quibus ratio non sufficit ad regendum etiam seipsos, sed solùm ad iussa capessendum, & quorum uis magis in corpore est quàm in animo. Sed profectò si aliqui tales sunt, maximè isti barbari, qui re uera parũ distare uidentur à brutis animantibus, & omnino sunt inhabiles ad regendum: & sine dubio meliùs est illis ut regãtur ab aliis, quàm ut se ipsos regant. Et Aristo.{ Aristo. } dicit iustum naturale esse, ut tales seruiant. ergo tales non possunt esse domini. Nec obstat, quòd ante aduẽtum Hispanorum non haberent alios dominos: non enim repugãt, seruum esse sine domino. ut notat glo. in. l. si usum fructum. ff. de liberali causa. Imò habetur expressè in ipsa lege, & est casus expressus in. l. quod seruus. de seruo. stipulatio. de seruo, qui à domino relictus est, & à nullo occupatus, quòd potest à quocunque occupari. si ergo erant serui, potuerunt ab Hispanis occupari. ¶ In cotrarium est, Quia illi erant in pacifica possessione rerũ & publicè & priuatim: ergo omnino (nisi contrarium constet) habendi sunt pro dominis, neque indicta causa possessione deturbandi. Pro solutione nolo reuocare in propositum multa, quæ à doctoribus traduntur de diffinitione dominii, quæ à me etiam latè adducta sunt in materia de restitutione, 4. dis. 15. & secunda secundæ, q. 62. Illa in quam prætereo, ne occasione illorum omittam magis necessaria. Et ideo his prætermissis notandum, quòd si barbari non haberent dominium, non uidetur quòd possit prætendi alia causa, nisi uel quia sunt peccatores, uel quia infideles, uel quia amentes, uel insensati. Fuerunt ergo aliqui,* qui defendebant, quòd titulus dominii est gratia, & per consequens quòd peccatores, saltem mortali peccato, nullum habent dominium in quacunquere. Iste fuit error pauperum de Lugduno, siue Valdẽsium, & postea Iohannis Vuicleff.{ Vuicleff. } Cuius unus error damnatus in cõcilio Constantien. fuit, Nullus est dominus ciuilis, dũ est in peccato mortali. Eadem fuit sententia Armachani libr. 10. de quæstio. Arme. c. 4.{ Armachus. } & in dialogo. Defensorium pacis. & probat Armac. quia tale dominium reprobatur à Deo. Oseæ. 8.{ Oseæ. 8. } Ipsi regnauerunt, & non ex me, principes extiterunt, & non cognoui. Et subiungitur causa, Argẽtum & aurum suum fecerunt sibi idola ut interirent, &c. Et ideo, inquit, tales carent iusto dominio apud Deum. Certum est autem omne dominiũ esse authoritate diuina, cùm ipse sit creator omnium, neque aliquis possit habere dominium nisi cui ipse dederit. Nõ est autem consentaneum, ut det inobediẽtibus, & transgressoribus præceptorũ suorum: sicut & principes humani non dant sua bona, ut uillas, aut castra rebellibus, & si dederint auferunt. Per humana autem debemus iudicare de diuinis. Rom. 1.{ m. 1. } ergo ita Deus nõ concedit dominium inobedientibus. Vnde in signum huius Deus aliquando tales proiicit à principatu, ut Saulem. 1. Reg. 15. & 16.{ 1. Reg. 15. & 16. } & de Nabuchodonosor. & Balthasar, Dani. 4. &. 5.{ Daniel. 4. &. 5. } Itẽ Genes. 1.{ Gene. 1. } Faciamus hominem ad imaginem & similitudinem nostram ut præsit piscibus maris, &c. Apparet ꝙ dominium fundetur in imagine Dei, sed hæc non est in peccatore, aliâs esset filius: filii autẽ sunt propter imaginem patris, ergo nõ est dominus. Item talis committit crimen læsæ maiestatis, ergo meretur perdere dominium. Item August.{ August. } dicit, quòd peccator non est dignus pane, quo uescitur. Item Dominus dederat primis parentibus dominium paradisi, & ratione peccati priuauit eos, Genes. 1. ergo. Verum est, quòd tam Vuicleff, quàm Armachanus non distinctè loquuntur, & uidentur potiùs loqui de dominio superioritatis, quod est principũ. Sed quia argumenta æqualiter procedũt de omni dominio, ideo uidẽtur sentire de omni dominio generaliter. & ita intelligit illorum sententiam Conradus libro 1. q. 7.{ Conradus. } & satis clarè dicit Armachus. Qui ergo sequeretur hãc sententiam, posset dicere, quòd barbari non erant in peccato mortali. ¶ Sed contra hanc sententiam ponitur propositio, Peccatum* mortale non impedit dominium ciuile, & uerum dominium. Hæc propositio licet sit determinata in concilio Constantiæ, probatur tamẽ. Primò arguit Almain. 4. distin. 15. q. 2.{ Almain. } ex Aliaco, quia tunc existens in peccato mortali, & constitutus in extrema necessitate esset perplexus, quia tenetur comedere panem: & si non habet dominium, accipit alienum. ergo non potest euadere mortale. Sed hoc argumentum parum procedit, primùm neque Armachanus, neque VVicleff uidentur loqui de dominio naturali sed ciuili. Secundò negatur consequentia, & diceretur, quòd in casu necessitatis posset alienum accipere. Tertio, Non est perplexus, quia potest pœnitere. & ideo aliter arguitur. Primò, Quia si peccator nõ habet dominium ciuile, de quo uidentur loqui, ergo nec naturale. cõsequens est falsum, ergo. Probo consequentiam, Quia etiam dominium naturale est ex dono Dei, sicut ciuile: imò plus, quia ciuile uidetur esse de iure humano. ergo si propter offensam Dei homo perderet dominium ciuile, eadem ratione perderet etiam dominium naturale. Falsitas autem probatur, Quia non perdit dominium super proprios actus, & super propria membra. habet enim peccator ius defendendi propriam uitã. Secundò, Scriptura sacra sæpe nominat reges illos, qui mali erãt, & peccatores, ut patet de Salomone, Achab.{ 3. Regu. } & aliis multis: nõ est aũt rex qui non est dominus: ergo. Tertiò conuerto argumentum factum pro parte contraria, Dominium fundatur in imagine Dei: sed homo est imago per naturam, scilicet per potentias rationales. ergo non perditur per peccatum mortale. Minor probatur ex Augusti. libro 9. de trini.{ Augusti. } & ex doctoribus. Quartò, Dauid uocabat Saulem dominum suum, & regem tempore quo persequebatur. 1. Reg. 16.{ 1. Regu. 16. } & aliis locis. imò tempore Dauid aliquando peccauit, nec perdidit regnum. Quintò, Genes. 49.{ Genes. 49. } Non auferetur sceptrum de Iuda, nec dux de femore eius donec ueniat, qui mittendus est, &c. & tum multi fuerũt mali reges. ergo. Sextò, Potestas spiritualis non perditur per peccatũ mortale, ergo nec ciuilis, quia multo minus uidetur fundari in gratia, quàm spiritualis. Antecedens autem patet, quia presbyter malus consecrat eucharistiam, & malus episcopus sacerdotes, ut certum est: licet Vuicleff neget, concedit tamẽ Armachanus. Item 1. Pet. 2.{ 1. Pet. 2. } Obedite præpositis uestris, non tantùm bonis, sed etiam dyscolis. Vltimo, Nullo modo est uerisimile, cùm sit præceptum obedire principibus, ad Roma. 13.{ Rom. 13. } & 1. P. 2.{ 1. Pet. 2. } & non capere alienum, quòd uoluerit Deus quòd esset ita incertum, quòd essent ueri principes, & domini. Et in summa, hæc est manifesta hæresis: & sicut Deus solem suum oriri facit super bonos & malos, & pluit super iustum & iniustum: ita bona temporalia dedit bonis & malis, nec disputatur eo quòd dubitetur, sed ut crimine ab uno, id est à tam amenti hæresi discamus omnes hæreticos. ¶ Sed restat, utrum* saltem ratione infidelitatis perdatur dominium. Et uidetur quòd sic, quia hæretici nõ habent dominium: ergo nec alii infideles, quia non uidentur esse melioris cõditionis. Antecedens autem patet ex c. cùm secundum. de hæret. libr. 6.{ Lib. 6. } ubi cauetur, quòd bona hæreticorum ipso iure sunt confiscata. Respondeo per propositiones. Prima, Infidelitas non est impedimentum, quo minus aliquis sit uerus dominus. Hæc cõclusio est S. Tho. secunda secundæ, q. 10. ar. 12.{ S. Tho. } Et probatur etiam primò. Quia Scriptura uocat reges aliquos infideles, ut Sennacherib, & Pharaonem, & multos alios reges. Item quia grauius peccatum est odium Dei, quàm infidelitas. sed per odium, &c. Item Paul. ad Roma. 13.{ Rom. 13. } & Petr. 1. Pet. 2.{ 1. Pet. 2. } iubent præstare obedientiam principibus, quia tunc erant omnes infideles, & seruos obedire dominis. Item Tobias iubebat reddi agnum à Gentilibus captum tanquam furtiuum Tob. 2.{ Tob. 2. } quod non esset, si Gentiles non haberent dominium. Item Ioseph fecit totam terram Aegypti tributariam Pharaoni, qui erat infidelis, Genes. 47.{ Genes. 47. } Item ratione S. Tho. Quia fides non tollit nec ius naturale, nec humanum, sed dominia sunt uel de iure naturali, aut humano. ergo non tolluntur dominia per defectum fidei. Et tandem iste est ita manifestus error, sicut præcedens, & est hæreticum. Ex quo patet, quòd nec à Saracenis, nec à Iudęis, uel aliis infidelibus licet capere res quas possident, per se loquẽdo, id est quia infideles sunt: sed est furtum, uel rapina, non minus quàm à Christianis. ¶ Sed quia peculiaris difficultas est de hæresi, sit secunda propositio, Stando* in iure diuino, hæreticus non amittit dominium bonorum, hæc est omnium, & est nota. Cum enim amissio bonorum sit pœna, & nulla est pœna de lege diuina pro isto statu, constat stando in iure diuino non amitti bona propter hæresim. Item patet hæc propositio ex prima. Nam si propter aliam infidelitatem non perditur dominium, nec propter hæresim, cùm nihil sit cautum specialiter de hæresi quantum ad hoc in iure diuino. Sed* utrum de iure humano? Conradus quidem libr. 1. q. 7. con. 2. & 3.{ Conradus. } uidetur tenere quòd hæreticus ipso facto perdit dominium bonorum suorum: ita quòd in foro conscientiæ cadit à dominio. Ex quo infert, quòd nec potest alienare, & alienatio non tenet, si fiat. Probatur ex illo c. cùm secundum leges. ubi propterea præmittit, quòd propter aliqua crimina secundum leges, eo ipso suarum rerum dominium authores delictorũ perdunt. & papa determinat, quòd idem sit pro crimine hæresis. & idem uidetur tenere Iohan. Andr. in d. c. cùm secundum. & uidetur haberi ex l. 4. C. de hæret.{ Iohan. And l. 4. C. de hæreti. } ubi interdicitur hæreticis uenditio, & donatio, & omnis contractus bonorum suorum. ¶ Item leges obligant in foro conscientiæ, prima secundæ q. 96. articu. 4. sed pro declaratione sit tertia propositio, Hæreticus* à die commissi criminis incurit confiscationem bonorum. Ita tenent communiter doctores & est determinatio Directo. libr. 3. titulo 9.{ Directo. } & summa Baptistiana in uerbo absol. §. 17.{ Baptista } & uidetur diffinitum in illo. c. cùm secundum leges & in d. l. 4. C. de hæret. ¶ Quarta propositio,* Nihilominus quamuis constet de crimine, ante tamen condemnationem non licet fisco occupare bona hæreticorum. Hæc est etiam omnium, & est determinatio dicti c. cum secundum. Imò esset contra ius diuinum, & naturale, ut pœna daretur executioni antequam quis condemnetur. Sequitur ex tertia conclusione, quòd* condemnatione facta etiam post mortem, retroagitur confiscatio ad tempus commissi criminis ad quamcunque peruenerit potestatem. Hoc corollariũ est etiam omniũ, & particulariter Panormi. in c. fi. de hęreticis. Secundò sequitur, quòd* uenditiones, donationes, & omnis alia alienatio bonorum à die commissi criminis sunt inualidæ. itaque facta condemnatione, omnes rescinduntur à fisco, etiam pretio non restituto emptoribus. Etiam hæc est omnium & Panormita. ubi. s̃. & patet ex d. l. 4. C. de hæreticis. ¶ Quinta propositio, Nihilominus* hæreticus est dominus in foro conscientiæ antequã condemnetur. Hæc propositio uidetur contra Conrad. & Direct. & Iohan. Andr. sed tamen est propositio Syluest. in uerbo, hæres. §. 8.{ Syluest. } Et tenet illam, & disputat ad longum Adrian. quot. 6. q. 2. & idem uidetur Caieta. in summa in uerbo pœna. Et probatur primò, Quia hoc ipsum scilicet, priuari in foro conscientiæ est pœna. ergo nullo modo debet infligi ante cõdemnationem: nec satis scio an ius humanum hoc posset facere. Item probatur manifestè, Quia ut patet in illo c. cùm secundum leges. eodem modo sunt confiscata bona ipso facto propter incestas nuptias. Item si mulier ingenua rapta nubat raptori: imò si quis de mercibus importatis nõ soluat uectigalia consueta, ipso facto bona cõfiscantur. Item qui illicitas merces exportat, ut arma, ferrum, ad Saracenos: ut patent omnia ista in. d. c. cùm secũdum{ c. cum secuidum. } leges & c. de incestis nuptiis. l. cum ancillis. & C. de raptu uirgi. l. una.{ c. de rapto } & de Iudęis. c. ita quorundam. & ff. de uectig. l. fin. Imò papa in d. c. cum secundum. expressè dicit, quòd sicut est confiscatio in illis casibus, ita uult quòd fiat propter hæresim. Sed nullus negat, quin incestuosus, & raptor, & deferens arma Saracenis, & non soluens uectigalia, quin maneat uerus dominus bonorum suorum in foro conscientiæ: quare ergo non conuenienter dicunt de hæretico? & ipse Conradus etiam eodem modo dicit de illis casibus, & de hæretico. & grauius esset cogere hominem iam emendatum ab hęresi, restituere bona fisco. Sequitur corollarium, quòd* hæreticus potest licitè uiuere ex bonis suis. Secundò sequitur item, quòd *titulo gratioso potest transferre bona sua, puta donãdo. Sequitur tertiò, ꝙ* titulo oneroso puta uendendo, aut dando in dotem, si crimẽ posset uenire in iudicium, nõ licet transferre. Patet, quia decipit emptorem, & ponit eum in periculo perdẽdi & rem & pretium, si uẽditor condemnetur. Vltimò sequitur, quòd* si re uera non esset periculum confiscationis, posset etiam licitè titulo oneroso alienare, ut qui esset hæreticus in Germania, catholicus posset licitè emere ab illo. Graue esset, ꝙ non posset licitè in aliqua ciuitate Lutheranorum si quis est catholicus, emere agrum ab hæretico, nec uendere illi: quod tamen necessario esset dicendum, si omnino hæreticus non est dominus in foro conscientiæ. ¶ Ex omnibus his sequitur conclusio, Quòd *barbari nec propter peccata alia mortalia, nec propter peccatũ infidelitatis nõ impediuntur quin sint ueri domini, tam publicè quàm nec hoc titulo possunt à Christianis occupari bona & terræ illorum, ut latè & eleganter deducit Caiet. secunda secũdæ. q. 66. ar. 8.{ Caieta. } Restat an ideo non essent domini, quia sunt insensati, uel amentes. Et circa hoc dubium est, an *ad hoc ut aliquis sit capax dominii, requiratur usus rationis. & Cõradus quidẽ libro, 1. q. 6.{ Conradus. } ponit conclusionem, quòd dominium conuenit creaturæ irrationabili tã sensibili quàm insensibili. Probatur, Quia dominium nihil aliud est quàm ius utendi re in usum suum: Sed bruta habent ius super herbas, & plantas. Genes. 1.{ Genes. 1. } Ecce dedi uobis omnem herbam afferentem semen super terrã, & uniuersa ligna, quæ habent in semetipsis sementem generis sui, ut sint uobis in escam, & cunctis animãtibus terræ. Item astra habent ius illuminandi, Gene. 1.{ Genes. 1. } Posuit ea in firmamento cæli, ut lucerent, ac præessent diei, ac nocti. Et leo habet dominium super omnia animalia gressibilia, unde & rex animantium uocatur. Et aquila est domina inter uolucres. unde Psal. 103.{ Psall. 103. } Herodii domus dux est eorum. Eiusdem sententiæ est Syluest. in uerbo dominium, in principio,{ Syluest. } ubi dicit, quòd elementa dominantur inuicẽ. ¶ Sed respondeo per propositiones. Prima, Creaturæ irrationales non possunt habere dominium. Patet, quia dominium est ius, ut fatetur etiam Conrad. sed creaturæ irrationales nõ possunt habere ius: ergo nec dominiũ. probatur minor, quia nõ possũt pati iniuriã, ergo nõ habent ius. Probatur assumptũ, Quia qui prohiberet lupum, aut leonem à pręda, uel bouem à pastu, nõ faceret ei iniuriam, nec qui claudit fenestram ne sol illuminet, facit iniuriam soli. Et confirmatur, Quia si bruta habẽt dominium, ergo qui tolleret herbam à ceruo, faceret furtũ, quia caperet alienum inuito domino. Item, Feræ non habent dominium sui, ergo multominus aliarum rerum. Assumptũ probatur, Quia licet eas impune interficere etiã animi gratia: unde etiã Philo. 1. politi. ꝙ uenatio ferarũ est iusta & naturalis. Item, ipsæ, feræ & omnia irrationalia, sunt hominis per proprietarẽ, multo magis quàm serui. ergo si serui nõ possunt habere aliquid suũ, multominus irrationalia. Et confirmatur propositio authoritate S. Tho. prima secũdæ, q. 1. ar. 1. & 2. & q. 6. ar. &. 1. contra Gent. c. 110. sola creatura rationalis habet dominiũ sui actus, quia ut ipse etiã dicit prima primæ, q. 82. ad. 3. per hoc aliquis est dominus suorũ actuũ, quia potest hoc uel illud eligere. Vnde etiam, ut ibidem dicit, appetitus circa ultimum finem nõ sumus domini. si ergo bruta nõ habent dominium suorum actuum, ergo nec aliarum rerum. Et licet disputatio uideatur de nomine, certè hoc est ualde impropriè loqui, & præter communem modum loquẽdi tribuere dominium irrationalibus. Non enim dicimus aliquem esse dominum, nisi eius, quod situm est in sua facultate. Ita enim loquimur, Non est in mea facultate, non est in mea potestate, quando non sum dominus. Bruta autem cùm non moueant se, sed potiùs moueãtur, ut S. Tho. ait prima secundæ, ubi suprà: eadem ratione nec habẽt dominium. Nec ualet quod Syluest. dicit, quòd dominium aliquando nõ dicit ius, sed solam potentiam. & hoc modo ignis habet dominium in aquam: si enim hoc satis est ad dominium, ergo latro habet dominium ad interficiendum hominem, quia habet potentiam ad hoc, & fur habet potentiam ad capiendum pecuniam. Quòd autem dicit astra dominari, & leonem esse regem, certũ est dictum metaphoricè, & per translationem. ¶ Sed* potest uideri dubium de puero ante usum rationis an possit esse dominus. Quia uidetur nihil differre ab irrationalibus: & Apostolus ad Galat. 4.{ Gala. 4. } Quanto tempore hæres paruulus est, nihil differt à seruo. Sed seruus nõ est dominus, ergo, &c. Sed sit secunda Propositio, Pueri ante usum rationis possunt esse domini. Hoc patet, Quia possunt pati iniuriam, ergo habent ius rerum. ergo & dominium, quod nihil aliud est, quàm ius. Item bona pupillorum non sunt in bonis tutorum: & habent dominos, ergo pupillos. Itẽ, pueri sunt hæredes. Sed hæres est ꝗ succedit in ius defuncti, & qui est dominus hæreditatis. l. cum hæres. ff. de diuer. & tempora. pręscrip. & inst. de hæred. qualita. & differentia. §. fin. Item diximus, ꝙ fundamentũ dominii est imago Dei, quæ adhuc est in pueris. & Apostolus eodẽ loco Gala. 4. Quanto tẽpore hæres paruulus est, nihil differt à seruo, cùm sit dominus omniũ. Nec est idem de creatura irrationali, quia puer non est propter alium, sed propter se, sicut est brutum. ¶ Sed* de amentibus quid? Dico de perpetuò amentibus quòd nec habẽt, nec est spes habituros usum rationis: sít que tertia propositio. ¶ Videtur adhuc quòd possint esse domini, quia possunt pati iniuriam: ergo habent ius. sed hoc remitto ad iuriscõsultos, utrum possint habere dominium ciuile, & quicquid sit de hoc, sit ad propositũ. Quarta propositio, Nec* ex hac parte impediuntur barbari ne sint ueri domini. Probatur, Quia secundũ rei ueritatem non sunt amentes, sed habent pro suo modo usum rationis. Patet, Quia habent ordinem aliquem in suis rebus, postquam habent ciuitates, quæ ordine constant, & habent matrimonia distincta, magistratus, dominos, leges, opificia, commutationes, quæ omnia requirunt usum rationis: item religionis speciẽ: item nõ errant in rebus, quæ aliis sunt euidentes, quod est indicium usus rationis. Itẽ Deus & natura non deficiunt in necessariis pro magna parte speciei: præcipuum autem in homine est ratio, & frustra est potentia, quæ non reducitur ad actũ. Item fuissent sine culpa sua tot millibus annorũ extra statum salutis, cùm essent nati in peccato, & non haberẽt baptismum, nec usum rationis ad quærẽdum necessaria ad salutem, unde quòd uideantur tam insensati & hebetes, puto maxima ex parte uenire ex mala & barbara educatione, cùm etiã apud nos uideamus multos rusticorum parum differentes à brutis animantibus. Restat ergo ex omnibus dictis, quòd sine dubio barbari erãt & publicè & priuatim ita ueri domini, sicut Christiani: nec hoc titulo potuerunt spoliari aut principes, aut priuati rebus suis, ꝙ nõ essent ueri domini. Et graue esset negare illis, qui nihil iniuriæ unquam fecerunt, quod cõcedimus Saracenis, & Iudæis perpetuis hostibus religionis Christianæ: quos nõ negamus habere uera dominia rerũ suarum, si aliâs non occupauerunt terras Christianorum. ¶ Superest respondere ad argumenta in contrarium, ubi arguebatur, quòd isti uidentur serui à natura, quia parum ualent ratione ad regendum etiam seipsos. Ad hoc respondeo, quòd certe Aristoteles non intellexit, quòd tales, qui parum ualent ingenio, sint natura alieni iuris, & non habeant dominium, & sui & aliarum rerum: hæc enim est seruitus ciuilis & legitima, qua nullus est seruus à natura. nec uult Philosophus quòd si qui sunt natura parum mente ualidi, quòd liceat occupare patrimonia illorum, & illos redigere in seruitutem, & uenales facere: sed uult docere, quòd à natura est in illis necessitas, quia indigent ab aliis regi & gubernari: & bonum est illis subdi aliis, sicut filii indigent subiici parẽtibus ante adultam ætatem, & uxor uiro. Et quòd hæc sit intensio philosophi, patet: quia eodem modo dicit, quòd natura sunt aliqui domini, scilicet qui ualent intellectu. Certum est autem, quòd non intelligit, quòd tales possent sibi arripere imperiũ in alios illo titulo, ꝙ sint sapientiores, sed quia natura habent facultatem ut possint imperare & regere. Et sic, dato quòd isti barbari sint ita inepti & hebetes, ut dicitur: non ideo negandum est habere uerum dominium, nec sunt in numero seruorum ciuilium habendi. Verum est, quòd ex hac ratione & titulo posset oriri aliquod ius ad subiiciendum eos, ut infrà dicemus. ¶ Restat cõclusio certa, Quòd* antequã Hispani ad illos uenissent, illi erant ueri domini, & publicè & priuatim. Supposito ergo quòd sunt uel erant ueri domini, superest uidere quo titulo potuerint Hispani uenire in possessionẽ illius regionis: & primò referam titulos qui possint prætendi, sed non idonei nec legitimi. Secundò ponam alios titulos legitimos, quibus potuerint barbari uenire in ditionem Hispanorum. Sunt autem septem tituli, qui possunt prætendi, sed non idonei, semptẽ autem alii uel octo iusti & legitimi. ¶ Primus ergo titulus posset esse, quòd Imperator est dominus mundi: & sic dato, quòd tẽpore præterito fuisset aliquid uitii, iam esset purgatum in Cæsare imperatore Christianissimo. Nam dato ꝙ ita sit, quòd sint ueri domini, possent habere superiores dominos, sicut inferiores principes habẽt regem, & aliqui reges habẽt imperatorem, unde in eandem rem possunt plures habere dominium: unde illa distinctio iuristarum, Dominium, altum, bassum, directum, utile, merum, mixtum. Dubitatur ergo utrum isti haberent dominum superiorem. Et quia non potest esse dubium nisi de Imperatore, aut de papa, de istis dicemus. Et primò de Imperatore. Et uidetur quòd Imperator sit totius orbis dominus, & per consequens etiam barbarorum. Primùm ex communi appellatione, quam tribuunt Imperatori, Diuo Maximiliano, aut Carolo semper Augusto, orbis domino. Item, Exiit edictum à Cæsare augusto, ut describeretur uniuersus orbis, Luc. 2. Sed non debent esse peioris con{ Luc. 2. }ditionis Imperatores Christiani. Item, Dominus uidetur iudicasse Cæsarẽ, esse uerũ dominũ Iudæorũ. Reddite, inquit, quæ sunt Cæsaris, Cæsari, &c. Luc. 20.{ Luc. 20, } nõ uidetur autẽ quòd ius posset habere, nisi quia Imperator. ergo. De hoc Bart. in extrauagãt. ad reprimen.{ Bar. } quæ est Henri. 7. tenet expressè, quòd imperator de iure est totius orbis dominus. Et idẽ tenet glos. in c. per uenerabil. qui filii sint legi. Et item ad longum glo. in c. uenerabil. de electio. & probant primò. 8. q. 1. in apibus, ubi Hieronymus dicit, quòd in apibus unus est rex, & in mundo unus Imperator. Itẽ ff. ad. l. Rhodi. l. deprecatio. ubi Imperator Antoninꝰ dicit, Ego quidem mundi dominus. Et in l. bene à Zenone. C. de quadru. præscrip. omnia principis esse intelliguntur. Et posset etiam probari: quia Adam primò, & postea Noë uidẽtur fuisse domini orbis, Genes. 1.{ Genes. 1. } Faciamus hominem ad imaginem & similitudinem nostram, ut præsit piscibꝰ maris, & uolatilibus cæli, uniuersæq́ue terrę, &c. & infrà, Crescite, & multiplicamini, et replete terrã, & subiicite eã, &c. Et idẽ in sententia dictum est Noë Gene. 8. Sed illi habuerũt successores, ergo. Item quia non est credẽdum, quin Deus instituerit in orbe optimum genus gubernationis, Psal. 103. Omnia in sapientia fecisti. Sed illud est Monarchia, ut S. Tho. egregiè disputat, de regi. princi. libr. 1. c. 2. & uidetur sentire Arist. 3. Politi. ergo uidetur quòd ex institutione diuina debeat esse unus Imperator in orbe. Item ea quæ sunt præter naturã, debẽt imitari naturalia. sed in naturalibus est semper unus rector, ut in apibus, in corpore cor, in anima una ratio. ergo ita debet esse in orbe unus rector, sicut unus Deus. ¶ Sed hæc opinio est sine aliquo fundamẽto. Et ideo sit prima cõclusio. Imperator* non est dominus totius orbis. Probatur, Quia dominium non potest esse nisi uel iure naturali, uel diuino, uel humano. Sed nullo tali est dominus orbis, ergo. Minor probatur, primum de iure naturali, quia ut bene dicit S. Tho. 1. p. q. 92. articu. 1. ad secundum, & q. 96. articu. 4. In iure naturali homines liberi sunt, excepto dominio paterno, & maritali. De iure enim naturali pater habet dominium supra filios, & maritus in uxorem. Ergo nullus est qui iure naturali habeat imperium orbis. Et, sicut etiam dicit secunda secũdæ, q. 10. articu. 10. dominium & prælatio introducta sunt iure humano, ergo nõ sunt de iure naturali: nec esset maior ratio quare hoc dominium conueniret Germanis magis quàm Gallis. Et Aristo. 1. Politi. Duplex est potestas, una familiaris, ut patris ad filios, uiri ad uxorem, & hæc est naturalis. Alia est ciuilis, quæ licet à natura quidẽ habeat ortum, & ideo potest dici de iure naturæ, ut S. Tho. de regimi. prin. c. 1. libr. 1. est enim homo animal ciuile: non tamen natura sed lege constituta est. De iure autem diuino ante aduentum Christi redemptoris non legimus fuisse imperatorem & dominum mundi, quamuis gloss. illa Bar. in extrauagan. ad reprimend. adducat de Nabuchodonosor, Dani. 9. de quo dicitur, Tu rex regum es, deus cæli, regnum, fortitudinem, gloriam, & imperium dedit tibi, & omnia in quibus habitarent filii hominum. Sed certum est, quòd nec Nabuchodosor accepit imperium specialiter à Deo, sed eo modo quo alii principes. Rom. 13. Omnis potestas à domino Deo est. & Prouerb. 8. Per me reges regnant, & legum conditores iusta decernunt. Nec etiam habuit imperium iure in totum orbem, ut putat. Barto. nam Iudæi non erant ei subiecti iure. Item ex hoc ipso patet, quòd nullus erat de iure diuino dominus totius mundi, quia gens Iudæorum erat libera ab omni alienigena, imò erat prohibitum in lege, ut haberent dominum alienigenam Deu. 17. Non poteris alterius gentis hominem regem facere. Et quamuis S. Tho. de regi. princi. lib. 3. c. 4. & 5. uidetur dicere, quòd imperium Romanorum fuit à Deo traditum propter iustitiam illorum & amorem patriæ, & propter optimas leges, quas habebant, hoc non est intelligendum, quòd ex traditione, aut ex institutione diuina, haberẽt imperium, ut August. etiam dicit 18. de ciuit. Dei, sed quòd prouidẽtia diuina factum est, ut consequerentur imperium orbis: sed alio iure scilicet uel iusti belli, uel alia ratione, non eo modo quo habuit Saul, & Dauid regnum à Deo. Et hoc facilè intelliget siquis consideret, qua ratione, & successione imperia & dominia in orbe peruenerint usque ad nos. ut enim omittamus omnia, quæ præcesserunt diluuium, certè post Noë orbis fuit diuisus in diuersas prouincias & regna siue hoc fuerit ex ipsius Noë ordinatione, qui superuixit diluuio 350. annos, Genes. 9.{ Genes. 9. } qui in diuersas regiones misit colonias, ut patet apud Berosum Babylonicum:{ Berosus. } siue, quod uerisimilius est, ex consensu mutuo gentium, diuersæ familiæ occupauerunt diuersas prouincias, ut Gen. 13.{ Genes. 13. } Abraham dixit ad Lot, Ecce uniuersa terra coram te est, si ad sinistrã ieris, ego dextram tenebo: si tu dextram elegeris, ego ad sinistram pergam. Vnde Genes. 10.{ Genes. 10. } traditur, quòd per pronepotes Noë diuisæ sunt nationes, & regiones, siue in aliquibus regionibus primò inceperunt esse domini per tyrannidem, sicut uidetur fuisse Nemrod, de quo Genes. 10.{ Genes. 10. } quòd primus incepit esse potens in terra: siue conuenientibus in unum aliquibus in unam rempublicam ex consensu communi sibi constituerunt principem. Certum est enim uel his, uel aliis non dissimilibus modis dominia, & imperia incœpisse in mundo, ac postea, uel iure hæreditario, uel iure belli, uel aliquo alio tali titulo deriuata esse usque ad nostram ætatem, saltem usque ad aduentũ Saluatoris. Ex quo patet, nullum ante aduentum Christi habuisse iure diuino orbis imperium, neque illo titulo hodie posse imperatorem sibi arrogare orbis dominium, & per consequens nec barbarorum. Sed post aduentum Domini posset quis prætendere, quòd ex traditione Christi esset unus imperator in orbe, quia Christus etiam secundum humanitatem fuit orbis dominus, iuxta illud Matth. 28.{ Matth. 28. } Data est mihi omnis potestas, &c. quod secundum August. & Hieronymum intelligitur secundum humanitatem. Et, Omnia subiecit sub pedibus eius, ut introducit Apostolus 1. Corin. in fin. ergo sicut reliquit in terra unum uicarium in spiritualibus, ita reliquit etiam in temporalibus, & hic est imperator. Et S. Tho.{ S. Tho. } de regi. prin. libr. 3. c. 13. dicit, quòd Christus à natiuitate sua erat uerus mundi dominus, & monarcha, cuius uices gerebat Augustus, licet non intelligens. clarum est, quòd non gerebat uices in spiritualibus, sed in tẽporalibus. Cùm ergo regnum Christi si fuit temporale, fuit in toto orbe, ergo etiam Augustus erat Dominus orbis, & eadem ratione successores eius. Sed neque hoc dici ullo modo potest. Primũ, quia hoc ipsum est unum dubium, an Christus secundum humanitatem fuerit Dominus temporalis orbis. Et probabilius est quòd nõ, & ipse Dominus uidetur asseruisse in illo loco, Regnum meum non est de hoc mundo.{ Iohan. 18. } Vnde & S. Tho.{ S. Tho. } illic dicit, quòd dominium Christi ordinatur ad salutem animæ, & ad spiritualia bona, licet à temporalibus non excludatur eo modo, quo ad spiritualia ordinatur. Vnde patet, quòd non est sententia S. Thom. quòd regnum eius esset eiusdem rationis cum regno ciuili & temporali, sed ita est, quòd ad finem redemptionis habebat omnimodam potestatem, etiam in temporalibus: sed secluso illo fine, nullam habebat. Et primum, dato quòd fuisset Dominus temporalis, hoc est diuinare dicere quòd reliquit illam potestatem imperatori, cum de hoc nulla mentio facta sit in tota scriptura. Et quod S. Tho. dicit, quòd Augustus gerebat uices Christi, primùm hoc dixit in illo c. In tertia autẽ parte, ubi loquitur ex instituto de potestate Christi, nullam mentionẽ facit de hac tẽporali potestate Christi. Secũdò S. Tho. intelligit, ꝙ gerebat uices per hoc, quia temporalis potestas est subiecta & ministra spiritualis potestatis. Imò hoc modo reges sunt ministri episcoporum, sicut & ars fabrilis est subiecta equestri, & militari: sed tamen miles, aut dux non est faber, sed habet imperare fabro in armis fabricandis. Et S. Tho.{ S. Thom. } in illo loco Iohan. 18. expressè dicit regnum Christi non esse temporale, nec tale regnum, quale Pilatus intelligebat, sed regnum spirituale, quod ipse Dominus declarat eodem loco, Tu dicis quia rex sum ego. ego in hoc natus sum, & ad hoc ueni in mundum, ut testimonium perhibeam ueritati. Et sic patet, quòd est merum commentum dicere, quòd ex traditione Christi sit unus imperator & Dominus mundi. Quod etiam apertè cõfirmatur, Quia si hoc esset ex iure diuino, quo modo imperiũ fuit diuisum in Orientale & Occidentale? primo inter filios magni Constantini, & postea ab Stephano papa, qui imperium Occidentale transtulit ad Germanos, ut habetur in d. c. per uenerabilẽ. Est enim ineptum, & ineruditum, quod glo. illic dicit, quòd Græci postea non fuerunt imperatores. Nunquam enim imperatores Germani hoc titulo prætenderunt se esse Græciæ dominos. Et Iohannes Palæologus Imperator Constantinopolitanus, in concilio Florentino habitus est pro legitimo imperatore. Et præterea patrimonium ecclesiæ (ut fatẽtur ipsi Iuristę, etiã Bartolus) nõ est subiectum imperatori. ꝙ si omnia essent subiecta, imperatori iure diuino, ex nulla donatione imperatorum, nec alio titulo potuissent eximi ab imperatore, sicut nec papa potest quenquam eximere à potestate papæ. Item nec regnum Hispaniæ est subiectum imperatori, nec Frãcorum, ut etiam habetur in d. c. per uenerabilem. licet glo. ex capite suo addat, quòd hoc non est de iure, sed de facto. Itẽ doctores concedunt quòd ciuitates, quæ aliquando fuerunt subiectæ imperio, potuerunt per consuetudinem eximi ab imperio: quod non esset, si subiectio esset de iure diuino. De iure autẽ humano constat, quòd imperator non est dominus orbis. Quia uel esset sola authoritate legis: & nulla talis est, & si esset, nihil operaretur, quia lex præsupponit iurisdictionem. si ergo ante legẽ non habebat imperator iurisdictionem in orbe, lex non potuit obligare nõ subditos, nec hoc habuit imperator aut per legitimam successionem, aut donationem, aut permutatione, aut emptione, aut iusto bello, aut electione, aut aliquo alio legali titulo, ut constat. Ergo nunquam imperator fuit dominus totius mundi. Secunda conclusio, Dato *quòd imperator esset dominus mundi, non ideo posset occupare prouincias barbarorum, & constituere nouos dominos, & ueteres deponere, uel uectigalia capere. Probatur, Quia etiam qui imperatori tribuunt dominium orbis, non dicunt eum esse dominum per proprietatem, sed solùm per iurisdictionẽ: quod{ Vt gl. in proœmio digestorum. } ius non se extendit ad hoc, ut conuertat prouincias in suos usus, aut donet pro suo arbitrio oppida, aut etiam prædia. Ex dictis ergo patet, quòd hoc titulo non possunt Hispani occupare illas prouincias. ¶ Secundus titulus, Quòd prætẽditur, & quidem uehementer asseritur ad iustam possessionem illarum prouinciarũ, est ex parte summi Pontificis. Dicunt enim quòd summus Pontifex est monarcha etiam temporalis in toto orbe, & per consequens, quòd potuit constituere Hispaniarum reges principes illorum barbarorum: & ita factum est. Circa hoc opinio est quorundam iurisconsultorum, quòd papa habet plenam iurisdictionem in temporalibus in toto orbe terrarum, adiicientes etiam, quòd omnium principum secularium potestas à papa in eos deriuata sit. Ita tenet Hostien. in c. ꝙ super his. de uo. & archiepis. 3. parte, titulo 22. c. 5. §. 8. & Ang. Anch. ita tenet Syluest. quòd multo etiam largiùs, & benigniùs hanc potestatem tribuit papæ, in uerbo, infidelitas. §. 7. & in uerbo, papa. §. 7. 10. 11. & 14. & in uerbo, legitimus. §. 4. mirabilia dicit in illis locis circa hoc: ut puta, quòd potestas imperatoris & omnium aliorũ principũ est subdelegata respectu papæ, & quòd est deriuata à Deo mediante papa, & ꝙ tota illorum potestas dependet à papa, & quòd Constantinus donauit terras papæ in recognitione dominii temporalis. Et econtrario papa donauit Constantino imperium in usum & stipendium. Imò quòd Constãtinus nihil donauit, sed reddidit quod erat subtractum: & quòd papa non exercet iurisdictionem in temporalibus extra patrimonium ecclesiæ, non est propter defectum authoritatis, sed ad uitandum scandalum Iudæorum, & ad nutriendam pacem, & multa alia his uaniora, & absurdiora. Tota probatio istorum est, Quia, Domini est terra, & plenitudo eius: &, Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra. & papa est uicarius Dei & Christi. & ad Ephe. 2.{ Eph. 2. } Christus factus est pro nobis obediẽs usque ad mortem, &c. Et huius opinionis etiã uidetur esse Barto.{ Bart. } in illa extraua. ad reprimendam & uidetur fauere S. Tho. in fine secundi sentẽtiarum, cuius ultima uerba sunt in solutione ad quartum argumẽtum, quod est ultimum totius libri, quòd papa tenet utriusque potestatis apicem, scilicet secularis & spiritualis. & eiusdem opinionis est Herbeus{ Herbeus } de potestate ecclesiæ. Hoc ergo fundamento iacto, dicunt authores huius sententiæ. Primò, quòd papa liberè potuit cõstituere principes barbarorũ reges Hispanię, tãquam supremus dominus temporalis. Secũdò dicunt, quòd dato quòd hoc non posset, saltem si barbari nolunt recognoscere dominium temporale papæ in eos, quòd hac ratione potest eis inferre bellũ, & imponere principes. Vtrunque autem factũ est. nam primò summus Pontifex concessit illas prouincias Regibus Hispaniæ. Secundò etiam barbaris propositum fuit, & significatum, quòd papa est uicarius Dei, & habet uices eius in terris: & ideo, quòd recognoscant eum superiorem, quòd si illi recusauerint, iusto titulo est eis bellum illatum, & occupatæ prouinciæ illorum, &c. Et hoc secundũ nominatim dicit Hosti. ubi suprà, & summa Ange. ¶ Sed quia de dominio temporali papæ prolixè disputaui in relectione de potestate ecclesiastica, ideo hic breuiter per propositiones respondebo. Prima, Papa* non est dominus ciuilis, aut temporalis totius orbis, loquendo propriè de dominio & potestate ciuili. Hæc cõclusio est Turre. Crema. libro secũdo, c. 113.{ Turre Cre. } & Iohannis And. & Hugo. 69. dist.{ Hugo. } cum ad uerum. Et fatetur doctissimus Innocen. in d. c.{ Innocen. } per uenerabilem, se non habere potestatem temporalem in regno Franciæ. Et uidetur expressa sententia Bernardi{ Bernard. } in secundo libro de consi. ad Eugeni. Et opposita sententia uidetur esse contra præceptum Domini, qui Mat. 20.{ Matth. 20. } & Luc. 22.{ Luc. 22. } ait, Scitis quia principes gẽtium dominãtur eorum, &c. non ita erit inter uos. Item cõtra præceptum Apostoli,{ 1. P. 5. } Nõ dominãtes in clerum, sed forma facti gregis. Et si Christus dominus non habuit dominium temporale, ut suprà tanquam probabilius disputatũ est, etiam ex sententia S. Tho.{ S. Tho. } multo minus papa habet, qui est uicariꝰ: & isti tribuũt summo Pontifici quod ipse nunquam agnouit: imò contrarium fatetur in multis locis, ut in relectione additum est. Et satis est probatũ de imperatore, sicut suprà: quia non potest ei conuenire dominium nisi iure naturali, aut diuino, aut humano. Naturali, aut humano, certum est quòd non. De diuino nullum profertur. ergo frustra asseritur, & uolũtariè. Et quòd Dominus dixit Petro, Pasce oues meas,{ Iohan. ulti. } satis ostẽdit esse potestatem in spiritualibus, & nõ temporalibus. Et primùm ostendit nõ esse in toto orbe. nam ipse dixit Iohan. 10.{ Iohan. 10. } quòd in fine seculi fiet unum ouile, & unus pastor. Vnde satis constat in præsentia non omnes esse oues huius ouilis, saltem infideles. Item dato quòd Christus haberet hanc potestatem, constat nõ esse commissam papæ. Patet, quia non minus papa est uicarius Christi in spiritualibꝰ, quàm in temporalibus. sed papa non habet iurisdictionem spiritualem super infideles, ut etiam fatẽtur aduersarii, & uidetur expressè 1. Cor. 5.{ 1. Corin. 5. } Quid ad me de his, qui foris sunt, iudicare? ergo nec etiam in temporalibus. Et certè argumentum nullum est, Christus habuit potestatẽ tẽporalem in toto orbe. ergo & papa habet, nam Christus sine dubio habuit potestatem spiritualem in toto orbe, non minus supra fideles, quàm supra infideles: & potuit ferre leges obligãtes totum orbem, sicut fecit de baptismo, & articulis fidei: & tamen papa nõ habet illam potestatem supra infideles, nec posset eos excommunicare, nec prohibere cõnubia in gradibus iure diuino permissis. ergo. Itẽ quia etiã secũdũ doctores Christus potestatẽ excellentiæ non cõmisit etiam Apostolis, ergo etiam nihil ualet cõsequentia, Christus habuit potestatẽ tẽporalẽ in orbe, ergo & papa. ¶ Secunda propo. Dato* ꝙ summus Pontifex haberet talem potestatem secularem in mũdo, non posset eam dare principibus secularibus. Hoc patet, quia est annexa papatui, nec potest eam papa separare ab officio summi Pontificis, nec potest priuare successorem illa potestate, quia non potest esse sequens summus Pontifex minor præcessore suo: & si unus Pontifex dedisset hanc potestatem, uel nulla esset talis collatio, uel sequens Pontifex posset auferre. ¶ Tertia propositio, Papa* habet potestatem temporalẽ in ordine ad spiritualia, id est quantum necesse est ad administrationem rerũ spiritualium. Hæc etiã est Turre Crema.{ Turre Cre. } ubi suprà c. 114. & est omnium doctorum. Et probatur, quia ars, ad quam pertinet finis superior, est imperatiua & præceptiua artium ad quas spectant fines inferiores. 1. Ethico.{ 1. Ethico. } Sed finis potestatis spiritualis est ultima felicitas, finis autem potestatis ciuilis est felicitas politica. ergo potestas temporalis est subiecta spirituali. Et hac ratione utitur Innocen. in c. solitæ. de maiori. & obedien. Et confirmat, quia cui commissa est cura alicuius officii, intelligũtur concessa omnia sine quibus officium rectè expediri nõ potest. de officio delega. c. 1.{ De off. del. } Cùm ergo ex cõmissiõe Christi papa sit pastor spiritualis, & hoc officium impediri possit per potestatem ciuilem, cùm Deus & natura non deficiant in necessariis: non est dubitandum quin fuerit ei relicta potestas in temporalibus quantum necesse est ad gubernationem spiritualium. Et hac ratione potest papa infringere leges ciuiles, quæ sunt nutritiuæ peccatorũ, sicut infregit leges de præscriptiõe malę fidei, ut patet de præscrip. c. fin. Et hac etiam ratione discordãtibus principibꝰ de iure alicuius principatus, & in bella ruentibus, potest esse iudex, & cognoscere de iure partium, & sententiam ferre, quam tenentur recipere principes, ne scilicet eueniant tot mala spiritualia, quot ex bello inter principes Christianorũ necesse est oriri. Et licet hoc uel non faciat papa, uel nõ sæpe faciat, hoc nõ est quia nõ potest, ut dicit dominus Durand.{ Durandus. } sed quia timet scandalum, ne principes putent hoc facere per ambitionem, uel ueritus rebellionem principum à sede apostolica. Et hac ratione potest aliquando reges deponere, & etiam nouos constituere, sicut aliquando factum est. Et certè nullus legitimè Christianus deberet negare hanc potestatem papæ. Et ita tenent Palud.{ Paulud. } & Durand. de potestate eccle. & Henri. Gand.{ Henric. } quotlibet. 6. articu. 23. & ad hunc sensum intelligenda sunt iura quæ dicunt papam habere utrunque gladium, quæ multa sunt, & quicunque doctores antiquiores qui hoc dicunt sicut etiam S. Tho. in 1. Sententia. ut citatum est. Imò non dubito quin episcopi habeant hoc modo authoritatem temporalem in suo episcopatu eadem ratione, qua papa in orbe. Vnde malè dicunt, & malè faciunt, uel principes, uel magistratus, qui contendunt impedire episcopos ne coërceant seculares à peccatis per pœnas pecuniarias, aut exilium, aut alias pœnas temporales. hoc enim non est supra potestatem eorum, modò non faciant ex auaritia, & ad quæstum, sed ad necessitatem, & commodum rerum spiritualium. Et ex hoc loco iterum sumitur argumentũ pro prima cõclusione: si enim papa esset dominus orbis, etiã episcopus esset dominus temporalis in suo episcopatu, quia etiam in suo episcopatu est uicarius Christi: quod tamen aduersarii negant. ¶ Quarta conclusio, Papa* nullam potestatem temporalem habet in barbaros istos, neque in alios infideles. Hæc patet ex 1. & 3. Nam si nõ habet potestatem temporalem nisi in ordine ad spiritualia, sed non habet potestatem spiritualem in illos. 1. Corin. 5. ergo nec temporalẽ. Sequitur corollarium, quòd* etiam si barbari nolint recognoscere dominium aliquod papæ, non ideo potest eis bellum inferri, & bona illorum occupari. Patet, quia nullum tale dominium habet. & confirmatur hoc manifesté. Nam (ut infrà dicetur, & aduersarii fatentur) dato quòd barbari nolint recipere Christum pro domino, non tamen possunt bello peti, aut aliquo malo affici: absurdissimum est autem quod ipsi dicunt, & faciunt, quòd cùm possint impune non recipere Christum, teneãtur recipere uicarium eius, aliâs possint bello cogi, & spoliari omnibus bonis, imò & supplicio affici. Et cõfirmatur iterum, quia causa secundum istos quare etiam si nolint recipere Christum, aut fidem eius, non possunt cogi, est, quia non potest eis euidenter probari per rationes naturales: sed multo minus potest probari dominium papę. ergo etiam non possunt cogi ad recognoscẽdum hoc dominium. Et Syluest.{ Syluest. } quamuis latissimè loquatur de potestate papæ, tamen in uerbo, infideles. septimo expressè tenet contra Hostien. quòd infideles non possunt bello cogi ad recognoscendum hoc dominium, nec hoc titulo possunt spoliari bonis suis. Et ita tenet. Innocentius{ Innoce. } in d. c. quod super his. de uot. Et non est dubium quin. S. Tho.{ S. Tho. } sit huius sententiæ, secunda secũdæ, q. 66. arti. 8. ad secundum. & Caieta.{ Caieta. } illic ex expressè, ubi dicit S. Tho. quòd infideles non possunt spoliari suis bonis, nisi qui sunt subditi principibus temporalibus, propter causas legum legitimas, propter quas etiam alii subditi possunt priuari. Imò nec Saraceni inter Christianos unquam isto titulo fuerunt spoliati suis bonis, aut aliquo incommodo affecti. Nam si iste titulus est sufficiens ad inferendum eis bellum, hoc tantundem est, ac si quis dicat, quòd ratione infidelitatis possunt spoliari. Certum est enim quòd nullus infidelium recognoscit hoc dominium. nullus au autem doctor, nec etiam inter aduersarios est, qui hoc cõcedat, scilicet quòd solo titulo infidelitatis possunt spoliari. ergo omnino est sophisticum, quod isti doctores dicunt, quòd si infideles recognoscunt dominium Roma. põtificis, non possunt bello infestari, bene autẽ si nõ recognoscũt. Nullꝰ enim recognoscit. Ex quo patet, quòd nec iste titulus est idoneus contra barbaros, uel quia papa dederit prouincias illas tanquam dominus absolutè, uel quia non recognoscunt dominium papæ, habent causam iusti belli contra illos. Et hanc sententiam tenet Caietanus latè secunda secundæ, quæst. 66. articulo 8. ad secundum. Nec authoritas canonistarum in contrarium multum debet mouere: quia (ut suprà dictum est) hæc tractanda sunt ex iure diuino, & plures & maiores contrarium tenent, inter quos etiam est Iohan. Andr. nec habent pro se aliquem textum. nec etiam grauis authoritas Archie. Floren. hoc loco recipienda est, secutus est enim Augu. Ancha. sicut aliâs solet sequi Canonistas. Ex dictis patet, quòd Hispani cũ primum nauigauerunt ad terras barbarorum, nullum ius secum afferebant occupandi prouincias illorum. ¶ Et ideo alius titulus est, qui potest prætendi iure inuentionis, nec alius titulus à principio prætendebatur: & hoc solo titulo primo nauigauit Columbus Ianuen. Et uidetur quòd hic titulus sit idoneus, quia illa, quæ sunt deserta, fiunt iure gentium & naturali occupantis. Instituta de rerum diuisio. §. feræ bestiæ. ergo cùm Hispani fuerint primi, qui inuenerint, & occupauerint illas prouincias, sequitur quòd iure possident, sicut si solitudinem inhabitatam hactenus inuenissent. Sed de isto titulo qui tertius est, non oportet multa uerba facere: quia ut suprà probatum est, barbari erant ueri domini, & publicè & priuatim. Ius autem gentium ut quod in nullius bonis est, occupanti concedit: ut habetur expressè in d. §. feræ bestiæ. Vnde cùm non carerent domino, non cadunt sub illo titulo. Et sic licet iste titulus cum alio aliquid facere possit (ut infrà dicetur) tamen per se nihil iuuat ad possessionem illorum, non plusquam si illi inuenissent nos. ¶ Et ideo quartus titulus prætenditur, quia scilicet nolunt recipere fidem Christi, cùm tamen proponatur eis, & sub obtestationibus admoneantur, ut recipiant. & uidetur quòd iste titulus sit legitimus ad occupandas terras barbarorum. Primò, quia barbari tenentur recipere fidem Christi: quia, Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit, qui uerò non crediderit, condemnabitur.{ Marc. ultimo. } Nullus autẽ condemnatur nisi pro mortali. Et Actuum 4.{ Actuum 4. } Non est aliud nomen datum hominibus, in quo oporteat nos saluos fieri ergo. cùm papa sit minister Christi, saltem in spiritualibus, uidetur quòd saltem authoritate papæ possent cogi ad recipiendam fidem Christi: & si requisiti nolint recipere, iure belli possit agi contra eos. Imò uidetur, quòd etiam principes sua authoritate hoc possint, quia sunt ministri Dei. Ro. 13.{ Rom. 13. } Et uindices in iram eis qui malè agũt. isti autem pessimè agunt, nõ recipientes fidem Christi. ergo possunt cogi à principibus. Secũdò, quia si Galli nollent obedire regi suo, posset rex Hispanię cogere illos ut obedirẽt, ut certum est. ergo si nolunt obedire Deo, qui est uerus & supremus dominus, possunt principes Christiani cogere illos barbaros, ut obediant. non enim uidetur quòd debeat esse peioris conditionis causa Dei, quàm hominum. Et confirmatur, Quia sicut arguit Scotus 4. distin. 4. q. 9. de pueris infidelium baptizandis,{ Scotus 4. } potius debet aliquis cogi ad obediendum domino superiori, quàm inferiori. Si ergo cogi possent barbari ut obedirent principibus suis, ergo multo magis ut obediãt Christo, & Deo. Tertio, quia si blasphemarent publicè Christum, possent bello cogi, ut desisterent ab huiusmodi blasphemiis, ut doctores concedunt,{ Et S. Tho. secunda secundæ, q. 10. articu. 8. } & uerum est. Possemus enim bello persequi, si uterentur crucifixo ad irrisionem, uel quocũque modo abuterentur ad ignominiã rebus Christianis, ut fingentes ad illusionem sacramenta ecclesiæ, uel aliquod simile. Quod etiã patet. Nam si facerent iniuriam Regi Christiano, etiã defuncto, possemus uindicare iniuriam. multo ergo magis si faciãt iniuriam Christo, qui est rex uiuus Christianorum. Nec de hoc est dubitandum, quia si Christus uiueret inter mortales, & pagani facerent ei iniuriam, non est dubium quin possemus bello persequi iniuriam: ergo etiam nunc. Sed maius peccatum est infidelitas, quàm blasphemia, quia ut S. Tho. dicit, & probat secunda secundæ, q. 10. articu. 3.{ S. Thom. } infidelitas est grauissimum inter peccata quæ contingunt in peruersitate morũ, & blasphemia, & nõ opponitur directè fidei, sed confessioni fidei. Infidelitas etiam tollit principium conuersionis in Deum, scilicet fidem, non autem blasphemia. si ergo pro blasphemia in Christum possunt Christiani bello persequi infideles: ergo pro ipsa infidelitate. Et confirmatur, Quòd blasphemia non sit ita magnum peccatum, sicut infidelitas. Quia pro infidelitate est pœna capitalis Christiano per leges ciuiles, non autem pro blasphemia. ¶ Pro responsione sit prima propositio, Barbari* priusquã aliquid audissent de fide Christi, non peccabant peccato infidelitatis, eo ꝙ non crederent Christo. Hæc propositio est ad literam. S. Tho. secunda secundæ q. 10. articu. 1.{ S. Thom. } ubi dicit, quòd apud eos, qui nihil audierunt. de Christo, infidelitas non habet rationem peccati, sed magis pœnæ, quia talis ignorantia diuinorum, ex peccato primi parentis secuta est. Qui autem (in quit) sic sunt infideles, damnantur quidem propter alia peccata, sed non propter peccatum infidelitatis. Vnde Dominus dicit Iohan. 15. Si non uenissem, & loquutus eis non fuissem, peccatum non haberent. Quod exponens August.{ August. } dicit, quòd loquitur de illo peccato, quo non crediderunt in Christum. Idem uidetur dicere S. Tho. secunda secundæ, q. 10. di. 6. & q. 34. arti. 2. ad secundum. Hæc propositio est contra multos doctores, & primò contra Altisio. 3. p. in q. Vtrum fidei potest subesse falsum{ Altisio. }. Vbi dicit, quòd non potest aliquis habere ignorantiam inuincibilem, nõ solũ Christi, sed cuiuscũque articuli fidei: quia si faciat quod in se est, Dominus illuminabit, siue per doctorẽ intrinsecũ, siue extrinsecũ: & sic semper est peccatũ mortale credere aliquid cõtrariũ articulis fidei. Ponit exemplum de uetula, cui episcopus prædicaret aliquid cõtra fidei articulum. Et generaliter dicit, quòd ignorantia iuris diuini neminem excusat. Eadem fuit opinio Guillelmi Parisien. qui eodẽ modo argumẽtatur. Vel enim talis facit quod in se est, & illuminabitur: si non facit, non excusatur. Et in eadem sententia uidetur fuisse Gerson. de spirituali uita animæ, lect. 4. Concors (inquit) est sententia doctorum, quòd in his, quæ sunt iuris diuini, non cadit ignorantia inuincibilis, quin facienti quod in se est, Deus semper assistat paratus illustrare mentẽ, quantum oportebit ad salutem, & erroris euitationem. Et Hugo de sancto Victore libro 2. parte 9. c. 5. dicit neminem excusari per ignorãtiam à præcepto baptismi suscipiendi: quia nisi sua culpa destiterit, audire & scire poterit, ut exemplum est de Cornelio. Actuum 10. Hanc sententiam & opinionem limitat Adrian. in quodlibetis, q. 4. Ea, inquit, quæ sunt iuris diuini, sunt in duplici differẽtia. Quædam sunt, ad quorum scientiam Deus non obligat omnes uniuersaliter, ut sunt apices iuris diuini, & difficultates circa illud, & circa scripturam sacram, & præcepta: & circa hæc bene potest cadere ignorantia inuincibilis, etiam si quis faciat totum quod in se est. Alia sunt, ad quorum scientiã Deus generaliter obligat omnes, ut articuli fidei, præcepta uniuersalia legis: & de his est uerum, quod doctores dicunt, quòd non potest quis excusari per ignorantiam. Si enim quis faciat quod in se est, illuminabitur à Deo per doctorẽ interiorẽ, uel exteriorem. Sed nihilominus conclusio posita uidetur expressè de intentione S. Tho. Et probatur, Tales, qui nunquam audierunt quantumcunque sint aliâs peccatores, ignorant inuincibiliter: ergo talis ignorantia non est peccatum. Antecedens patet ex illo ad Roma. 10. Quomodo credent nisi audiant: quomodo autem audiẽt sine prædicante? ergo si non est eis prædicata, ignorant inuincibiliter, quia non possunt scire. Neque Paulus condemnat infideles, quia non faciunt quod in se est, ut illuminentur à Deo: sed quia cùm audissent, nõ crediderunt. Nunquid (inquit) non audierunt? Et quidem in omnem terram exiuit sonus eorum. Ex hoc condemnat illos, quia in omnem terram fuit prædicatum Euangelium, aliâs non condemnaturus quantumcunque haberent alia peccata. Vnde etiam decipitur Adrianus{ Adrianus, } in alio puncto circa materiam de ignorantia. Dicit enim in eodem quotlib. quòd etiam in materia morum si quis adhibet omnem industriam, & diligentiam ad sciendum ea quæ oportet, non satis est ad excusationem ignorãtiæ, nisi per contritionem peccatorum disponat se ad hoc ut illuminetur à Deo: ut si quis dubitat de aliquo contractu, & quærit à uiris doctis, & aliâs laborat ad sciendum ueritatem, & putat esse licitum: si fortè non est licitus, & exercet, nõ excusatur. Si fortè aliâs est in peccato, quia non facit totum quod in se est ad uincendum ignorantiam, & licet stet, quòd etiam si disponat se ad gratiam, non illuminetur: tamen non excusatur, nisi tollat hoc impedimentum, scilicet peccatum. Vnde si de eodem casu & tractatu Petrus & Iohannes dubitant, & faciunt æqualem diligentiam humanam, & uterque putat esse licitũ: Petrus autem est in gratia, Iohannes in peccato: Petrus habet ignorantiam inuincibilem, Iohannes uincibilem: & si uterque exerceat contractum, Petrus excusatur, Iohannes non excusatur. Fallitur inquam in hoc, sicut à me disputatum est latè prima secũdæ, in materia de ignorantia. Mirabile enim esset dicere, quòd in nulla materia iuris diuini posset habere ignorãtiam inuincibilem infidelis, imò quicunque est in peccato mortali. Imò sequitur, quòd ille Petrus, qui erat in gratia, & ignorabat inuincibiliter aliquid circa usuram, aut simoniam, solùm per hoc quòd caderet in mortale, illa ignorantia fieret uincibilis. quod absurdum est. ¶ Vnde dico, quòd* ad hoc, quòd ignorantia imputetur, & sit peccatum uel uincibilis, requiritur negligentia circa illam materiam, puta, quia noluit audire, uel auditum non credidit: & econtrario ad ignorantiam inuincibilem satis est, quòd fecerit humanam diligentiam ad sciendum, etiam si aliâs sit in mortali. Vnde quantum ad hoc idem est iudicium nũc & statim post aduentum Christi, uel post passionẽ eius. Nec posset Adrianus negare, quin paulo post passionem Domini Iudæi, qui erãt in India, uel Hispania, ignorabant inuincibiliter passionẽ Domini, quantumcunque essent in mortali, imò expressè hoc ipse concedit in 1. q. ad quartum, in materia de obseruantia legalium. Et certum est, quòd Iudæi absentes à Iudæa, siue essent in peccato, siue non, habebant ignorantiam de baptismo inuincibilem. Sicut ergo tunc poterat cadere ignorantia inuincibilis de hoc, ita & nunc apud eos, apud quos non est facta annuntiatio de baptismo. Sed in hoc decipiuntur isti doctores, quia putant, ꝙ si ponamus ignorantiam inuincibilem de baptismo, aut fide Christi, ꝙ statim consequitur, ꝙ possit aliquis saluari sine baptismo, aut fide Christi. quod tamẽ nõ sequitur. Barbari enim ad quos non peruenit annuntiatio fidei, aut religionis Christianæ, damnabũtur propter peccata mortalia, aut idololatriã, sed non propter peccatum infidelitatis, ut dicit S. Tho. quòd si facerent quod in se est, bene uiuẽdo secundum legem naturæ, ita est, ꝙ Dominus prouideret, & illuminaret illos circa nomen Christi: non ideo tamẽ sequitur, ꝙ si male uiuant, imputetur eis ad peccatum ignorantia, aut infidelitas circa baptismum, & fidem Christianam. ¶ Secunda propositio, Barbari* non ad primum nuntium fidei Christianæ tenentur credere, ita ꝙ peccent mortaliter, non credentes Christo solùm per hoc, ꝙ simpliciter annuntiatur eis, & proponitur, ꝙ uera religio est Christiana, & ꝙ Christus est saluator & redẽptor mundi, sine miraculis, aut quacũque alia probatione, aut suasione. Probatur hæc cõclusio ex prima. Si enim antequã aliquid audissent de religione Christiana, excusabãtur, nõ obligantur de nouo per huiusmodi simplicem propositionem, & annuntiationem, cùm talis annuntiatio nullum sit argumentum aut motiuum ad credendum. Imò, ut Caieta ait secũda secundæ, q. 1. articu. 4.{ Caieta. } temere & imprudenter quis crederet aliquid, maximè in his, quæ spectant ad salutẽ, nisi cognoscat à uiro fide digno illud asseri. quod barbari nõ cognoscent, cũ ignorẽt qui, aut quales sint, qui eis nouã religionẽ proponũt. Et confirmatur, quia ut ait S. Tho. secunda secundæ, q. 1. articu. 4. ad secũdũ argumen.{ S. Thom. } & articu. 5. ad primũ, ea quæ sunt fidei, sunt uisa, & euidentia sub ratione credibilis. non enim fidelis crederet nisi uideret ea esse credenda, uel propter euidentiam signorum, uel propter aliquod huiusmodi. ergo ubi neque huiusmodi signa, neque aliquod aliud ad persuadendum concurrit, nõ tenentur barbari credere. Et cõfirmatur, quia si simul Saraceni eodem modo proponerent barbaris sectam suam simpliciter, sicut Christiani, nõ tenerentur eis credere, ut certum est. ergo nec Christianis sine aliquo motiuo, & suasione proponentibus, quia non possunt, nec tenentur diuinare utra sit uerior religio, nisi appareant probabiliora motiua pro altera parte. hoc enim esset citò credere, quod est leuis corde, ut dicit Ecclesiasticus c. 19.{ Eccle. 19. } Et confirmatur per illud Iohan. 15.{ Iohan. 15. } Si signa nõ fecissem, &c. peccatum non haberent. ergo ubi nulla fiunt signa, neque motiua, nullum erit peccatũ. Ex qua propositione sequitur, quòd* si solùm illo modo proponatur fides barbaris, & nõ recipiant, nõ hac ratione possunt Hispani inferre illis bellum, neque iure belli contra eos agere. Patet, quia sunt innocẽtes quãtum ad hoc, nec fecerunt aliquam iniuriam Hispanis. Et cõfirmatur hoc corollarium, quia ut S. Tho.{ S. Tho. } tradit secũda secũdæ, q. 4. articu. 1. ad bellum iustum requiritur causa iusta, ut scilicet illi, qui impugnantur propter aliquã culpã, impugnationẽ mereãtur. Vnde Augustinus dicit libro 83. q. Iusta bella solent diffiniri, quæ ulciscuntur iniurias, si gens, uel ciuitas plectenda est, quæ uel uindicare neglexerit quod à suis improbe factum est, uel reddere quod per iniuriam ablatum est. Si ergo nulla præcessit à barbaris iniuria, nulla est causa iusti belli. Et hæc est sentẽtia cõmunis omniũ doctorũ, nõ solũ theologorũ, sed etiã cõsultorũ, ut Hostiensis,{ Hostien. } Innocẽtii{ Innocen. }, & aliorũ. Et ponit eã disertè Caieta.{ Caieta. } secunda secũdæ, q. 66. articu. 8. nec scio aliquẽ doctorẽ qui oppositũ sentiat. Vnde hic nõ esset legitimus titulus ad occupãdas prouincias barbarorum, & spoliandos priores dominos. ¶ Tertia propositio, Si* barbari rogati & admoniti ut audiant pacificè loquentes de religione, nollent audire, non excusarẽtur à peccato mortali. Probatur, Quia, ut supponimus, illi habent grauissimos errores, de quibus nõ habent rationes uerisimiles, aut probabiles. ergo si quis admoneat eos, ut audiant, ac deliberent de rebus spectantibus ad religionem, tenentur saltem audire, & cõsultare. Item necessarium est eis ad salutem credere in Christum, & baptizari. Marci ultimo,{ Marc. ulti. } Qui crediderit, &c. Sed non possunt credere, nisi audiant. ad Rom. 10.{ Rom. 10. } ergo tenentur audire, aliâs essent extra statum salutis, sine culpa sua, si non tenentur audire. ¶ Quarta propositio, Si* fides Christiana proponatur barbaris probabiliter, id est cũ argumentis probabilibus, & rationabilibus, & cũ uita honesta, & secundum legem naturæ studiosam, quæ magnum est argumentum ad confirmandam ueritatem: & hoc non semel, & perfunctoriè, sed diligenter, & studiosè, barbari tenentur recipere fidem Christi sub pœna peccati mortalis. Probatur ex 3. cõclusiõe, Quia si tenentur audire, ergo & acquiescere auditis si sunt rationabilia: & patet magnifestè ex illo Marci ultimo{ Marc. ulti. }, Eũtes in mundum uniuersum, prædicate Enãgelium omni creaturæ. Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit: qui uerò non crediderit, cõdemnabitur. Et per illud Actuũ 4.{ Act. 4. } Non est aliud nomen datum hominibus, in quo oporteat nos saluos fieri. ¶ Secunda conclusio,* Non satis liquet mihi, an fides Christiana fuerit barbaris, hactenꝰ ita proposita, & annuntiata, ut teneantur credere sub nouo peccato. Hoc dico, quia (ut patet ex secunda propositione non tenentur credere, nisi proponatur eis fides cum probabili persuasione. Sed miracula, & signa nulla audio, nec exempla uitæ adeò religiosa: contrà, multa scandala, seu facinora, & multas impietates. Vnde non uidetur ꝙ religio Christiana satis cõmodè, & piè sit illis prædicata, ut illi teneantur acquiescere: quanquã uidentur multi religiosi, & alii ecclesiastici uiri, & uita, & exemplis, & diligenti prædicatione sufficienter operam & industriam adhibuisse in hoc negotio, nisi ab aliis, quibꝰ alia cura est, impediti essent. ¶ Sexta propositio,* Quantumcunque fides annuntiata sit barbaris probabiliter & sufficiẽter, & noluerint eam recipere: non tamen hac ratione licet eos bello persequi, & spoliare bonis suis. Hæc conclusio est expressa S. Tho. secunda secundæ, q. 10. articu. 8. ubi dicit, ꝙ infideles, qui nun quã susceperunt fidem, sicut Gẽtiles, & Iudæi, nullo modo sunt compellendi ad fidem. Et est conclusio communis doctorũ etiam in iure canonico & ciuili. Et probatur, Quia credere est uoluntatis: timor autem multùm minuit de uoluntario, 3. Ethico. & ex timore seruili dũtaxat accedere ad mysteria, & sacramenta Christi, sacrilegum est. Item probatur ex cap. de Iudæis 45. distin. De Iudæis{ 45. d. de Iudæis. } autẽ præcepit sancta synodus, nemini deinceps ad credendũ uim inferre. cui enim uult, Deus miseretur, & quem uult, indurat. Non est dubium quin sententia concilii Toletani sit, ut non agatur cum Iudæis minis & terroribus ad recipiendam fidem. E idem dicit expressè Grego. in c. qui sincera.{ Grego. } eadem distin. Qui sincera (inquit) intentione extraneos à Christiana religione, ad fidem cupiunt perfectam perducere, blandimentis debent, non asperitatibus studere: nam quicunque aliter agunt, & eos sub hoc uelamine à cõsueta sui ritus uoluerint cultura remouere, suas illic magis quàm Dei causas probantur attendere. Item probatur quæstio ex usu & cõsuetudine ecclesiæ. Nũquã enim imperatores Christiani, qui sanctissimos, & sapientissimos pontifices à concilio habebant, bellum intulerunt infidelibus, eo quòd nollent recipere Christianã religionẽ. Item bellum, nullum argumentum est pro ueritate fidei Christianæ. ergo per bellum barbari non possunt moueri ad credendum, sed ad fingendum se credere, & recipere fidem Christianam, quod immane, & sacrilegum est. Et quãuis Scot. in 4. dict. 4. q. ultima{ Scotus }, dicat, ꝙ religiose fieret, si infideles cogerentur à principibus minis & terroribus ad fidem: hoc tamẽ nõ uidetur intelligere, nisi de infidelibus, qui aliâs sunt subditi principum Christianorum, de quibus postea dicetur. barbari autem non sunt tales: unde puto ꝙ nec Scotus asserit de barbaris istis. Patet itaque, ꝙ neque iste titulus idoneus est, & legitimus ad occupãdas prouincias barbarorum. ¶ Alius titulus prætẽditur seriò, & est titulus quintus, scilicet peccata ipsorum barbarorum. Dicunt enim ꝙ licet non possint bello infestari ratione infidelitatis suæ, aut quia non recipiunt fidem Christianam, possunt tamẽ bello peti, propter alia peccata mortalia, quæ multa habẽt & ipsa grauissima, ut aiunt. Circa peccata autẽ mortalia distiguũt. Dicũt enim, ꝙ cũ sint aliqua peccata, quæ nõ sunt cõtra legẽ naturæ, sed solũ cõtra legẽ diuinã positiuam: pro his barbari non possũt infestari. Alia autẽ sunt cõtra naturã, ut esus carnis humanæ, concubitus indifferẽs, cũ matre, sororibus, & cũ masculis: & pro his possunt infestari bello, & cogi, ut ab his desistant. Et ratio utriusque est, quia circa alia peccata, quæ sunt contra legem positiuam, non potest eis ostendi euidenter, quòd malè faciant: circa alia autem contra legem naturæ, potest eis ostendi, quòd offendũt Deũ: & per cõsequẽs coerceri ne offendãt Deũ. Præterea possunt cogi ut seruẽt legẽ, quã ipsi profitẽtur, ea autẽ est lex naturæ. Hæc est opinio. Archiepis. Florenti.{ Archiepis. } tertia parte, titulo 22. cap. 5. c. 8. post Augus.{ Augus. } Anch.{ Anch. } idem Sylues.{ Syluest. } in uerb. papa. §. septimo: & est opinio. Innocen.{ Innocent. } in c. ꝙ super his. de uoto. ubi expressè dicit, Credo quòd si gentiles, qui non habẽt nisi legem naturæ, contra legem naturæ faciant, poterũt per papam puniri. Arguitur Genes. 19.{ Gene. 19. } ubi Sodomitæ puniti sunt à Deo. Cùm autem Dei iudicia sint nobis exemplaria, non uideo quare papa, qui est uicarius Christi, hoc non possit Hæc Innocen. Et eadem ratione poterunt authoritate papæ puniri à principibus Christianis. Sed pono corollariũ, Principes* Christiani, etiã authoritate papæ nõ possunt coërcere barbaros à peccatis contra legem naturę. nec ratione illorum eos punire. Probatur primo. Quia presupponunt falsum, quòd papa habeat iurisdictionẽ in illos, ut suprà dictum est. secundo, quia uel intelligunt uniuersaliter pro peccatis contra legem naturæ, ut pro furto, fornicatione, adulterio, uel peculiariter pro peccatis contra naturã, de quibus S. Tho. secunda secundæ, q. 154. arti. 11. ad secundum. quomodo peccatum contra naturam dicitur non solùm quia est contra legem naturæ, sed contra ordinem naturalem, de quo 2. ad Corin. 2. uocatur immunditia, secundum glos. ut cõcubitus puerilis, & bestialis, uel fœminæ ad fœminam: de quo ad Rom. 1. Si secũdo modo solùm, cotrà arguitur. Quia homicidium est ita graue, uel grauius peccatum, & ita manifestum, quòd si pro illis licet, ergo & pro homicidio. Item blasphemia est ita graue peccatum, & ita manifestum. Si primo modo, id est generaliter pro omni peccato cõtra legem naturæ: cõtrà, pro fornicatione nõ licet. ergo nec pro aliis peccatis contra legem naturæ. Antecedẽs patet 1. ad Corin. 5.{ 1. Corin. 5. } Scripsi uobis in epistola, ne cõmisceamini fornicariis. Et primũ, si quis frater nominatur inter uos fornicator, aut idolis seruiens, &c. & infrà, Quid enim mihi de his, quæ foris sunt, iudicare? ubi S. Tho.{ S. Thom. } dicit, Prælati acceperunt potestatem super eos tantùm, qui se fidei subdiderũt. Vbi apertè patet, quòd Paulus dicit non spectare ad eum iudicium de infidelibus, & fornicariis, aut idololatris. Itẽ nec omnia peccata contra legẽ naturæ possunt euidenter ostendi, saltem omnibus. Item hoc tantundem est dicere, ac si quis dicat, quòd propter infidelitatem liceat barbaros debellare: omnes enim sunt idololatræ. Item non licet papæ inferre bellum Christianis, quia sunt fornicarii, aut fures, imo quia sunt cynedi: nec ideo potest publicare terras eorum, & dare aliis principibus, hoc enim modo cùm in omni prouincia sint multi peccatores, quotidie possent mutari regna. Et confirmatur. Grauiora enim peccata sunt hæc apud Christianos, qui sciunt illa esse peccata, quàm apud barbaros, qui ignorant esse peccata. Item mirum est, quòd papa non possit ferre leges infidelibus, & possit exercere iudicia, & inferre pœnas. Item arguitur, & certè uidetur conuincere, quia uel barbari tenẽtur ferre pœnas illatas pro illis peccatis, uel non. Si non tenentur, ergo nec papa potest inferre. si tenentur, ergo tenentur recognoscere papam tanquam dominum, & legislatorem. ergo si non recognoscatur, iam propter hoc solùm potest eis inferri bellum: quod tamen isti negant, ut suprà dictum est. Et profectò mirum est quòd possunt impune negare authoritatem, & iurisdictionem papæ: & tamen teneantur subire iudiciũ eius. Item nõ possunt acceptare iudicium papæ, qui non sunt Christiani. nullo enim alio iure papa potest eos condemnare aut punire, nisi quia uicarius Christi. Sed isti fatentur, tam Innocentius, August. Ancha. quàm etiam Archiepi. & Syluest. quòd non possunt puniri, quia non recipiunt Christum. ergo nec quia non recipiunt iudicium papæ. hoc enim præsupponit illud. Et confirmatur, ꝙ nec iste titulus, nec præcedens sit sufficiens. Quia etiam in ueteri Testamento, ubi tam armis res gerebatur, nunquã populus Israël occupauit terras infideliũ: uel quia essent infideles, & idololatræ, uel quia haberẽt alia peccata cõtra naturã, qui multa habebant, quia erant idololatræ, & alia peccata contra naturã habebant, ut quia sacrificabant filios suos, & filias suas dæmoniis: sed uel ex spirituali dono Dei, uel quia trãsitũ impediebãt, & eos offenderãt. Itẽ quid isti uocãt profiteri legẽ naturæ? si est cognoscere, nõ totam cognoscunt: si est uelle seruare legem naturæ, contrà, etiam uolũt seruare totam legem diuinam. si enim scirent legem Christianam esse diuinam, uellent seruare. ergo non magis profitentur legem naturæ, quàm Christianam. Item profectò maiores probationes habemus ad probandum legem Christi esse à Deo, & esse uerã quàm ad ꝓbandũ ꝙ fornicatio est mala, uel quęrẽda alia, etiã lege naturali prohibita. Ergo si possunt cogi ad obseruãdũ leges naturæ, quia potest probari: ergo etiã ad obseruationẽ legis euangelicæ. ¶ Restat alius & sextus titulus, qui prætenditur, scilicet per electionem uolũtariam. Hispani enim cùm ad barbaros perueniunt, significant eis, quemadmodum rex Hispaniæ mittit eos pro cõmodis eorũ, & admonent eos, ut illum pro domino, & rege recipiant, & acceptent. & illi retulerũt placere sibi. & nihil tam naturale est, quàm uoluntatem domini uolentis rem suam in alium transferri, ratam haberi. Instituta de rerũ diuisione, §. per traditionem. Et est conclusio quòd nec iste titulus est idoneus. Patet primò, Quia deberet abesse metus, & ignorantia, quę uitiant omnem electionem. Sed hæc maximè interuenit in illis electionibus, & acceptationibus. nesciunt enim barbari quid faciunt, imò fortè nec intelligũt quid petunt Hispani. Item hoc petunt circunstantes armati ab imbelli turba, & meticulosa. Item cùm illi (ut suprà dictum est) haberẽt ueros dominos, & principes, non potest populus sine alia rationabili causa accersere nouos dominos: quod est in detrimentum priorum. Item nec econtrario ipsi domini possunt nouum principem creare sine assensu populi. Cũ ergo in huiusmodi electionibus & acceptationibus non concurrant omnia requisita ad legitimam electionem, omnino ille titulus nõ est idoneus nec legitimus ad occupandas & obtinendas illas prouincias. ¶ Septimus titulus qui possit prætendi, scilicet ex speciali dono Dei. dicunt enim nescio qui, quòd Dominus in suo peculiari iudicio condemnauit istos barbaros omnes ad perditionem, propter abominationes suas, & tradidit in manꝰ Hispanorũ, sicut olim Cananæos in manus Iudæorum. Sed de hoc nolo multùm disputare, quia periculosè crederetur alicui prophetiam asserenti contra communem legem, & contra regulas Scripturæ, nisi miraculis confirmaret̃ doctrina sua: quæ tamen nulla proferũtur ab huiusmodi prophetis. Item dato quòd ita esset, quòd Dominus perditionem barbarorum facere constituisset, non tamen ideo consequitur, quòd ille, qui eos perderet, esset sine culpa, sicut nec erant sine culpa reges Babyloniæ, qui contra Ieroboam ducebant exercitum, & filios Israël ducebant in captiuitatem: licet re uera totũ fuerit ex peculiari prouidentia Dei: sicut sæpe illud erat prædictum. Nec Ieroboam rectè auertit populum Israël à Roboam, quamuis hoc factum fuisset concilio Domini, sicut etiam Dominus per Prophetã comminatus fuerat: & utinã secluso peccato infidelitatis, non sint maiora peccata in moribus apud aliquos Christianos, quàm sunt inter illos barbaros. Scriptum est 1. Iohã. 4. Nolite credere omni spiritui, sed probate spiritus, utrum ex Deo sint. & ait S. Tho. prima secũdæ, q. 68. Dona dãtur à Spiritu sancto ad perficiendum uirtutes. Vnde ubi fides, aut authoritas, aut prouidentia ostẽdit quid agendum sit, non est recurrendum ad dona. Hæc de falsis & non idoneis titulis occupandi prouincias barbarorum sufficiant. Sed notãdum, quòd ego nihil uidi scriptum de hac quæstione, nec unquam interfui disputationi, aut cõsilio de hac materia: unde fieri posset, ut alii fortasse fundẽt titulum, & iustitiam huius negotiationis, & principatus in aliquo prædictorum locorum, nõ sine ratione aliqua. Sed ego hactenus non possum aliud intelligere, nisi quod dictum est: unde si non essent alii tituli quàm isti, profectò malè consultum esset saluti principum, uel potiùs eorum, ad quos spectat hæc dirigere. nam principes sequuntur aliorum consilium: quia per se hæc examinare non possunt. Quid prodest homini si uniuersum mundum lucretur, seipsum uerò perdat, & detrimentum sui faciat? Matth. 16. & Marc. 8. & Luc. 9. 
 
 DE TITVLIS, QVIBVS barbari potuerint uenire in ditionem Hispanorum. SVMMA. -  1 Barbari quomodo potuerunt uenire in ditionem Hispanorũ ratione naturalis societatis, & cõmunitatis. -  2 Hispani, quòd habeant ius peregrinandi ad Indorum barbarorum prouincias, & illic degendi, sine tamen eorũ nocumento aliquo, nec possunt ab illis prohiberi. -  3 Hispanis, quòd liceat apud Indos barbaros negotiari, sine patriæ tamen incommodo, importando merces, quibus illi carent, &c. & efferendo inde aurum, & argentum, uel alia quibus abundant. nec illorum Principes possunt impedimẽto esse quominus subditi exerceant commercia inter Hispanos, &c. -  4 Barbaris, quòd non liceat prohibere Hispanos à communicatione & participatione illorum, quæ apud eos sunt communia tam ciuibus, quàm hospitibus. -  5 Liberi, si apud Indos nascantur ex parentibus Hispanis illic domicilium habentibus & uelint esse ciues, quòd non poßint arceri, uel à ciuitate, uel à commodo aliorum ciuium, ostenditur. -  6 Barbari si uellent prohibere Hispanos quominus exercerent cum illis commercia, &c. quid esset agendum. -  7 Hispani si omnibus modestißimè tentatis, non possunt consequi securitatem cum barbaris insulanis, nisi ciuitates occupando, & subijciendo illos, an hoc facere licitè poßint. -  8 Hispani, quando, & in quo casu possent sæuire in barbaros tanquam in perfidos hostes, & in illos omnia belli iura prosequí, eos spoliare, imò & in captiuitatem redigere, quin etiam & dominos priores deponere, & nouos constituere. -  9 Barbari quòd causa religionis Christianæ propagandæ potuerunt in Hispanorum ditionem uenire. Et quòd Christiani habeant ius prædicandi, & annuntiandi Euangelium in prouincijs barbarorum. -  10 Papa, quòd potuerit negotium conuersionis Indorum barbarorum solis Hispanis demandare, & omnibus alijs non solùm prædicationem, sed etiam commercium interdicere. -  12 Barbari, quòd non sint debellandi, neque eorum bonis priuandi, si permittant Hispanos liberè, & sine impedimento Euangelium prædicare, siue illi fidem recipiant, siue non. -  12 Barbari, siue eorum domini, siue ipsa multitudo, impediẽtes Euangelij promulgationem, quomodo ab Hispanis (absque tamen scandalo) poßint coërceri. Et quid dicendum de his, qui prædicationem admittunt, conuersionem tamen aut interficiẽtes, uel punientes, siue terrentes ad Christum conuersos impediunt. -  13 Barbari, quomodo potuerunt in Hispanorum ditionem uenire, eo quòd cum essent conuersi, & Christiani effecti, eorum principes ui, aut metu uolentes eos ab idololatria reuocare, ab Hispanis fuerint protecti, & sub eorum tutelam recepti. -  14 Barbari, quòd in Hispanorum uenire potuerint ditionem: quia cum bona pars eorum esset ad Christum cõuersa, Papa, illis petentibus, aut non petentibus, potuerit ex rationabili causa dare illis Christianũ principẽ, ut est Hispanorum rex, alijs dominis infidelibus repulsis. -  15 Barbari insulam quomodo in ditionem Hispanorum uenire potuerunt propter tyrannidem. -  16 Barbari Indi, quòd potuerint in Hispanorum ditionem uenisse per ueram, & uoluntariam electionem. -  17 Barbari, quòd societatis, & amicitiæ titulo potuerũt uenire in ditionem Hispanorum. -  18 Hispani quòd potuissent barbaros redigere sub eorum ditionem, si certò constaret eos esse amentes. PRIMVS titulus potest* uocari naturalis societatis, & communicationis. Nunc dicã de legitimis titulis, et idoneis, quibus barbari uenire potuerunt in ditionem Hispanorum. Et circa hoc sit prima conclusio, Hispani* habent ius peregrinãdi in illas prouincias, & illic degendi, sine aliquo tamen nocumento barbarorum, nec possunt ab illis prohiberi. Probatur primò ex iure gentium, quod uel est ius naturale, uel deriuatur ex iure naturali. Insti. de iure naturali, genti. quod naturalis ratio inter omnes gẽtes constituitur, uocat ius gẽtium. Sic enim apud omnes nationes habetur inhumanum sine aliqua speciali causa hospites & peregrinos malè accipere: econtrario autem humanum, & officiosum, se habere bene erga hospites: quod non esset, si peregrini malè facerent, accedentes in alienas nationes. Secũdò, A principio orbis (cum omnia essent communia) licebat unicuique in quamque regionem uellet, intendere & peregrinari. Non autem uidetur hoc demptum per rerũ diuisionem. nunquam enim fuit intentio gentium per illam diuisionem tollere hominũ inuicem communicationem: & certè tẽporibus Noë fuisset inhumanũ. Tertio, Omnia licent, quæ non sunt prohibita, aut aliâs sunt in iniuria aut detrimento aliorum. Sed (ut supponimus) talis peregrinatio Hispanorum est sine iniuria aut damno barbarorum: ergo est licitũ. Quartò, Non liceret Gallis prohibere Hispanos à peregrinatione Galliæ, uel etiam habitationis, aut econtrariò, si nullo modo cederet in damnum illorum, nec facerent iniuriam. ergo nec barbaris. Item quintò, Exilium est pœna etiam inter capitales. ergo non licet relegare hospites sine culpa. Item, sextò Hæc est una pars belli, prohibere aliquos tanquam hostes à ciuitate, uel prouincia, uel expellere iam existentes. Cum ergo barbari non habeant iustũ bellum contra Hispanos, Supposito ꝙ sint innoxii. ergo non licet illis prohibere Hispanos à patria sua. Item septimò facit illud Pœtæ, Quod genus hoc hominum, quæue hunc tam barbara morem, Permittit patriam hospitio, prohibemur arena? Item octauo, Omne animal diligit sibi simile. Ecclesiasti, 17.{ Eccle. 17. } ergo uidetur ꝙ amicitia inter homines sit de iure naturali: & contra naturã est uitare consortium hominum innoxiorum. Item nonò facit illud Matth. 25.{ Mat. 25 } Hospes eram, & non collegistis me. Vnde cùm iure naturali uideantur recipere hospites, illud Christi iudicium statuetur cum omnibus. Decimò, iure naturali communia sunt omnium, & aqua profluens, & mare: item flumina, & portus, atque naues iure gentium undecunque licet applicare. Institu. de rerum diuisio: & eadem ratione uidetur publicè. ergo neminem licet ab illis prohibere. ex quo sequitur, quòd barbari iniuriam facerent Hispanis, si prohiberent illos à suis regionibus. Item undecimò, ipsi admittũt omnes alios barbaros undecũque. ergo facerent iniuriam non admittentes Hispanos. Itẽ duodecimò, Quia si Hispanis non liceret peregrinari apud illos, uel hoc esset iure naturali, aut diuino, aut humano: naturali & diuino certè licet. si lex humana esset, quæ prohiberet sine aliqua causa à iure naturali, & diuino, esset inhumanum, nec esset rationabilis, & per consequens non haberet uim legis. Decimo tertiò, Vel Hispani sunt subditi illorum, uel non. Si non sunt subditi, ergo nõ possũt prohibere. Si sunt subditi, ergo debẽt eos bene tractare. Item decimoquartò, Hispani sunt proximi barbarorũ, ut patet ex Euãgelio Luc. 10. de Samaritano. Sed tenentur diligere proximos, Matth. 22. sicut se ipsos. ergo nõ licet prohibere illos à patria sua sine causa. Augꝰ.{ Augus. } de doctrina Christiana, Cũ dicitur, Diliges proximum tuũ, manifestũ est omnẽ hominẽ proximũ esse. ¶ Secunda propositio, Licet* Hispanis negotiari apud illos, sine patriæ tamen damno, puta exportantes illuc merces, quibus illi carẽt: & adducẽtes illinc uel aurũ, uel argẽtum, uel alia, quibus illi abundant. nec principes illorũ possunt impedire subditos suos ne exerceant commercia inter Hispanos, nec econtrario cũ illis. Probatur ex prima. Primò, quia etiã hoc uidetur ius gentium, ut sine detrimento ciuiũ peregrini commercia exerceant. Item secundò eodem modo probatur, Cùm hoc liceat iure diuino, ergo lex quæ hoc prohiberet sine dubio, causa non esset rationalis. Itẽ tertio, Princeps tenetur diligere Hispanos iure naturali. ergo non licet eis si potest fieri sine detrimento illorum, prohibere illos à cõmodis suis sine causa. Quartò, Quia uidetur facere contra illud prouerbiũ, Nõ facies alteri, quod tibi fieri nõ uis. Et in summa certũ est, quòd nõ plus possunt barbari prohibere Hispanos à commercio suo, quàm Christiani possunt ꝓhibere alios Christianos. Clarum est autẽ, quòd si Hispani prohiberẽt Gallos à cõmercio Hispaniarum, non propter bonum Hispaniæ, sed ne Galli participent aliquam utilitatem, lex esset iniqua, & contra charitatem. si autem hoc lege caueri iustè non potest, nec etiam facto fieri (quia lex non est iniqua, nisi propter executionem legis. & ut dicitur. ff. de iusti. & iure, uelut uim inter homines omnes cognationẽ quandam, natura constituit) uidetur contra ius naturale, ut homo hominem sine aliqua causa aduersetur. Nõ enim homini homo lupus est, ut ait Ouiduis, sed homo. ¶ Tertia propositio, Si* quæ sunt apud barbaros cõmunia tam ciuibus quàm hospitalibus, non licet barbaris prohibere Hispanos à communicatione & participatione illorum. Exempli gratia, Si licet aliis peregrinis uel effodere aurum in agro communi uel ex fluminibus, uel piscari margaritas in mari, uel in flumine: non possunt prohibere Hispanos, eo modo duntaxat, quo aliis licet, cùm diuites ciues, & naturales incolę nõ grauẽtur. Hæc probãtur ex prima, & secunda. Nam si licet Hispanis peregrinari & negotiari apud eos, ergo licet eis uti legibus & cõmodis oĩm peregrinorũ. Secũdò, Quia quæ in nullius bonis sunt, iure gẽtiũ sunt occupãtis. Insti. de rerũ diui. §. ferræ bestię. ergo si aurũ in agro, uel margaritę in mari, aut aliud quodcũque in fluminibꝰ nõ est appropriatũ iure naturali, erit occupãtis, sicut & pisces in mari. Et quia multa hîc uidẽtur procedere ex iure gentium, non quòd sit ius gentium: tamẽ quia deriuatur sufficienter ex iure naturali, manifestam uim habet ad dandum ius & obligandum. Et dato quòd nõ semper deriuetur ex iure naturali, satis uidetur esse consensus maioris partis totius orbis, maximè pro bono cõmuni omniũ. Si enim post prima tẽpora creati orbis, aut reparati post diluuiũ, maior pars hominũ cõstituerit, ut legati ubique essent inuiolabiles, ut mare esset commune, ut bello capti essent serui, & hoc ita expepediret ut hospites non exigerentur: certè hoc haberet uim, etiam aliis repugnantibus. ¶ Quarta Propositio, Imò* si ex aliquo Hispano nascantur ibi liberi, & uelint esse ciues, non uidetur quòd possint prohiberi uel à ciuitate uel à commodis aliorum ciuium. dico ex parentibus habentibus illic domicilium. Probatur, Quia hoc uidetur esse de iure gentium, ut ciuis dicatur, & sit, qui natus est in ciuitate. ff. de appe. l. ciues. Et cõfirmatur, Quia cũ homo sit animal ciuile, talis natus in una ciuitate, nõ est ciuis alteriꝰ ciuitatis. Si ergo nõ esset ciuis illiꝰ nõ esset ciuis alicuiꝰ ciuitatis, per qđ impediretur à iure naturali, & gẽtiũ: imò uidetur, ꝙ qui uellet accipere domiciliũ in aliqua ciuitate illorum, ut accipiẽdo uxorem, uel alia ratione, qua alii peregrini solent fieri ciues: non uidetur quòd possint prohiberi plusquã alii: & per consequens gaudere priuilegiis ciuium sicut alii, modò etiam subeant onera aliorum. Etiam facit, quòd hospitalitas commendatur 1. P. 4.{ 1. Pet. 4. } Hospitales inuicẽ. & 1. ad Timo. 3.{ Timot. 3. } de episcopo, Oportet episcopum hospitalem esse, unde econtrario nolle accipere hospites, & peregrinos, est de se malum. ¶ Quinta propositio,* Si barbari uelint prohibere Hispanos in supra dictis à iure gentiũ, putà uel commercio, uel aliis, quæ dicta sunt, Hispani primò debent ratiõe, & suasionibus tollere scãdalũ, & ostendere omni ratione se nõ uenire ad nocẽdum illis, sed pacifice uelle hospitari, & peregrinari sine aliquo incommodo illorum: & non solùm uerbis, sed etiã ratione ostendere, iuxta illud, Omnia sapientes prius experiri decet. Quòd si reddita ratione barbari nolunt acquiescere, sed uelint ui agere, Hispani possunt se defendere, & omnia agere ad securitatem suam conuenientia: quia uim ui repellere licet. Nec solùm hoc, sed si aliter tuti esse nõ possunt, artes, & munitiões ędificare: & si acceperint iniuriam, illam authoritate principis bello prosequi, & alia belli iura agere. Probatur, Quia causa belli iusti est ad propulsandam & uindicandam iniuriam, ut suprà dictum est ex S. Tho. secunda secundæ, q. quarta. sed barbari prohibentes iure gentium Hispanos, faciũt eis iniuriam: ergo si necesse sit ad obtinendum ius suum bellum gerere, possunt hoc licitè facere. Sed est notãdum, quòd cùm barbari isti sint natura meticulosi, & aliâs stolidi, & stulti, quãtũcũque Hispani uelint eos demere à timore & reddere eos securos de pacifica conuersatione: possunt adhuc meritò timere, uidentes homines cultu extraneos, & armatos, & multo potẽtiores se. Et ideo si commoti hoc timore cõcurrunt ad exigendos, uel occidendos Hispanos, liceret quidem Hispanis se defendere, & seruato moderamine inculpatæ tutelæ, nec alia belli iura liceret exercere in illos, putà uel parta uictoria, & securitate, occidere illos, uel spoliare, uel occupare ciuitates eorũ, quia in illo casu sunt innocẽtes, & meritò timẽt, ut supponimꝰ. Et ideò debẽt Hispani se tueri: sed quãtũ fieri poterit cũ minimo detrimẽto illorum, quia est bellũ dũtaxat defensiuũ. Nec est incõueniẽs, ꝙ cùm ex una parte est ius, & ex altera ignorantia inuincibilis, quòd sit bellum iustum ex utraque parte. Vt sicut Galli tenent Burgundiam cum probabili ignorantia, credentes pertinere ad eos, Impeperator autem noster habet ius certum ad illam prouinciã, qui potest bello repetere, & illi illam defendere: sic potest contingere cum barbaris, & hoc multùm est considerãdum. Alia enim sunt iura belli aduersus homines uerè noxios, & iniuriosos, & alia aduersus innocentes, & ignorantes. Sic etiam aliter uitandum est scandalum Pharisæorum, aliter pusillorũ, & infirmorum. ¶ Sexta propositio, Si* omnibus tẽtatis, Hispani non possunt consequi securitatem cum barbaris, nisi occupãdo ciuitates, & subiiciendo illos, licite possunt hoc etiam facere. Probatur, Quia finis belli est pax, & securitas: ut dicit Augu. ad Bonifacium. postquam (ut dictũ est) licet Hispanis bellũ suscipere, uel etiam si necesse sit, inferre, ergo licet omnia facere necessaria ad finem belli, scilicet ad obtinendam securitatem & pacem. ¶ Septima cõclusio, Imò* si postquã Hispani omni diligentia, & re, & uerbo ostendissent, non stare per eos quin barbari pacificè, & sine damno suarum rerum agant, nihilominus barbari perseuerarent in malitia sua, & contenderent ad perditionem Hispanorum: iam tunc non tanquã cum innocentibus, sed tanquam cum perfidis hostibus agere possent, & omnia belli iura in illos prosequi, & spoliare illos, & in captiuitatem redigere, & dominos priores deponere, & nouos constituere, moderatè tamen pro qualitate rei & iniuriarum. Hæc conclusio satis patet, quia, si licet eis bellũ indicere, ergo etiam iura belli persequi. Et confirmatur, Quia non debent esse melioris conditionis, quia sunt infideles. Sed hæc omnia licerẽt aduersus Christianos, si semel esset iustum bellum: ergo etiam licent aduersus illos. Item hoc est generale ius gentiũ, ut omnia capta in bello fiant uictoris, ut habetur in l. si quid in bello. & l. hostes. ff. de captiuis. & c. ius gentium. 1. distin. & expressiùs Institu. de rerum diuisio. §. Item qui ab hostibus. ubi dicitur, quòd iure gentium, quæ ab hostibus accepimus, statim nostra fiunt, adeò ut etiam homines in nostram seruitutem deducantur. Item, quia (ut doctores dicũt in materia de bello) princeps, qui habet iustum bellum, fit ipso iure iudex hostium, & potest eos iuridicè punire, & condemnare pro qualitate iniuriarum. Et confirmantur omnia suprà dicta. Quia legati iure gentium sunt inuiolabiles. & Hispani sunt legati Christianorum: ergo barbari tenentur eos audire, saltem benigniter, & non repellere. Iste ergo est primus titulus quo Hispani potuerunt occupare prouincias, & principatum barbarorum, modò fiat sine dolo, & frande, & non quærant fictas causas belli. Si enim barbari promitterent Hispanos pacificè negotiari apud illos, nullam possent Hispani ex hac parte prætendere iustam causam occupãdi bona illorum non plusquam Christianorum. ¶ Alius titulus potest* esse, scilicet causa religionis Christianæ propagãdæ: pro quo sit prima conclusio, Christiani habent ius prædicandi, & annuntiandi Euangelium in prouinciis barbarorum. Hæc conclusio nota est ex illo, Prædicate Euãgeliũ omni creaturæ, &c. Item, Verbum Domini non est alligatum. 2. Thim. 2.{ 2. Thimo. 2. } Secundò patet ex prædictis, Quia si habent ius peregrinandi, & negotiandi apud illos, ergo possunt docere uirtutem uolenti audire, maximè de spectantibus ad salutem, & felicitatem multò magis, quàm aliquam humanã disciplinã. Tertiò, Quia aliâs illi essent extra statum salutis, sinõ liceret Christianis ire ad eos ad annuntiandum Euangelium. Quartò, Quia correctio fraterna est de iure naturali, sicut & dilectio. cùm ergo omnes illi sint nõ solùm in peccatis, sed extra statũ salutis: ergo ad Christianos spectat corrigere & dirigere eos, imò uidẽtur ꝙ teneãtur ad hoc. Quintò & ultimò Quia sunt proximi, ut suprà dictum est, & unicuique mandauit Deus de proximo suo. Ecclesiast. 17. ergo spectat ad Christianos instruere illos ignorantes de summis rebus. ¶ Secunda cõclusio, Licet* hoc sit commune & liceat omnibus, tamen papa potuit hoc negotium mandare Hispanis, & interdicere omnibus aliis. Probatur, Quia licet, ut supra dictũ est, papa non sit dominus temporalis, tamẽ habet potestatem in temporalibus in ordine ad spiritualia. ergo cùm spectet ad papam specialiter curare promotionem Euangelii in totum orbem, si ad prædicationem Euangelii in illis prouinciis commodiùs possent principes Hispani dare operam, potest eis committere, & interdicere omnibus aliis: & non solùm interdicere prædicationem, sed etiam cõmercium, si hoc ita expediret ad religionis Christianæ propagationem, quia potest ordinare tẽporalia, sicut expedit spiritualibus. Si ergo hoc ita expedit, ergo spectat ad authoritatẽ & potestatem summi pontificis: sed omnino uidetur ita expedire, eo ꝙ si indiscriminatim ex aliis prouinciis Christianorũ cõcurrerent ad illas prouincias, possent se inuicem facilè expedire, & excitare seditiones: unde & trãquillitas impediretur, & turbaretur negotium fidei, & conuersio barbarorum. Præterea cùm principes Hispani suis auspiciis, & sumptibus primi omnium eam nauigationẽ susceperint, & tam feliciter nouum orbem inuenerint: iustum est, ut ea peregrinatio aliis interdicatur, & ipsi solùm fruantur inuentis. Sicut etiam pro pace conseruanda inter principes, & religione amplificanda, potuit papa prouincias Saracenorum inter principes Christianos ita distribuere, ne alius in alterius partes transeat: sic etiam posset pro cõmodo religionis principes creare, & maximè ubi antea nulli fuissent principes Christiani. ¶ Tertia conclusio, Si* barbari permittant Hispanos liberè & sine impedimento, prædicare Euangelium, siue illi recipiant fidem, siue nõ: nõ licet hac ratione intentare illis bellum, nec aliâs occupare terras illorum. Hæc probata est superiùs, ubi confutauimus quartum titulum: & per se patet, quia nunquam est bellum iustum, ubi nulla præcessit iniuria, secũda secundæ, q. 40. arti. 1. ¶ Quarta conclusio,* Si barbari, siue ipsi domini, siue etiam multitudo impediant Hispanos quominus liberè annũtient Euãgelium, Hispani reddita prius ratione ad tollendum scandalum, possunt illis inuitis prædicare, & dare operam ad conuersionem gentis illius: & si sit opus propter hoc, bellũ suscipere, uel inferre, quo usque pariant opportunitatem & securitatem prædicandi Euangelium. Et idem est iudicium, si etiam permittentes prædicationem, impediant conuersionem, occidẽtes, uel aliter punientes conuersos ad Christum, uel minis, aut terroribus alios deterrentes. Hæc patet, Quia faciunt in hoc barbari iniuriam Hispanis, ut patet ex dictis. patet enim iustã esse belli causam. Secundò etiã, Quia impeditur commodum ipsorum barbarorum, quòd principes eorum non possunt impedire iustè. Ergo in fauorem illorum qui opprimuntur, & patiuntur iniuriam, possunt Hispani mouere bellum, maximè cùm res sit tanti momenti. Ex qua etiam quæstione patet, quòd etiã hac ratione, si aliter negotium religionis procurari non potest, licet Hispanis occupare terras, & prouincias illorum, & nouos dominos creare, & antiquos deponere, & prosequi iure belli, quæ in aliis bellis iustis licitè fieri possent, seruato semper modo, & ratione, ne ultra procedatur, quã opus sit: & potiùs de proprio iure remittatur, quàm aliud quod licet, inuadendo, & semper omnia dirigendo magis ad commodum barbarorum, quàm ad proprium quæstum. Sed considerãdum ualde est quod Paul. dicit 1. ad Cor. 6.{ 1. Corin. 6. } Omnia mihi licẽt sed non omnia expediunt. Hæc enim omnia quę dicta sunt, intelliguntur per se loquendo. Fieri enim potest, ut per hæc bella, cædes, & spolia, potiùs impediretur conuersio barbarorũ, quàm quæreretur, & propagaretur. Et ideo hoc in primis cauendum est, ne offendiculum ponatur Euangelio. Si enim ponatur, cessandum esset ab hac ratione euangelizandi, & alia quærenda esset. Sed nos ostendimus quòd per se licent. Ego non dubito quin opus fuerit ui & armis ut possent Hispani illic perseuerare: sed timeo ne ultra res progressa sit, quàm ius fasq́ue permittebant. Iste ergo potuit esse secundus titulus legitimus, quo barbari potuerunt cadere in ditionẽ Hispanorum. Sed semper habendum est præ oculis quod statim dictum est, ne hoc quod per se licitum est, reddatur malum per accidens: quia bonum est ex integra causa, malum autem per circunstantiam, ex Aristo. 3. Ethico. & Dionysio. 4. c. de diuinis nominibus. ¶ Alius titulus potuit* esse, qui deriuatur ex isto, & est, Si qui ex barbaris conuersi sunt ad Christum, & principes eorum, ui aut metu, uolunt eos reuocare ad idololatriam, Hispani hac ratione etiam si necesse sit, possunt, si aliâs fieri nõ potest, mouere bellum, & cogere barbaros ut desistant ab illa iniuria, & contra pertinaces iura belli prosequi, & per consequens aliquãdo dominos deponere, sicut in aliis bellis iustis. & iste potest poni tertius titulus, & non solùm titulus religionis, sed amicitiæ & societatis humanæ. Ex hoc enim quòd aliqui barbari sint conuersi ad religionem Christianam, sunt facti amici & socii Christianorum: & debemus operari bonum ad omnes, maximè autem ad domesticos fidei, ad Galat. 6. ¶ Alius titulus potest esse,* Si bona pars barbarorum conuersi essent ad Christum siue iure, siue iniuria, id est, dato ꝙ minis, aut terroribus, uel aliâs nõ seruatis seruãdis, dũ modo uerè essent Christiani, papa ex rationabili causa posset, uel ipsis petentibus, uel etiam non petentibus, dare illis principem Christianum, & auferre alios dominos infideles. Probat̃, Quia si ita expediret ad conseruationem religionis Christianæ, quia timetur ne sub dominis infidelibus apostatæ fiant, id est deficiant à fide, uel illa accasione grauentur à suis dominis: in fauorem fidei papa potest mutare dominos. Et confirmat̃, Quia (ut doctores dicũt) & expressè S. Tho. secunda secundæ, q. 10. articu. 10. ecclesia posset omnes seruos Christianos, qui seruiunt infidelibus, liberare eos, etiam si aliâs essent legitimè captiui. & hoc expressè dicit Innocẽti. in d. c. super his. de uot. Ergo magis poterit liberare alios subditos Christianos, qui non sunt tã astricti, sicut serui. Et cõfirmatur, Quia tãtum, uel plus, tenetur uxor uiro, sicut subditus domino cùm illud uinculum sit iuris diuini, hoc autem non: sed in fauorem fidei liberatur uxor fidelis à uiro infideli, si maritus ei molestus est pro religione, ut patet ex Apostolo ad Cor. 7. & c. quanto. de diuortiis. Imò ita nunc consuetũ est, ut ipso facto, quòd alter coniugum conuertitur ad fidem, sit liber ab alio coniugum infideli. ergo etiam ecclesia in fauorem fidei, & ad uitandum periculum, potest liberare omnes Christianos ab obedientia, & subiectione dominorum infidelium, secluso scandalo. Et ponitur iste quartus titulus legitimus. ¶ Alius titulus potest* esse propter tyrannidẽ, uel ipsorum dominorum apud barbaros, uel etiam propter leges tyrannicas in iniuriam innocentum, puta quia sacrificant homines innocentes, uel alios occidunt indemnatos ad uescẽdum carnibus eorum. Dico etiam, quòd sine authoritate Pontificis possunt Hispani prohibere barbaros ab omni nefaria consuetudine, & ritu, quia possunt defendere innocentes à morte iniusta. Hoc probatur, Quia unicuique mandauit Deus de proximo suo: & illi omnes sunt proximi: ergo quilibet potest defendere illos à tali tyrannide, & oppressione. & hoc maximè spectat ad principes. Item probatur 24. d. Erue eos, qui ducuntur ad mortẽ, & qui trahũtur ad interitum, liberare necesse est. Nec hoc solùm intelligitur cùm actu ducuntur ad mortem, sed etiam possunt cogere barbaros, ut cessent à tali ritu: & si nolunt, hac ratione potest eis bellum inferri, & iura belli in eos persequi. & si aliter tolli non potest sacrilegus ritus, possunt mutare dominos, & nouum principatum inducere. Et quantum ad hoc habet uerũ illa opinio Inno. & Archiepi. supposito, ꝙ pro peccatis contra naturam possunt puniri. intelligendũ in quã, quando sunt in detrimẽtum innocentum: ut ex hoc quod facere prohibentur, scilicet sacrificare innocẽtes, & in esum conuertere. Nec obstat, ꝙ omnes barbari cõsentiant in huiusmodi leges, & sacrificia, nec uolũt se hoc uindicari ab Hispanis. in his enim non ita sunt sui iuris, ut possint seipsos, uel filios suos tradere ad mortem. & iste posset esse quintus titulus legitimus. ¶ Alius titulus posset esse* per ueram & uolũtariam electionem, putà si barbari ipsi intelligentes & prudẽtem administrationem, & humanitatem Hispanorum, ultrò uellent accipere in principem regem Hispaniæ tam domini, quàm alii: hoc enim fieri posset, ut esset legitimus titulus etiam de lege naturali. quælibet enim respublica potest sibi constituere dominum, nec ad hoc esset necessarius consensus omnium, sed uidetur sufficere consensus maioris partis. Quia sic aliâs disputaui in his, quę spectant ad bonum reipublicæ. Illa quæ constituuntur à maiori parte, tenent, etiam aliis contradicẽtibus: aliâs nihil posset geri pro utilitate reipublicæ, cùm difficile sit, ut omnes conueniant in unam sentẽtiam. Vnde si in aliqua ciuitate, aut prouincia maior pars esset Christianorum, & illi in fauorem fidei, & pro bono communi uellent habere principẽ Christianum, credo quòd possent eligere, aliis inuitis, etiã relinquendo alios dominos infideles: & dico ꝙ possent eligere principem, non solùm sibi, sed toti reipub. sicut & Galli pro bono suæ reipublicæ mutauerunt principes, & ablato regno à Childerico, tradiderũt Pipino, Caroli magni patri: quam mutationem Zacharias pontifex comprobauit. & hic potest poni. sextus titulus. ¶ Alius titulus causa* sociorũ & amicorum. Cùm enim ipsi barbari inter se gerant aliquãdo legitima bella, & pars, quæ iniuriam passa est, & libet contrariæ bellum inferre, potest accersere Hispanos in auxilium, & præmia uictorię illis communicare, ut ferũtur fecisse Talcalthedani contra Mexicanos, qui cum Hispanis composuerunt, ut eos iuuarent ad debellandos Mexicanos: haberent autem quicquid iure belli ad eos spectare poterat. Quòd enim hæc sit causa iusta belli pro sociis & amicis, nõ est dubium, ut etiam declarat Caieta. secunda secundæ, q. 4. articu. 1.{ Caieta. } Quia æquè potest respublica aduocare extraneos ad uindicãdum inimicos contra extraneos malefactores. Et confirmatur, Quia profectò hac maximè ratione Romani dilatauerunt imperiũ suum, dum scilicet sociis atque amicis auxilia pręstabant, & ea occasione iusta bella suscipientes, iure belli in possessionem nouarum prouinciarum ueniebant. & tamen imperiũ Romanum approbatur tãquã legitimum à beato Aug. libro. 13. de ciuita Dei,{ Augu. } & à S. Tho. opusculo 22.{ S. Tho. } & Syluest.{ Sylues. } Constantinum magnum pro imperatore habuit, & Ambrosius Theodosium.{ Ambro. } Nõ uidetur autem quo alio iuridico titulo uenerint Romani in possessionem orbis, nisi iure belli, cuius maximæ occasiones fuerũt defensio, & uindicatio sociorum Sicut & Abraham ad uindicandum regem Salem, & alios reges qui cum eo fœdus percusserant, dimicauit contra quatuor reges illius regionis. Genes. 14.{ Gene. 14. } à quibus ipse nullam iniuriam accepit. Et iste uidetur septimus & ultimus titulus, quo potuerũt, aut possent uenire barbari in possessionem & dominium Hispanorũ, eorumq́ue prouinciã. ¶ Alius titulus posset* non quidem asseri, sed reuocari in disputationẽ, & uideri aliquibus legitimus. De quo ego nihil affirmare audeo, sed nec omnino condemnare: & est talis, Barbari enim isti, licet ut suprà dictum est, non omnino sint amentes, tamen etiam parum distant ab amentibus: ita uidetur, ꝙ nõ sint idonei ad constituendam uel administrandam legitimam rem publicam etiam inter terminos humanos, & ciuiles. Vnde nec habent leges conueniẽtes, neque magistratus, imò nec sunt satis idonei ad gubernandum rem familiarem: unde etiam carent & literis, & artibus, non solùm liberalibus, sed etiam mechanicis, & agricultura diligenti, & opificibus, & multis aliis rebus commodis, imò necessariis ad usus humanos. Posset ergo quis dicere, quòd pro utilitate eorum possent principes Hispani accipere administrationem illorum, & constituere illis per oppida præfectos, & gubernatores: imò quia semper manet ista causa constituere etiam illis nouos dominos, dũmodo constaret hoc illis expedire. Hoc inquam posset suaderi, quia si omnes erant amentes, nõ dubium est quin hoc esset non solùm licitum, sed conuenientissimum: imò tenerentur ad hoc principes, sicut, si omnino essent infantes. Sed uidetur quantum ad hoc eadem ratio de illis, & de amẽtibus, quia nihil, aut paulo plus ualent ad gubernandum se ipsos, quàm amentes: imò quàm ipse ferræ & bestiæ, nec mitiori cibo quàm feræ, nec penè meliori utuntur: ergo eodẽ modo possent tradi ad gubernationem sapientiorum. Et confirmatur hoc apparẽter. Nam si fortuna aliqua omnes adulti perirent apud illos, & manerent pueri, & adolescentes habentes quidem aliqualem usum rationis, sed intra annos pueritiæ, & pubertatis: uidetur profectò, ꝙ possent principes recipere curam illorũ, & gubernare illos quãdiu essent in tali statu. ꝙ si hoc admittitur, uidetur certè non negandum, quin idem fieri posset circa barbaros supposita hebetudine, quam de illis referunt, qui apud eos fuerunt, quæ multo maior est, quàm apud alias nationes sit in pueris & adolescentibus. Et certè hoc posset fundari in præcepto charitatis, cùm illi sint proximi nostri, & teneamur bona illorũ curare. & hoc (ut dixi) sit sine assertione propositum, & etiã cum illa limitatione, ut fiant propter bona, & utilitatem eorum, & non tantùm ad quæstum Hispanorum, barbaris in omnibus uel nihil, melius uel peius habentibus, quàm prius habebant. In hoc enim est totum periculum animarum, & salutis: & ad hoc posset etiam prodesse illud, quod suprà dictum est, quòd aliqui sunt natura serui: nam tales uidẽtur omnes isti barbari, & sic possent ex parte gubernari ut serui. Sed ex tota disputatione uidetur sequi, quòd si cessarent omnes isti tituli, ita quòd barbari nullam rationem iusti belli darent, nec uellẽt habere Hispanos principes, &c. quòd cessaret tota illa peregrinatio, & cõmercium cum magna iactura Hispanorum, & etiam prouentus principum magnum detrimẽtum acciperent, quod non esset ferendum. Respondetur primò, Commercium non oporteret ut cessaret, quia ut iam declaratũ est, multa sunt apud barbaros, quibus ipsi abundant, & per commutationem possent Hispani aduehere. Item multa etiam, quæ ipsi pro desertis habent, uel sunt cõmunia omnibus uolẽtibus occupare: & Lusitani magnũ cõmerciũ habẽt cũ similibus gẽtibus, quas non subiecerunt, & cum magno commodo. Secundo, Fortasse regii reditus non minores essent. nam ęquè iustè posset imponi uectigal super aurum & argentum quod à barbaris reportaretur, uel ad quintam partẽ, uel etiam ad maiorem pro rei qualitate: & merito, cùm nauigatio fuerit à principe inuenta, & sua authoritate essent tuti negotiatores. Tertiò patet, ꝙ iam postquam ibi facta est conuersio multorum barbarorum, nec expediret, nec liceret principi omnino dimittere administrationem illarum prouinciarum. 
 





 REVERENDI PATRIS Fatris Francisci à Victoria De Indis, siue de iure belli Hispanorum in barbaros, Relectio posterior. 
 
 SVMMA. -  1 Christianis quòd liceat militare, & bella gerere. -  2 Bellum gerendi, aut incendendi penes quem sit authoritas. -  3 Bellum defensiuum, quòd quilibet poßit suscipere, & gerere, etiam priuatis. -  4 Inuasus à latrone, aut inimico, an poßit repercutere inuasorem, si poßit fugiendo euadere. -  5 Respublica quælibet, quòd habeat authoritatem indicendi, & inferendi bellum. -  6 Princeps, quòd eandem authoritatem habeat ad indicendum & inferendum bellum, sicut respublica. -  7 Respublica quid est & quis propriè dicatur Princeps. -  8 Respublicæ, aut principes plures, si habeant unũ communem dominum, aut principem, an poßint per se inferre bellum sine authoritate superioris principis. -  9 Reguli, siue Principes, qui non præsunt reípub. perfectæ, sed sunt partes alteríus reipub. quòd non possint bellum inferre, aut gerere. Et quid dicendum de ciuitatibus. -  10 Belli iusti quæ poßit esse ratio, & causa. Et quòd iusti belli causa non sit diuersitas religionis, probatur. -  11 Imperij amplificatio, quòd non sit iusta causa belli. -  12 Principis gloria propria, aut aliud commodum, quòd non sit belli iusta causa. -  13 Iniuria accepta, quòd sit unica & sola causa iusta ad inferendum bellum. -  14 Iniuria quælibet, & quantauis, quòd non sufficiat ad bellum inferendum. -  15 Bello iusto existente, quòd liceat omnia facere quæ ad defensionem boni publici sunt necessaria. -  16 Bello iusto, quòd liceat recuperare omnes res perditas, & illarum partem. -  17 Bello iusto, quòd liceat occupare ex bonis hostium impensam belli, & omnia damna ab hostibus iniustè illata. -  18 Princeps iusti belli recuperatis rebus ab hostibus, quid ulteriùs poßit facere. -  19 Principi iusti belli, quòd liceat parta uictoria, recuperatis rebus, ac pace etiam & securitate habita, uindicare iniuriam ab hostibus acceptam, & animaduertere in hostes, & punire illos pro iniurijs illatis. -  20 Bellum ut dicatur iustum, quòd non semper sit satis principem credere se habere iustam causam. -  21 Belli iustitia, quòd sit summopere, & magna cum diligentia examinanda. -  22 Subditi, an teneantur examinare causam belli. Et quomodo si subdito constet de iniustitia belli, non liceat ei militare, etiam si Princeps imperet. -  23 Subditi si habeant conscientiã de iniustitia belli, quòd non liceat illis sequi bellum, siue errent, siue non. -  24 Senatores, reguli, & uniuersaliter omnes qui admittuntur, uel uocati, uel etiam ultro uenientes ad consilium publicum, uel regis, quòd teneantur iniusti belli causam examinare. -  25 Belli causas examinare qui non teneantur, sed poßint fide adhibita maioribus, licitè militare. -  26 Subditos militantes quando non excusaret ignorantia de iniustitia belli. -  27 Belli iustitia si sit dubia, quid faciendum. Et quomodo si Princeps unus sit in legitima possessione, quòd manente dubio non poßit alius bello, & armis repetere. -  28 Ciuitas, aut prouincia, de qua dubitatur, an habeat legitimum possessorem, maximè si est deserta morte legitimi domini, &c. quid in tali casu sit agendum. -  29 Dubitans de iure suo, etiam si pacificè poßideat, quomodo examinare teneatur diligenter causam, si fortè poßit certum scire uel pro se, uel pro alio. -  30 Examinata causa, quòd quandiu rationabiliter perseuerat dubium, legitimus possessor non teneatur cedere posseßioni, sed quòd poßit licitè retinere, ostẽditur. -  31 Subditis quòd nõ solũ liceat in bello defensiuo in re dubia sequi principem suum in bellum, sed etiam in bello offensiuo. -  32 Bellum an poßit ex utraque parte esse iustum. Et quomodo seclusa ignorantia hoc non poßit contingere. -  33 Princeps, siue subditus, qui ex ignorantia sequutus est bellum iniustum, si postea constiterit ei de iniustitia belli, an teneatur restituere. -  34 Innocentes interficere in bello, an liceat. -  35 Innocentes interficere, quòd nũquam per se & ex intentione liceat. -  36 Interficere an liceat infantes & fœminas in bello cõtra Turcas. Et quid dicendum de agricolis apud Christianos, togatis, peregrinis, hospitibus, & clericis. -  37 Interficere innocentes per accidens, etiam scienter, quòd aliquando liceat, & aliquando non. -  38 Innocentes, à quibus in futurum imminet periculum, an liceat interficere. -  39 Spoliare an liceat innocentes inter hostes. Et quibus rebus sint spoliandi. -  40 Bellum si satis commode geri potest non spoliando agricolas, aut alios innocentes, quòd uideatur non licere eos spoliare. Et quid dicendum de peregrinis, & hospitibus qui sunt apud hostes. -  41 Hostes si nolint restituere res iniuria ablatas, & non poßit, qui est læsus, aliunde recuperare, quomodo possit undecunque satisfactionem capere, siue à nocentibus, siue ab innocentibus. -  42 Innocentes, & pueri esto quòd non sint interficiendi, an saltem liceat ducere illos in captiuitatem, & seruitutem. -  43 Obsides, qui uel tempore induciarum, uel peracto bello ab hostibus recipiuntur, utrum interfici poßint, si hostes fidem frangerent, & conuentis non starent. -  44 Interficere an liceat omnes in bello nocentes. -  45 Interficere quòd liceat indifferenter omnes, qui in actuali conflictu prælij, uel in oppugnatione aut defensione ciuitatis contrà pugnant, & quandiu res est in periculo. -  46 Interficere quòd liceat nocentes, parta uictoria, & rebus iam extra periculum positis. -  47 Interficere quòd non semper liceat omnes nocentes solùm ad uindicandum iniuriam. -  48 Interficere quòd aliquando & liceat & expediat omnes nocentes, & hoc maximè in bello cõtra infideles. Et quid in bello contra Christianos. -  49 Captiuos, aut deditos an liceat interficere, supposito, quòd etiã fuerunt nocentes. -  50 Capta in bello iusto, utrum fiant capientiũ, & occupantium. Et quomodo capta in iusto bello usque ad sufficientem satisfactionem rerum ablatarum per iniuriam, & etiam impensarum fiant occupantium. -  51 Mobilia omnia quomodo iure gentium fiant occupantis, etiam si excedant compensationem damnorum. -  52 Militibus, an liceat ciuitatem permittere in prædam. Et quomodo non sit illicitum, sed & necessarium. -  53 Militibus, quòd non liceat prædas agere, aut incendia facere sine authoritate, aliàs tenerentur ad restitutionem. -  54 Occupare quòd liceat, & tenere agrũ, arces, & oppida hostium quantum necessarium fuerit ad damnorum illatorum compensationem. -  55 Occupare quòd liceat ab hostibus, & tenere arcem aliquam, aut ciuitatem pro paranda securitate, & uitando periculo, aut pro defensione, & ut tollatur ab hostibus occasio nocendi, &c. -  56 Hostes multare parte agri, quòd liceat ratione iniuriæ illatæ, & nomine pœnæ, hoc est ad uindictam. Et quomodo hac etiam ratione potest arx, aut oppidum cum moderamine occupari. -  57 Tributa an liceat uictis hostibus imponere. -  58 Principes hostium an liceat deponere, & nouos ponere & cõstituere, uel sibi principatum restituere. Et quomodo non paßim, & ex quacunque causa belli iusti hoc liceat facere. -  59 Principes hostium quando legitimè possent deponi, ostenditur. -  60 Canones, seu regulæ belligerandi describuntur. 
 
QVIA possessio, & occupatio prouinciarum illarum barbarorũ, quos Indos uocant, uidetur tandem maximè iure belli posse defendi: ideo postquam in relectione de titulis disputaui, quos Hispani possunt prætendere ad illas prouincias, siue iustis, siue iniustis: uisum est de iure belli breuem disputationem habere, ut illæ relectiones absolutiores uideantur. Sed quia hæc disputatio etiam simul cum secunda relectione in scholis proponi oportuit, non licuit extendere calamum pro amplitudine, & dignitate argumenti, & materiæ, sed quantum breuitas temporis patiebatur. Itaque solùm notabo propositiones principales in hac materia cum probationibus breuissimis, abstinens me à multis dubiis, quæ in hac disputatione conferri possent. Tractabo autẽ quatuor quæstiones principales. Prima, An omnino Christianis sit licitum bella gerere. Secunda, Apud quem sit authoritas, aut gerendi, aut indicendi bellum. Tertia, Quæ possint, & debeant esse causæ iusti belli. Quarta, Quid in bello iusto, & quantum liceat in hostes. 
 
¶ Quantum ad primum, posset uideri, quòd omnino bella sint interdicta Christianis. Prohibitum enim uidetur eis se defendere, iuxta lud, Non uos defendentes, charissimi, sed date locum iræ. Rom. 12.{ Rom. 12. } & Dominus in Euangelio, Si quis te percusserit in dexterã maxillam tuam, præbe illi & alteram. Et ego dico uobis non resistere malo. Matth. 5.{ Matth. 5. } & Matth. 26. Omnes qui acceperint gladium, gladio peribunt. Neque satis uidetur respondere, quòd omnia hæc non sunt in præcepto, sed in consilio. Satis enim magnum inconueniens esset, si bella omnia, quæ à Christianis suscipiuntur, sunt contra consilium Domini. In contrarium est sententia doctorum, & usus receptus in ecclesia. 
 
¶ Pro quæstionis explicatione nota, quòd licet inter catholicos satis conueniat de hac re, Lutherus tamen, qui nihil incontaminatum reliquit, negat Christianis etiã aduersus Turcas licere arma sumere: innixus tum locis Scripturæ suprà positis, tum autem, quòd si Turcæ inuadant christianitatem, illa est uoluntas Dei, cui resistere non licet. In qua tamen re nõ ita potuit imponere Germanis hominibus ad arma natis, sicut in aliis suis dogmatibus. Et Tertullianus nõ adeò uidetur abhorrere ab hac sentẽtia, qui libro de corona militis, disputat, an in totum Christianis militia cõueniat. Et tandem profectò in ea opinione uidetur perseuerare, ut Christiano militare interdictũ putet. Cui, inquit, ne litigare quidẽ liceat. Sed relictis extraneis opinionibus, sit responsio ,ad quæstionem unica cõclusione, Licet* Christianis militare & bella gerere. Hæc conclusio est Augusti. in multis locis contra Faustum, & libro 83. quęstionum, et de uerbis Domini, & secundo libro contra Manichæ. & in sermone de puero Centurionis, & ad Bonifacium epistola, disertè astruit. Et probatur conclusio, ut probat August.{ August. } ex uerbis Iohã. Baptistæ Luc. 3.{ Luc. 3. } ad milites, Neminem cõcutiatis, nemini iniuriam feceritis. Quòd si Christiana disciplina (inquit Augusti.) omnino bella culparet, hoc potiùs cõsilium salutis petentibus in Euãgelio daretur, ut abiicerent arma, séque militiæ omnino subtraherẽt. Dictum est autẽ eis, Neminem cõcutiatis, contenti estote stipendiis uestris. Secundò probatur ratione, scilicet secunda secundæ, q. 40. artic. 1. Licet stringere gladium, & armis uti aduersus interiores malefactores, & seditiosos ciues, secundum illud Roma. 13. Non sine causa gladium portat, minister enim Dei est uindex in iram ei, qui malè agit: ergo etiam licet uti gladio, & armis aduersus hostes exteriores. Vnde principibus dictũ est in Psal. Eripite pauperem, & egenũ de manu peccatoris liberate. Tertiò, In lege naturæ hoc licuit, ut patet de Abraham, qui pugnauit contra quatuor Reges. Genes. 14. Item in lege scripta, ut patet de Dauid, & Machabæ. Et lex euangelica nihili interdicit, quod iure naturali licitum sit, ut S. Thom. eleganter tradit 12. q. 107. articu. ultimo. unde & dicitur lex libertatis Iaco. 1. & 2. ergo quod licebat in lege naturæ, & scripta, non minus licet in lege euangelica. Et quia de bello defensiuo reuocari in dubium nõ potest, quia uim ui repellere licet. ff. de iustitia, & iure, l. ut uim. Quartò probatur etiam de bello offensiuo, id est in quo non solùm defenduntur, aut etiam repetuntur res, sed ubi petitur uindicta pro iniuria accepta. Probatur inquam quartò authoritate August. libro 83. quęst. & habetur c. dominus. 23. q. Iusta bella solent diffiniri, quæ ulciscuntur iniurias, si gens uel ciuitas plectenda est, quæ uel uindicare neglexit, quod à suis improbe factũ est, uel reddere quod per iniuriam ablatum est. Probatur etiã de bello offensiuo: quia bellum etiam defensiuum geri commodè non potest, nisi etiam uindicetur in hostes, qui iniuriam fecerunt, aut conati sunt facere. fierent enim hostes audaciores ad iterum inuadendũ nisi timore pœnæ deterreantur ab iniuria. 
 
Probatur etiam, Quia finis belli est pax, & securitas reipu. ut August. inquit de uerb. Domini, & ad Bonifa. sed non potest esse securitas in republica nisi hostes coërceãtur metu belli ab iniuria: esset enim omnino iniqua conditio belli, si hostibus inuadentibus iniustè rem publicam, solùm liceret reipu. auertere hostes nec possent ulteriùs prosequi. Probatur etiam ex fine, & bono totius orbis. Prorsus enim orbis consistere in felici statu non posset, imò esset rerum omnium pessima conditio, si tyranni quidem, & latrones, & raptores possent impune iniurias facere, & opprimere bonos, & innocentes, nec liceret uicissim innocentibus animaduertere in nocẽtes. Probatur octauò, & ultimò, Quia in moralibus potissimum argumentum est ab authoritate & exemplis. Probatur exemplis sanctorum, & bonorum uirorum, qui non solùm bello defensiuo tutati sunt patriam, résque suas, sed etiam bello offensiuo prosecuti sunt iniurias ab hostibus acceptas, uel attentatas, ut patet de Ionatha, & Simone, 1. Mach. 9. qui uindicauerunt mortẽ{ 1. Mach. 9. } Iohãnis fratris sui cõtra filios Iambri. Et in ecclesia Christiana patet de Constãtino, Theodosio maiore, & aliis clarissimis & Christianissimis imperatoribus, qui multa bella utriusque generis gesserunt, cùm haberent in consiliis sanctissimos, & doctissimos episcopos. 
 
¶ Secunda quæstio, Apud* quem sit authoritas gerendi aut incendendi bellum. Pro qua sit prima propositio, Bellum* defensiuum quilibet potest suscipere & gerere, etiam priuatus. Hæc patet, Nam uim ui repellere licet. ff. ubi suprà. unde hoc bellum quilibet potest gerere sine authoritate cuiuscunque alterius, nõ solùm pro defensione personæ, sed etiam rerum, & bonorum. Sed circa istã conclusionẽ dubitatur primò, An* inuasus à latrone, aut inimico, possit repercutere inuasorẽ, si possit fugiendo euadere. Et Archiepiscopus quidem respondet, ꝙ non. quia iam nõ est defensio cũ moderamine inculpatæ tutelæ: quilibet. enim tenetur se defendere quantum poterit cum minimo detrimento inuasoris. Si ergo resistẽdo oportet aut occidere, aut grauiter uulnerare inuasorẽ, potest autem se liberare fugiendo: uidetur ꝙ teneatur. Sed Panormitan.{ Panor. } c. olim. de resti. spoliat. distinguit. si enim inuasus magnũ dedecus subiret fugiendo, non tenetur fugere, sed potest repercutiendo, iniuriam repellere: si uerò non faceret iacturam famæ, aut honoris, ut monachus, aut rusticus inuasus à nobili, & forti uiro, tenetur potiùs fugere. Barto.{ Bartol. } autem in l. 1. ff. de pœnis, & in l. furem. ff. de sicariis, indistinctè tenet, ꝙ licet se defendere, nec tenetur fugere: quia fuga est iniuria. l. item apud Labeonem. ff. de iniuriis. si autem pro rerum defensione licitum est armis resistere, ut in d. c. olim. & in c. dilecto. de sentẽtia excom. libro. 6. multo magis pro arcenda iniuria corporali, quæ maior est, quàm rerum iactura. l. in seruorum. ff. de pœn. Et hæc opinio potest probabiliter & satis tutò teneri, maximè cùm iura ciuilia hoc concedant, ut in dicta l. furem. authoritate autem legis nemo peccat: quia leges dant ius in foro conscientiæ. Vnde etiam si iure naturali non liceret occidere pro defensione rerum, uidetur ꝙ iure ciuili factũ sit licitũ: & hoc reuera secluso scãdalo, uidetur licere nõ solùm laico, sed etiã clerico, & religioso uiro. 
 
¶ Secunda propositio, Quælibet* respublica habet authoritatem indicendi, & inferẽdi bellũ. Pro probatione est notandũ, ꝙ differentia est quantum ad hoc inter priuatam personam, & rempublicã: quia priuata persona habet quidem ius defendendi se, & sua, ut dictum est: sed non habet ius uindicandi iniuriam, imò nec repetendi ex interuallo tẽporis res ablatas. Sed defensio oportet ut fiat in præsenti periculo, quod consulti dicunt incontinenti. Vnde trãsacta necessitate defensionis, cessat licentia belli. Credo tamen, ꝙ per iniuriam percussus possit statim repercutere, etiam si inuasor non deberet ultra progredi. Sed ad uitãdam ignominiã, & dedecus posset qui colaphum (exempli gratia) accepit, gladio statim repercutere, non ad sumendam uindictam, sed (ut dictum est) ad uitandam infamiã, & ignominiam. Sed respublica habet authoritatem non solùm defensionis, sed etiam uindicandi se, & suos, & persequendi iniurias. quod probatur, quia ut Aristo. tradit tertio Polit.{ Arist. 3. Polit. } Resp. debet esse sibi sufficiens: sed non posset sufficienter conseruare bonum publicum, & statum reip. si non possit uindicare iniuriam, & animaduertere in hostes. fierent enim (ut suprà dictum est) mali promptiores, & audaciores ad iniuriam inferendam, si possent impune hoc facere: & ideo necessarium est ad commodam rerum mortalium administrationem, ut hæc authoritas cõcedatur reipublicæ. 
 
¶ Eandem* authoritatem habet quantum ad hoc princeps sicut respublica. Hæc est sentẽtia Augu. cõtra Faustũ.{ Augu. } Ordo, inquit, naturalis mortalium paci accommodatus, hoc poscit, ut suscipiendi belli authoritas, atque consilium penes principes sit. Et ratione probatur, Quia princeps non est nisi ex electione reip. ergo gerit uices, & authoritates illius: imò iam ubi sunt legitimi principes in republica, tota authoritas residet penes principes, neque sine illis aliquid publicè aut bello, aut pace geri potest. Sed tota difficultas est quid* est respublica, & quis proprie dicitur princeps? Adhoc breuiter respondetur, ꝙ respub. propriè uocatur perfecta communitas: sed hoc ipsum est dubiũ quæ sit perfecta communitas. Pro quo notandum, ꝙ perfectum idem est quod totum. dicitur enim imperfectum, cui aliquid deest, & econtra perfectum, cui nihil deest. Est ergo perfecta respublica, aut communitas, quæ est per se totum, id est quæ non est alterius reip. pars, sed quæ habet proprias leges, proprium consilium, & proprios magistratus, quale est regnũ Castellę, & Aragonię, principatꝰ Venetorũ, & alii similes. Nec enim obstat quin sint plures principatus, & respub. perfectæ sub uno principe. Talis ergo respub. aut princeps illius, habet authoritatem indicendi bellum, & sola talis. Sed ex hoc ipso dubitari meritò potest, an* si plures huiusmodi respublicæ, aut principes habeant unum communẽ dominum, aut principem, an possint per se inferre bellum sine authoritate superioris principis. Et respondeo, ꝙ sine dubio possunt, ut Reges, qui sunt subiecti Imperatori, possunt inuicem belligerare, non expectata authoritate imperatoris: quia (ut dictum est) respub. debet sibi esse sufficiens, nec sufficeret sibi sine tali facultate. Ex quibus sequitur, & patet, ꝙ* alii reguli, siue principes, qui non præsunt reip. perfectæ, sed sunt partes alterius reip. non possunt bellum inferre, aut gerere, quemadmodum dux Albanus, aut comes beneuẽtaneus: sunt enim partes regni Castellæ, & per consequens non habent perfectas respub. Sed cùm hæc sint magna ex parte aut iure gentiũ, aut humano, consuetudo potest dare facultatem & authoritatem belli gerendi. Vnde siqua ciuitas, aut alius princeps obtinuit antiqua consuetudine ius gerendi per se bellum, non est ei neganda hæc authoritas, etiam si aliâs nõ uidetur habere rempublicam perfectam. Item etiam necessitas hanc licentiam & authoritatem concedere posset. Si enim in eodem regno una ciuitas aliam oppugnaret, uel aliquis ex duabus alium ducem, & rex negligeret, aut nõ auderet uindicare iniurias illatas, posset ciuitas, aut dux, qui passus est iniuriam, non solùm se defendere, sed etiã bellum inferre, & animaduertere in hostes, & malefactores etiam occidere: quia aliâs neque defendere quidem commodè se posset. Non enim hostes abstinerent se ab iniuria, si illi qui patiuntur iniuriã, contenti essent solùm se defendere. Qua ratione etiam conceditur priuato homini ut possit inuadere inimicum, si aliter nõ patet ei uia se defendendi ab iniuria. & hæc satis de ista quæstione. 
 
¶ Tertia quæstio, Quæ* possit esse ratio, & causa iusti belli, quæq́ue magis necessaria, est ad hanc causam, & disputationem barbarorum. Pro qua sit prima propositio, Causa iusti belli non est diuersitas religionis. Hæc probata fuit prolixè in proxima relectione. ubi impugnauimus quartũ titulum qui prætendi potest ad possessionem barbarorum: quia scilicet nolunt recipere fidem Christianam. & est sententia S. Tho. secunda secundę, q. 66. articu. 8.{ S. Tho. } & communis sententia doctorum: neque scio aliquem: qui contrarium sentiat. 
 
¶ Secunda propositio, Non* est iusta causa belli amplificatio imperii. Hæc notior est, quàm ut probatione indigeat, aliâs esset æquè iusta causa ex utraque parte belligerãtiũ, & sic essent omnes innocẽtes. Ex quo iterũ sequeretur, ꝙ non liceret occidere illos: & implicat cõtradictionem, quòd esset iustum bellum. 
 
¶ Tertia propositio, Nec* est iusta causa belli, aut gloria propria, aut aliud cõmodum principis. Hęc etiam nota est. Nam princeps debet & bellum & pacem ordinare ad bonum commune reipub. nec proprios reditus pro propria gloria aut commodo erogare, & multo minus ciues suos periculis exponere. Hoc enim interest inter regem legitimum, & tyrannum, ꝙ tyrannus ordinat regimen ad propriũ quæstum, & commodum: rex autem ad bonũ publicum, ut tradit Aristo. 4. Politico. c. 10. Itẽ { Arist. 4. Polit. c. 10. } habet authoritatem à rep. ergo debet uti illa ad bonum reip. Item leges debent esse nullo priuato commodo, sed pro communi utilitate ciuium conscriptæ, ut habetur distin. 4. erit autẽ lex ex Isidoro. ergo etiam leges belli debẽt esse pro communi utilitate. Item hoc differunt liberi à seruis, ut Arist. tradit primo Politico. c. 3. & 4.{ Arist. 1. Poli. c. 3. 4. } & domini utuntur seruis ad propriam utilitatem, non seruorum: liberi autem non sunt propter alios, sed propter se. Vnde ꝙ principes abutantur ciuibus, cogendo eos militare, & pecuniam in bellum conferre, non pro publico bono, sed pro priuato suo cõmodo, est ciues seruos facere. 
 
¶ Quarta propositio, Vnica* est & sola causa iusta inferendi bellum, iniuria accepta. Hæc probatur primo authoritate Augu. lib. 83. quæstio. Iusta bella solent diffiniri, & c. ut suprà. & est determinatio, scilicet Tho. secũda secundę q. 4. articul. 1. & omnium doctorum. Item bellum offensiuum est ad uindicandum, & animaduertendum in hostes, ut dictũ est. sed uindicta esse non potest, ubi non præcessit culpa, & iniuria. ergo. Item maiorem authoritatẽ habet princeps supra extraneos, quàm suos. sed in suos non potest gladium stringere, nisi fecerint iniuriam: ergo neque in extraneos. Et cõfirmatur ex eo, quod suprà allatum est ex Paulo, Rom. 13{ Rom. 13. } de principe, Non sine causa gladium portat. minister enim Dei est uindex in iram ei qui malè agit. Ex quo cõstat, ꝙ aduersus eos, qui nobis non nocẽt, non licet ira gladij uti, cùm occidere innocentes prohibitum sit iure naturali. Omitto nunc si fortè deus specialiter aliud præceperit, ipse enim est dominus uitę, & mortis, & posset pro suo iure aliter disponere. 
 
¶ Quinta propositio*, Nõ quælibet & quãtauis iniuria sufficit ad bellũ inferendũ. Hæc probatur, Quia nec etiam in populares & naturales licet pro quacunque culpa pœnas atroces exequi, ut mortem, aut exilium, aut confiscationem bonorum. Cùm ergo quæ in bello geruntur, omnia sint grauia, & atrocia, ut cædes, incendia, uastationes: non licet pro leuibus iniuriis bello persequi authores iniuriarũ, quia iuxta mensuram delicti debet esse plagarum modus. Deuteronom 25. 
 
¶ Quarta quæstio est de iure belli, quod scilicet, & quantum liceat in bello iusto. de qua sit prima propositio, In* bello licet omnia facere, quæ necessaria sunt ad defensionem boni publici. Hæc nota est, cùm ille sit finis belli, rempubli. defendere, & conseruare. Item hoc licet priuato in defensione sui, ut probatum est. ergo multo magis licet reipub. & principi. 
 
¶ Secunda propositio, Licet* recuperare omnes res perditas, & illarum partem. Hæc etiã est notior quàm ut indigeat probatione. Ad hoc enim uel infertur, uel suscipitur bellum. ¶ Tertia propositio, Licet* occupare ex bonis hostiũ impẽsam belli & oĩa dãna ab hostibus iniustè illata. Hęc patet, Quia ad omnia illa tenẽtur hostes qui fecerunt iniuriam: ergo princeps belli potest omnia illa repetere, & bello exigere. Item ut prius. Quia cùm nõ patet alia uia, licet priuato occupare omne debitum à debitore. Item si quis esset legitimus iudex utriusque partis gerentis bellum, deberet condẽnare iniustos aggressores, & authores iniuriæ, non solùm ad restituendas res ablatas, sed etiam ad resarciendum impensam belli, & omnia damna. Sed princeps, qui gerit iustum bellum, habet se in casu belli tanquam iudex, ut statim dicemus. ergo etiam ille potest omnia illa ab hostibus exigere. 
 
¶ Quarta propositio, Nec* solùm hæc licent, sed ulterius etiam progredi potest princeps iusti belli, quantum scilicet necesse est ad pariendam pacem, & securitatem ab hostibus, puta diruere arcem hostium, & in hostico etiam munitionem erigere, si hoc necesse sit ad uitãdum periculum ab hostibus. Probatur, Quia, ut suprà dictum est, finis belli est pax, & securitas. ergo gerenti bellum iustum licent omnia, quæ necessaria sunt ad consequendam pacem & securitatem. Item tranquillitas, & pax computantur inter bona humana. unde nec summa etiam bona faciunt statum felicem sine securitate: ergo si hostes eripiunt, & turbãt tranquillitatem reipub. licet uindicare ab illis per media conuenientia. Item contra hostes intraneos, hoc est contra malos ciues, licet hęc omnia facere. ergo etiam cõtra hostes extraneos. Antecedens patet. si quis enim in republi. fecit iniuriam ciui, magistratus nõ solùm cogit authorem iniuriæ satisfacere læso, sed etiam si timetur ab illo, cogitur dare fideiussores, aut recedere à ciuitate, ita ut uitetur periculum ab illo. Ex quibus patet, quòd parta uictoria, & recuperatis rebus, licet ab hostibꝰ exigere obsides, naues, arma, & alia, quæ sine fraude necessaria sunt ad retinendum hostes in officio, & uitandum ab illis periculum. 
 
¶ Quinta propositio, Nec* tantùm hoc licet, sed etiam parta uictoria, recuperatis rebus, & pace etiam & securitate habita, licet uindicare iniuriam ab hostibus acceptam, & animaduertere in hostes, & punire illos pro iniuriis illatis. Pro cuius probatione notãdum, quòd principes non solùm habent authoritatem in suos, sed etiam in extraneos ad coërcendum illos ut abstineant se ab iniuriis, & hoc iure gẽtium, & orbis totius authoritate. Imò uidetur quòd iure naturali, quia aliter orbis stare non posset nisi esset penes aliquos uis & authoritas deterrendi improbos, & coërcendi, ne innocentibus noceant. Ea autem quæ necessaria sunt ad gubernationem & conseruationem orbis, sunt de iure naturali, nec alia ratione probari potest, quòd respublica iure naturali habet authoritatem afficiendi supplicio, & pœnis ciues suos, qui reipublicæ sunt perniciosi. Quòd si respub. hoc potest in suos, haud dubium quin orbis possit in quoscunque perniciosos & nequam homines: & hoc nõ nisi per principes. ergo pro certo principes possunt punire hostes qui iniuriam fecerunt reipu. & omnino postquam bellum ritè & iustè susceptum est, hostes obnoxii sunt principi tanquã iudici proprio. Et confirmatur hæc, Quia reuera nec pax, nec tranquillitas, quæ est finis belli, aliter haberi potest, nisi hostes malis, & damnis afficiantur, quibus deterreantur, ne iterum aliquid tale committant. Quæ omnia etiam probantur & confirmantur authoritate & exemplis bonorum. Vt enim suprà citatum est, Machabæi gesserunt bella non solùm ad recipiendas res amissas, sed ad uindicandum iniurias. Quod idẽ fecerũt Christianissimi principes, & religiossimi imperatores. Et præterea non tollitur ignominia & dedecus reipu. profugatis tantùm hostibus, sed etiam seueritate pœnæ afflictis & castigatis. Princeps autẽ nõ solùm res alias, sed honorem, & authoritatem reipublicæ defendere habet. 
 
¶ Ex omnibus suprà dictis supersunt multa dubia. Et primùm quidem dubium circa iustitiam belli, utrum ad bellum iustum sufficiat quòd princeps credat se habere iustam causam. Ad hoc sit prima propositio,* Non semper hoc satis est. Probatur primò, Quia in aliis minoribus causis nõ sufficit nec principi nec priuatis, quòd credãt se iustè agere, ut notum est. possunt enim errare inciuiliter & affectatè: & ad actum bonum non sufficit sententia cuiusque, sed oportet ut fiat secundum iudicium sapientis, ut patet 2. Ethico. Item aliâs sequeretur, quòd plurima essent bella iusta ex utraque parte. Communiter enim contingit, quòd principes gerant bellum mala fide, sed credentes se iustam causam sequi: & sic omnes bellantes essent innocentes, & per consequẽs liceret interficere in bello. Item aliâs etiã Turcæ & Saraceni gererent iusta bella aduersus Christianos. putant enim se obsequium præstare Deo. 
 
¶ Secunda propositio, Oportet* ad bellum iustum magna diligentia examinare iustitiam & causas belli, & audire etiam rationes aduersariorum, si uelint ex æquo & bono disceptare. Omnia enim sapienti (ut ait comicus) uerbis prius experiri oportet, quàm armis, & oportet consulere probos, & sapientes uiros, & qui cum libertate, & sine ira, aut odio, & cupiditate loquãtur. Haud enim facilè uerum cernitur (ut ait Crispus{ Salust. }) ubi illa officiunt. Hæc manifesta est. Nam cùm in rebus moralibus difficile sit uerum & iustũ attingere, si negligenter ista tractentur, facilè errabitur, nec talis error excusabit authores, maximè in re tãta, & ubi agitur de periculo & calamitate multorum, qui tandem sunt proximi, & quos diligere tenemur, sicut nosipsos. 
 
¶ Secundum dubium, An* subditi teneantur examinare causam belli, uel an possint militare nulla diligentia circa hoc adhibita, quemadmodum uictores exequi possunt decretũ prætoris sine alia examinatione. De hoc dubio sit prima propositio, Si subdito cõstat de iniustitia belli, non licet militare, etiam ad imperium principis. Hæc patet, Quia non licet interficere innocentem quacunque authoritate. Si hostes sunt innocentes in eo casu, ergo non licet interficere illos. Item princeps peccat inferendo bellum in eo casu, sed non solùm qui malè agunt. sed qui consentiunt facientibus, digni sunt morte. ad Roma. 1.{ Roma. 1. } ergo milites etiam mala fide pugnantes non excusantur. Item non licet interficere ciues innocentes mandato principis. ergo nec extraneos. Ex quo sequitur corollarium, Quòd* etiam si subditi habeant cõscientiam de iniustitia belli, non licet sequi bellum, siue errent, siue nõ. Patet, Quia omne quod non est ex fide, peccatum est. ad Rom. 4.{ Roma. 4. } 
 
¶ Secunda propositio, Senatores* & reguli, & uniuersaliter qui admittuntur, uel uocati, uel etiam ultro uenientes ad consilium publicum, uel principis, debent & tenentur examinare causam iniusti belli. Patet, Quia quicunque potest impedire periculum & damna proximorum, tenetur, maximè ubi agitur de periculo mortis, & maiorum malorum, quale est in bello. Sed tales possunt cõsilio suo & authoritate causas belli examinantes, auertere bellũ, si fortè iniustũ est. ergo tenentur. Item si negligẽtia istorum bellum iniustũ gereretur, isti uidentur cõsentire. imputatur enim alicui quòd potest & debet impedire, si non impedit. Item quia solus rex nõ sufficit ad examinandas causas belli: & uerisimile est quòd potest errare, imò quòd errabit magno cum malo, & pernicie multorũ. ergo non ex sola sententia regis, imò noc ex sentẽtia paucorum, sed multorum, & sapientum, & proborum debet geri bellum. 
 
¶ Tertia propositio, Alii* minores qui non admittuntur nec audiuntur apud principem aut in consilio publico, non tenentur examinare causas belli, sed possunt credentes maioribus licitè militare. Probatur primò, Quia nec fieri potest, nec expediret reddere rationem negotiorum publicorum omnibus de plebe. Item quia homines inferioris ordinis, etiam si intelligerent iniustitiam belli, prohibere non possent, & sententia eorum non audiretur. ergo frustra examinarent causas belli. Item quia eiusmodi hominibus, nisi contrarium constiterit, sufficiens argumentum debet esse pro iustitia belli, quòd publico consilio & authoritate geratur. ergo non est opus illis ulteriori examinatione. 
 
¶ Quarta propositio, Nihilominus* possent esse talia argumenta & indicia de iniustitia belli, quòd ignorantia non excusaret etiam huiusmodi subditos militantes. Patet, Quia posset esse talis ignorantia affectata, & prauo studio aduersus hostes cõcepta. Item aliâs infideles excusarentur, sequẽtes principes suos in bello contra Christianos, & non liceret illos interficere: quia certum est, quòd credunt se habere iustam causam belli. Item excusarentur milites, qui crucifixerunt Christum ex ignorantia, sequentes edictum Pilati. Item etiam excusaretur populus Iudęorũ, qui persuasus à maioribus, clamabat, Tolle, tolle, crucifige eum. 
 
¶ Tertiũ dubiũ, Quid* faciendum cũ iustitia belli dubia est, hoc est cum in utrãque partem sunt rationes apparentes & probabiles. Prima propositio, Quo ad ipsos principes uidetur, ꝙ si unus est in legitima possessione, quòd manente dubio non possit alius bello, et armis repetere. Vt, exempli gratia, si rex Francorum est in legitima possessione Burgũdiæ, si etiam est dubium an habeat ius ad illam necne, non uidetur quòd Imperator possit armis repetere: & econtrario Rex Francorũ Neapolim aut Mediolanũ, si dubium est cuius iuris sint. Probatur, Quia in dubiis melior est cõditio possidentis. ergo nõ licet spoliare possessorem pro re dubia. Item si res ageretur coram iudice legitimo, nũquam in re dubia spoliaret possessorem. ergo dato quod illi principes, qui prætendunt ius, sint iudices in illa causa, nõ potest licitè spoliare possessorem manente dubio de iure. Item in rebus & causis priuatorum nunquam in causa dubia licet spoliare possessorẽ legitimũ: ergo nec in causis principum. leges enim sunt principum. si ergo secundum leges humanas non licet in causa dubia spoliare legitimum possessorem, ergo meritò potest obiici principibus, Patere legem, quam ipse tuleris. Quod enim quisque iuris in alios statuit, ipse eodem iure uti debet. Item aliâs esset bellum iustum ex utraque parte, & bellum nunquam cõponi posset. Si enim in causa dubia licet uni armis repetere, ergo alteri defendere: & postquam unus recuperasset, posset iterum alius reposcere. & sic nunquam esset finis bellorum cum pernicie & calamitate populorum. 
 
¶ Secunda propositio, Si* ciuitas, aut prouincia, de qua dubitatur, non habet legitimum possessorẽ, ut si deserta est morte legitimi domini, & dubitatur an hæres sit rex Hispaniæ, aut rex Gallorum, nec potest certum sciri: iure uidetur, quòd si unus uelit componere, & diuidere, uel compensare pro parte, quòd alter tenetur recipere conditionem, etiam si sit ui potẽtior, & possit armis totum occupare: nec haberet iustam causam belli. Probatur, Quia alius non facit iniuriam in pari causa, petendo æqualem partem. Item in priuatis causis, etiam in re dubia, non liceret totum occupare. Item eodem modo bellum esset iustum ex utraque parte. Item iustus iudex neutri totum addiceret & attribueret. 
 
¶ Tertia propositio, Qui* dubitat de iure suo etiam si pacificè possideat, tenetur examinare causam diligenter, & audire pacificè rationes alterius partis, si fortè possit certum scire uel pro se, uel pro alio. Hæc probatur, Quia iam non bona fide possidet qui dubitat, & negligit scire ueritatem. Item in causa matrimoniali, si quis etiam legitimus possessor incipit dubitare ueritatem, utrum hęc mulier sit sua, uel alterius: certum est quòd tenetur rem examinare. ergo eadem ratione in aliis causis. Itẽ principes sunt iudices in propriis causis, quia non habent superiores. sed certum est quòd si quis cõtra legitimum possessorẽ opponit aliquid, quòd iudex tenetur examinare causam. ergo etiam principes in re dubia tenentur examinare causam. 
 
¶ Quarta propositio, Examinata* causa quãdiu rationabiliter perseuerat dubium, legitimus possessor nõ tenetur cedere possessioni, sed potest licitè retinere. Patet primò, Quia iudex non posset eum expoliare: ergo non ipse tenetur cedere, nec in toto, nec in parte. Item in causa matrimoniali non tenetur cedere. ut in c. inquisitiõi. de sentẽtia excõmunic. & in c. Dominus. de secũdis nup. ergo nec in aliis causis. Et Adrianus{ Adrianus. } expressè q. secunda quotlibet. secundo tenet, quòd dubitans, licitè potest retinere possessionem: hoc quo ad ipsos principes in re dubia. Sed quo ad subditos indubio belli iusti, Adrianus quidẽ quotlibeto secundo, ad primum argumentum principale dicit, quòd subditus dubitans de iusticia belli, id est utrum causa, quæ allegatur, sit sufficiens, uel simpliciter an subsit causa sufficiens ad iudicandum bellum: non potest licitè etiam ad imperium superioris militare in tali bello. Probat, Quia exponit se periculo peccati mortalis. Item quia non est ex fide, quod secundum doctores & ueritatem, non solùm intelligitur contra conscientiam certam, aut contra opinatiuam, sed etiam contra dubiam. 
 
¶ Sed sit quinta propositio, Primò non* est dubiũ, quin in bello defensiuo liceat subditis in re dubia sequi principẽ suũ in bellum, imò quòd teneantur sequi, sed etiam de bello offensiuo. Probatur primò, quia princeps, ut dictum est, nec potest semper, nec debet reddere subditis rationes belli: & si subditi nõ possint militare nisi postquam scirent iustitiam belli, respublica periclitaretur uehementer, & pateret iniurię ostium. Item in dubiis tutior sequenda est pars. sed si subditi in casu dubii nõ sequantur principem suum in bellum, expoponunt se periculo prodẽdi hostibus rempublicam: quod multo grauius est, quàm pugnare contra hostes cum dubio. ergo debent potiùs pugnare. Item manifestè probatur, Quia lictor tenetur exequi sententiam iudicis etiã si dubitet an sit iusta. contrarium enim esset ualde periculosum. Item hoc argumentum uidetur defendere Augus.{ Augstu. } contra Manich. Iustus si forte etiam sub rege homine sacrilego militet, rectè potest eo iubente bellare: si, quod sibi iuuetur, uel non esse contra Dei præceptũ, certum est, uel utrum sit, certum nõ est 23. q. 1. quod culpatur. Ecce August. diffinientem expressè, quòd si non est certum, id est si dubiũ est an sit contra Dei præceptum, quòd licitũ est subdito bellare. Nec Adrianus se expedire potest ab illa Augustini authoritate, quãuis se in omnem partem tutat. sine dubio enim conclusio nostra est determinatio August. Nec ualet dicere, quòd talis debet tollere dubium, & formare sibi conscientiam, quòd bellum sit iustum: nam stat quòd nõ possit sicut in aliis dubiis. Adrianus autem uidetur errasse in hoc, ꝙ putauit, si dubito an hoc bellum sit iustũ principi uel contrarium, sit causa iusta huius belli, quòd statim cõsequatur, quòd dubito utrum liceat mihi ire ad hoc bellum nec ne. Fateor enim quòd nullo modo licet facere contra dubium conscientiæ, & si dubito, an liceat mihi facere hoc, necne, pecco si faciam. sed non sequitur, dubito an sit iusta causa huius belli, ergo dubito an liceat mihi bellare, uel militare in hoc bello. Imò oppositum sequitur. Si enim dubito an bellum sit iustum, sequitur quòd licet mihi ad imperium principis mei militare. sic non sequitur, lictor dubitat an sententia iudicis iusta sit, ergo dubitat an liceat exequi sententiam, imò scit quòd tenetur exequi. & dubito an hæc sit uxor mea, ergo teneor ei reddere debitum. 
 
¶ Quartum dubiũ est,* An possit esse bellum iustum ex utraque parte. Prima propositio, Seclusa ignorantia manifestum est, quòd nõ potest contingere. Quia si constat de iure & iustitia utrius partis, nò licet in contrarium bellare, nec offendendo, nec defendendo. Secunda, Posita ignorantia probabili facti aut iuris potest esse ex ea parte qua uera iustitia est, bellum iustum per se, ex altera autem parte bellũ iustum, id est excusatum à peccato bona fide. Quia ignorantia inuincibilis excusat à toto. Item saltem ex parte subditorum sæpe potest contingere. Dato enim quòd princeps, qui gerit bellum iniustum, sciat iniustitiam belli, tamen (ut dictum est) subditi bona fide possunt sequi principem suum: & sic ex utraque parte subditi licitè pugnant. 
 
¶ Sed ex hoc sequitur quintum dubiũ, Vtrũ * qui ex ignorantia sequutus est bellum iniustum, si postea constiterit ei de iniustitia belli, utrum teneatur restituere, siue loquamur de principe, siue de subdito. Prima proposito, Siquidem habebat probabilitatẽ de iustitia belli, tenetur adueniente notitia de iustitia, restituere ablata, quæ nõ dum consumpsit, id est quantum factus est locupletior: non autẽ quæ consumpsit, quia regula iuris est, quòd qui nõ est in culpa, non debet esse in damnum suum: sicut qui bona fide fuit in conuiuio lautissimo furis, & res furtiuæ consumptæ sunt, non tenetur restituere, nisi fortè quantum domi consumpsisset. Si autem dubitauit de iniustitia belli, sequutus authoritatẽ principis. Syluest. in uerb. bellum, primo, §. 9. dicit, quòd tenetur de omnibus, quia mala fide pugnauit. 
 
¶ Sed sit secunda propositio conformiter ad suprà dicta, Quòd nec iste tenetur de cõsumptis, sicut nec alius. quia (ut dictum est) licitè, & bona fide pugnauit. Sed esset uerum, quod Syluester dicit, si re uera dubitasset, an liceret ire ad bellum, quia iam facit contra cõscientiã. Sed est multùm considerandum, quòd stat, ꝙ bellum sit iustum & licitum per se, illicitum autẽ Christianis: stat enim quòd quis habeat ius ad recuperandam ciuitatem, aut prouinciam, & tamen ratione scandali fiat prorsus illicitum. cùm enim, ut suprà dictum est, bella geri debeant pro bono communi, si ad recuperandam unam ciuitatem, necesse est ꝙ sequantur maiora mala in repub. ut uastatio multarũ ciuitatum, cædes magna mortalium, irritatio principum, occasiones nouorum bellorum in perniciem ecclesiæ: item quòd paganis detur opportunitas inuadendi & occupandi terras Christianorum: indubitatum est quin teneatur princeps potiùs cedere iuri suo, & abstinere se bello. Clarum est enim quòd si rex Gallorum ex gratia haberet ius ad recuperandum Mediolanum, ex bello autẽ & regnum Galliæ, & ipsa prouincia Mediolanẽsis patientur intoleranda mala, & calamitates graues: non licet ei recuperare. quia bellum ipsum aut fieri debet, uel propter bonũ Galliæ, aut Mediola nenses. quando ergo ecõtra utriusque magna mala ex bello futura sunt, non potest bellum iustum esse. 
 
¶ Circa aliam quæstionem quantum liceat in bello iusto, sunt etiã multa dubia. Primũ,* An liceat in bello interficere innocentes. & uidetur quòd sic, quia filii Israël primò interfecerũt infantes, ut patet Ios. 6.{ Iosue. 6. } in Iericho. & postea Saul 1. Reg. 15.{ 1. Reg. 15. } interfecit pueros in Amalec. utrunque ex authoritate, & mãdato Domini. Quæcunque autem scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt, ut patet ad Rom. 15.{ Rom. 15. } ergo & nunc si bellum sit iustum, licebit interficere innocentes. De hoc dubio sit prima propositio, Nunquã* licet per se & ex intentione interficere innocẽtẽ. probatur primo Exod. 23. Insontem & iustum non occides. Secundò, Fundamentum iusti belli est iniuria, ut suprà ostensum est. sed iniuria non est ab innocentè: ergo non licet bello uti contra illud. Tertiò, Non licet in republica pro delictis malorum interficere innocentes: ergo etiam nec pro iniuria malorum licet punire innocentes apud hostes. Quartò, Aliâs iam bellum esset iustum ex utraque parte, seclusa ignorantia: quod esse non potest, ut ostensum est. Et patet consequẽtia, quia innocentes, certum est quòd possent se defendeee contra quemcunque conantem interficere. Et confirmatur totũ hoc Deutero. 2.{ Deutero. 2. } Mãdauit filiis Israël, ut cùm ui ceperint ciuitatẽ, alios quidẽ interficiãt, parcant autẽ mulieribus, & paruulis. Ex quo sequitur, ꝙ* etiã in bello cõtra Turcas nõ licet interficere infantes. patet, quia sunt innocentes.Imò nec fœminas inter infideles. patet, quia tũ ad bellũ spectat, pręsumuntur innocẽtes, nisi fortè cõstaret de aliqua fœmina, ꝙ esset in culpa. Imò idẽ uidetur iudiciũ de innoxiis agricolis apud Christianos, imò de alia gẽte togata, & pacifica, quia omnes præsumũtur innocẽtes, nisi cõtrà constaret. Hac etiã ratiõe nec peregrinos, nec hospites qui uersant̃ apud hostes quia præsumunt̃ innocentes, nec re uera sunt hostes. Eadem ratione nec clericos, quia præsumuntur innocentes in bello, nisi constet de contrario, ut cùm actualiter pugnat. 
 
¶ Secũda ꝓpositio, Per* accidẽs autẽ etiã sciẽter aliquando licet interficere innocẽtes, putà cùm oppugnatur arx, aut ciuitas iustè, in qua tamen constat multos esse innocẽtes, nec possunt machinę solui & alia tela, uel ignis subiici ædificiis, quin etiam opprimantur innocentes, sicut nocentes. Probatur, Quia aliâs non posset geri bellum contra ipsos nocentes, & frustraretur iustitia bellantium: Sicut ecõtrariò si oppidum oppugnatur iniustè, & iustè defenditur, licet mittere machinas, & alia tela in obsessores, & in castra hostiũ, dato quòd inter illos sint aliqui pueri aut fuerint innoxii. Sed tamen est cõsiderandum, quod paulo antè dictũ est, quòd oportet cauere ne ex ipso bello sequãtur maiora mala, quàm uitẽtur per ipsum bellum: si enim ad summam belli uictoriam parum confert expugnare arcem, aut oppidum, ubi est præsidium hostium, & sunt multi innocentes, non uidetur quòd liceat ad expugnandum paucos nocentes, occidere multos innocentes, subiiciendo ignem, uel machinas, uel alia ratione, qua indifferẽter opprimantur innocentes cum nocentibus. Et tandem nunquam uidetur licitum interficere innocentes, etiam per accidens, & præter intẽtionem, nisi quando bellum iustum expediri & geri aliter non potest, iuxa illud Matth. 13.{ Matt. 13. } Sinite crescere zizania, ne fortè colligẽtes zizania, eradicetis simul & triticum. Sed circa hæc potest dubitari, An* liceat interficere innocentes, à quibus tamen in futurum imminet periculum, putà, pueri Saracenorum sunt innocentes: sed timendum meritò est, ne facti adulti, pugnent contra Christianos, & inferant bellum cum periculo. Et præterea etiam togati puberes apud hostes, qui non sunt milites, præsumuntur innocẽtes: sed isti armabuntur postea in milites, & inferẽt periculum, an liceat tales interficere. Et uidetur quòd sic, eadem ratione qua per accidens licet interficere alios innocentes. Item Deuteron. 20. præcipitur filiis Israël, ut cùm expugnauerint aliquam ciuitatem, interficiant omnes puberes, nõ est autem præsumendum, quòd omnes essent nocentes. Respõdetur ad hoc, licet posset fortasse defendi, quòd in tali casu possint interfici. Tamen credo, quòd nullo modo licet, quia non sunt facienda mala, ut uitentur etiam alia mala maiora. & intolerabile est, quòd occidatur aliquis pro peccato futuro. Et præterea sunt alia remedia ad cauendum in futurum ab illis, ut captiuitas, exilium, &c. ut statim dicemus. Vnde sequitur, quòd siue iam parta uictoria, siue in actu bellum geratur, si constat de innocentia alicuius militis, & milites possunt cum liberare, tenentur cum saluare. Ad argumẽtũ in cõtrariũ, respõdeo, ꝙ illud factũ fuit speciali mãdato Dei, qui iratus, & indignatus contra populos illos, uoluit perdere omnino. sicut misit ignem in Sodomam & Gomorrham, qui deuoraret tam innocentes, quàm nocentes: ipse autẽ est dominus omnium, nec dedit hanc licentiam ex lege communi. Et ad illud Deuterono. 20. posset eodem modo responderi: sed quia illic data est lex belli cõmunis in omne tẽpus futurũ, potiùs uidetur, ꝙ illud Dominus dixit, quia reuera omnes puberes reputantur in ciuitate inimica nocentes, & non possunt distingui innocentes à nocentibus: ideo omnes possunt interfici. 
 
¶ Secũdũ dubiũ est, An* liceat spoliare innocẽtes inter hostes: sitq́ue prima proposi. Certũ est ꝙ licet spoliare innocẽtes bonis & rebus, ꝗbꝰ hostes aduersum nos usuri sunt, ut armis, nauibus, machinis. Patet, Quia aliter uictoriã consequi non possemus. quæ est finis belli, imo etiam licet accipere pecunias innocentum, & comburere, & corrumpere frumenta, occidere equos, si ita opus est, ad debilitãdum hostium uires. Ex quo sequitur corollarium, quòd si bellum sit perpetuum, licet indiferenter expoliare omnes apud hostes tam nocentes quàm innocentes: quia ex opibus. suorum hostes alunt bellum iniustum, & econtra debilitantur uires eorũ si ciues eorum spoliantur. 
 
¶ Secunda propositio, Si* bellum satis commodè geri potest, nõ spoliando agricolas aut alios innocentes, uidetur quòd non liceat eos spoliare. Hoc tenet Syluest. in uerbo bellũ. §. 10.{ Syluest. } quia bellũ fundatur in iniuria, ergo non licet iure belli uti in innocentes, si aliunde potest recompensari iniuriæ. Imò addit Syluest. quòd etiam si fuerit iusta causa spoliandi innocentes, quòd transacto bello, tenetur uictor restituere illis quicquid superest. Sed hoc non puto esse necessarium: quia, ut infrà dicitur, si iure belli factum est, omnia cedunt in fauorẽ & ius, iustum bellum gerentium. unde si licitè sunt capta, puto quòd non sunt obnoxia restitutioni. Dictum tamen Syluestri pium est, & non improbabile. Spoliare autem peregrinos, & hospites, qui sunt apud hostes, nisi constet de culpa illorum, nullo modo licet, quia illi non sunt de numero hostium. 
 
¶ Tertia propositio, Si* hostes nolunt restituere res iniuria ablatas, & non possit, qui læsus est, aliunde commodè recuperare, potest undecunque satisfactionem capere, siue à nocentibus, siue ab innocentibus. Vt si latrones Galli fecerint prædas in agrum Hispanorum, & rex Francorum nolit cogere illos ad restitutionem, cùm possit, possunt Hispani authoritate principis spoliare mercatores Gallos, aut agricolas quantum cunque innocentes: quia licet fortè à principio respu. aut princeps Gallorũ nõ fuerit in culpa: iam est in culpa, quia negligit uindicare, ut ait Aug.{ August. } qđ improbè à suis factũ est, & princeps: læsus potest ex omni mẽbro & parte reipu. satisfactionẽ accipere. Vnde literæ marcharum, aut repræsaliarum, quæ à principibus in huiusmodi casibus conceduntur, non sunt per se iniustæ, quia per negligentiam, & iniuriam alterius principis, concedit læso suus princeps, ut possit recuperare bona sua etiam ab innocentibus. sunt autem periculosæ, & præbent occasionem rapinarum. 
 
¶ Tertium dubium, Dato quòd* non liceat interficere pueros & alios innocentes, an saltem liceat ducere illos in captiuitatem, & seruitutem. Sitq́ue pro illius declaratione unica propositio, Eodem modo licet ducere innocẽtes in captiuitatem, sicut licet spoliare illos, quia libertas & captiuitas inter bona fortunæ reponuntur: unde quando bellum est talis cõditionis, quòd licet spoliare indifferenter omnes hostes, & occupare omnia bona illorum, etiam licet ducere in captiuitatem omnes hostes siue nocentes, siue innocentes. & cùm bellum aduersus paganos sit huiusmodi, quia est perpetuum, & nunquam satisfacere possunt pro iniuriis, & damnis illatis: ideo non est dubitãdum quin liceat & pueros, & fœminas Saracenorum ducere in captiuitatem, & seruitutem. sed quia iure gentium inter Christianos uidetur receptum, ut Christiani iure belli non fiãt serui (in bello quidem inter Christianos) licet, si ita opus est, ad finem belli captiuos ducere etiam innocentes, ut pueros & fœminas: non quidẽ in seruitutẽ, sed ut pro illorum redemptione pecunias recipiamus. Quod tamẽ extendẽdum non est ultrà, quàm belli necessitas postulet, & cõsuetudo legitimè belligerantium obtinuit. 
 
¶ Quartum dubium est, Vtrum* saltem obsides, qui uel tempore induciarum, uel per acto bello ab hostibus recipiunt̃, interfici possint, si hostes fidem fregerint, & conuentis nõ steterint. Respondeo per unicam conclusionem, Quòd si obsides aliâs sint de numero nocẽtũ, putà qui tulerunt contra eos arma, interfici iure possunt in eo casu. Si autem sunt innocentes, ex suprà dictis constat, quòd interfici non possunt, ut cùm sunt pueri, aut fœminæ, aut alii innocentes. 
 
¶ Quintum dubium, An* saltem in bello liceat interficere omnes nocentes. Pro responsione notandum est, quòd ut ex suprà dictis patet, bellum geritur primò ad defendendum nos & nostra. Secundò, ad recuperandum res ablatas. Tertiò, ad uindicandum acceptam iniuriam. Quartò, ad pacem & securitatem parãdam. His præmissis sit prima propositio, In * ipso actuali conflictu pręlii, uel in oppugnatione, aut defensione ciuitatis licet indifferenter occidere omnes, qui cõtrà pugnant: & breuiter, quandiu res est in periculo. Hoc patet, Quia aliter rem bene gerere non possent bellantes, nisi tollẽdo omnes impedientes, & cõtrà pugnantes. Sed totum dubium est, & dificultas, an parta iam uictoria, & ubi periculum nõ est ab hostibus, an liceat interficere omnes qui contrà arma tulerunt. Et uidetur apertè quòd sic. Quia, ut suprà relatum est, inter præcepta militaria, quæ Dominus dedit Deutero. 20.{ Deutero. 20. } unum est, ut expugnata ciuitate hostium, interficerẽt omnes habitatores. Verba illius loci sunt hæc, Si quando accesseris ad expugnandam ciuitatem, offeres ei primùm pacem. Si receperit, & aperuerit tibi portas, cunctus populus, qui in ea est, saluabitur, & seruiet tibi sub tributo: sin autem fœdus inire noluerit, & cœperit contrate bellum, oppugnabis eam. Cumq́ue tradiderit Dominus Deus tuus eã in manu tua, percuties omne quod in ea est generis masculini in ore gladii, absque mulieribus, & infantibus. 
 
¶ Secunda propositio, Parta* uictoria, & rebus iam extra periculum positis, licet interficere nocentes. Probatur, Quia (ut iam dictum est) non solùm ordinatur bellum ad recuperãdas res, sed etiam ad uindicandum iniuriam: ergo pro iniuria præterita licet interficere authores iniuriæ. Item hoc licet in proprios ciues malefactores: ergo etiam in extraneos. quia (ut suprà dictum est) belli princeps iure belli authoritatem habet in hostes, sicut legitimus iudex, & princeps. Item, quia licet in præsentia non esset periculum ab hostibus, tamen in futurum securitas non haberetur nisi timore supplicii hostes continerentur. 
 
¶ Tertia propositio, Solùm* ad uindicandam iniuriam non semper licet interficere omnes nocẽtes. Probatur, Quia etiam inter ciues nõ liceret, ubi etiam esset delictum totius ciuitatis, aut prouinciæ interficere omnes delinquẽtes, nec in cõmuni rebelliõe liceret occidere, & perdere totũ populũ. Vnde pro simili facto Theodosius ab Ambrosio ab ecclesia est prohibitus. hoc enim esset cõtra publicũ bonũ, qđ tamẽ est finis belli, et pacis. ergo etiam nõ licet tollere omnes nocẽtes ex hostibus. Oportet ergo habere rationem iniuriæ ab hostibus acceptæ, & dãni illati, & aliorũ delictorũ. Et ex hac consideratione procedere ad uindictã, & animaduersionẽ omni atrocitate, & inhumanitate seclusa. In hoc enim proposito Cice. 2. Officio.{ Cicero 2. Officio. } ait, ꝙ animaduertẽdũ est in noxios quãtũ æquitas & humanitas patiãtur. & Salust,{ Salust. } Maiores nostri religiosissimi mortales nihil uictis eripiebant, præter iniuriæ licentiam. Aliquando* etiam licet & expedit interficere omnes nocẽtes. Probatur, Quia etiam bellum geritur ad pariendam pacem, & securitatem: sed aliquando aliter obtineri securitas nõ potest, nisi tollẽdo omnes hostes: & hoc maximè uidetur contra infideles, à quibus nunquam illis conditionibus pax æqua sperari potest. Et ideo unicũ remedium est, tollere omnes, qui contrà arma ferre possunt, modò iam fuerint in culpa. Et ita intelligendum est illud præceptum Deuter. Aliâs autem in bello cõtra Christianos nõ puto ꝙ hoc sit licitum. Cùm enim necesse sit ut ueniãt scandala (ut habetur Matt. 18.) & bella inter principes, si semper uictor interficeret aduersarios omnes, esset in perniciem generis humani, & Christianæ religionis, & orbis citò in solitudinem redigeretur: nec bella pro bono publico, sed in publicam calamitatẽ perditè gererentur. Oportet ergo ut pro mensura delicti sit plagarum modus, nec ultrà progrediatur uindicta, in quo etiam habenda est ratio & consideratio, quòd (ut suprà dictum est) subditi non tenẽtur, nec debent examinare causas belli, sed possunt sequi principem suum in bellum, contenti authoritate principis, & publici cõsilii: unde pro maiori parte, licet ex altera parte sit bellum iniustum, tamen milites qui ueniunt ad bellum, & pugnant in bello, aut defendunt, uel oppugnant ciuitates, ex utraque parte sunt innocentes. & ideo cùm iam uicti sunt, & non est periculum ab illis, credo quòd interfici non possunt, ne unus quidem ex illis, si præsumitur, quòd bona fide in prælium uenerunt. 
 
¶ Sextum dubium, An* liceat interficere deditos aut captiuos, supposito etiam quòd fuerunt nocentes. Respondetur, quòd per se loquendo, nihil obstat quominus capti in bello iniusto, aut dediti, si fuerunt nocentes, interfici possint, seruata æquitate: sed quia in bello multa iure gentium cõstituta sunt, uidetur receptum consuetudine, & usu belli, ut captiui parta uictoria (nisi fortè sint profugæ) & periculo transeunte, non interficiantur, & seruandum est ius gentium eo modo, quo inter bonos uiros seruari cõsuetũ est. De deditis autẽ non lego, nec audio talẽ consuetudinem, imò in deditionibus arcium ciuitatũ, solent qui se dederũt, cauere sibi cõditionibus, ut salua sint capita, & salui mittãtur: scilicet ueriti ne si simpliciter, & nullis cõditionibus dedãtur, interficiantur: & hoc aliquoties factũ legimus. Vnde nõ uidetur iniquũ, ut si oppidũ nihil cauendo dedatur, quin mandato principis, aut iudicis, aliqui qui fuerunt notiores, occidantur. 
 
¶ Septimum dubium, Vtrum* omnia capta in bello iusto fiant capientium, & occupantium. Prima propositio, Non est dubitandum, quin omnia capta in bello iusto usque ad sufficiẽtem satisfactionem rerum ablatarum per iniuriam, & etiam impensarum, ꝙ fiant occupantiũ. Nec indiget probatione: quia ille est finis belli, sed seclusa cõsideratiõe & restitutionis & satisfactiõis. Sed stando in iure belli distinguendũ uidetur: nã capta in bello aut sunt mobilia, ut pecuniæ, uestes, argẽtũ, aurum: aut immobilia, ut agri, oppida, arces. 
 
¶ Secunda propositio, Mobilia* quidem iure gentium omnia fiunt occupantis, etiam si excedant compensationem damnorum. hoc patet ex l. si quid in bello. & l. hostes ff. de capti. & c. ius gentium. 1. distinctio. & expresiùs Instituta de rer. diuis. §. itẽ ea quæ ab hostibus. ubi dicitur, ꝙ iure gentium, quæ ab hostibus capiuntur, statim nostra fiunt, adeò ut etiam liberi homines in nostram seruitutem deducãtur. Et Ambros. libro de patriarch.{ Ambro. } dicit, cum Abraham occidit quatuor Reges, prædam quidem fuisse Abrahæ uictoris, quanquam recusauit accipere, Genes. 14.{ Genes. 14. } & 24. q. 5. Et confirmatur ex authoritate Domini, Deuterono. 25.{ Deutero. 25. } ubi de ciuitate expugnanda dicit, Omnẽ prædam exercitui diuides, & comedes de spoliis hostium tuorum. Hanc sententiam tenet Adrianus in quæstione de restitutione, in particulari quęstione de bello. Et ita Syluest.{ Syluest. } in uerbo, bellum, §. 1. &. §. 9. quòd qui iustè pugnat, non tenetur restituere prædam, 23. q. 7. si de rebus. Ex quo infert, quòd capta in bello iusto, non compensantur cum debito principali: ut tenet etiam Archi. 23. q. 2. Dominus noster. ita tenet Bar. in. d. l. si quid in bello: & hoc intelligitur, etiam si hostis sit paratus aliis satisfacere de damno & iniuriis. Quod tamen limitat Syluest. & bene, quo usque secũdũ ęquitatem sit sufficienter satisfactum de damno & iniuria. Non enim est intelligendum, quòd si Galli exciderint unum pagum, aut ignobile oppidum Hispaniæ, quòd liceat Hispanis etiã (si possint) prædari totam Galliam. sed pro modo, & qualitate iniuriæ arbitrio boni uiri. 
 
¶ Sed ex hac determinatione sequitur dubium, An* liceat permittere militibus ciuitatem in prædam. Respondetur, & sit tertia propositio, Hoc de per se non est illicitum, sed necessarium est ad bellum gerẽdum, uel deterrendos hostes, uel ad accẽdendum militum animos. Ita Syluest. §. 10.{ Syluest. } Sicut etiam licet incendere ciuitatem ex rationali causa. Sed tamen quia ex huiusmodi permissionibus sequuntur plurima multa sæua, crudelia præter omnem humanitatem, quæ à barbaris militibus committuntur, innocentum cędes & cruciatus, uirginum raptus, matronarum stupra, templorum spolia: ideo sine dubio, sine magna necessitate, & causa maximè ciuitatem Christianam prædæ tradere periniquum est. Sed si ita necessitas belli exigat, non est illicitum, etiam si crudele sit, quòd milites aliqua huiusmodi fœda, & illicita patrent, quæ tamen duces & interdicere & quàm possunt, prohibere tenentur. 
 
¶ Quarta propositio, His omnibus nõ obstãtibus, nõ* licet militibus sine authoritate prædas agere, aut incẽdia facere, quia ipsi non sunt iudices, sed executores, & tenentur ad restitutionem. 
 
¶ Sed de bonis & de rebus immobilibus maior difficultas est, & sit quinta propositio, Nõ * est dubiũ quin liceat occupare & tenere agrũ, & arces, & oppida hostiũ, quantum necessarium est ad compẽsationem damnorum illatorum: putà si hostes diruerunt arcem nostram, incenderunt ciuitatem, syluas, aut uineas, aut oliueta: licebit occupare uicissim agrum hostium, aut arcem, aut oppidum, & tenere. Si enim licet capere recompensationem ab hostibus pro rebus ablatis: certum est quòd iure diuino, & naturali, non plus licet hanc recompẽsationẽ accipere in rebus mobilibus, quàm in immobilibus. 
 
¶ Sexta propositio, Etiam* ad parandam securitatem, & uitandum periculum ab hostibus, licet occupare, & tenere arcem aliquam, aut ciuitatem hostium necessariam ad defensionem nostram aut tollendam hostibus occasionem, unde possint nocere. 
 
¶ Septima propositio, Etiam* pro iniuria illata, & nomine pœnæ, hoc est in uindictam, licet pro qualitate iniuriæ acceptæ multare hostes parte agri, aut etiam hac ratione occupare arcem, aut oppidum. sed hoc, ut diximus, debet fieri cum moderamine, & non quãtum uiribus & potentia armorum occupari & expugnari potest. Et si necessitas, & ratio belli postulat, ut maior pars agri hostium occupetur, & plures ciuitates capiantur, oportet ut compositis rebus, & peracto bello restituantur, tãtum retinendo, quantum sit iustum pro recõpensatione damnorum, & impensarum, & pro uindicta iniuriæ, seruata æquitate, & humanitate, quia pœna debet esse proportionata: & intolerabile esset, quòd si Galli agerent prędas in pecora Hispanorum, uel incenderent pagũ unum, quòd liceret occupare totum regnum Frãcorũ. Quòd autẽ hoc titulo liceat occupare, aut partẽ agri, aut aliquam ciuitatẽ hostiũ, patet 1. Deut. 20.{ Deuter. 20. } ubi datur licẽtia in bello occupandi ciuitatẽ, qui pacẽ recipere uoluerint. Itẽ malefactores intraneos licet punire hoc modo, scilicet priuare illos domo, aut agro, aut aut arce ꝓ rei qualitate. ergo etiã extraneos. Itẽ superior iudex potest cõmodè de multare authorem iniuriæ, tollendo scilicet ab eo ciuitatẽ, aut arcẽ. ergo & princeps, qui læsus est, hoc poterit, quia iure belli factus est tanquam iudex. Item imperium Romanum hoc modo & titulo auctum & amplificatum est, occupando scilicet iure belli ciuitates & prouincias hostiũ à quibus iniuriam acceperant, & tamen imperium Romanorum tanquam iustum & legitimum defenditur ab August. Hieronymo, Ambro. Thoma, & aliis sanctis doctoribus. Imò posset uideri approbatum à Domino in illo loco, Reddite quę sunt Cæsaris Cæsari, & à Paulo, qui Cæsarem appellauit, & ad Roma. 13.{ Roma. 13. } admonet potestatibus sublimioribus, & principibus subditos esse, & tributa pẽdere, qui eo tempore omnes habebant authoritatem ab imperio Romano. 
 
¶ Octauum dubium, Vtrum* liceat imponere uictis hostibus tributa. Respondetur, quòd sine dubio licet, non solùm ad compensandũ damna, sed etiam ratione pœnæ, & in uindictam. Hoc satis patet ex supradictis ex illo loco Deutero. 20.{ Deute. 20. } ubi dicit, quòd postquam ex iusta causa accesserint ad expugnandum ciuitatem, si receperit eos, & aperuerit portas, cunctus populus, qui in ea est, saluabitur, & serui et illis sub tributo, & hoc ius, & usus belli obtinuit. 
 
¶ Nonum dubium, An* liceat deponere principes hostium, & nouos ponere & constituere, uel sibi retinere principatum. Prima propositio, Hoc non passim, & ex quacunque causa belli iusti licet facere: ut patet ex dictis. Nam pœna non debet excedere quãtitatẽ & rationẽ iniurię, imò pœnæ sunt restringẽdæ, & fauores ampliandi, quæ est nõ solũ regula iuris humani, sed etiã naturalis, & diuini: ergo dato ꝙ iniuria illata ab hostibus sit sufficiẽs causa belli, non semper erit sufficiens ad exterminationem principatus hostis, & ad depositionem legitimorum, & naturalium principũ. hoc enim esset prorsus sæuum & inhumanum. 
 
¶ Secunda propositio, Non* est negandum quin aliquando possint contingere sufficientes & legitimæ causæ uel ad mutandos principes uel ad occupandum principatum: & hoc uel pro multitudine & atrocitate damnorum & iniuriarum, uel maxime quando aliter securitas & pax ab hostibus obtineri non potest: & immineret grãde periculum reip. ab illis, nisi hoc fieret. Hoc patet. Si enim licet occupare ciuitatem ex causa, ut dictum est, ergo tollere principem ciuitatis. & eadem est ratio de prouincia, & principe prouinciæ, si causa maior cõtingat. Sed notã dũ circa 6. 7. 8. & 9. dubiũ, quòd aliquando, imò frequenter non solùm subditi, sed etiam principes ipsi, qui re uera nõ habent causam iustam, tamen bona fide gerũt bellum, ita inquam bona fide, quòd excusantur ab omni culpa, putà cùm facta diligẽti examinatione, ex sentẽtia doctorum, & bonorũ uirorũ geritur bellum. Et cùm nemo debeat sine culpa puniri in tali casu, quãuis liceat uictori recuperare res ablatas, & fortè impẽsam belli: tamen sicut nõ licet parta uictoria quẽcunque interficere, ita nec ultra iustam satisfactionẽ occupare, nec exigere in rebus temporalibus. quia omnia alia fieri non possunt, nisi nomine pœnæ, quæ in innocentes cadere non debet. Ex his omnibus possunt componi pauci canones, & regulæ belligerandi. Primus canõ,* Supposito quòd princeps habet authoritatem gerendi bellum, primùm omnium debet nõ quærere occasiones, & causas belli: sed si fieri potest, cũ omnibus hominibus pacem habere, ut Paulus præcepit ad Ro. 12.{ Roma. 12. } debet autem recogitare, quòd alii sunt proximi, quos tenemur diligere sicut nosipsos, & quòd habemus omnes unum communẽ Dominum, ante cuius tribunal tenemur rationem reddere. Est enim ultimæ immanitatis, causas quærere, & gaudere, quòd sint ad interficiendum, & perdendum homines quos Deus creauit, & pro quibus Christus mortuus est: sed coactũ & inuitũ uenire oportet ad necessitatem belli. Secundus canon, Conflato iam ex istis causis bello oportet illud gerere nõ ad perniciem gentis, contra quam bellandum est, sed ad cõsequutionem iuris sui, & defensionem patriæ, & reipublicæ suæ, & ut ex illo bello pax aliquando, & securitas consequatur. Tertius canon, Parta uictoria, & confecto bello, oportet moderatè, & cum modestia Christiana, uictoria uti, & oportet uictorem existimare se iudicem sedere inter duas respub. alteram, quæ læsa est, alteram, quæ iniuriam fecit: ut nõ tanquam accusator, sed tanquam iudex sentẽtiam ferat, qua satisfieri quidem possit reipublicæ læsæ. Sed quantum fieri poterit, cum minima calamitate, & malo reipublicæ nocentis. & satis est, ut castigatis nocentibus, quantum licuerit: & maximè, quia ut plurimum inter Christianos tota culpa est penes principes. Nã subditi bona fide pro principibus pugnant: & est periniquũ, quod Poëta ait, "Vt quicquid" "delirant Reges," "plectantur" "Achiui." 






 REVERENDI PATRIS fratris francisci à Victoria relectio De matrimonio. 
 
 SVMMA. -  1 Matrimonium quid sit. -  2 Matrimonij quotuplex finis. -  3 Ius conueniendi, an satis sit ad matrimonij essentiam. -  4 Consensus inter uirum & fœminam, an sit de ratione matrimonij. -  5 Matrimonium quantum ad sui essentiam quid sit. -  6 Matrimonij uinculum, quomodo ex lege naturali aut diuina non contrahatur, nisi coniugum ipsorum consensu, licet Deus sine dubio, nullo consensu uiri & fœminæ interposito, constituere poßit. -  7 Matrimonium, quòd nulla authoritate humana possit constitui, nisi consensu contrahentium, probatur. -  8 Matrimonij consensus qualis sit, inquiritur. -  9 Canon, siue regula uniuersalis obseruanda, si ex aliquo pacto, aut stipulatione non statim ab initio oriatur matrimonium. -  10 Matrimonium siquis deceptus contrahat, an teneat. -  11 Ecclesia sicut aliquas personas sua authoritate reddit illegitimas ad contrahendum, an princeps hoc possit facere. -  12 Authoris sententia pro dubio, An princeps secularis poßit ponere impedimentum matrimonio. DE MATRIMONIO uerba facturus sum, Patres grauissimi, uiriq́ue tum religiosissimi, tum ornatissimi. Nec enim mihi integrum fuit per amicos & necessarios argumentum, quod fueram meditatus, tractare, & mea professione, & uestra expectatione fortasse non indignum. Cùm enim superioribus diebus delata esset in hãc uniuersitatẽ causa de matrimonio illustrissimorum principum, regumq́ue Anglorum, atque per aliquot dies in illos grauissimo doctorum, atque magistrorum iactata senatu, atque uentilata fuerit: contenderunt à me nonnulli mei inuicem studiosi, ut de ea re prima mea relectione dissererem: quibus, quia negare nõ licebat, cùm recepissem, necessariũ mihi fuit, ut hoc alieno ære hodierna die me exoluerem. Quanquam profectò tot se mihi mala tam grauem causam aggresso obiecerũt, ut non mediocriter timeam, ne prius quàm ad illam penetrare possim, & tempore, & clepsidra, & uestra, quam mihi soletis pręstare, beneuola audientia destituar. Ergo utcunque res cessura sit, uestrum erit, & si quod expectabatis, audieritis, & quæ expectabatis, adhuc desideraueritis, meo nomini boni consulere, & meis conatibus & studiis (ut hactenus fecistis) uel fauere, uel conniuere. ¶ Locus igitur à me relegendus in præsentiarum, & commentandus habetur Matth. 19.{ Matth. 19. } & infertur à Magistro sententia. 4. libro, Quod Deus coniunxit, homo non separet. In cuius loci explicatione tres erunt quæstiones & partes. In prima de constitutione matrimonii. In secunda de impedimentis, in tertia de dissolutione agendum est. Et quia secundum Ciceronem 1. Officiorum{ Cicero. }, omnis, quę à ratione suscipitur de aliqua re institutio, debet à definitione proficisci: ideo ante omnia quæritur* quid sit matrimonium, an (ut quidam putant) matrimonium sit ius inter uirum, & fœminam, quo mutuò liceat uti ad liberorũ procreationem, aut (ut simpliciùs dicam) ad copulã carnalem. Et uidetur quòd sic: quia omnis usus fœminæ extra matrimoniũ est illicitus. ergo matrimonium est ius huius usus. Pręterea per matrimoniũ nihil aliud uidetur fieri, quàm quòd uir, & mulier consequantur facultatem utendi inuicem corporibus suis, ad usus generationis: & sic facultas hæc nihil aliud uidet̃ esse, quàm ius licitè utendi: ergo in contrarium est, quòd matrimonium exigit inseparabilitatem, ut ex themate huius disputationis patet, & Aposto. 1. ad Cor. 7.{ 1. Corin. 7. } His, qui matrimonio iuncti sunt, præcipio, non ego, sed Dominus, uxorem à uiro non discedere: & si discesserit, manere innuptã, & uir uxorem non dimittat. Ad huius dubii explicationem præmitto fundamentum ex Aristo. 2. Phy. quòd res naturales, necessitates suas ex fine habent: matrimonium autẽ ab Aristotele in libro Politi. inter naturalia computatur. Dicit enim quòd homo plus est animal coniugale, quàm politicum: & tamen dicit hominẽ esse animal ciuile. habet ergo suos fines propter quos est institutũ. Deus autem, qui author, & institutor est matrimonii, illud non frustra, sed propter finem condidit. Est * autem duplex finis matrimonii secundum Aristotelẽ. Primus, & potissimus, atque adeò primarius, procreatio, & educatio prolis, & in esse rationali, hoc est, ad uitam & uirtutem ciuilem: quia dans formam, dat consequentia ad formam, ut dicitur in libr. 1. De genera. Ea, quæ rei naturali conueniunt, inquantum talis est, ut ignis dat non solùm formam ignis, sed & calorem, & alias proprietates ignis: sic etiam ad patres spectat, non solùm dare substãtiam, sed & quę hominis sunt, ut homo est, scilicet uitam secundum rationem, siue politicã. Est enim homo natura animal ciuile, sicut & ignis natura calidus: & ideò ad parentes spectat non solùm conferre necessaria ad uitam naturalem, sed etiam ad uitam ciuilem. Alter finis est, mutua obsequia, & officia inter uirũ & fœminam. Sicut enim homo est animal infirmum, & alterius operis egens, ideo est animal ciuile: ita quia nõ omnia munia ad uitam hominum degendam sunt competentia, aut omnino uiris, aut omnino fœminis, sed quædam spectant ad uiros, ut arare, ædificare & similia, quædam autem ad fœminas, ut nere, pinsere: ideò iunguntur mares & fœminæ. ¶ Loci primum fundamentũ est ad omnia penè, quæ in mea relectiõe disputaturus sum. Nã secundum Aristotelẽ libro De anima, dubia omnia cõtingentia de re aliqua, ex diffinitione illius soluẽda sunt. Ea autem, quæ sunt propter finem, optimè diffiniũtur per finem, quare & dubia incidentia de matrimonio ex fine matrimonii explicanda sunt. Sic ergo dico, ꝙ * ad matrimonii essentiã nõ satis est ius cõueniendi. Probatur, Nã si uagus concubitus esset licitus, non satis esset ad rationem matrimonii. Patet, Quia illo posito, frustraretur talis coniunctio utroque fine matrimonii. Probatur. Si enim etiam uagus concubitus esset licitus, scilicet liber congressus uiri cuiuslibet cũ qualibet fœmina, suus finis haberi nullo modo posset. Nam certè pręterquam quòd ex tali concubitu rara solet proles contingere, non posset proles commodè, aut procreari, aut educari, incerto scilicet patre, non solùm quoad ciuilem, sed & quantum ad naturalem uitã, cum fœmina sit infirmior, & improuidentior sine uiro, quàm ut totam filiorum curam sustinere possit: & certus pater esse non potest, si concubitus est promiscuus. & dato etiam, ꝙ una esset unius, sine tamen mutua obligatione impediretur adhuc uterque finis matrimonii. Nã neque procreatio prolis esset certa ex libera coniunctione, neque educatio à parentibus, qui inuicem conuiuere non tenentur, & instructio moralis esse uix posset, cũ oporteret filium apud matrem educari propter naturales necessitates, & rursum à patre doceri, qui tunc cum matre non habitaret. Præterea mutua obsequia & beneficia constare non possent, cùm omnis beneficentia ex amore proficiscatur, qui esse non posset uiri in fœminam, quæ alios uiros pateretur, nec fœminæ in uirum, qui cum aliis rem haberet. Atque ideò dico, quòd præter illud ius requiritur obligatio mutua certi uiri ad certam fœminam, & perpetua ad procreationẽ liberorũ. Probatur, Sine tali obligatione non constabit finis matrimonii: ea autẽ posita, cõstabit: ergo illa exigitur.{ Roman. 7. } Confirmatur ex Apost. ad Rom. 7. Mulier sui corporis potestatem non habet, sed uir: similiter & uir potestatem sui coporis nõ habet, sed mulier. ergo requiritur obligatio. ¶ Secundò dubitatur, & oritur dubium ex solutione primi dubii, An* de ratione matrimonii sit consensus inter uirum & fœminam. Et uidetur quòd sic, Quia de ratione matrimonii est obligatio, quæ non potest prouenire, nisi ex pacto, & consensu inter uirum, & fœminã. ergo exigitur contractus, uel pactum inter fœminam, & uirum. Et confirmatur, Nam ex sententia omnium iurisconsultorum, & theologorum, matrimonium non transigitur, aut cõficitur nisi consensu contrahentium, ut etiam Magister expandit, & decreta allegat. ergo. In contrarium est, quòd omne ius, quod alicui competere potest ex pacto, potest conuenire decreto legis superioris: in omnibus enim aliis negotiis, ut effectus, & obligatio, quæ nascitur ex cõtractu & pacto, potest aliunde oriri, ut seruitus, quæ ex pacto oriri potest, eadem ex iure belli & aliis causis constituitur. Item translatio hæreditatis, quæ pacto conficitur, eadem aut iure præscriptionis, aut alio titulo fieri potest. non ergo uidetur negãdum quin etiam obligatio maritalis, quæ contrahẽtium consensu, & pactione firmari solet, aliunde etiam possit proficisci. Pro solutione huius dubii dico, quòd de ratione matrimonii, absolutè loquendo, non est contractus, nec consensus inter uirum & fœminã. Probatur primò ex illo principio apud theologos acceptissimo, Quicquid Deus potest facere cũ causa secũda, potest se solo facere. si ergo pacto, & consensu uiri, & fœminæ constituitur matrimonium: ergo Deus se solo posset facere illam obligationem, non ex consensu, aut pacto aliquo uiri & fœminæ, si mutuò utrũque obligare posset ad coniunctionem maritalem, eodem modo, sicut pacto & coniũctione coniucti erant. Confirmatur, Quia Deus habet maius dominium super uirũ & fœminam, quàm ipsi inter seipsos: si ergo ipsi habent tradendi sui corporis potestatem: ergo etiam Deus. & tale matrimonium esset eiusdem rationis cum matrimonio ex pactis & consensu constituto: quia est obligatio eiusdẽ rationis, & ad eosdem fines: atque hoc negare, perinde esset ac si quis contenderet murẽ à sole generatũ, nõ esse uerum murem eiusdem rationis cum mure genito à patre: quod olim à legitima philosophia explosum est. Cõfirmat̃, Dominus pręcepit Oseę. 1.{ Oseæ. 1. } Sume tibi uxorẽ fornicariam, & fac tibi filios fornicationis. ex eo præcepto si fuisset de certa fœmina, potuisset Oseas illam etiam inuitã in uxorem accipere, quia iam erat facta ipsius, quod egregiè factum asserunt. atque hoc pacto nõ est necesse recurrere ad diuinam dispẽsationem in præcepto de fornicatione: quia Deus fecit, scilicet eam propriam Oseæ uxorẽ. quod etiam matrimoniũ uidetur ex serie prophetiæ dicenti, ubi illam uxorem uocauit, ut quid ergo non potuit etiam mutuò alterum in alterius tradere potestatem? Confirmatur ultimò, Inter primos parentes fuit uerum matrimonium, de illis enim dictum est, Propter hãc relinquet homo patrẽ, & matrem, &c. & præcepit illis Dominus, Crescite, & multiplicamini. & Adam dixit, Mulier, quam dedisti mihi, dedit mihi de ligno, & comedi, & tamen Scriptura non meminit pacti inter ipsos. ergo authoritate diuina fuerant coniuncti, quia Dominus in Euangelio dicere uidetur, Quod Deus coniuxit, homo non separet. Nec potest dici, quòd factum est per illa uerba, Hoc nunc os ex ossibus meis, & caro de carne mea: quãobrẽ relinquet homo, &c. Nec unquam mihi placuit expositio illorum, qui ita dicũt. Nam primùm illa fuerunt uerba solius Adæ, qui matrimonium solus facere non poterat. Deinde illa uerba uidentur esse post factum matrimoniũ. Habeo ergo pro certo, nec puto cuiquam dubitandum quin authoritate diuina posset constitui matrimonium eiusdem rationis: sicut si consensu partium contraheretur, & forsam ita factũ fuit. Palud. uerò in 4. dist. 26. q. 11. articu. 2.{ Palud. } dicit, quòd fortasse illud matrimoniũ Deus fecit inter Adam & Euam ipso dormiente, quod euigilans cognouit factum in se, & prophetauit faciendum in aliis: uerius tamen, inquit, est, quòd non fuit à Deo immediatè, sed sibi fuit inspiratum, quòd consentiret, & ipso euigilante consentirent mutuò, & sic secutum est uinculum. Sed ipse hoc dicit, nec tamen probat. Vide S. Tho. dist. 27. q. 1. arti. 2. q. 1. ad. 2. & dist. 33. q. 1. arti. 2. ad 5. & dist. 27. q. 1. arti. 1. q. 3. Itaque ex omnibus ultro, citróque iactatis, duo sunt, quæ pro compertis haberi possunt. Primum est, quòd* matrimonium quantum ad suam essentiam nihil aliud est, quàm uinculũ, siue mutua uel indiuidua, id est perpetua obligatio uiri certi, ad certam fœminam, ad procreationem liberorum, siue ad usus generationis: ita ut per procreationẽ intelligamus & filiorum, & familiæ institutionem. Secundum est, quòd hoc uinculum licet Deus quidem sine dubio, nullo consensu uiri, & fœminæ interposito constituere possit, ex lege tamen naturali, & diuina non contrahitur, nisi coniugum ipsorum consensu. ¶ Sed contra prædicta arguitur. Nam in contractu sponsaliũ est mutua obligatio ad usum matrimonialium: & tamen non est matrimonium: ergo non tota ratio matrimonii consistit in mutua obligatione, sed exigitur aliquis contractus, uel consensus. Respondeo, Primũ nego, quòd in contractu sponsalium sit mutua obligatio saltẽ immediata ad usus matrimonii. Nõ enim potest esse obligatio ad rẽ illicitã. Sola autẽ obligatione despõsaliũ stãte, nõ est licitus usus matrimonii, imò esset fornicatio, cũ exigatur cõsensus de præsenti. Est autẽ in sponsaliis obligatio ad contrahendum matrimonium, in matrimonio autem est obligatio immediata ad usus matrimonii, & est actualis traditio corporis, unde nascitur talis obligatio: & ita intelligendum est, quòd ratio matrimonii consistit in mutua traditione corporis, & obligatione ad usum corporis. sed traditio intelligitur à quocunque fiat: nihil enim refert an fiat ab ipsis, qui traduntur, an à superiori. Secundò dico, quòd per obligationẽ intelligo nõ solũ ius, sed uerũ dominiũ. nõ enim ita uxor debet uiro corpus uel usum corporis, sicut qui pecuniã ex aliqua stipulatione debet, quæ quidẽ debitoris, nõ creditoris est, quãuis debita sit: sed corpus uxoris non est uxoris, sed uiri, & ecõtra: ut Paul. dicere uidet̃. Vnde etiã matrimonium nõ solùm est mutua obligatio, sed translatio corporis ad usus generationis. ¶ Verum ex hoc loco oritur latus disputationis campus.* Si enim ita est, ut de ratione matrimonii non sit aut contractus aliquis, aut consensus coniugum, sed satis est mutua obligatio ad usus naturales cum actuali traditione corporis: & hoc ipsum Deus uniuersorum dominus non solùm potest facere, non expectata cuiusuis authoritate, sed etiam aliquando fecit: an potestatẽ istam reliquerit reipub. uel ecclesiæ, an ecclesia, uel Imperator posset constituere matrimonium sine consensu, ut scilicet possit ex causa fœminã uiro in uxorem dare, aut utroque, aut certè altero inuito. Et uidetur quòd sic, quia in omnibus aliis negotiis omne ius, quod conuenit alicui ex pacto uel consensu, potest conuenire ex ordinatione legis. Tã enim in repub. seculari, quàm in ecclesiastica inuenitur potestas trãsferendi ex legitimis causis dominiũ rei ab uno ad alterũ dominiũ, priori domino inuito. Cur hãc potestatẽ in hac una re coarctamus, & cõtrahimus, ut non possit ecclesia ex quacũque causa dare uiro ius & potestatẽ in corpꝰ fœminæ, aut econtrá? potest si quidem princeps domum, agrũ, equũ, pecuniã unius legitimi domini ob criminis, aut stipulationis, aut alicuius conditionis causam trãsferre in nouũ dominũ, priore etiã reclamante: cur ecclesia hoc nõ poterit ex probabili & iusta causa facere de corpore subditorũ? Posset ergo ecclesia cõstituere, ut post spõsalia & copulã esset matrimoniũ, Cõfirmatur, Si hoc nõ posset ecclesia, esset propter uinculũ inter uxoratos: sed maius uinculũ est redigere aliquẽ in seruitutẽ: & tamẽ hanc potestatẽ nõ negamus, imò & parentes possunt liberos in seruitutẽ dare, ius fasq́ue aliquãdo fuit, cur ergo hãc potestatem in matrimonio, scilicet hominis, tradendi tam obstinatè negamus? Præterea Aristoteles in Politicis{ Aristo. } dicit quòd homo plus est reip. quàm sui ipsius. ergo respublica habet maius dominium super istum, quàm ipsemet. sed ipse potest se obligare: ergo si indiget respublica persona istius ad istos usus, scilicet matrimonii, uidetur quòd possit uti illo etiam inuito, sicut posset illum etiam exponere morti propter salutem totius communitatis. Quòd si maximè obuiam eatur huic disputationi per hoc, quòd non idem ius sit superioribus in res hominũ aut in corpora aut in personas eorum, non tamen satis uidetur res expediri. Nescio enim unde exploratum habeatur, non residere hanc potestatem in superioribus, cũ tamẽ eis uitæ & mortis potestatẽ nõ negemus: quod maius uidetur, quàm collo candi uxorẽ uiro. Præterea, ecclesia uidetur hoc iam fecisse, quia habetur in c. si conditiones, de cõditionibus appositis, siquis contrahat cum cõditione impossibili, uel turpi, habetur pro matrimonio, dummodo illa conditio non sit cõtra substantiam matrimonii, ut, contraho tecũ si me feceris Deum, uel, si Petrũ occidas, tunc est uerum matrimonium, & tamen est sine cõsensu. ergo, &c. Nec sufficit dicere, quòd illud matrimonium est præsumptum, quia nulla uidetur præsumptio inter eum, qui apposuit impossibilem conditionẽ. Item, & certè fortiùs, ecclesia potest facere aliquem monachũ professum etiam inuitum: & tamen hoc est maius uinculum, cùm dirimat matrimonium. ergo etiã poterit ecclesia facere ex non marito maritũ. Maior probat̃ ex 1. c. de regularibus, libro 6. ubi decernitur. Si quis perseuerauerit in monasterio scienter, & uoluntariè, habeatur pro professo etiã sine cõsensu: & est uerus monachꝰ, etiãsi nolit: nec est ꝓfessio præsumpta, sed uera, & est obligatus in foro interiori. Et certe oporteret ostendere hanc exceptionẽ, unde scilicet habeatur, ꝙ omnia alia quæ fieri possunt per contractum uoluntarium, possunt fieri authoritate superioris, & hoc solùm nõ potest. Item si hoc negatur ecclesiæ propter nimiam libertatẽ, quam Deus uoluit esse in matrimoniis contrahendis, cõtrà, Ecclesia cogit per excommunicationes, & alias pœnas sponsalia ad contrahendum matrimonium, quod adimit libertatem: imò posset princeps statuere pœnam mortis si quis nõ duceret sponsam. ergo postquã hoc modo potest adimere libertem, quare negatur, quòd possit prorsus inuito matrimonium constituere? Itẽ si Christus potuit (ut certum est) hanc potestatem dare ecclesiæ, uidetur quòd saltem in casu dederit, putà si tota ecclesia periclitaretur nisi filius regis duceret filiã Turcæ, aliâs Christianam, & uolentem, & ille nullo modo uult, quare papa nõ poterit eum cogere? cogere inquam, hoc est obligare tantùm, acsi omnino duxisset illam. Item in illo casu uel simili potest ecclesia præcipere ut ducat, & excommunicare nisi ducat. hoc autem omnino tollit libertatem, cùm nullo modo possit euadere damnationem nisi ducat. ergo non obstat libertas, quin possit ecclesia constituere uerum matrimonium. Item quæ à Deo sunt, ordinata sunt, ad Rom. 13.{ Roma. 13. } & Genes. 1.{ Genes. 1. } Vidit Deus cũcta, quæ fecerat, & erant ualde bona, sed hoc expediret multùm reipu. ut talis potestas esset in superioribus, cùm aliquando esset remedium ad constituendam pacem, tollendum bella intestina. Et cõfirmatur, Casu quo essent decem homines, & fœminæ, ut tempore Noë, quare nõ posset cogi uir ad accipiendum uxorem, ut Noë filios suos & filias? certe non uideretur intolerabilis error, siquis uellet defendere ꝙ post sponsalia posset ecclesia matrimonium constituere, & obligare aliquem, sequuta copula, altero etiam inuito. ¶ Sed quia Theologis non licet in suis disputationibus, sicut iurisconsultis aliquid insolens, nouum & inauditum contra maiorum authoritatem asserere: ideò secutus communem opinionem teneo, quòd* matrimonium nulla authoritate humana potest constitui, nisi consensu contrahentiũ. Probatur, Ex tali coniunctione frustraretur utroque fine matrimoniũ. ergo ecclesia non potest. Assumptũ probatur. Prius enim finis matrimonii, scilicet procreatio prolis, & educatio certè esse nõ posset inter inuitos, & se non inuicem amantes, cùm commercium matrimoniale sit magnum signũ amoris. Et probatur hoc, Paul. ad Ephe. 5.{ Ephes. 5. } & Colos. 3.{ Colos. 3. } commendat uiris ut diligant uxores suas. & Dominus in Genesi, Propter hanc, &c. quia scilicet non possunt matrimonialia officia impendi sine mutuo amore, & animorum concordia, quæ inter eos, qui inuiti iuncti essent, malè coalescere posset, coniugibus malè inter se conuenientibus, & de liberis diuersa sentiẽtibus. Secundò, Etiam finis multo minus consequi posset. nam officia, & mutua obsequia nisi ex amore proficisci nõ possunt, qui contigere aut uix, aut nunquam posset, si matrimonia inter inuitos constituerẽtur. Cõfirmatur, Quia potestas humana omne uinculum quod potest constituere, potest dirimere. Sed ecclesia non potest dirimere uinculũ matrimonii: ergo nec constituere. Maior patet, Quia in omnibus aliis translationibus rerum sicut potest princeps rem transferre inuito domino, ita etiã post translationem postea inuito secundo, priori domino restituere, nõ obstante quacunque possessione, & usu rei: ita ꝙ eandem potestatem habet ad rescindendum contractum, sicut ad constituendum: sed non potest papa rescindere contractum matrimonii, saltem partibus inuitis, uel post matrimonii usum: iuxta illud, Quod Deus coniunxit, &c. ergo. Et certè nulla ratio est, ut ex aliqua causa ecclesia posset matrimonium constituere inuitis parentibus, rescindere autem etiam ipsis poscentibus nullo casu possit. Tertiò, Si eodem tempore Petrus per uerba de præsenti contraheret cum Maria, & Papa traderet in matrimonium Mariam Iohanni: tunc uel nullum esset matrimonium, uel illa esset uxor duorũ. Patet, Ibi sunt duæ causæ sufficientes ad constituendum matrimonium. ergo uel utraque habet effectum: & sic illa erit uxor duorum: uel se mutuò impediunt, & tunc nullum esset matrimonium: & tũc nunquam sciri posset, an aliquod sit uerum matrimonium, uel nõ, quia dubitari posset an papa uelit eam tradere alteri. Et si dicas, quòd in eo casu authoritas superioris maior est, & per consequẽs illa esset uxor Iohannis: contrà, & est quartum argumentum, Si hoc papa potest, ergo & quilibet episcopus in sua diœcesi. nescio enim quid papa posset in tota ecclesia, quod non possit episcopus in suo episcopatu, nisi fortè in illis quæ de se spectant ad uniuersalem ecclesiam, ut determinatio fidei: omnia enim alia quæ papa potest, uidetur episcopus etiam posse, nisi quòd in aliquibus potestas eorum contracta est iure, ut in dispensationibus uotorum, & impedimentorum matrimonii. Quintò, Ecclesia nunquam usa est hac potestate, nec in lege naturæ, nec in lege scripta, nec in lege euangelica, cùm tamẽ non sit dubitandum quin aliquando expediret uti hac potestate: ergo signum est non esse talem potestatẽ in ecclesia. Sextò, Ecclesia cogit aliquem ad contrahendũ matrimonium, ut post sponsalia, & tamen nolentes non iunget tanquam coniuges: & tamen in omnibus aliis siquis nollet reddere debitum, cogitur facto ad reddendum debitum, non solùm decretis & pœnis. Ergo si ecclesia posset dare maritum puellæ ipsa inuita, deberet post sponsalia, etiã si nollet, tradere eam in manus uiri: quod tamen nunquam tentauit facere. ¶ Ad argumenta in contrarium patet quid dicẽdum. Dicimus enim quòd in omnibus aliis translationibus, & uinculis non impeditur finis propter quem inuentæ & institutæ sunt. In proposito autem (ut ostensum est) omnino tolleretur finis matrimonii. Secundò dicimus, quòd in aliis trãslationibus si fortè post factum sequatur maius inconueniens, potest remedium adhiberi. Possunt enim reuocari in priorem aut meliorem statum, matrimoniũ autem semel ritè perfectum dirimi, aut reuocari non potest. & ideò non est tantum periculum si fiant sine consensu eorum, ad quos spectant: & ideò etiam timor impedit matrimonium, & non alia. Tertiò etiam uidetur potissima ratio, quia in omnibus aliis negotiis idẽ effectus sequitur si aliqua translatio fiat authoritate superioris, uel hominum uoluntate, & pacto. in eosdem enim usus & domus, quam aliquis sibi uendicat authoritate legis, aut præscriptione, aut quouis alio legitimo titulo ac si habuisset emptione, aut donatiõe dominii. & idem est de pecunia, & omnibus aliis: matrimonium autem in eos usus Deus & natura cõstituerunt, qui nisi à uoluntariis exigi nullo modo possunt. Nunquam enim quisquam inuitus operam liberis dare poterit procreãdis, aut procreatos educare, & instituere. Quare omnino si maximè princeps, aut ecclesia posset uiro uxorẽ, aut ecõtra mulieri maritum dare, omnino ea donatio inefficax esset, etiam in illos effectus, aut usus: quare prorsus uana esset huiusmodi potestas. secus autem est de Deo, qui non solùm corpora, sed animas, & corda habet in potestate, & suo nutu mortales in quacũque officia uoluerit, uolẽtes aut nolẽtes trahere: & nõ minorẽ potestatẽ habet ad iungendum inuicem corpora uinculis coniugalibus, quàm animas mutua beneuolentia, et amore. Quartò dicimus, quòd in tali necessitate, qua teneretur quis uxorem ducere, respu. posset quidem huiusmodi cõpellere, sed si omnino nollet, non posset inuito uxorem dare: unde nõ excusantur filiæ Lot ideò, ꝙ etiã credẽtes fortasse nullos alios superesse in genere humano, ingressæ sunt ad patrẽ, nõ solũ quia incestæ, sed quia ad nõ suum uirũ accesserunt. 
 
 De secundo puncto primæ partis. SED RESTAT inquirere,* Qualis sit iste consensus matrimonii. Nec tamen est in animo omnia, quæ de consensu maritali à doctoribus disputãtur, tractare (esset enim infinitum) sed solùm unicum locum delegi, de quo iurisconsulti, & Theologi ambigunt, & contendunt, & adhuc sub iudice lis est, An scilicet contractus per uerba de præsenti, & consensu interposita conditione de futuro, adueniente illa conditione, matrimonium teneat, non reuocato priori consensu, ut, Accipio te in uxorem, si pater tuus consenserit: uel, si pater tuus obierit. & uolumus etiam, quòd contractus fiat cum intentione contrahendi matrimonium posita conditione. Et quidem illustres, & celeberrimi doctores pontificii iuris defendunt assertoriam partem, prorsus affirmantes firmari eo casu matrimoniũ adueniente conditione, nec opus esse nouo consensu, aut contractu. Panormita.{ Panormita. } c. de illis. de conditio. apposit. Hosti.{ Hostien. } in summa, quod etiam sentiunt theologi non ignobiles, inter quos uidetur esse Petrus Palustris{ Petrus Palust. }, author alioqui quantiuis pretii, in 4. d. 29. q. 2. ad 2. & ad 3. & contendunt argumentis hoc confirmare. Primùm in omnibus aliis contractibus conditionatis, adueniente conditione, manet cõtractus absolutus, nullo consensu requisito. ut si cõtrahatur sic, Do tibi cẽtum libras ferri, si nauis mea salua uenerit: do domum, si nuptui dederis filiam: uendo agrum, si pater obierit: conditione posita tenet contractus. ergo etiam in matrimonio. Secũdò si hoc negetur matrimonio quod conceditur aliis pactis, hoc esse non potest, nisi ratione libertatis singularis, quæ in matrimoniis præ aliis exigitur, sed hoc ipsum est cõtra libertatem scilicet non posse contrahere cùm uoluerit, & pro tempore quo uoluerit, & sicut uoluerit. ergo siquis nunc uult contrahere pro crastina die, & non pro hodie, omnino uidetur contra libertatem, quòd impediatur. Præterea ille contractus nõ est sponsalium: ergo est matrimonialis. Consequentia est nota. Antecedens probatur, Quia si esset sponsalium, uel pro tempore quo fit, uel pro tempore conditionis. Nõ primum, quia quod impedit matrimonium, impedit sponsalia, scilicet effectus conditionis: nec secundum, quia contractus sub conditione quando ponitur conditio, manet purus, id est, acsi esset sine cõditione: ut sic, Contraho tecum, si habes licentiam patris tui: si conditio adest, tantùm ualet, sicut, Contraho tecum absolutè sine conditione. ergo pro tempore, quo ponitur conditio, iam contractus ille manet absolutus, & per consequens est matrimonium. Confirmatur, quòd non sint sponsalia pro nunc: quia ex illo contractu non nascitur publicæ honestatis iustitia. unde habetur c. unico de spõsalibus, libro 6. de sponsalibus cõditionatis, quòd non cõtrahitur publicæ honestatis iustitia, nisi purificatus fuerit contractus per conditionis euẽtum, & tamen ex sponsalibus nascitur publicæ honestatis iustitia. Item contractus nihil efficit nisi ex intentione contrahentium, sed isti intendunt efficere matrimonium, & non sponsalia. ergo si nõ efficiunt matrimonium, nihil efficiunt: cuius contrarium patet, quia talis obligatur illo contractu posita cõditione, ut dicitur in casu superiori. Præterea, Si talis contractus fieret tempore, quo ponitur conditio, esset uerum matrimonium. Sed idem uidetur operari ille contractus præteritus, si interim non est reuocatus, sicut si nunc esset. ergo uidetur quòd faciat matrimonium. Sextò arguitur in c. de illis. de cõditionibus appositis. dicitur enim quòd si quis his uerbis iurauerit fœminam se ducturum uxorem, si dederit pecuniam: si non dederit non est reus, nisi consensus de præsenti interuenerit: licet copula carnalis fuerit subsequuta. ergo à cõtrario sensu, si sit consensus, erit reus periurii. Sed in proposito, ut supponimus, est consensus de præsenti: ergo erit matrimonium. Item, si contraho tecum crastina die, adueniẽte crastina die, uidetur quòd sit matrimonium, non pro nũc, sed pro crastina die. Probatur, Sicut si dicat, Si crastina dies fuerit, uel si sol oriatur cras, duco te in uxorem, est matrimonium. ergo etiam cum alia cõditione, si adueniat conditio, quæ suspendit contractum, uidetur contractus purus, & per consequens matrimonium. Idem enim uidetur dicere pro crastina die, & pro tẽpore, quo dederis mihi centum. Præterea, Siquis contraheret his uerbis, Contraho tecum si consentias ut contrahas mecum, ipsa respondẽte, Contraho, est uerum matrimonium, & tamen illa conditio est etiam de futuro: ergo à simili si dicat, Contraho tecũ si intra annum consenseris, posita conditione, erit uerum matrimonium. Assumptum probatur, Nam in cõtractu matrimonii ita uidetur contingere, quòd alter prius dicat Cõsentio, & ad ueniente consensu alterius, perficitur matrimonium: unde semper uidetur quòd efficacia consensus dependeat à futuro. ¶ In contrarium est omnis sententia theologorum, ex quorum authoritate, & doctrina pono canonem uniuersalem, Si* ex aliquo pacto, aut stipulatione non statim ab initio oritur matrimonium, quicquid postea superuenerit, siue sit ætas, siue copula carnalis, siue dispẽsatio super impedimentum, siue conditio apposita cõtractui, nunquã erit matrimonium, nisi de integro omnia ponantur, quæ necessaria sunt, & de essentia matrimonii. Vnde dico, quòd ad legitimum matrimonium, & uerum, sicut sufficit, ita exigitur mutuus cõsensus expressus, & purus in præsenti, hoc est pro tempore, pro quo cõtrahunt, & pro tempore pro quo matrimonium conficitur: & sic in dubio oblato sunt sponsalia, & etiam adueniente cõditione. Probatur primò, Matrimonium est sacramentum nouæ legis, quod non uidetur dependere de futuro, & ratihabitio non efficit sacramentum. ergo. Patet (ut habetur in c. super eo. de conditionibus appositis) Talis superueniente conditione nõ est matrimonium, quia tunc si matrimonium iam esset ratum, & integrum, non esset cogendus ad contrahendum, sed ad cohabitandum, uel consummãdum matrimonium. ergo talis contractus non habetur pro matrimonio. Prætera, Matrimonium cõficitur ex consensu. sed ille consensus non fuit sufficiens: ergo nec est sufficiens posita conditione. Præterea, Si talis ante aduentum conditionis reuocet consensum, iam non est matrimoniũ, ut etiã authores cõtrariæ sentẽtiæ tenẽt. ergo nec nũc etiã si non dissentiant. Probatur ista consequentia, Quia dissensus non tollit, nec irritat uirtutem contractus, ergo si cõtractus habeat uim conficiendi matrimoniũ, non obstante dissensu, efficit matrimonium. Quòd uerò dissensus non irritet illum contractum, patet. Quia non obstante quocũque dissensu, compelletur ad contrahendum, ut uidetur ex illo c. super eo. aliâs contractus conditionalis esset nullius roboris, si per solã uoluntatẽ alterius cõtrahentiũ rescinderet̃. Præterea, Si tenetur cõtrahere cũ alia ante aduẽtũ cõditionis, tenebit matrimoniũ. ergo etiã adueniẽte cõditione nõ tenet matrimoniũ cũ prima. Probatur cõsequẽtia, Quia sine dubio si quis habet potestatẽ contrahendi cum alia, habet potestatem non contrahendi cum ista. ¶ Ad argumenta autẽ in cõtrariũ dico ad primũ, ꝙ certè ex natura cõtractus nõ habetur, ꝙ adueniente cõditione, sit translatio rei, cùm primus cõtractus solũ uideatur promissiuus, sed hoc disponitur lege, ꝙ qui promisit, uelit nolit stet promissis, quod (ut suprà dictũ est) in matrimonio leges disponere non possunt. Vel potest dici absolutè, ꝙ in aliis negotiis tenet contractus adueniente conditione, nõ autẽ in matrimonio propter summã illã libertatẽ, quam Deus uoluit esse in matrimonio, ut scilicet quicũque nondũ habet uxorem, sit in eius libertate, & potestate uel accipere, uel nõ accipere. quare cùm etiã secundũ aduersarios talis ante aduentũ cõditionis nõ haberet uxorẽ, in eius potestate est ducere, aut non ducere: & per hoc patet solutio ad secundũ. Ad tertiũ. dico, ꝙ tale pactũ est spõsalia pro nunc, & pro tẽpore etiã cõditionis. Ad quartũ dico, quòd quantumcũque habeat intẽtionẽ nõ spõsaliorũ, sed matrimonii, tamẽ in fauorem matrimonii hoc ualet, & intelligitur illa clausula, Si nõ ualet, ualeat ut ualere potest. Ad quintũ dico, ꝙ siquis cõtrahat in tempus incertum, nõ est matrimonium, sed spõsalia, nisi fortè sit in tẽpus necessariũ, ut in crastinũ. Sed quid si superueniẽte cõditiõe perseuerat cõsensus cõtrahẽtium, an sit matrimoniũ? Et uidet̃ ꝙ sic, quia si à principio fuisset posita cõditio, fuisset matrimoniũ. ergo si nũc consensus utriusque adest cum conditione, uidetur ꝙ idem operetur. Et confirmatur, Quia (ut dictũ est) consensus de præsenti sufficit ad substantiam matrimonii. ergo si nunc adest consensus, erit matrimonium uerum. Sed his non obstantibus dico, quòd etiam si consensus, qui ab initio fuit in utroque, perseueret, non est matrimonium. Et probatur, Ab initio nõ fuit matrimonium: ergo oportet quòd de integro ponantur omnia sufficientia. sed ille consensus, qui fuit à principio, non fuit sufficiens ad matrimonium, cùm non esset purus, sed uerè conditionatus. ergo nec nunc sufficit. Item consensus non sufficit nisi exprimatur: sed consensus ille non exprimitur per aduentum conditionis: ergo nõ efficit matrimonium. Item ille consensus (ut habetur in illo c. super eo.) habetur non pro consensu de præsenti, sed de futuro: ergo non sufficit ad matrimoniũ. Præterea, Per id quod nõ est in potestate alicuius, nõ uidetur propriè cõfici matrimonium. sed conditio illa non est in potestate contrahentis: ergo non potest facere matrimonium. ¶ Ad argumenta in contrarium. Ad primum nego consequentiam. Ad secundum dico, ꝙ si nunc sit consensus, & nunc ponitur conditio, re uera esset matrimonium, saltem si exprimatur: sed si solùm manet consensus, Quia approbo quidem primum pactum, & placet mihi, sed nihil de nouo uolo facere, non est matrimonium. Ex dictis patet quid dicendum ad casus contingentes, cùm quis minor ætate cõtraxit per uerba de præsenti, & cum consensu etiam de præsenti, & cum intentione contrahendi etiam matrimonium: an cùm peruenerit ad ætatem legitimam, & prius non reuocauerit consensum, imò placet ei semper post pactum, an teneat matrimonium. Item si quis contraxerit cum consaguinea, ea conditione, si papa dispẽsauerit, etiam si habeat acceptam & gratã dispensationẽ. Ad omnia hæc & similia respondetur, nullũ tale esse matrimonium. ¶ Sed restat scrupulus non cōtẽnendus, Quid * si deceptus cõtrahat, an teneat matrimoniũ: an si eo casu uel simili credens iudicio, & sententiæ iurisconsultorum, crederet se uerè cõtraxisse, & hoc errore seductus affectu maritali cõtraheret, & cõueniret cũ huiusmodi muliere sibi desponsata, quàm aliâs non esset ducturus: an matrimonium esset ualidum. Disputari certè in utranque partem probabiliter posset. Nam primò uidetur matrimonium tenere, non enim iura uel doctores alium errorem tradunt impedire matrimonium, quàm errorem personæ: sed in casu posito non interuenit error personę, sed iuris. ergo sibi imputetur si crediderit in hoc uiris minus sapientibus: quemadmodũ si crediderit esse uirginem, quæ passa est uirum, uel ditem, quæ pauper erat. Ecõtrario tamen adduci potest, nam hic non uidetur uelle aliquid de integro, hoc est quicquam agere noui, sed ratũ habere, quod putat iam actũ esse. si ergo reuera matrimonium antè nullum fuerat, nec nunc quidem erit sané: quod tamẽ in alio loco prolixius dicendum reseruo. Sed in præsentia mihi potius placet, ut dicamus tale matrimonium nullum esse, non solùm propter argumentum iam factum, quod tamen nõ infirmatum est: sed quia in uniuersum error circa ea quæ sunt de essentia contractus, uitiat contractum: tale autem uidetur casu contigisse, cùm iste credat se iam non esse sui iuris, sed actam rem agere, & uerè esse matrimonium, atque ideo meritò rescinditur contractus tanquam ex errore procedẽs. Facit quod ad hoc doctores notant in c. 1. de regul. libr. 6. Si quis ante annos pubertatis facit uotũ religionis, nõ obligat̃ maior factus, si ratificauerit ex errore: quia scilicet credebat uotum tenere. Puto ergo omnino, quòd non est matrimonium, quia ille habet errorem circa essentialia, & fundamenta matrimonii, & nihil est tam contrarium consensui, quàm error. l. si per errorem. ff. de iurisdictione omnium iud. 
 
 Secunda pars Relectionis. IN Secunda parte tractandum est de impedimẽtis matrimonii, & primũ est, An* sicut ecclesia aliquas personas sua authoritate reddit illegitimas ad contrahendum, an princeps posset hoc facere. utrum scilicet princeps secularis possit ponere impedimentum matrimonio, hoc est, an personæ legitimæ ad matrimonium possint lege ciuili illegitimæ reddi, ita ut si contrahant, factum non teneat. Et uidetur quòd sic, sicut suprà inductum est: sicut in naturalibus ita in moribus & in ciuilibus, ratio sumenda est ex fine. Potestas autem regia uel ciuilis constituta est propter bonũ reipub. quicunque ille sit, siuæ pacificus conuictus, siue etiam simpliciter omne bonum quatenus humanum est: ergo quicquid uel necessarium est, uel contradicit ad talem finem, omnino uidetur cadere sub potestate regia, siue ciuili. sed bona pars communis, siue ciuilis boni constat ex matrimoniis. ergo potest princeps leges cõdere, ubi matrimonia quomodo obstantia, commodo reipublicæ uitet, & irritet. Item uidetur, quòd finis matrimonii ordinatur ad finẽ legislatoris, scilicet in bonũ ciuile: ergo, &c. Secundò arguitur, Omnes rationes, quæ à doctoribus ponũtur, ut ecclesia aliquos gradus cõsanguinitatis arceat à matrimonio, procedũt in lumine naturali, & intra prudentiã politicã. ergo cũ prudẽtia politica sit regula principum & gubernatorum rerumpublicarũ (ut Aristo ponit in Ethicis) sequitur quòd hoc spectabit ad humanam & ciuilem potestatem. Antecedens patet, Nam altera ratio solet assignari periculi cognatorum in eadẽ domo habitantium: ut si licentia matrimonii permitteretur inter se coniugio iungendi, daretur occasio incestus. & stupri. Altera est, ut amicitiæ propagẽtur, necessitudines intra unos eosdẽq́ue lares & parietes coerceantur, sed utraque res spectat certè ad ciuiles leges, quæ prohibere habent stupra, sicut & adulteria, & etiam in republica, amicitias inter ciues conflare & propagare. ergo tota res non uidetur excedere ciuilem potestatem. Tertio, Matrimonium uel est contractus ciuilis, uel fundatur in contractu ciuili: sed princeps habet potestatem super omnes tales contractus. ergo potest leges facere de matrimoniis contrahendis. Et confirmatur, Quia multæ leges latæ sunt, ubi aliqua matrimonia prohibentur, ut patet. ff. de ritu nuptiarum, l. sororis. §. si quis. & l. semper. §. si senatorium. & l. palàm. §. senatus. & l. quin etiam non est. & l. finali, dicitur ꝙ quoddam est crimen incestus contra ius gẽtium, quoddam solùm contra ius ciuile. et idem l. si adulterium cum incestu. §. 1. ff. ad. l. iuliam de adulteris. Nec ualet dicere, quòd matrimonium est sacramentum, & ideo eximitur à quacunque potestate, non spirituali: primò, quia redibit difficultas de matrimonio antequam esset sacramentum propriè, sed solùm in officium. Secundò, quia non obstat, quòd sit sacramẽtum, cùm priuati homines leges & conditiones apponant matrimonio, sine quibus non est sacramentum. Et rursus, Papa non habet potestatem super matrimonium, nisi solam inquantum est cõtractus quidam. ergo per hoc quòd est sacramentum, non excluditur à potestate seculari, sicut si emptio esset sacramentum. Nec rursus ualet dici, quòd matrimonium est contractus in foro conscientiæ, & apud Deum, & quòd princeps non habet potestatem in foro conscientiæ, & nisi in foro contentioso. Primò, quia etiam alii contractus ciuiles sunt cõtractus in foro cōcientiæ, ut emptio, donatio, & alii similes cõtractus. Et iterũ falsum omnino & erroneum est dicere, quòd principes nõ habẽt potestatem in foro conscientiæ, cùm potestas ciuilis sit etiam à Deo æquè ac spiritualis, dicente Pau. ad Ro. 13.{ Rom. 13. } Omnis potestas à domino Deo est. &, Qui potestati resistit, Deo resistit. Ergo nec ex hac parte potestas ciuilis à matrimonio arcetur. Nec iterũ sufficit dicere, ꝙ matrimonium est pactum naturale: hoc est, quòd est de lege naturali. Alia uerò pacta sunt ciuilia, uel ex ordinatione legum ciuilium, & ideo non subiicitur legibus ciuilibus. hoc, inquam, non sufficit: nam etiam alia pacta, ut donationes, promissiones, & reliquæ stipulationes tenent, & sunt uera pacta, exclusis legibus ciuilibus. Nec demũ diluit quæstionẽ dicere, ꝙ ad leges ciuiles spectet solũ præmiare bona & punire delicta, ut adulterium, furtum, homicidium, non autem aliquid, quod natura sua bonum est, aut licitum prohibere. exempli gratia, Consobrinam in uxorem ducere, non spectat ad legem ciuilem hoc prohibere, sed si natura hoc illicitum sit sororem ducere, spectaret ad legem hoc punire: non inquam hoc sufficienter satisfacit huic negotio: falsum enim est leges ciuiles non posse aliquid natura licitum uitare. ut enim Aristo.{ Aristo. } docet, leges feruntur de his, quæ prius quàm sciatur, nihil interest, sic, an aliter fiant. postea uerò refert, & sine dubio potest lex non solùm mala punire, sed etiam aliquid constituere in genere uitii aut uirtutis: potest si quidẽ lex prohibere sumptus alioqui licitos, ludos aliâs innoxios, & multa huius generis, quæ in republica esse possunt, alioqui potestas ciuilis esset deficiens, & respublica non sibi sufficiens, si non posset leges cõdere suo statui conueniẽtes, & de rebus nulla alia lege constitutis. In contrarium est, Quia idem non uidetur spectare ad diuersos principatus, & legislatores. Esset enim turbatio, & confusio rerũ, si de eadem re diuersa insolidum constituerẽtur in ordine ad eosdem subditos, quod tamen in proposito contingeret, si princeps secularis, & põtifex potestatem haberent de matrimonio constituẽdo: posset enim aliquid contrarium ab uno constitui legibus alterius, atque adeò populus incertus teneri, cui maximè parendum est. Item alii gradus prohibentur lege ciuili, qui tamen non prohibentur lege canonica, inter quos matrimonia recipiũtur ab ecclesia. Item est causa spiritualis: sed potestas ciuilis non agit causas spirituales. ergo, &c. ¶ Ad hanc quæstionem respondeo primùm, Mihi* nõ est dubiũ quin princeps secularis ex genere, & natura suæ potestatis uim habeat, & iurisdictionem super matrimonium, etiam ad prohibendum connubia inter cognatos, aut affines, & posset leges ferre, & impedimenta ponere similia, sicut ecclesia. Nec uideo cur Moyses legislator easdem leges propria authoritate contra matrimonium ferre non potuerit, quas authoritate diuina tulit, etiam si ponamus eius potestatem nullo modo esse spiritualem, si fuit princeps populi Israël. Nec scio quare si lege naturali prohibitum non esset, matrem habere uxorẽ, cur princeps huiusmodi legem facere non posset, irritans omnino si quid secus factũ fuisset. Imò puto ante legem Christi nullam fuisse propriè potestatem, nec iurisdictionem spiritualem, qualis est in ecclesia: & tamen nescio cur principes non possent leges facere de matrimoniis contrahendis. Cõfirmatur, In lege naturali uidentur fuisse leges de matrimoniis, de suscitando semine fraterno: imò multa inconuenientia posita in Leuitico sunt de iure naturali, ubi nulla erat potestas spiritualis. Secundo dico, Hoc non obstãte, ecclesia potest prohibere potestatẽ ciuilem ab hac iurisdictione: hoc est, princeps temporalis arceri potest, & impediri per potestatem spiritualem, putà per summum pontificem, ab hac iurisdictione. Probatur, Quia, ut impræsentiarum pro certo haberi uolo, temporalis respublica est quodammodo subiecta spirituali, & consequenter etiam potestas temporalis est subicta potestati spirituali. Vt enim Aristo. ait, si finis unius artis, aut facultatis inferior sit, & ordinatus in finem alterius facultatis, etiam ars subiecta erit arti, & artifex artifici: ut fabrilis & nautica subiecta est militari facultati, ut etiam faber Imperatori. Cùm ergo humana pax, & ciuilis honestas, & conuictus ordinetur in spiritualem felicitatem, & perfectum bonum hominis, inquantum homo est: consequens est, ut ciuilis facultas, & potestas certo modo sit dependens, & subiecta spirituali potestati. Ergo non solùm in pactis connubiorum, sed etiam in aliis pactis & ciuilibus conditionibus, non est dubium quin spectet ad spiritualem potestatem, moderari facultatem, & secularem potestatem in his, quæ coniuncta sunt cum rebus spiritualibus, & terminos pręscribere, & limites, quatenus & quo usque ciuilis potestas in huiusmodi progredi possit. Nec tamen uolo dicere, quòd temporalis potestas sit in omnibus, aut etiam ordinariè subiecta spirituali potestati. Imò nihilominus puto quàm principes esse uelut uicarios ecclesiæ, aut pontificum, sed habere iudiciariam potestatem à Deo. at que ipsi summi pontifices habent, quam nisi in casu spiritualis potestas impedire non potest. Verùm dico ex iustis causis posse ecclesiam potestati temporali tollere cognitionem, aut iurisdictionem aliquorum, de quibus alioqui iure suo discernere & statuere posset, quia scilicet ex natura sua spectat ad potestatem ciuilem, putà quia non satis commodè, & conuenienter ad finem spiritualem per solam potestatem spiritualẽ administrari posset. Exemplum est in proposito. Nam cùm pactum matrimonii pendeat ex iure diuino, & quid ad matrimonium exigatur, & inter quas personas transigi matrimonium possit, inter quas non possit, & pleraque ad huiusmodi cõtractum spectantia, solo diuino iure terminari, & intelligi possent: non possent leges cogere de matrimonio fieri ab eo, qui ius diuinum nõ habet cognoscere, cuiusmodi est princeps secularis. Nec enim humana solùm eruditione satis cognosci possunt multa, quæ circa connubia occurrũt, inter quæ hoc est unum, quæ personæ ad matrimonium legitimæ sint. Quare iustis de causis totum negotium de matrimoniis paciscendis, & iugendis potestati spirituali seruatum est, etiam si matrimoniũ non esset sacramẽtum. sicut enim puto episcopum in sua diœcesi posse etiam matrimonio impedimẽta ponere, & omnia quę papa potest, nisi ea causa pontifici reseruata esset: sicut alia multa S. Thom. 4. distin. 25. q. 2. articu. 2.{ S. Thom. } dicit. Matrimonium quantum ad utilitatem, quæ matrimonium consequitur, sicut est amicitia, & mutuum obsequium, habet institutionem à lege ciuili. & distinctione 34. q. 1. articu. 1. ad 4. Personæ illegitimæ ad matrimoniũ contrahendum dicuntur ex eo, quòd sunt contra legem, qua matrimonium constituitur. Matrimonium autem inquantum est officium naturæ necessarium, statuitur lege naturæ: inquãtum est sacramentum, statuitur iure diuino: in quantum est officium communitatis, statuitur lege ciuili, & non ex qualibet dictarum legum potest aliqua persona fieri illegitima ad matrimonium. Tamen dist. 40. articu. 4. ad 2. dicit, quòd matrimonium non est tantùm sacramentum, sed est etiam in officium: & ideo magis subiacet ordinationi ministrorum ecclesiæ, quàm baptismus, qui est sacramentum tantùm: quia sicut contractus, & officia humana determinantur legibus humanis, ita contractus & officia spiritualia legibus ecclesiasticis. Palud. 4. distin. 26. q. 3. conclusione 2. tenet, quòd quæcunque ordinatio legis humanę nõ habet effectum non solùm si est contra ius diuinum, & canonicum, imò etiam si non sit iure canonico approbata, quia causa matrimonii est spiritualis & ecclesiastica: laicis autem in rebus ecclesiasticis ordinandis non est tributa facultas aliqua, sed quid in talibus constitutum fuerit, nõ est alicuius firmitatis, nisi ab ecclesia fuerit approbatum. extra. de constitutione ecclesiæ sanctæ Mariæ. Hæc Palud. & S. Thom. in 4. d. 42. articu. 1. ad 4. expressè dicit, quòd prohibitio legis humanæ ad impedimẽtum matrimonii, nisi interuenerit authoritas ecclesiæ, quæ idem est, etiam interdicit. 
 
 SECVNDA PARS SECVNdæ partis de matrimonio. An gradus prohibiti, sint contra ius diuinum, & omnes de iure Canonico illegitimi. SVMMA. -  1 Gradus omnes, qui Leuit. 18. & 20. prohibentur, an sint iure naturali prohibiti. -  2 Personæ aliquæ ex hoc, quòd iure diuino prohibeantur contrahere, quòd non sufficienter probetur si contrahant, matrimonium esse nullum & irritum. -  3 Personæ aliquæ ex hoc, quòd in Leuitico sint prohibitæ contrahere, quòd non sit argumentum illas tempore legis euangelicæ iure diuino esse prohibitas. -  4 Personæ quæ sint prohibitæ à matrimonio iure diuino, quòd terminari non poßit nisi ratione naturali, hoc est, ex morali philosophia, & propositionibus cognitis ex lumine naturali. -  5 Gradus in Leuitico prohibiti, quòd non omnes iure naturali sint prohibiti, ostenditur. -  6 Ducere uxorem fratris defuncti, quòd non sit prohibitum lege naturæ. -  7 Ducere relictam fratris sine liberis defuncti, ut in causa regum anglorum contingit, quòd nunquam fuerit prohibitum iure diuino legis ueteris. -  8 Frater, quòd secluso iure humano, sine quacunque Papæ dispensatione posset accipere uxorem fratris siue cum liberis, siue sine liberis defuncti. IN SECVNDA parte huius partis discutiendum est in causa, & argumentũ principum Anglorum, cuius causę hęc summa est, Catherina inclytissima fœmina, filia regum Hispaniæ, nupsit primogenito Henrici Anglorum regis, quo sine liberis defuncto, iterum nupsit Henrico nunc Anglorum regi serenissimo, qui post multos annos cupiens eo matrimonio liberari, causatur illud coniugium esse prohibitum iure diuino, et naturali: atque adeò nec summum pontificem potuisse dispẽsare, ut uxor mortui fratris sibi inhęreat, atque matrimonium irritum esse, & fuisse. Istius occasione quæritur, Vtrum* omnes gradus, qui Leuiti. 18. & 20. prohibentur, sint prohibiti iure naturali. Pro cuius solutione pono tale fundamentum. Ex hoc, quòd aliqui gradus sunt prohibiti iure diuino ad contrahendum: non sufficienter probatur, quòd si tale matrimonium aliquis tentet facere, nõ teneat. Probatur manifestè, Quia non sufficit, ut matrimonium sit interdictum iure quocunque ad hoc ut non teneat. patet, Quia iure diuino prohibita est stipulatio, & etiã collatio simoniaca, quæ tamen si fiat, dat uerum ius super tale beneficium. Et beneficiorum multitudo, quantum puto, est prohibita iure diuino: qui autem plura beneficia habent, legitimum dominium habent. De iure autem diuino prohibitum est post sponsalia ducere secundam: & tamen si fiat, matrimonium tenet. uel dicatur sic, Ante omnia præmitto, quòd multum interest, pactum aliquod aut factum esse prohibitum iure, & esse irritum iure, aut nullũ. Multa enim sunt iure tam humano quàm diuino prohibita, quæ tamen facta tenent: exẽpla sunt ita manifesta, ut reuocare in memoriam nõ sit opus. Manifestũ est prodigalitatem esse prohibitam iure diuino, & tamen donatio prodigalitatis tenet, & per illam uerum ius acquiritur. Contractus simoniacus, siue etiam collatio simoniaca prohibita est iure diuino: tamen quatenus ad ius diuinum spectat, facta tenet, ex tali collatione recipiens ecclesiastiũ beneficium, aut sacerdotium, uerum titulum consetur. Beneficiorum multitudo prohibita est iure diuino, & tamen qui possidet, uerum titulum habet, percipitque iure fructus beneficiorum. Et ut propius ad argumentum, quod tractamus, accedamus, post sponsalia cum una facta, matrimonium contrahere cum secũda prohibitum est lege diuina & naturali: tenet tamen matrimoniũ. Et in uniuersum ubicunque lege ecclesiastica est impedimentum impediens matrimonium contrahẽdum, non autem dirimẽs contractum: peccatur quidem contra legem in peccato matrimoniali, nihilominus matrimonium ualidum est, & ratum. Item post uotum simplex, prohibitum est de iure diuino matrimonium, factum tamen tenet. Ex quo infero, quòd* ex hoc, quòd aliquæ personæ iure diuino prohibentur contrahere, non sufficienter probatur, quòd si cõtrahatur, matrimonium sit nullum, & irritum. patet, quia (ut ostensum est) non sufficit pactũ esse prohibitum, ut sit irritum & nullum. non ergo ad probandum, quòd aliquod matrimonium sit irritum, satis est probare, quòd personæ sint prohibitæ iure diuino. Et confirmatur, Nam sub eisdem uerbis, quibus personæ coniunctæ consanguinitate, aut affinitate in lege prohibebantur, etiã aliæ personæ, inter quas tamen matrimonium constare poterat: ut Exod. 34.{ Exod. 34. } prohibebatur filiis Israël accipere uxores de filiabus Chanaan, & Leui. 21.{ Leuit. 21. } prohibentur sacerdotes accipere uxorem, scortum, aut uile prostibulum: & tamen nõ puto siquis contra mandatum Domini huiusmodi uxorẽ duxisset, non futurum uerum matrimonium, cùm Deuterono. 21.{ Deute. 21. } licentia permittatur filiis Israël accipiendi in uxorem mulierem ex captiuis alienigenis sub certis cęremoniis, & solennitate. S. Tho. tamẽ dis. 39.{ S. Thom. } dicit, ꝙ intelligitur de aliis gẽtibus uel cùm uolebat cõuerti ad ritus Iudęorũ. Et de Salomone legit̃ 3. Reg. 2.{ 3. Reg. 2. } ꝙ habebat uxores Moabitidas, & Ammonitidas, & Ethæas de gẽtibus suꝑ quibus dixit Dominus Israël, Non ingrediemini ad eas, nec de illis ingrediẽtur ad uestras: & tamen illæ erant ueræ uxores, sic enim Scriptura appellat eas. Et Neemiæ ultimo{ Neemi. ultimo. } legitur de filis Israël, quòd ducebant uxores Azotidas, Ammonitidas, & Moabitidas. Item habetur 1. Esdræ 10. &. 3. 8. &. 9.{ 1. Esdræ. 10. & 3. 8. 9. } Imò expressè dicitur c. 8. ꝙ collocauerũt & mulieres alienigenas sibi in matrimoniũ. Vide tamen S. Tho. 4. distin. 39.{ S. Tho. } Vbi uidetur dicere, quòd nõ fuit uerum matrimonium, nec tamen uidetur asseuerandũ omnes illas pro scortis, & concubinis habendas, & pro non legitimis uxoribus. Nõ ergo obstat præceptum Domini, quominus etiam ex uetitis mulieribus accipere uxorẽ quis possit. Ex quibus omnino infertur, quòd ex hoc, quòd aliquæ personæ prohibentur à matrimonio in Leuitico, non firmiter probatur, ꝙ inter eas non possit esse uerum matrimonium, etiam durante lege. Et ut exemplo rem apertiorem faciamus, si in Leuitico scriptum esset ne quæ uotum cõtinentiæ uouisset, uirum acciperet: an si talis contra mandatum Domini nupsisset, non fuisset uerum matrimonium? profectò non est dicẽdum, cùm re uera nunc sit iure diuino prohibitum, & tamẽ hactenus nemo negauit eiusmodi mulierem nubere posse. Nec ius diuinum efficacius esse poterat in ueteri testamento quàm in lege euangelica est. nõ ergo satis uidetur esse, ut negemus inter aliquas personas matrimonium constitui posse, quòd iure diuino prohibitæ sint, &c. ¶ Secundò dico, ꝙ* ex hoc ꝙ in Leuitico aquæ personæ sint prohibitæ contrahere, non est argumentum, quòd illæ personæ sint prohibitæ tempore legis euangelicæ iure diuino. probatur, Quia totum uetus testamentum est abrogatũ. Multa enim sunt in ueteri testamẽto præcepta diuina, quæ tempore Euangelii euacuata sunt. Qualia sunt præcepta omnia cęremonialia, itẽ & iudicialia. quod satis cõstat non solùm ex uerbo Domini in cruce, Consummatum est: sed etiam ex sententia & concilio Apostolorum Actuũ 15. ubi retractata hæresi Pharisæorum dicentiũ, quòd oportebat circuncidi eos & seruare legem Moysi, tandẽ uentũ est in decretum illud, Visum est Spiritui sancto & nobis, nihil ultra imponere uobis oneris, quàm hæc necesaria. Et Pau. Rom. 7.{ Roma. 7. } Lex in homine dominat̃ quãto tẽpore uiuit: itaque uos fratres mortificati estis legi per corpus Christi. Quod exponit per similitudinem mulieris, quæ sub uiro est, quæ mortuo uiro soluta est à lege uiri. Et ad Galat. 4.{ Galat. 4. } hoc idem astruit per similitudinem pueri, qui est sub pædagogo usque ad definitum tempus à patre. Et rursus exponit per illud, Abraham duos habuit filios, unum de ancilla, alterum de libera, & dictum est ei, Eiice ancillam, & filium eius: & subdit, Itaque non sumus filii ancillæ, sed liberæ: per ancillam uidelicet intelligens uetus testamentum, per liberam nouum testamentum. & ad Hebræos 7.{ Hebræ. 7. } Reprobatio fuit prioris mandati propter infirmitatem eius & inutilitatem. Et illud ad Heb. 8. Inducit Ierem. 31.{ Ierem. 13 } Ecce dies ueniunt, dicit Dominus, & cõsummabo super domum Israël, & super domũ Iuda testamentum nouum, non sicut testamentum, quod feci patribus eorum. & subdit, Nouum antiquauit prius: quod autẽ antiquatur, & senescit, prope interitum est. Ex hoc ergo, quod Leuit. 18. cauetur, ubi arcentur personæ certæ, nullum trahitur argumentum. & si adiiciatur, Quia præcepta moralia ueteris testamẽti non cessauerũt. cùm ergo Apostolus non faciat distinctionem inter præcepta, uidetur ergo, quòd nec ista cessauerunt. Ad hoc respõdetur, quòd argumentum omnino concludit, quòd omnia, quæ potuerunt cessare, cessauerunt. Vnde præcepta moralia nullum uigorem habent ex lege. Itaque ex eo loco non maius argumentum trahitur ad probandum non licere nunc matrimonium inter gradus illic prohibitos, quàm si quis uelit probare ex eadem lege abstinendum esse à carnibus suillis, uel certis diebus à fermento. Nec solùm non adducitur ex eo capite sufficiens argumentum, sed etiam hæreticum est asserere, ideo quenquam prohiberi in lege Euangelica à matrimonio consanguineorum, quòd sit prohibitum in Leuitico: cùm sit hæreticum dicere, quòd lex Mosayca currat simul cum Euangelica. ut in c. maiores de baptismo, & eius effectu. oppositum fuit error. ¶ Tertiò dico, ꝙ dubiũ hoc,* quæ scilicet personæ prohibitæ sunt à matrimonio iure diuino, terminari nõ potest, nisi ratione naturali: hoc est, ex morali philosophia, & propositionibus cognitis ex lumine naturali. Probatur, Nihil cognoscitur, nisi uel reuelatione, uel ratione naturali. Si ergo de hoc aut nihil, aut certè non adeò multum est de hac re in Scriptura traditum, ex quo tradi possit argumentum, in nouo testamento, tractata quæstio non inuenitur: in ueteri autem non satis pro præsenti tempore sufficit ad expediẽdum quæstionẽ, quid super hac re cautum sit. Restat ergo ut referẽdũ sit in iudiciũ naturalis rationis. Et confirmatur, Quia receptissimũ est apud oẽs theologos, & necessariũ est ita tenere, ex omnibus præceptis sola moralia integra, & firma restitisse in noua lege. Cũ autem eadem omnino sint moralia præcepta ex omniũ sentẽtia, quæ naturalia sunt uel iuris naturalis: eadẽ omnino quæstio est, an præceptũ Leuitici de gradibꝰ matrimonii, nũc teneat, ac si quærat̃, an illud præceptũ sit iuris naturalis. ꝙ autẽ sit de iure naturali, nisi naturali ratiõe cognosci nõ potest: quare omnino tota res humanis & naturalibꝰ rationibꝰ trãsigẽda est. Et cõfirmat̃, Quia lex euãgelica tum multis iustissimis causis, tũ uel ob hãc causam lex libertatis à Christo & ab Apostolis uocatur, quòd solo iure naturali, post Euangelium Christiani teneãtur. Quare si iure naturali matrimonium aliquod damnatum non sit, omnino nihil est, quòd tale matrimonium illegitimum inter Christianos sit. Puto enim nullum esse præter præcepta iuris naturalis præceptum negatiuum in Euangelio. Cum ergo præceptum impediens matrimonium sit negatiuum, non est in noua lege, lex autem uetus anthoritatem nullam facit. rationi ergo naturali stare debemus. Nec eo tamen disputatio, aut examinatio erit infirmior: ipsa enim rationalis, non est humanum inuentum, cùm naturale lumen ab ipso Deo naturæ conditæ donatum sit. Illud enim est lumen uultus Domini, quod signatum est super nos (ut propheta dicit) atque adeò, etiam. Paul. ad Roma. 1.{ Roma. 1. } quæ naturali ratione cognoscuntur, reuelationem diuinã uocat. Deus enim, inquit, illis reuelauit. Quare nõ multo incertior erit diffinitio si ex naturalibus procedat, quàm si ex sacris literis argumentaremur. ¶ His pręmissis pono cõclusionem, Nõ* oẽs gradus in Leuitico prohibiti, sunt iure naturali prohibiti. Probatur, Nam, ut à principio admonebam, ratio, & necessitas in moralibus, & prorsus in omnibus agendis sumenda est ex fine, sed uterque finis matrimonii saluus prorsus & incolumis constabit, etiam si nõ omnes illæ personæ à matrimonio arceantur, & eliminentur: ergo quãtum ex iure naturali pendet, non omnes illæ personæ sunt prohibitę ad matrimonium inter se iungendum. Probatur minor, Exemplo prohibetur in lege, ne quis ducat amitam, aut materteram: certè non uidetur quòd officiat, aut obstet ad finẽ matrimonii, siue ad procreationem, aut educationem prolis, siue ad maritalia officia, & obsequia. Et ut apertius intelligatur, secludamus totũ, quod in Leuitico proditum est, postquam ex illo loco non potest trahi argumentum contra nostram conclusionẽ: nec plus obligat illud præceptum, quàm si nunquam latum esset, & agamus sola ratione. certè non inuenietur probabilis ratio, quæ amitam à cõnubio nepotis arceat. Et confirmatur, Nunquam aliquis philosophorum, qui tamen de cõnubiis multa scripserunt, putauit illicitum matrimonium inter huiusmodi necessitudines. non ergo uidetur hoc esse ꝓhibitũ iure naturali: certè enim alicui uenisset in mẽtẽ ius hoc, si naturale esset. Et cõfirmat̃ ulteriùs, Huiusmodi enim matrimonia ut ex historia agnoscere est, passim celebrãtur inter gentes sine quacũque reprehensione: & tamẽ, ut Apostolus ad Rom. dicit, Gẽtes, quę legẽ naturæ nõ nouerũt, naturaliter quæ legis sunt faciũt: hoc est, quæ legi naturę cõsentanea sunt. ergo omnino nõ uident̃ ea cõnubia lege naturali damnata. Secũdo principaliter arguitur. Nã aliquæ ꝑsonæ æqualiter cõiunctæ sicut illę, quę prohibentur in lege, eadem lege contrahere permittuntur, & tamen standũ in lege naturali, eadem ratio uidetur de utrisque: ergo neque illæ, quę prohibentur in lege, omnes sunt de iure naturali. Antecedens patet, Prohibetur in lege, ne eadem mulier nubat duobus fratribus, & tamen nõ prohibetur ne idem uir ducat duas sorores. cùm autem prorsus uideatur eadem ratio de utrisque, cùm sit eadem prorsus affinitas, & coniunctio: ergo si inter alteras matrimonium licitum est iure naturali, non uidetur quare inter alteros sit prohibitum. Tertiò arguitur, Ante legẽ scriptam inueniuntur aliqua matrimonia, etiam inter sanctos confecta, quę tamẽ in lege prohibentur, ut cognoscere licebit sacrã scripturã euoluẽti. ergo nõ omnia, quę lege prohibent̃, prohibent̃ lege naturę. Cõsequẽtia probat̃, ꝗa ea quæ sunt naturali iure prohibita, nõ plus licebant ante legem, quàm in lege. ergo, &c. ¶ Contra hanc conclusionem tamen arguitur primò, Aliquę personę prohibitæ in Leuitico sunt de lege naturę, & non uidetur maior ratio de aliquibus, quàm de aliis. ergo omnes sunt prohibitæ lege naturali. Assumptum patet, de patre & matre cum filiis suis, quod esset contra leges naturæ. quod ex eo manifestũ est, quia nũquam fuit aliqua natio tam barbara, quæ non huiusmodi connubia horreret, imò etiam bruta, & feræ tales concubitus refugiunt, ut Aristo. lib. 1. de animalibus{ Aristo. } ponit. Itẽ de uxore patris, de qua Aposto. 1. Corin. 5.{ 1. Corin. 5. } Auditur inter uos fornicatio, qualis nec inter Gẽtes, ita ut uxorem patris aliquis habeat, unde uidetur quòd sit contra legem naturæ matrimonium inter priuignum & nouercam. Et cõfirmatur, Si omnia connubia licita sunt ubi finis matrimonii saluus esse possit, sequitur, nulla prorsus esse illegitima. Potest esse enim educatio, & procreatio prolis, & mutua officia & obsequia inter quascunque personas, alio qui non steriles. ergo cùm omnia sint legitima matrimonia sic, nec sufficit quòd sint conuenientia ad fines matrimonii. Secundò, illud præceptum Leuitici nõ est cæremoniale, ut manifestum est: nec etiam uidetur iudiciale, cùm iudicialia sint, quæ iustitiam componunt inter homines, ad quod illud præceptum non uidetur spectare. ergo uidetur quòd sit præceptum morale, & ex consequẽti de iure naturali. Tertiò arguitur sic, Illa quæ prohibentur in illo pręcepto, erant illicita apud gentes etiam ante legem. ergo sunt de iure naturali Consequẽtia est nota, cùm gentes alia lege non tenerẽtur. Antecedens probatur, Nam post illud præceptum ubi prohibentur illæ personę in eodem capit. subditur, Nec polluamini in omnibus his, quibus contaminatæ sunt gentes uniuersæ, quas ego eiiciam ante conspectũ uestrum, & quibus polluta est terra, cuius ego scelera uisitabo, ut euomant habitatores suos. Ex quibus certè uidetur, quòd illa eadem quæ in loco illo prohibentur, essent illicita, & scelerata inter Gentes, quæ certè non fuissent, nisi lege naturali prohibita essent. Et cõfirmatur, Quia eisdem uerbis prohibentur omnes necessitudines, quæ arcentur, & interdicuntur à matrimonio in illo capitulo. Semper enim dicitur reuelare turpitudinem, quod uidetur quãdam naturalem inhonestatẽ præ se ferre, & eodem nomine appellat scelera abominationes, execrationes. ergo si aliqui gradus sunt cõtra ius naturale, & omnes. ¶ Ad hæc argumenta respõdetur. Ad primum quidem, cõcessa maiori, nego minorem: & dico sine dubio esse prohibitum iure naturali cõnubium inter filium & matrem, & inter filiam & patrem. Pro quo est considerandum, quòd sicut uirtutes sunt connexæ (ut Aristo. tradit) & omne uerum uero consonat, ita & præcepta Dei inuicem consonant, nec ulla ex parte repugnant. alio qui Sapientia diuina non omnia suauiter disponeret, si quid uno loco præciperet, alibi prohiberet. Non enim solùm præcepta non sunt sibi contraria, sed ita se mutuò iuuant, ut difficile admodum sit alterum sine altero seruari. ergo cum sit unum præceptum iuris naturalis uenerari parentes, & reuereri, ergo, &c. Item est præceptum, ut coniuges mutuò sibi inseruiant, cùm sit ille alter ex duobus matrimonii finibus, nullo modo matrimoniũ constare inter parentes & liberos potest. Quomodo enim mater filio salua reuerentia & pietate seruire poterit? quo modo ex præceptis & nutu filii pendere? Aut quomodo filius sustinere poterit, ut matri imperet, & coniugalia obsequia exigat? Non ergo ullo pacto conuenire potest, ut filius matrem in uxorẽ habeat. Et confirmatur ex illo Pauli ad Ephes. 5.{ Ephes. 5. } Vnusquisque uxorem suam sicut seipsum diligat: uxor autem timeat uirum suum. Oportet ergo si mater nubat filio suo, ut filiũ timeat, quod exhorret naturalis lex. & in eodem, Mulieres uiris suis subditæ sint sicut Domino: quoniã uir caput est mulieris, sicut Christus caput est est ecclesię: sed ecclesia subiecta est Christo, ita mulier uiro in omnibus. Oportet itaque matrem in omnibus subiectam esse filio cõtra legem naturę. Quòd si contendat quis hac ratione bene obstari ne mater nubat filio, non autem impediri quin filia nubat patri: nec hoc quidem satis commodè fieri potest. Præterea, Nã esto, ꝙ uir caput sit mulieris, tamẽ mulier socia est, non serua. & notũ est nõ posse inter officia & munia coniugalia commodè seruari pietas, & reuerẽtia liberorũ ad parentes. Vxor certè ius habet exigẽdi debitũ à uiro, quod filiæ in patrẽ nõ satis cõuenire potest. & Pau. 1. Cor. 7.{ 1. Corin. 7. } Nolite fraudare inuicẽ, nisi fortè ex cõsensu ad tẽpus, ut uacetis orationi: nõ est autẽ cõsentaneũ ut pater ad orãdũ filiæ consensum expectare debeat. Et in eodẽ loco. Paul. Quicũ uxore est, solicitus est quæ sunt mundi quomodo placeat uxori, & quæ nupta est, cogitat quę sunt mũdi, quomodo placeat uiro. Nihil autẽ minus cõuenire uidet̃, quàm ut pater solicitus sit quomodo placeat filiæ, aut mater quomodo filio placeat, cum ecõtrario filii soliciti esse debẽt, quomodo placeãt parẽtibus. Et præterea, hoc omnino uidet̃ tollere principalem finẽ matrimonii, scilicet procreationẽ & educationẽ liberorum: nã ut in plurimum ita euenit, ut cũ filius adultus sit, mater iam sit effœta, & anus, & minimè idonea uiro, ut intelliget facilè quis si rationem ætatum humanarũ habeat. Atque adeò ex huiusmodi connubiis, aut nulla, aut certè rara proles possit procreari. & rursus mater senescat necesse est, filio adhuc eodemq́ue uiro in iuuentutis flore constituto, quod præterquã quòd esset continentiæ grande offendiculum, cùm tamẽ matrimonium sit in remedium continentiæ, sed omnino impediretur magna ex parte liberorum procreatio, non habẽte scilicet huiusmodi marito ex qua filios susciperet: quod esset magnum reipub. detrimentum, & generis humani iactura. Et quanquam non ita uideatur grande inconueniens, si filia patri nuberet: tamen si ratio ætatum habeatur, æquè uidetur magna ex parte procreationem liberorum impediri ex talibus cõiugiis, & incontinentię adolescentium fœminarum incendiũ grande parari. Quare prorsus pro indubitato haberi debet, eiusmodi connubia naturali lege esse modo illegitima, & incesta. Quod etiam satis significatur ex uerbis ipsius primi parentis Gen. 2. Propter hanc relinquet homo patrem & matrem, & adhęrebit uxori suæ, significans scilicet aliam debere esse uxorem, & uirum, quàm patrẽ & matrem. Et quamuis non ita certum sit, aut notum, eadem uidetur ratio de uxore patris, siue de nouerca. Cùm enim ex coniugio fiant duo in carne una, eadem pietas uidetur deberi uxori patris, & reuerentia, ac ipsi patri, quare nec illam decet in uxorem accipere: & eadem ratione liberorum generatio impediretur, sicut ex matrimonio cum matre. Quare hoc etiam matrimonium uidetur lege naturali prohibitum. ¶ Ad propositum descendendo de casu inter regem & reginam Anglorũ, quæritur utrum accipere relictam fratris defuncti uxorem sit prohibitum iure naturæ. Ad hoc sit prima cõclusio principalis, Ducere* uxorem fratris defuncti non est prohibitum lege naturæ. Pro cuius probatione præmitto, quòd aliqua se habent tripliciter ad ius naturale: quædam enim sunt de se inhonesta semper, quę scilicet in nullo casu licitè fieri possunt, ut periurium & adulterium, sicut econtrario quædam semper & per se sunt honesta, ut Deum colere, parentes uenerari, & similia. Hoc ius naturale dicitur necessarium, siue immutabile. Alia sunt de se quidem inhonesta, & prohibita iure naturali, sed quandoque propter graues causas possunt licitè fieri. Sicut econtrario sunt aliqua honesta quidem, & consona rationi, & principiis moralibus, seclusa etiam omni lege positiua, imò præcepta lege naturali: sed tamen non habent bonitatẽ immutabilem, uel necessariã, sed secundum diuersas temporis, loci, & personarum circunstantias, & conditiones uarietatem recipiunt, ut seruare fidem, reddere debitum, non habere plures uxores, & similia. Alia sunt, quæ non sunt quidem prohibita iure naturali, sed inter minora bona computantur, quale fortasse est matrimonium respectu cælibatus, de quibus Paul. 1. Corin. 6.{ 1. Corin. 6. } Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt. horum contraria naturali iure sunt approbata tanquam meliora quidem, sed non ut necessaria, absolutè loquẽdo. Fortasse cælibatus (sicut diximus) iure naturali præfertur matrimonio: nõ tamen alterum est in præcepto, alterum prohibitum. Rationes Pauli 1. Corin. 7. quibus præfert cælibatum matrimonio, uidentur procedere in iure naturali. Item paupertas melior est diuitiis, neutrum tamen sub præcepto. His suppositis dico, quòd ducere relictam fratris nõ est de primo genere prohibitorum iure naturali. Probatur, Nulla ratione naturali, quæ quidẽ necessaria uideatur, probari potest, illum esse tam in honestum, ut in nullo casu liceat fieri. ergo, &c. Confirmatur manifestè, Quia illud aliquando (ut omnes fatentur) licuit. Hoc patet Deutero. 25.{ Deuter. 25. } ubi præcipitur, ut frater accipiat uxorem fratris sui sine liberis defuncti. Si enim esset malum ex proprio genere, uel non posset Deus dispensare, secundum saniorem sentẽtiam, sicut nec in periurio, uel certè non ita passim, & sine grandi necessitate: solùm ceremoniæ, & significationis gratia dispẽsasset. & omnino absurdum est, & parum pium dicere, quòd Deus legem condiderit contrariã legi naturali primæuæ. ¶ Secundò dico, quòd inter ea quæ continentur Leuit. 18. præter primum gradum, scilicet inter ascẽdẽtes & descendẽtes, fortasse omnia alia sunt prohibita iure naturali. Secundo modo hoc est absolutè, & nõ urgẽte aliqua graui causa, & rationabili. Illicitum est contrahere in aliquo gradu prohibito in Leuitico. Probatur, Quia ex tali matrimonio semper sequitur aliquid, quod licet non tollat finem matrimonii, tamen ex parte officii uel obstat fini, uel est contra reuerentiam naturalem debitam cõsanguineis, ut quòd nepos sit dominus & caput amitæ aut materteræ, cui debetur idem honor qui matri: & non uidetur consentaneum rationi naturali, ut amita seruiat nepoti, & timeat nepotem: & simile posset dici de omnibus aliis gradibus prohibitis in lege. Sed ista commoditas, quæ contingeret ex huiusmodi coniunctionibus, omnino non est tanta, quin possit compensari aliquo magno bono, quod ex tali coniunctione consequitur, aut graui malo quod deuitetur, ut ad constituendum pacem in republica, ad tollendas simultates inter illustres, ad supplendum insignem aliquam solitudinem, & raritatem hominum in orbe, aut prouincia. In hoc ergo genere reponi potest matrimonium uiri cum uxore fratris defuncti. uidetur enim quòd ex tali coniunctione irrogatur iniuria quædam priori uiro. Semper enim æstimatum fuit uxorem ingratam esse priori uiro, quæ secundò nupsit. Vnde etiam Dido apud Maronem.{ Vergi. } Ille meos primũ, qui me sibi iunxit, amores Abstulit, ille habeat secum, seruetq́ue sepulchro. Et paulò prius. Antè pudor quàm te uiolem, aut tua iura resoluam. Quasi inhonestè, & turpiter acturam diceret, si priori marito alterum super induceret: turpius autem sic, per hoc quòd frater sit huius qualiscunque iniuriæ aut ingratitudinis author, ut particeps uxorem fratris ipse accipiens. Quare uidet̃ sua natura illaudabile, & reprehẽsibile, nõ quin ex causa aliqua cõpẽsari possit hoc quod de se parũ honestum uidetur. ¶ Tertiò dico, quòd fortasse hoc ipsum matrimonium non in secundo genere, sed in tertio reponendum est: hoc est, non inter ea, quæ natura sua mala sunt, licet ex circunstantia bona esse possint, sed inter ea quę minus bona sunt: hoc est, licet quidem solo iure naturali posito uxorem fratris accipere liceat, sed non expediat, hoc est, melius est abstinere ab huiusmodi matrimoniis, quẽadmodũ & quidã gradus ab ecclesia interdicti sunt à matrimonio, ut inter cõsobrinos, uel in quarto gradu cõsanguinitatis, aut affinitatis. non enim apparet ratio malitiæ in tali cõiunctione, licet ostendatur magis expedire, ut talia matrimonia interdicantur. ¶ Secunda conclusio principalis, Ducere* relictam fratris sine liberis defuncti, ut in causa regum Anglorum contigit, nun quam fuit prohibitũ iure diuino ueteris legis. Probatur, Si fuisset prohibitum hoc, maximè fuisset in illo pręcepto Leui. 18. & 20.{ Leuiti. 18. & 20. } Non reuelabis turpitudinem uxoris fratris tui. sed hoc non probatur, quia aut intelligitur lex illa uiuente fratre, qualiter intelligitur illud Iohan. Baptistæ, ad Herodẽ, Nõ licet tibi habere uxorẽ fratris tui, & hoc non obstat conclusioni: aut intelligitur de fratre defuncto cum liberis, & nec hoc obstat: aut de fratre mortuo sine liberis, & hoc modo probatur, quòd non possit intelligi. Nam Deuteron. 25.{ Deutero. 25. } lata est lex, ut si frater sine prole decesserit, relictam fratris frater superstes accipiat. ergo lex illa Leuitica intelligi nõ potest de fratre sine liberis defuncto. Nã audiendum non est, aut quòd in lege essent duo contraria præcepta, aut quòd id quod est in Deuteronomio, sit dispensatio eius legis, quæ est in Leuitico. Nõ enim est satis intelligibile, ut eodẽ tempore aliquid prohibeatur, & dispẽsetur in eo generaliter. nam dispensatio nihil aliud est, quàm relaxatio legis: ac per consequẽs singulariter licebat fratri ducere uxorem fratris sine liberis defuncti. Non ergo erat lex, talia matrimonia interdicens: nihil enim plus efficiunt illæ leges latæ in Leuitico & Deute. quàm si eadem causa sanciretur primũ, nequis uxorem fratris cum liberis defuncti duceret. Secundum, ut uxorem fratris sine liberis defuncti superstes frater ducere teneretur, aut certè possit. Istis enim duobus capitibus cauetur omnino totum, atque idem quo in Leuitico, aut Deuteronomio cautũ est: atque adeò mihi nõ est dubium, nec cuiquam sanè sacras literas tractanti & intelligenti, nunquam lege diuina prohibitum esse, ne frater uxorem fratris sine liberis defuncti in uxorem accipiat. ¶ Vltima conclusio contra bonã partẽ theologorum, Secluso* iure humano sine quacunque papæ dispensatione frater posset accipere uxorem fratris siue cum liberis, siue sine liberis defuncti. Probatur primum, Si hoc connubium spectat ad ea quæ sunt iuris naturalis tertio modo, id est, quæ sunt quidẽ meliora, sed contraria, nõ est prohibitum. Patet cõclusio. Nam dato quòd melius esset nõ ducere quàm ducere, nihilominus non esset illicitum ducere: & dato quòd esset de secundo genere iuris naturalis, nihilominus posset ducere. Probatur primum, si subesset causa rationabilis, ut declaratum est, qua scilicet illud quod sua natura malum est, licitũ in eo casu faceret: sed (in quo est difficultas) dico quòd etiam si nulla subesset causa rationabilis. Probatur, quia in primo fundamento huius quæstionis diximus nõ esse idem matrimonium aliquod esse prohibitum, aut esse iure nullũ, aut irritum. Vnde dato quòd esset illicitum iure naturali, non sequitur, quòd si contrahat, non teneat. sicut etiam quòd idem uidetur, si successiuè accipiat duas sorores, uidetur æqualiter prohibitũ iure naturali, & tamen nõ est dubitandũ, quin secluso iure humano matrimoniũ teneret, sicut beatus Ambrosius ad Paternũ, dicit esse illicitum iure naturali, ut patruus accipiat neptem in uxorem, & tamen dubitari non potest, quin secluso humano iure si contraheret, matrimonium teneret, cùm etiam tempore ueteris legis non esset prohibitũ, cùm Abraham habuerit Saram secundum August. & Hierony. neptem ex fratre. Et post legem scriptam Othoniel frater Chaleb duxit Axam filiam Chaleb. Iosue. 15. & Iudi. 1. Non ergo est dubitandum, quin etiam nunc si quis duceret, teneret matrimonium. ¶ Et ad hunc sensum intelligenda sunt sanctorum dicta, dicentium, quòd aliqui gradus sunt prohibiti iure naturali, qui tamen nunquam in lege prohibiti inueniuntur, ut inter consobrinos. Item etiam quandocunque dicunt, quòd sit contra legem naturæ, accipere uxorẽ fratris, intelligendum in quam sine dubio est, quòd est quidem illicitum iure naturæ: non ita tamen, ꝙ si fiat, non teneat factum sicut suprà dictum est, quòd qui post uotum cõtinentiæ acciperet uxorem, peccaret quidem contra legem naturæ: nullus tamen hactenus defendit, quin tale matrimonium teneat. Oportebit ergo rationẽ reddere, ut quid, cùm ęquè, uel certè plus sit cõtra legem naturę, uxorem post uotum continentiæ accipere, quàm relictam fratris, ut quid inquam si in primo casu matrimonium tenet, nõ in isto etiam teneat. Confirmatur apertè & manifestè ex c. finali. de diuortiis. Vbi cùm esset consultus Innocentius tertius, Quid de Lenoniensibus conuersis ad fidem faciendum esset, qui priùs secundum tenorem legis Moysi uxores fratrum sine liberis defunctorum duxerant. Respondet pontifex, concedens illis, ut in contractis matrimoniis perseuerent. Manifestum est etiã quòd si talia matrimonia essent irrita iure naturali, non posset pontifex illa concedere, aut approbare, maximè cùm lex Moysi, non solùm apud Christianos, sed apud omnes mortales prorsus iam nullius sit uirtutis, & efficaciæ. Quare si nobis iure naturali interdicerẽtur talia matrimonia, non releuaret ab hoc interdicto uel lex, uel dispensatio Moysi. Quare sine dubio concluditur, tale matrimonium nõ esse iure naturali prohibitum: uel si est, non ita tamen, ut si attentetur, factum dirimatur. ¶ Ex quo sequitur corollarium quòd omnes infideles contrahentes in gradibus ab ecclesia prohibitis, si non constet esse iure naturali prohibitum, uere contrahunt, & est ratum matrimonium. Itaque si quis inter infideles duceret relictam fratris siue cum liberis, siue sine liberis defuncti, dubitandum non est, quin tale matrimonium esset ualidum, nec conuersi ad fidem indigent papæ dispensatione, imò neque quacunque authoritate possent separari, scilicet cùm solo iure humano, quo infideles non tenentur, huiusmodi matrimonia sint interdicta. 
 
 HAEC HABVI PATRES GRAVISSIMI. PRIMA CONCLVSIO. ¶ Quanquam de essentia, aut necessitate matrimonii non sit uiri aut mulieris consensus: ille tamen quacunque intentione, & uerbis, cõditione interposita ad matrimonium nunquam sufficit, etiam conditione consensum comitante. SECVNDA CONCLVSIO. ¶ Non solùm lege diuina, & ecclesiastica, sed ciuili etiam impedimenta poni possunt: nec tamen omnia in Leuitico cõtenta iure naturali aut diuino matrimonium dirimunt. TERTIA CONCLVSIO. ¶ Sicut ecclesia fortasse matrimonium ratum dirimere nõ potest, ita neque religionis professio semper dirimit etiam ante matrimonii consummationem. FINIS PRIMI TOMI. 
 




                
            
            



                     
                     REVERENDI
 PATRIS F. FRANCISCI DE
 Victoria, ordinis Prædicatorum, sacræ
 Theologiæ in 
                        
                            Salmãticensi
                            
                         Academia quondam primarij Professoris, 
                
                    Relectionum Theologicarum,


                         
                        SECVNDVS
 TOMVS.
                    
                
 


                     
                    Lugduni, apud Iacobum Boyerium,
 M. D. LVII.
                

                     Cum priuilegio Regis ad decennium.
 
            





 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANCISCI A VICTORIA, ORDINIS Prædicatorum, sacræ Theologiæ in Salmanticensi Academia quondam Professoris primarii, Relectio 
 

DE AVGMENTO CHAritatis, & diminutione. 
 
 SVMMA. -  1 Charitas, an augeatur per quemlibet charitatis actum. Et quomodo de hoc tres opiniones recitantur. -  2 Actus intensior habitu, an augeat habitum secundum suam totam latitudinem, an solùm secundum excessum, quem habebat supra habitum. -  3 Actus intensior, quòd non augeat habitum per totam suam latitudinem, sed solùm secundum excessum quem habet supra habitum, probatur. -  4 Actus quilibet meritorius, quòd augeat gratiam secundum totam suam latitudinem, & non solùm secundum excessum supra habitum. -  5 Charitas, quòd non augeatur per totam latitudinem actus, sed solùm secundum excessum actus supra habitum. -  6 Charitas, quòd nunquam sit æqualis gratiæ, saltem in adulto. -  7 Gloria, quòd respondeat gratiæ, & non charitati. -  8 Opiniones secunda & tertia de augmento charitatis, in quo differant à prima, examinatur. -  9 Agentia plura quòd nunquam producant maius lumen, uel calorem in primo puncto suæ sphæræ, uel actiuitatis, quàm produceret unum illorum, quod maximum est. -  10 Lumen productum quod nũquam sit maius, quàm sit lumen in maximo luminoso. -  11 Charitatis per quemlibet actum quantumuis remissum, quòd mereatur quis, & habebit maiorẽ gloriam. -  12 Charitatis per quemlibet actum quantumuis remissum, quòd augeatur gratia. -  13 Charitatis si per actũ remissum non augetur charitas statim, quòd uoluntarium uideatur dicere, quòd augeatur in fine uitæ. -  14 Habitus in augmento, an habeatur respectus non ad intensiorem actus gradualem meritorij, sed ad quantitatem meriti. -  15 Habitus data opinione quòd non augeatur per actum remissum, an plures actus remißi poßint augere habitum, uel etiam unus actus continuatus poßit æquiualere in merito uni actui intenso. Et de triplici istius quæstionis opinione. -  16 Meritum, quòd nullo modo proportionetur intẽsioni . -  17 Meritum, quòd non solum proportionetur intentioni, sed quòd nec magna multitudo actuum remissorum æquiualeat uni actui intenso, uel perfecto. -  18 Meritum quòd non duplicetur, nisi sit magna continuatio & perseuerantia in actu. -  19 Habitus, quòd sine dubio augeatur, quandocun peruenitur ad meritum æquale cum actu intenso, siue per multiplicationem, siue per intensionem. -  20 Charitas quomodo dupliciter diminuatur. Vno modo per peccatum ueniale, alio modo per mortale. -  21 Charitas, uel gratia, an per peccatum ueniale diminuatur. -  22 Peccatum ueniale quòd nullum poßit tollere gratiam, dato quòd quilibet tollat partem gratiæ. 
 
 RELEGENDVS locus est Pauli Apostoli Philip. 1. "Oro ut charitas uestra magis ac magis abundet &c." Relectio habet duas partes. In prima agemꝰ de augmẽ to charitatis. In secunda, de diminutione eius. De augmento non omnes quęstiones tractare statuimus: neque enim liceret in tam breui uitæ tempore: sed unam elegimus, quę inter Doctores celebrior est, & magis ad Theologum spectat: & ea est, An* per quemlibet actum charitatis augeatur charitas. Et quidem pro parte affirmatiua arguitur, quia quilibet talis actus est meritorius glorię, ergo & gratię, & per cõ sequens charitatis. Assumptũ patet, quia actus bonus relatus in Deum, est bonus, & meritorius, ut latè tractat S. Tho. 1. 2. Consequentia patet, quia gloria correspondet gratiæ & charitati: ergo si pro tali actu datur maior gloria, ergo maior gratia, & charitas. ¶ Pro parte negatiua arguitur, quia in agentibus naturalibus agens remissum non agit effectum intensiorem: ergo neque actus charitatis remissus auget habitũ charitatis intensum. Consequentia probatur, quia de spiritualibus & supernaturalibus debemus iudicare ꝑ proportionem ad naturalia, nisi oppositum constet testimonio scripturarum. ¶ De quæstione hac est triplex opinio. Prima tenet alterum extremum, quòd, scilicet, quolibet actu charitatis quantumcun remisso augetur charitas & gratia. Ista est communis opinio recentiorum, eorũ scilicet qui nominales uocantur, ut est uidere apud Gabrie. in primo dist. 17. quęst. 4. & in 2. dist. 23. quęst. 1. & in eisdem locis apud alios Doctores. ¶ Secunda opinio tenet duo: primum, quòd pro quolibet actu quantumuis remisso datur maior gloria: secundum, quod per actum remissum non augetur charitas, aut gratia. Ista opinio est Scoti in 4. & Ricard. in 2. dist. 16. ¶ Tertia opinio tenet alterum extremum, quę dicit, quòd per nullum actum augetur charitas, nisi sit intensior ipso habitu charitatis, & per cõsequens , quòd pro tali actu nõ datur maior gloria. Ista opinio uel est, uel attribuitur S. Tho. 1. 2. quæst. 52. art. 3. & 2. 2. quæst. 24. art. 6. & in primo d. 17. & uidetur opinio modernorum Doctorum 1. d. 17. q. 8. licet fortasse potius sit cum secunda opinione recitata. Ex his opinionibus, primo uolo examinare quod est commune tribus opinionibus. Commune autem est ipsis, quòd per actum intensiorem augetur habitus charitatis. Circa quod reuo catur in dubium, An actus* intensior habitu augeat habitum secundùm suam totam latitudinem, an solùm secundum excessum, quem habebat supra habitum. Verbi gratia, si habitus est ut quatuor, & actus intensior ut octo, an habitus ille augebitur per octo gradus, an solùm per quatuor. Et uidetur quòd actus intensior augeat habitum secundum suam totam latitudinẽ , quia aliâs non seruaretur debita proportio præmiorum ad merita. Si enim Petrus habeat actum meritorium ut quatuor, & per consequens habitum charitatis & gratiæ ut quatuor, & postea habeat secundũ actum meritorium ut octo, si actus nõ augeat habitum per totam latitudinẽ , sed solùm secundum excessum, sequitur quòd habitus charitatis & gratię in Petro erit solùm ut octo: & cùm gloria correspondeat gratiæ, etiam erit ut octo, & tamẽ habebit meritum ut duodecim. ergo gloria est minor meritis. Et iterum si Petrus & Paulus primo habeant meritum ut quatuor, & per consequens gratiam ut quatuor, & postea Paulus habeat secundum actum meritorium ut octo: iam secundùm hanc opinionem gratia Pauli erit solùm ut tria, & Petri ut quatuor. ergo est proportio dupla: & similis proportio erit in gloria: & tamen meritum Pauli fuit triplum merito Petri. ergo inter illos non seruaretur similis proportio inter pręmia, quæ fuit inter merita. In contrarium autem arguit. Quia in agentibus naturalibus agens intensum non auget effectum minorẽ secundum totam suam latitudinem, sed solum secundum excessum, ergo ita est in habitibus & in actibus. Antecedens declaratur, & probatur, quia si calefactiuũ ut octo applicaretur calido ut quatuor, non faceret calidum, ut duodecim, sed solum ut octo. & quia solutio quęstionis principalis, bona ex parte pendet ex hoc dubio, uolo id diligentius examinare, & pono conclusionem talem. Actus* intensior non auget habitum per totam suam latitudinem, sed solùm secundum excessum, quem habet supra habitum. ¶ Ista conclusio probatur. Primo, de habitibus acquisitis, quia loquendo de habitibus, qui sunt in potentia naturali, puta intellectu, & appetitu sensitiuo, uidetur sequi, quòd habitus quicun intendit, semper ad minus augeatur in duplo, quàm prius erat. Quia cùm potentia naturalis agat semper ex toto conatu, uidetur quòd semper actus elicitus ab habitu, sit intensior habitu, & per consequens si auget habitum secundum totam suam latitudinem, semper augebit plus quàm in duplo, imò uidetur sequi, quòd per quemlibet actum sequentem augetur habitus plus quàm per omnes præcedentes. Patet gradatim discurrendo per actus. Si enim habitus prius sit ut quatuor, actus sequens ex toto conatu ad minus erit ut octo, & habitus ut sex, & sequens actus ad minus erit ut decem, & habitus ut nouemdecim, & sequens actus ut uiginti, & habitus ut trigintanouem, & sic consequenter. Hoc autem consequens nõ uidetur profecto admittendũ , ergo nec ista opinio. Et confirmatur, quia omne agens potest agere conformiter ad formam, per quam agit, ut calidum ut quatuor, potest producere calorem ut quatuor: & lucidum ut quatuor, lumen ut quatuor. Ergo potentia agens per habitum ut decem, ad minus potest producere actum ut decem: & sic potentia merè naturalis semper habet actum ad minus æqualem habitui, & per consequens semper augetur ad minus in duplo. Secũdo confirmatur: Quia profectò nihil aliud uidetur esse habitus ut decem, quàm quòd possit producere actum ut decem: ergo habitus existens in potentia naturali, semper producit actum ad minus æquè intensum. Secundo principaliter probatur idem de habitu infuso, quia similiter sequitur, quòd si quis agit ex toto conatu, semper augebitur habitus infusus plus quàm in duplo, imò per quemlibet actum sequentem plus quàm per omnes præcedentes. Patet eodem modo, sicut prius, quia actus sequens habitum est ex toto conatu, uidetur quòd sit intensior habitu, & per consequens auget habi tum secundum totam suam latitudinem, semper auget habitum plus quàm omnes præcedentes. Si enim omnes actus pręcedentes fuerunt mille graduũ , & per consequens est mille graduũ actus productus ex tali habitu, ex toto conatu erit intensior quàm mille graduum, & sic augebit habitum plus quàm omnes actus pręcedentes. Ex quo iterum sequitur, quòd talis actus erit maioris meriti, quàm actus prę cedentes, & quòd pro quolibet actu sequenti habebit quis maiorem gloriam, quàm pro omnibus præcedẽtibus . Quod omnino uidetur absurdissimum. Neque enim est opinabile, quòd Ioannes Baptista, aut etiam beata Virgo per quemlibet actum, in ultimo uitæ suæ, plus mereretur, quàm per omnes præcedẽtes . Et certè hoc argumentum ita uidetur urgere, quòd non uideatur facilis solutio. Sed tamen potest responderi uno ex tribus modis. Primo, potest dici ad argumẽtum , quòd homines communiter non agunt ex toto conatu, et per consequens actus non est intensior habitu, & sic ruit id quod inferebatur. Sed profectò solutio nulla ex parte satis facit. Primo, quia saltẽ aliquando uiri perfecti uidetur, quòd agat ex toto conatu. Item satis magnum inconueniens uidetur, quòd hoc possit contingere, etsi non semper contingat: ne enim rationabiliter esset concedendum, quòd Petrus, aut Paulus, aut etiam Adam post tot annos non mutato obiecto, neque aliis circunstantiis haberent uanam dilectionem dei, per quam plus mererẽtur , quàm per omnes actus totius uitæ. Et ideo secundo & apertius potest dici, quòd etiam si quis agat ex toto conatu, actus non proueniet ad totã latitudinem habitus, quando habitus est magnæ intentionis: utpote si quis habeat charitatem ut centum, quantumcunque agat ex toto conatu, non habebit dilectionem ut centum, ne fortè ut quinquaginta. Sed ne hoc uidetur satis facere, quia non uidetur intelligibile quare habitus sit ut centum, nisi quia potest producere actum ut centum, cùm neque habitus dicatur in ordine ad actum, ne est luminosum ut decem, quod non potest producere lumen ut decem, & cùm qualibet alia forma possit producere effectum secundum totam suam intensionem in subiecto capaci, ut de calore, luce, & frigore patet, quod erit merè uoluntarium dicere, quòd hoc est singulare in habitibus, ut non possint producere effectum æqualem sibi. ¶ Item saltem quilibet talis actus, qui sequeretur ex tali habitu intẽsissimo , esset incredibilis intensionis. Cùm enim cęteris paribus, ex maiori habitu producatur intensior actus, si quilibet actus auget habitum secundum totam latitudinem, fiet breui tempore habitus ita in tensus, ut actus sequens non possit esse nisi intensissimus. Et maximè, quia quanto aliquis magis inclinatur ad aliquem actum, tanto agit cum maiori conatu, & sic cùm habitus augeat inclinationem regulariter, semper erit maior conatus in actu sequenti, quàm in præcedentibus: & sic dato, quòd actus sequens non ad æquet omnes præcedentes, saltem ęquiualeret medietati, aut tertiæ, aut quartę parti omnium actuum præcedentium ipsum, quod non est paruum inconueniens. Et si addas, quòd charitas augetur non solùm per proprium actum, sed per omnem actum meritorium cuiuslibet uirtutis, & quælibet etiam uirtus inuicem per actus aliarum uirtutum: & sic actus auget habitum per totam suam intensionẽ . Vides quò progreditur intensio cuiuslibet habitus? Imò uidetur similis calculatio, qualis solet poni in aceruatione illa uulgari de ludo latrũculario , aut de granis frumenti. Siquis enim prima die soluerit unum granum frumenti, & secunda die duo, & tertia quatuor, & quarta octo, & sic consequenter, profectò ante finem anni, tam in immensum cresceret multitudo frumẽ ti , ut totus ager Campaniæ ferre tantum frumenti uno anno non posset, imò neque tota Hispania. Similis profectò ratio uidetur sequi in proposito, si nuda potentia producat actũ ut unum, & habitus sit ut unum, sequẽs actus uidetur quòd sit ut duo, & habitus ut tria, secundum hanc opinionem, & sequens actus ut quatuor, & habitus ut septẽ , & sic semper qualibet die fiet duplo maior totus habitus, & paucis annis ne cogitari quidem possit tanta intensio habitus. Item ad minus uitare non possemus secũdum hanc opinionem, quin saltem in eo, qui per longum tempus perseuerat in gratia, essent habitus infusi, certè plus quàm ostendat experientia. Ne enim experiuntur boni tantam in se intẽtionem habituũ , quanta esset in illis, si ad istum modum augerentur. Item si actus essent ita intensi ratione habituũ , sequitur maior motus in appetitu sensitiuo, qui naturaliter ex actu uoluntatis mouetur, quàm experientia monstrat. Si enim pœnitentia infusa esset ita intensa, sicut per hanc rationem oporteret esse, etiã de præteritis & præ sentibus esset tristitia interior intensissima, & sequeretur intensissimus dolor in appetitu sensitiuo, quod tamẽ raro sancti experiuntur. Sed ad hoc argumentũ de experientia respondent, & est tertia solutio, quòd non habemus experientiam de intensione habituum infusorum, sicut nec de ipsis habitibus infusis. Sed nec hęc solutio sufficit. Primo, quia saltem haberemus experientiam de intensione ipsorum actuum præcedentium ab habitibus infusis, & iterum ex actibus uirtutum infusarum (secundum opi nionem omnium aliorum à S. Thom.) producuntur, & augentur habitus acquisiti, & sic saltem experientia perciperemus istam admirabilem intensionem habituum. Quibus omnibus si addas argumentum factum à principio de agente naturali, certè uidebitur conclusio posita satis confirmata. Si enim calefactiuum ut octo, superueniens calido ut quatuor, non auget nisi per quatuor gradus, nescio quis hoc priuilegiũ dedit actui ut octo, ut augeat habitũ ut quatuor per octo gradus. Sed restat modò soluere argumentum factum à principio contra conclusionem, quia uidebitur quòd ex illa conclusione non seruatur proportio præmii ad meritum, nec meritorũ inter se ad præmia. Pro cuius solutione pręsuppono duo. Primum est, quòd gratia distinguitur à charitate. Hoc suppositum in pręsentia non probo, quia mihi satis est respondere ad argumentum secundum principia S. Tho. Et qui hoc suppositum negant, habent quærere aliam solutionem. Secundum quod suppono, est, quòd gratia non oportet quòd sit æqualis charitati. Hoc tamen ostendã necessario esse dicendum. Et uidetur probari in Christo, in quo secundũ opinionẽ cõmuniorem fuit infinita gratia, & tamẽ non fuit infinita charitas. Quod probatur, quia eadem ratione fuissent omnes aliæ uirtutes infinitæ, & sic esset actus eius infiniti meritoriè, ut infinita tristitia, & ex consequenti non posset naturaliter uiuere: quia ex infinita tristitia in uoluntate, sequitur naturaliter tãtus motus in appetitu sensitiuo, quòd non posset naturaliter cum illo uiuere. ¶ His suppositis ad argumentũ respondeo per quatuor dicta. Primũ ,* quilibet actus meritorius auget gratiam secundum totam suam latitudinem, & non solum secundum excessum supra habitum. Patet hoc clarè, quia pro tali actu debetur gloria secundum totam latitudinem actus, & gloria correspondet gratiæ, ut in præsentia suppono: ergo augetur gratia secundum totam latitudinem actus, & gloriæ: ut si est gratia ut quatuor, & actus meritorius ut octo, dico quòd gratia fiet duodecim graduũ . Et confirmatur, quia iste est gratior ut octo,  prius erat, ergo gratia est aucta ut octo. Secũ dũ dictum, Charitas* non augetur per totã latitudinem actus, sed solum secũdum excessum actus supra habitum. Hoc est probatum omnibus argumẽtis suprà positis. Tertium dictum, Charitas* nunquam est æqualis gratiæ saltẽ in adulto. Hoc patet ex dictis, quia actus auget gratiam secundum totam suam latitudinem, & charitatem solùm secundum excessum, ergo gratia est maior, quàm charitas. Quartum dictum, Gloria* respõdet gratiæ, & non charitati. Patet, quia per gratiam sumus grati & digni gloria: charitas aut data est ad diligendum, sicut fides ad credendum. Item patet hoc de actu, ex tribus dictis iam positis. Ex his dictis patet solutio ad argumentum: respondente enim gloria gratiæ, seruatur proportio meritorum ad præmia, & etiam si charitas nõ augeatur secundum totam latitudinem, prout declaratum est. Ne ex isto augmento gratiæ sequuntur inconuenientia, quæ suprà inferebamus: gratia enim non facit ad intensionem actus, sed solum charitas: & sic licet augeatur gratia in duplo, non sequitur quòd actus sequens sit duplo maior, quàm prius, quia charitas non fuit aucta in duplo. Et certè quicquid secundum alias opiniones sit diceudum , uidetur necessarium respõdere secundum opinionem S. Tho. & Durand. Scot. & Ricard. & omnium aliorum, qui tenent, quòd habitus non augetur nisi per actus intẽsiores . Si enim ita est, & actus auget habitum secundum totam suam latitudinem, necessarium est concedere corrolarium illatum, quòd habitus nunquam augetur quin augeatur plus quàm in duplo, quàm prius erat, ut patet intelligenti. Et sic in Adam, uel alio ex patribus antiquis, qui ferme ad mille annos uixerunt, in ultimis annis uitæ suæ nunquam potuerunt augere habitũ , quin augeretur plus quàm esset tota intentio habitus præcedentis, quod est absur dissimum. Sed quia hoc dubium est commune in omni opinione, & argumentum uidetur procedere contra omnes, ideo ad hoc argumentum de proportione meritorũ ad præ mium tenendo quòd gratia & charitas sunt idem, oportet respondere, quòd charitas per actum meritorium augetur in esse gratiæ secundum totam latitudinem actus, in esse autem charitatis solum secundum excessum. Et sic etiam seruabitur proportio meritorũ ad præ mium: & uidetur quòd etiam secundum communem opinionem oportet concedere, quòd gratiam oportet esse maiorem in esse gratiæ, quàm in esse charitatis, ut patet in Christo, in quo gratia fuit infinita, charitas autem in esse charitatis finita, ut suprà probatum est, & hoc modo conclusio posita posset defendi in omni opinione. ¶ Secundo oportet examinare id, in quo differunt secunda & tertia opinio à prima. Differunt* autem in hoc, quòd prima putat charitatem augeri etiam per actus remissiores. Secũ da & tertia defendunt, quòd non augetur charitas, nisi per actus intẽsiores . Arguitur ergo ꝓ secũda & tertia opinione contra primã . Primo argumento Durand. Quia non est dignus nouo beneficio & gratia qui abutitur, uel negligenter utitur iam receptis beneficiis, sed qui habet charitatem intensam tepidè & remissè operans, negligenter se habet & abutitur charitate. ergo non est dignus ut augeatur. Et si hoc argumentum uideatur prima facie leue, & infirmum, tamen si quis consideret quòd in hac materia non possunt fieri argumenta euidentia, multominus quàm in aliis materiis moralibus, non contemnet argumentum. Si enim licet arguere ab humanis ad diuina, profectò hoc est morale, & familiare in uita politica, ut qui in obsequendo & promerendo apud dominum uel principem fit negligentior, & remissior, non crescit in gratia, & amicitia apud dominum, sed bene agitur cum illo, si perseuerat in eadem gratia, in qua prius erat, etiam si aliâs non offendat. Si ergo inuisibilia Dei per ea quæ facta sunt intellecta conspiciuntur, non malè arguimus, & timendũ est ne ita nobis cõtingat apud Deum remissè & negligenter operando. Secundo arguitur argumento S. Thom. Habitus acquisitus non augetur per actus remissiores, ergo nec habitus infusus. Et quia hoc est unum ex præcipuis argumentis, uolo examinare quantum ualeat. Et primò probatur consequentia, quia licet habitus infusus nõ augeatur effectiuè ab actibus, tamen uerisimile est, quòd communiter non augetur adeò ac si augeretur effectiuè, sicut habitus acquisitus, aliàs si non oportet seruare proportionem ad naturalia, quid possimus fingere de rebus spiritualibus, utpote nobis ignotis? Et confirmatur cõclusio , quia si charitas augeretur effectiuè per actus meritorios, non aliter diceremus augere, nisi sicut habitus acquisiti. Et confirmatur iterum, quia secundum aduersarios per eosdem actus, per quos meritoriè augetur habitus infusus, augetur effectiuè habitꝰ acquisitus: ergo uidetur, quòd si per actus remissos nõ augetur habitus acquisitus, ergo nec etiam infusus. Antecedens autem, quia negatur non solum ab aduersariis nostræ opinionis, sed etiam à Durãdo , qui est in eade sententia nobiscum, primo probatur, quia similes actus similes habitus causant. Arist. secundo Ethic. ergo uidetur quòd actus remissi non possunt facere habitum intensum, qui non est sibi similis, quanquam scio non in hoc proposito locutum in eo loco. ¶ Item omne agens intendit assimilare sibi passum, ergo actus remissi non augent habitum: quia hoc non est facere simile, sed dissimile. Item passum in principio est dissimile agenti, & in fine simile. secundo de anima. ergo actus remissus non auget habitũ intensum, aliàs in fine actionis habitus non esset similis actui, sed dissimilis. Item calidum ut quatuor, non aget in calidum ut quinque: ergo nec actus ut quatuor, aget in habitum ut quinque: uel ostendatur hoc priuilegiũ in actibus, quòd non sit in aliis agentibus naturalibus. Itẽ actus remissus nihil agit in continuatione, ergo nec in principio. Consequentia patet, quia non est maioris actiuitatis, nec est maior resistentia. Antecedẽs probatur, quia agẽs naturale quod agit sine resistentia, nihil agit in continuatione, sicut patet de sole respectu cœli: sed actus nullam habet resistentiam ad producendum, uel ad augendum habitum, ergo nihil agit in continuatione. Et confirmatur, quia si actus ageret in continuatione, malè uitaretur argumentum commune de infinita intensione. Si enim in quolibet instanti habitus augetur per certum gradum, sequitur infinita intensio in quantocun paruo tempore. Et confirmatur iterum per argumentum cõmune , quod etiam non facile uitabitur, quum sequatur infinita intentio. Si enim actus ut quatuor, augeat habitum ut quatuor, & fiat ut quinque, iterum habitus ut quinque, augeat habitum ut quatuor, & fiat ut quinque, & iterum actus augebit habitum, & sic pro eodem instanti fit infinita intensio actus & habitus. Secundum autẽ communem opinionem, uidetur facilè expediri hoc argumentum. Siue enim in continuatione, siue in elicione actus quandocun ueniat ad hoc, ut actus sit æqualis, uel minor habitu, cessat omnis actio, & sic si actus sit ut quinque, & habitus ut quatuor, in primo in stanti habitus fiet ut quinque, & neque per reactionem ne per continuationem fiet maior intensio: quia iam agens & passum sunt similia, & simile non agit in simile, ne minus in maius. Item ex contraria opinione sequitur, quòd assensus conclusionis erit intensior assensu præmissarum. Consequens est contra Arist. lib. Poste. & contra totam dialecticam. Probatur consequentia. Sit enim ita, quòd assensus præmissarum sit ut quinque, & conclusionis ut quatuor: & per consequens habitus scientificus etiam ut quatuor, uolo quòd habens talem habitum eliciat frequẽter assensum conclusionis, non cogitando actualiter de præmissis, quia sine dubio est possibile, tũc secundum opinionem contrariam augebitur habitus scientificus, & poterit fieri ut quin , & ut sex: & per consequẽs etiam assensus conclusionis erit ut sex, & sic intẽsior assensus prę missarum. Et confirmatur, quia sequitur, quòd talis assensus erit euidentior assensu præmissarum, quia quilibet gradus est euidens: ergo si assensus conclusionis est intensus ut sex, ergo euidens ut sex. Confirmatur secundo. Volo enim quòd post primam demonstrationem, in qua assensus conclusionis sit ut quatuor, addu cantur nouæ demonstrationes æquales cum prima euidentia & intensione, tũc per aduersarios augetur habitus scientificus: & sic iterũ assensus scientificus poterit peruenire ad intensionem & euidentiam supra quemlibet assensum præmissarum. Ista argumenta etsi non concludant & conuincant, certè uidentur ualde probabilem facere opinionem. Sed quia præ cipuum fundamentum huius opinionis est, quòd in naturalibus agens remissum non auget effectum intensiorem, uel quòd agens remissum superueniens agẽti intensiori non facit effectum intensiorem, quòd non solum aduersæ opiniones, sed etiam Durandus, qui nobiscum sentit, negat: ideo arguitur contra hoc fundamentum: & probo, quòd agẽs remissum augeat effectum intensiorem. Et arguitur argumento Durandi, & etiam Gabr. nam experientia docet quòd tria & quatuor lucernæ superuenientes primę lucernæ intensiori, uel æquali intensius illuminant quàm sola prima, ergo agens remissum, uel æquale &c. Idem probatur de ignibus, maiorem enim calorem producũt multi ignes uel æquales, uel etiam maiores & minores, quàm solus unus: ergo ruit fundamentum de agenti naturali. Ad argumentum dico primo, quòd* nunquam plura agentia producunt maius lumen, uel calorem in primo puncto (ut ita dicam) suæ spherę uel actiuitatis, quàm produceret unum illorum, quod maximum est. Secundo dico, quòd* nunquã lumen productum est maius quàm sit lu men in maximo luminoso, ut si sit unum luminosum ut octo, & multa alia ut octo, uel minora, nunquam lumen productum erit supra octo. Et probatur utrun dictum & fundamentum principale. Certum est enim, quòd si sol diuideretur in duas medietates ut fierent duo luminosa, nulla alia mutatione facta, non producerent intensius lumen, quàm nunc producunt: sed una medietas produceret intensum lumen sicut sol producit: ergo duæ medietates non producerent maius lumen, quàm una medietas. Minor probatur, quia sol est uniformis secundum lumen, & tam intensum lumen est in medietate solis, sicut in toto sole. Ergo tam intensum lumen producit medietas solis, sicut totus sol. Et idem est iudicium de igne & quolibet alio agente naturali. Si enim ignis sit omniformiter calidus, tantum calorem intensiuè produceret medietas ignis, sicut totus ignis, & duæ medietates separatæ non producerent plus quàm totum: ergo duæ medietates non producerent intensiorẽ calorem, quàm una medietas, & sic plura agentia naturalia non producerent intensiorem effectum, quàm unum illorum: nec agentia æqualia se adiuuant ad producendum intensiorem effectum. Et confirmatur, quia si sint decem luminosa ut quatuor, & ex illis fiat unum, totum erit ut quatuor, & non plus. Sicut si ex multis albis ut quatuor, fiat unum album, erit solum ut quatuor. Sed quodlibet luminosum ut quatuor, poterit producere lumen ut quatuor. ergo luminosum compositum ex illis non producit intensius lumen, quàm singula luminosa ut quatuor. Sed non agunt intensius luminosa separata, quàm in unum composita, ergo non intensius agunt decem luminosa ut quatuor, quàm unum illorum. Et confirmatur, quia mirabile esset, quòd aggregatũ ex omnibus luminosis non sit nisi ut quatuor, & producat lumen intensius quàm quatuor, cum nullum agens agat supra suam intensionem. Item aliàs sequeretur, quòd daretur maius maximo. Si enim agens æquale uel minus iuuet ad augendam intensionem, ergo si maximè calidum aut luminosum sit ut decem, & apponatur ei luminosum ut decem, uel ut quinque, lumen productum esset ut undecim uel duodecim, & sic maius maximo. ¶ Ad argumentum de experiẽtia dico primo, quòd magnitudo, seu multitudo materiæ etiã in eadem intẽsione facit ad intentionem actiuitatis, ita ut si calefactiuum pedale intẽsionis ut quatuor potest calefacere per uiginti passus, calefactiuũ decempedale eiusdem intẽsionis ut quatuor calefacit per quinquaginta passus. Secundò, omne agens fortius agit in propinquũ , quàm in remotum. Tertiò, agens agit uniformiter difformiter per spatium uel sphę rã actiuitatis, ita ut si agens sit ut octo, illuminaret spatium duorũ passuum, ita ut in quinto passu esset lumẽ ut sex, & in decem ut quatuor, & in quindecim ut duo, & sic cõsequenter . ergo si adduntur alia quatuor similia luminosa, intensione & quantitate, iam erit spatium illuminatum quinque graduum, ut centum passuum, & uiginti passuum, ut prius erat lumẽ ut quatuor, erit plus quàm sex, quia in quinque passuum erit lumen ut quatuor. Et idem erit, si luminosum ut octo addatur luminoso ut quatuor, augebitur in sphæra actiuitatis, & per consequens intensio. Secundo sequitur, ꝙ nunquam erit maius lumẽ in quocun puncto, quàm sit in maximo luminoso, quòd si erat ut octo, nunquam in medio erit maius lumen quàm ut octo, quotcunque sint agentia. Et confirmatur hoc, quia ut crescit lumen, aut calor, si luminosum idem aut calidum fiat maius in quantitate, sic si multituplicentur luminosa, ut notum est. sed si luminosum pedale aut ignis pedalis intensionis ut octo fiat tripedale manente eadem intẽsione , nullus dicet, quòd producat lumen aut calorem ultra octo: ne unquam experientia aliter docuit multiplicatis agentibus augeri effectum, quàm sicut dictum est. Imò ex hoc argumento arguitur contra opinionem cõtrariam . Nam quotcũ  multiplicẽtur agentia ut quatuor, siue simul, siue successiuè, nũquam producunt effectum supra quatuor: ergo quantumcunque multiplicentur actus ut quatuor, nunquam producent habitum supra quatuor. Et ita patet quid dicendum sit ad primum argumentum contra fundamentum conclusionis. ¶ Sed arguitur aliter secundo, contra fundamentum de habitu acquisito. & probo, quòd quilibet actus quantumuis remissus, augeat habitum acquisitum, quia aliâs sequeretur, quòd nunquam augeretur habitus, nisi augeretur conatus potentiæ. Patet, quia si secundus actus non est maior: primo, nihil facit secundum opinionem: sed ut sit maior actus, uidetur ꝙ sequitur maior conatus, ergo infertur illatum. Ad hoc dico, primo negando consequentiam, quia cum æquali conatu posito habitu producitur maior actus. & est conmunis opinio, sed Durandus hoc negat, quia tenet quòd habitus non facit de per se maiorem intensionem: sed non est probabilis eius sententia. ¶ Tertio arguit, Experientia docet, quòd ex frequentatione actuum semper augetur habitus, sed non uidetur quòd semper actus sequentes sint intensiores præcedentibus, ergo hoc non requiritur ad augmentum habitus. Dico primò, imò experientia docet, quòd si quis remissè & tepidè operatur, non inuenit se promptiorem, quòd tamen esset, si habitus augeretur. Secundo dico, ꝙ regulariter ubi est maior inclinatio, est maior conatus, & quia habitus auget inclinationem, consequenter qui operatur ex habitu, operatur ex maiori conatu, & ideo regulariter actus sequentes sunt intensiores. Et sic uidetur manere secundum argumentum principale in suo uigore. ¶ Tertio principaliter arguit pro nostra opinione, quia ut latè probatum est, actus intensior auget habitum solum secũdum excessum, ergo actus æqualis, uel minor nihil auget. Patet consequẽtia , quia si actus ut sex, habet habitum ut quatuor, uel auget præcisè per duos gradus: ergo actus ut tria uidetur quòd nihil augeat. Si enim actus auget habitum solum secundum excessum, ergo si non excedit, uidetur quòd non augeat. Et confirmatur, quia in naturalibus, ut dictum est, remissius agens non auget effectum intensiorem. ¶ Quarto arguitur, Experientia docet, ꝙ qui remissè & tepidè operatur, facile amittit habitum. quod non esset, si talis habitus augeretur: esset enim difficilius, & firmius, quod non ita contingit. Imò qui consueuit tepidè operari, facilè desinit operari. Plurima argumenta possent fieri de hac opinione, licet dicta sunt potiora. ¶ Sed pro maiori declaratione materiæ arguitur pro prima opinione contra secundum & tertium: & probo, quòd habitus augetur per quemlibet actum. Et primo arguo argumento facto in principio conclusionis, quia talis actus etiam remissus, loquendo de habitu charitatis infuso, est meritorius. ergo respondet aliquis gradus gloriæ, & gloria correspondet charitati. ergo ratione talis actus augetur gratia & charitas. Dico primo quòd non est certum, quòd patres antiqui senserunt de hoc dubio, & moderni quidem ita uolunt intelligere. S. Thom. in 1. distinct. 17. quęst. 2. dicit, quòd ad multitudinem actus charitatis non necessariò sequitur augmentum præmii essentialis. Scot. in 4. uidetur dicere, quòd pro actu remissio sicut habebit gradum gloriæ, ita habebit gradum gratiæ in fine uitæ. Quidquid senserint patres, quod probabilius est respõdeo per tres propositiones. Per* quẽ libet actum charitatis quantumuis remissum meretur quis, & habebit maiorem gloriam. Hæc propositio uidetur esse S. Tho. 1. 2. q. 52. & 2. 2. q. 24. art. 6. licet fortasse super sententias aliter senserit. Eadẽ propositio est apertè Scot. Et primò probatur, quia uidetur repugnare quòd sit meritorius de cõdigno , & non detur pro eo præmium. Item perfecti uiri uiderentur esse multo iniquioris conditionis, si habentes habitus intensissimos, fortè aliquando elicientes actus minoris intensionis, omnino frustrarentur præmio, qui tamen actus apud imperfectos essent ualde meritorii. Item uidetur facere, quòd Dominus dicit Matth. 10. Quicun potum dederit calicem aquæ frigidæ (etiam non ita feruenti actu) non perdet mercedem suã . Item uidetur facere Matth. 19. Si uis ad uitã ingredi, serua mandata. Certum est, quòd per actus remissos charitatis seruat quis mandata. ergo pro illis habebit uitam æternam. Item attritio quantumcun remissa, dummodo habeat alias circunstantias, est sufficiens dispositio ad gratiam & gloriam. Item omnino uidetur absurdũ , & acerbum, ut siquis heri habuisset actum ut decem, & habuisset pro illo magnum præmium, quia scilicet habebat habitum remissiorem, & hodie quia creuit habitus ꝓ simili actu, nullam mercedem habeat. Item pro actu intensiori, ut dictum est, augetur charitas solum penes excessum actus, tamen datur gloria proportionabiliter ad totam latitudinẽ actus, ergo pro actu remisso dabitur etiam proportionabiliter aliquis gradus gloriæ. Et quidquid sit de argumentis & opinionibus nouorũ theologorum, nullo modo dubito de hac propositione, quia ex fide, & sacris literis habemus apertè, quòd pro bonis actibus, saltem ex gratia præcedentibus, habemus gloriam in cœlo. An autem per actus remissos augeatur habitus necne, totũ pẽdet ex opinionibꝰ , propter quas nullo modo debemus discedere à regula, & synceritate scripturarum, quæ apertè nobis permittunt præmium pro bonis operibus, iuxta id, Vt recipiat unusquis prout in corpore gessit siue bonum, siue malum. Hoc certè indignum uidetur diuina bonitate, ut pro actu malo quantumcun remisso recipiat quis pœnam, & pro actu bono remisso non habeat mercedem. ¶ Secunda propositio, Quolibet* tali actu augetur gratia. Hęc patet ex primo, quia si pro illo debetur ei maior gloria, ergo talis est dignus maiori gloria: & per consequens, est gratior. Nihil enim aliud uidetur esse gratius, quàm dignius, & magis acceptum ad uitam æternam. ergo qui prius erat gratus ut decem, si pro actu ut duo debentur ei duo gradus gloriæ, iam est gratus ut duodecim. Similiter ergo sicut suprà diximus, quòd per actum intensum augetur gratia secundum totam latitudinem actus, charitas autem solum secundum excessum, ita dicimus quòd per actum remissum augetur gratia, non autem charitas. ¶ Tertia propositio,* si per actum remissum nõ augetur charitas statim, uoluntariũ uidetur dicere, ꝙ augetur in fine uitæ. Nihil enim de hoc est nobis traditum. Secundo principaliter arguitur pro eadẽ prima opinione, quia actus minus intensus potest esse magis meritorius quàm actus magis intensus, ergo si per actum intensiorem augetur habitus, ergo etiam per actum minus intensum. Consequentia patet, quia habitus infusus non auget nisi meritoriè, ergo ubi maius meritum est maius augmentũ . Et antecedens probatur clarè, quia maius meritum est dare totam substantiam pauperibus, etiam per actum remissum, quàm unum denarium per actum intensum. Dico quòd argumentum petit dubium, An* in augmento habitus habeatur respectus non ad intensionem actus gradualem meritorii, sed ad quantitatem meriti. Et posset quidem uideri probabiliter, quòd debeat haberi respectus solum ad intensionem, quia uidetur quòd augeatur habitus meritoriè, sicut augeret effectiuè, si actus posset augere: sed si actus augeret effectiuè habitum, augeret secundum intensionem gradualem, & non secundum meritum, ut patet de habitu acquisito, qui augetur ab actu meritorio, non secundum proportionem meriti, sed secundum gradualem & naturalem intensionem: ergo similiter uidetur dicendum de ha bitu infuso. Et confirmatur, quia per actum meritorium uirtutis acquisitę augetur habitus infusus, ergo uidetur quòd proportionabile sicut auget habitum acquisitum penes intensionem gradualem, & non penes meritum, ita augeat habitum infusum. Item quia sicut patet ex superioribus, augmentum charitatis non facit per se ad præmium, sed solum ad intensiorem actum eliciendum. Pręmium enim est respectu gratiæ, & non charitatis. ergo rationabilius uidetur, ꝙ magis in intensione charitatis habeatur respectus ad intensionẽ gradualem actus, quàm ad meritum. Sed his non obstantibus dico probabilius ad dubium, quòd etiam habitus charitatis, & alii habitus infusi augentur secundum proportionem meriti, & non secundum intensionem gradualem actus. Probatur, quia uirtutes infusæ sunt dona dei, & quodam modo præmia actuum bonorum. ergo omnino est tenendum, quòd melioribus dantur maiora dona, & maiores uirtutes. Sic qui magis meretur melior est, ergo magis augentur in eo uirtutes quantuncum alius habeat actus intensiores, sed non æque meritorios. Tertio principaliter arguitur, Ponamus Petrum in charitate ut octo, & habeat successiuè duos actus meritorios, utrum ut sex: & Paulus item habeat charitatem ut octo, & habeat unum actum ut duodecim. Arguitur sic, In Paulo augetur charitas, ergo etiam in Petro, qui tamen habet actus remissos. Patet consequentia, quia æqualiter meretur, & ex præ cedenti determinatione in augmento habituũ habeatur solum respectus ad meritum: ergo si augetur in Paulo, etiam in Petro: & quia tangitur eadem difficultas, arguituur quarto, quia actus in continuatione est meritorius, ergo quilibet actus quantuncum remissus per continuationem potest peruenire ad meritum actus intensioris: sed ut dictum est, intensio fit ratione meriti, ergo per actum remissum augetur habitus: ut uerbi gratia, si quis habeat habitum ut octo, eliceat actum ut quatuor, ille actus per cõtinuationem fit meritorius ut decem: quia certũ est, quòd quanto maiori tempore continuatur, tanto magis meritorius: & cum quilibet actus cõtinuatur , ut est communis sententia, & experientia docet, uidetur, quòd quilibet actus remissus augeat habitum. Dico quòd ista duo argumenta petunt dubiũ , An* data etiam opinione quòd habitus non augeatur per actum remissum, plures actus remissi possint augere habitum, uel etiam unus actus continuatus possit ęquiualere in merito uni actui intenso. De quo dubio sunt tres opiniones. Prima, quòd quandocum peruenitur ad meritum actus intensi, siue per multiplicationem actuum, siue per cõtinuationem unius actus, augetur habitus: quia, sicut dictum est, intentio habitus fit ratione meriti. ergo siue per multiplicationem actuum remissorum, siue per continuationem unius actus remissi perueniatur ad æquale meritum unius actus intensi, augebitur habitus infusus. Sed contrà, quia uidetur sequi, ꝙ si per quemlibet actum quantumuis remissum augetur habitus, uidetur enim quòd per continuationem semper ueniatur ad meritum actus intẽsi , maximè tenendo, sicut uerum est, quòd in quolibet instanti continuationis liberè cõtinuatur . Item, quia S. Tho. ut allegatum est in 1. dist. 17. dicit, quòd per multiplicationem actuum remissorum non necessario augetur charitas, & certè doctores, qui negauerunt intentionem habituum per actus remissos, nõ admisissent, quòd per continuationem aut multiplicationem talium actuum augetur habitus: ideo est secunda opinio, quòd per actus remissos, ne continuatos, neque multiplicatos, nunquam augetur charitas: & fortè hæc fuit opinio antiquorum. Sed contrà certum est, quòd per continuationem uel frequentationem actuum remissorum fit aliquis melior, quàm alius per unicum actum intensum, & inconueniens uidetur, quòd qui melior est, non habeat maiora dona dei, & per consequens maiores uirtutes infusas: ergo talis multiplicatio uel continua tio actuum sufficit ad intensionem habitus. Ideo est tertia opinio media, quòd per actus quidem remissos non augetur habitus, sed adueniente aliquo actu intenso augetur habitus, non solum pro illo, sed etiam pro omnibus præcedentibus quãtumcun remissis. Sed certè hoc uidetur esse diuinatio, & merè uoluntarium. Si enim ratione intẽtionis est meritum, & in præcedentibus actibus remissis fuit sufficiens meritum, commẽtum uidetur, ꝙ oportet expectare aliquem actum, qui per se sit sufficiens ad augendum. S. Tho. ponit exemplum de guttis cauantibus lapidem, quòd ultima cauat uirtute præcedentium, & ita est de actibus meritoriis. Vnde uidetur, quòd posito aliquo actu remisso cum præcedentibus, augetur habitus, qui tamen per se non sufficeret augere, sicut est de gutta, quæ cauat lapidem. ¶ Dubium est quę sit uerior de istis opinionibus. Quòd probabilius mihi uidetur dicam per propositiones. Prima, contra sententiam multorum scholasticorum, Meritum* nullo modo proportionatur intentioni, hoc est, si dilectio dei est intensa ut tria, est meritoria ut tria, non oportet quòd dilectio ut quatuor, sit meritoria ut quatuor. Secunda non* solum non proportionatur meritum intentioni, sed nec magna multitudo actuũ remissorũ æquiualet uni actui intenso, & perfecto, hoc est, uolo dicere, quòd magis meritoria est una dilectio perfecta, quæ sit uerbi gratia ut decem, quàm cẽtum imperfectæ, quarum quælibet sit ut unum. Probãtur ambæ propositiones. quia difficultas multum facit ad meritum, & difficilius est habere unam dilectionem perfectam, quàm centum imperfectas. Item quia magis cõforme est præcepto de dilectione Dei, diligere semel Deum ex magno conatu, quàm tepidè & remissè, quia præceptum est ut toto corde diligamus. Item perfectior est una oratio cum magna deuotione & attentione, quàm multæ tepidæ remissæ. Et confirmatur totum hoc, quia certè in ęstimatione rerũ , pluris æstimatur una res perfecta in sua specie, quàm decem imperfectæ, ut patet in margaritis. pretiosior enim est adamas magnitudinis auellanæ, quàm centũ adamãtes minuti, etiam si omnes simul sint maioris ponderis, & hoc in omni genere margaritarum. Item in animantibus pluris est equus unus perfectus quàm decem imperfecti & inualidi. ita certè est in minoribus. Maioris precii est unum opus & officiũ uirtutis perfectę, quàm multa imperfecta & minuta etiam in eadem specie. Tertia, Idem est dicendum de continuatione: est enim absurda & ridicula calculatio scholasticorum. Vt si quis in elicione actus mereatur ut decem, ꝙ in quolibet instanti continuationis tantundem mere tur. dico enim quòd* nisi sit magna continuatio & perseuerantia in actu, non duplicatur meritum. licet possit esse tanta continuatio & perseuerantia, ut etiã sit maius meritũ in continuatione quàm in elicione. Quarta, Quandocunque* peruenitur ad meritũ æquale cum actu intenso, siue per multiplicationem, siue per intentionem, sine dubio augetur habitus. Sed hoc non ita frequenter contingit ut dictũ est. Probatur propositio, sicut probatum est, quia talis est æquè bonus, sicut alius esset per actum intẽsum . ergo habet etiam æquales uirtutes. Videtur enim inconueniens, quòd qui melior, non habet maiorem charitatem. Si ergo quis fit melior per multiplicationem, aut continuationem, quàm alius per intẽsionem , ergo habebit maiorem charitatem. Item quia augmẽtum est quodammodo præmium, ergo si est sufficiens meritũ , erit etiam augmentum. Item profectò absurdum uidetur, qui habet charitatem ut centum, & orans per actum meritorium ut quinquaginta, per totum diem non mereatur augmentum charitatis. Hoc uidetur conforme dicto S. Tho. 2. 2. ubi supra, dicẽtis , quòd quilibet actus meretur augmentum, licet non statim, sed cùm sufficienter se disposuerit, uidetur quòd hæc dispositio sit, quando peruenitur ad meritum æquale cum actu intenso. Et per hoc patet ad tertium, & quartum argumentum. Quinto arguitur, quia uidetur sequi ex opinione, ꝙ quantũcunque quis agat ex toto conatu, nunquam in continuatione augetur habitus. Consequens uidetur incõueniens , scilicet, quòd nihil operetur ad augmentum habitus, ꝙ aliquis diu perseueret in bono actu. Sequela autem uidetur probari, exempli gratia, quòd Petrus habens habitum ut quatuor, eliciat actũ ut octo, in primo instanti habitus fiet æqualis actui per supradicta, & actus manebit æqualis (ut supponimus) in continuatione, & per opinionẽ actus ęqualis non auget habitum. ergo nunquàm in continuatione augebitur habitus. Dico, iam dictũ est, ꝙ in augmento habituum infusorum habetur respectus solum meriti, & in continuatione poterit perueniri ad maius meritum, quàm sit latitudo habitus, uel quàm esset meritum unius actus intensioris, & sic augebitur habitus. Sexto arguitur, Sequitur quòd cæteris paribus esset melioris conditionis qui elicit primo actum remissum & postea intẽsum , quàm econtrario qui prius elicit actum intensum, & postea remissum. uerbi gratia, Petrus habens charitatem ut octo, eliciat primò actum ut quinque, postea ut decem, per regulam positam augetur habitus per septem gradus, quia iam meritum peruenit ad octodecim gradus, & si contrario eliciat primo actum ut decem, & postea ut quinque, solum augetur habitus per duos gradus. Probatur, quia statim cum primo eliciat actum ut decem, iam habitus auctus est per duos gradus, scilicet us ad decẽ , & per actum ut quinque, sequentem non augetur habitus. ergo omnino sequitur illatum, quod ordo ille actuum multum facit ad augmentum, quod uidetur absurdum. Dico primò fortasse, quòd hoc argumentum & alia similia ostendunt, quòd nostra opinio non caret etiam calumnia, nec bene se expedit à dubiis & difficultatibus, & fortasse ꝙ oportet ponere aliam opinionem distinctam à tribus recitatis. Secundo dico, quòd cõsequens non est maius inconueniens concedere, quàm concedere de habitu acquisito. De quo oportet concedere, ꝙ si quis habet habitum ut octo, & eliciat primo actum ut nouem, & postea ut decem, quilibet actus auget habitum, quia semper inuenit habitum remissiorem. Si autem mutato ordine primo eliciat actum ut decem, & postea ut nouem, prius quidem auget habitum, sed secundo non, quia inuenit iam habitum intensiorem se. Imo de aliis agentibus naturalibus uidetur, quòd oportet simile concedere. Si enim primo adhibeat calefactiuum ut quatuor, & postea calefactiuũ ut octo, utrunque producit, uel auget calorem. Si autem mutetur ordo, & primo adhibeatur calefactiuũ ut octo, & postea ut quatuor, nihil facit, ut declaratum est: quanquam re uera nõ est simile, quia in habitibus infusis actus remissus & intensus computatur pro non actu quantum ad meritum, & possunt facere unum augmẽtum , quod non potest dici de acquisito. Septimo arguitur, Quia saltem sequitur, quòd si quis ex habitu intẽso habet solum unum actũ acquisitũ , qui etiã per continuationẽ non perueniat ad meritum intẽsum , sequitur, inquam, quòd pro illo actu nunquam recipiet augmentũ charitatis, cùm tamen illo actu fiat melior alio, qui non habet illum actum cæteris paribus. Dico, omnino consequens uidetur concedendum secundum hanc opinionem, & satis est quòd augetur gratia. Ex omnibus relinquitur, quòd de augmento gratiæ eadem est opinio nominalium. Primo modernorum & S. Thom.{ Eadẽ est opinio S. Tho. & modernorum de augmento gratiæ. } differunt tamen ab opinione Scot. Secundo relinquitur, quod profecto nõ est certum, sed ualde dubiũ , quomodo fiat augmentum charitatis, & uirtutum infusarum. Neque mihi per omnia placet etiã opinio S. Tho. recitata, neque possum ex sententia satisfacere dubiis emergentibus ex illa. Tertio, uidetur tamen quantum ad hoc probabilius, quod non per quemlibet actum augetur charitas. Quarto, posset nihilominus defendi probabiliter, quòd per quemlibet actum non ad modum quidem quo aduersarii putant, sed ut dicamus, quòd charitas ut decem, augetur per actũ ut duodecim, per duos gradus, & per actum ut sex, per unum gradum, & per actum ut tria, per dimidium: etiam sic probabiliter & demum in hac materia facilius esset mihi dicere quod est falsum, quàm quod est uerum. 
 
 SECVNDA PARS DE diminutione Charitatis. IN secunda parte relectionis agendum est de diminutione charitatis. Duobus* autem modis solum imaginari potest aut disputari, quòd charitas diminuatur. Vno modo per peccatum ueniale. & secundo, per peccatum mortale, ita quòd ratione illius aliquis ad minorem charitatem & gratiam resurgat, quàm prius habuerat. De primo modo dubitatur, an* per peccatum ueniale diminuatur charitas uel gratia. Et uidetur quòd sic, quia quanto crescit offensa, tanto minuitur gratia, ut patet in omni uita ciuili. Tanto enim aliquis cadit à gratia alicuius, quantum illum offendit. Sed ueniale peccatum est offensa Dei. ergo minuit gratiam. ¶ In contrarium est, quia sequitur, quòd mul tiplicatis uenialibus tollerentur gratia & charitas. omne enim finitum per ablationem finiti consumitur. Dico, opinio est Altisiodo. celebrata in scholis, quòd peccata uenialia immutẽt charitatem, quæ impugnatur ab omnibus doctoribus tam antiquis quàm modernis. De qua opinione & quæstione dico per duas propositiones. Prima opinio Altisio. non tam improbabilis est, sicut solet uideri in scholis. Probatur, quia pro illa sunt argumenta habentia apparentiam: & argumenta, quæ solent fieri contra illam, soluũtur apparenter. ergo opinio illa est probabilis. Argumenta pro illa opinione sunt, primum quod factum est non debet uideri ita infirmum. Si enim non imaginaremur gratiam esse habitum, sed hominem esse gratum Deo per uirtutem diuinam, quæ habet illum acceptum, sicut homo est gratus regi non per aliquem habitum, facile esset intelligere quomodo per paruas offensas, licet peccata uenialia, homo redderetur minus gratus, sicut etiam homo est minus gratus amico per multiplicationem etiam leuium offensarum. Et certè si licet arguere ab humanis ad diuina, non est dubium, quin hoc sit in usu hominum etiam bonorum, ut minuatur amicitia per multiplicationem etiam leuium offensarum, quæ tamen non sufficiunt tollere amicitiam. Nescio ergo unde nos diuinamus quòd sumus ita amici dei & ita grati post infinitam multitudinem peccatorum uenialium? ¶ Item pro eadem opinione arguitur, quia ex multiplicatione peccatorum uenialium redditur homo minus promptus ad actus charitatis, & aliarum uirtutum: minuunt enim feruorem charitatis, ut doctores concedunt. Signum est ergo, quòd habitus est minor. Maior enim habitus maiorem feruorem facit, & maiorem promptitudinem, & firmitatem, cuius contrarium experiuntur, qui habent consuetudinem peccãdi uenialiter. Ad argumentum in contrarium, quando argumentatur, sequitur quòd per multiplicationẽ uenialium tandem tolleretur charitas & gratia: aliqui dicũt , quòd quando gratia peruenit ad illum gradũ , qui possit tolli per unũ ueniale, iam id ueniale fit mortale ex illa circunstantia. ¶ Contra hoc est argumentum, quia quilibet inuincibiliter ignorat illam circunstantiam. Nullus enim potest scire quando gratia est in tali statu. Item oportet confiteri de tali mortali peccato, quod non est dubium, quin ueniretur in multis, qui cauentes à mortalibus, tamen habẽt magnam consuetudinem uenialium. Nullus autem hactenus inuentus est, qui de hoc cõfiteretur , nec deberet, nec quisquam tale consilium dedit, ergo. ¶ Item arguitur, quia peccatũ mortale, quod tollit gratiam, nõ est grauius mortaliter seipso sine tali circunstantia. Occidere enim hominẽ in eo qui erat in gratia, nõ est grauius, uel saltem non est grauius moraliter, quàm in eo, qui est extra gratiam: ergo per hoc, quòd mendacium tolleret gratiam, nõ mutaret speciem, nec esset infinitũ grauius. Item arguitur. Præ supponitur unum falsissimum, quòd aliquis teneatur ad conseruationem gratię ex speciali præcepto: quod non est uerum. Qui enim est in gratia, & adulterat, non peccat contra duo præcepta, sed solum contra præceptum non adulterandi. Et ideo alii aliter respondent, ꝙ secundum peccatum, etiam si sit æquale cum primo, non tantum tollit sicut primum, sed solum proportionabiliter, puta si primũ tollit unum gradum, secundum tollit dimidium, & tertium quartam partem gradus. Et sic consequenter clarum est, quòd si ita fieret, etiam si in infinitum multiplicarentur peccata, nunquàm omnino tolleretur gratia. Sed isti nullam rationem afferunt, quare secundum peccatum non auferat tantum sicut primum, nisi solum, quia sequitur inconueniens: quod non est satisfacere ad argumenta, & uidetur uoluntaria solutio. Et ideo aliter dico etiam, quòd * nullum peccatum ueniale potest tollere gratiam, dato quòd quilibet tollat partem gratiæ. Et ratio est, quia sicut augmentum gratię est quodammodo præmiũ , ita diminutio est pœ na. Si autem aliquod ueniale omnino tolleret gratiam, id puniretur plus quàm omnia uenialia præcedentia. Manifestum est enim, quòd maius malum & grauior pœna est priuari uno gradu gratiæ apud eum, qui solum habet illum gradum, quàm priuari centum gradibus apud illum, qui habet ducentos. Peius est enim cadere à gratia, quàm cum gratia uenire ad minimum. Et si diceremus, quòd si quis habet decem gradus gratiæ, per peccatum ueniale perdit unum gradum, & per alia uenalia multiplicata possunt perdi nouem: sed cùm uenitur ad decem, nullum ueniale, nec quęcumque uenialia possunt tollere totum illum gradum, sed poterit tollere uel dimidium uel tres partes. Nec hoc est uoluntarie dictum. Quia grauius est habenti unum gradum perdere dimidium, quàm habenti centum perdere decem: sicut & maior pœna est habenti decem aureos perdere omnes, quàm habenti mille perdere uiginti: & grauius est habenti decem perdere uouem , quàm habenti centum perdere quinquaginta, & hoc modo possemus elabi ex argumento. Si hoc non placet, posset aliter dici, quòd uenialia possibilia in tota uita unius hominis, sunt certa, & determinata, cùm sit certum tempus, & per consequens quamuis pos set esse immensa multiplicata, est tamen certa, est em̃ aliquis determinatus numerus actuum, quos potest aliquis habere in una hora, & per consequens etiam in tota uita, quæ constat ex finitis horis. Hoc supposito ego dicerẽ , quòd minima gratia, utputa baptismalis, uel quæ cun alia habet plures partes quàm sunt peccata possibilia in tota hominis uita, & unum peccatum ueniale nõ potest tollere nisi unam particulam ex illis. Vt si dicamus, quòd uenialia possibilia sunt decies centum mille, dico quòd quæcum gratia ad minus habet decies centũ mille gradus, aut particulas, & quodlibet ueniale potest tollere unam particulam, & sic patet quòd nunquàm peruenietur ad ultimum. Neque hoc esset tam absurdum. Et si nec hoc quidem satis faceret, dicerem adhuc, quòd si quis diu uiuit in gratia, & non peccat mortaliter, dato quòd cõmittat multa uenialia, impossibile est, quin sæpe mereatur & augeat gratiam, & sic etiam si uenialia diminuãt charitatem ex alia parte, augebitur plus quàm minuetur. Et iterum euadimus illud inconueniens, quod argumentum petebat. Et potest confirmari totum hoc. Quia temperantia acquisita, & aliæ uirtutes minuuntur per peccata uenialia contraria illis uirtutibus, & tamen nũquam possunt taliter corrumpere uirtutem. Si enim quis semel habeat uirtutem temperã tiæ , quantumcum ostendat uenialiter in materia temperantiæ, nunquam desinet esse temperatus, & sic posset defendi sententia Altisio dorensis. ¶ Sed hoc non obstante est secunda propositio. Opinio communis, & contra Altisio. est longè probabilior, & quantum ego puto, uerior. Et præter argumenta communia contra Altisio. argumentor sic contra illum, quia sequitur, quòd charitas simul augetur & diminuitur, quia potest quis mereri, & peccare uenialiter simul, ut certum est: consequẽs autem uidetur non solum falsum, sed impossibile, & malè intelligibile. Quoniam potest esse, quòd qualitas non extensa pro eodem instanti augeatur & diminuatur. Et confirmatur, quia si charitas sit ut decem, & peccet quis uenialiter peccato, quo meretur perdere unũ gradum, & mereatur augmentum unius gradus, hic nulla mutatio fiet in charitate, sed manebit ut decẽ , sicut prius erat, quod uidetur ridiculum dicere, quòd mereatur quis augmentum, & non detur ei. Item quia quæro si postea remittitur ueniale, an restituatur gradus gratiæ amissus, necne: si dicas quòd sic, frustra ergo fingimus illam diminutionem, cùm oporteat concedere, quòd quando remittuntur uenialia, iterum reditur ad pristinũ statum. Si autẽ neges contrà, quia non debent esse peioris conditionis uenialia, quàm mortalia. Respondeo, per pœ nitentiam redit homo ad pristinum statum, & restituitur amissa gratia, ergo multo magis per pœnitentiam uenialium restituetur amissa gratia per uenialia. Et confirmatur, quia cùm uenialia remittuntur, & per quodlibet sacramentum, & per dilectionem Dei semper perseuerans in gratia recuperaret totam gratiam amissam ratione uenialium, & sic illa diminutio est uana & ficta. & ista sint satis de primo modo diminutionis: de secundo autem, quia nunc nõ uacat, aliâs disputabimus. Et ista sufficiant pro hac relectione. 
 





 REVERENDI PATRIS F. FRANCISCI à Victoria Relectio de Temperantia in secunda secundæ S. Thomæ. 
 

Locus relegendus Gen. 9. Omne, quod mouetur, & uiuit, erit uobis in cibum. Quæst. 1. 
 
 SVMMA. -  1 Vitam suam propriam quòd quilibet teneatur conseruare per alimentum, probatur. -  2 Cibi, aut alimenti nullum genus fuisse, aut esse prohibitum homini iure naturali, ostenditur. -  3 Carnium usus, utrum ante diluuium esset concessus. -  4 Condimentis, & artificio, an liceat uti ad edendum cibos suauiores. -  5 Carnibus humanis an uesci liceat. -  6 Carnibus uesci humanis, an in extrema neceßitate liceat. -  7 Sacrificare homines deo, ut faciunt barbari, quòd sit & iure diuino, & naturali prohibitum. -  8 Abstinere perpetuò à certo genere alimentorũ , etiam in extrema neceßitate, utrũ sit laudabile Cartusiensi, quòd etiam secluso scandalo non uideatur illicitum in extrema neceßitate abstinere à carnibus. -  10 Cartusiensi an liceret in casu neceßitatis extremæ carnes comedere. -  11 Vitam reddere breuiorem per abstinentiam, utrum liceat. -  12 Vitam per abstinentiam ex intentione reddere breuiorem, quòd non liceat. -  13 Vitam quantum quis per alimenta poßit protelare, quòd non teneatur. -  14 Vti alimentis, quibus uita breuior reddatur, quando non esset peccatum. -  15 Vti quis singulari inedia, & cibo nocuo, quando non excusaretur à mortali peccato. 
 
AN sit licitum uesci carnibus humanis? & uidetur quòd sic, primò ex loco citato, ubi nulla fit exceptio, & saltem uidetur, ꝙ non sit mortale, quia non est contra charitatem Dei uel proximi. Secundo, quia nunquam legimus prohibitum saltem lege & iure diuino. Tertiò, quia medici utuntur in pharmacis carnibus humanis, quas uocant carnemomia. ergo in contrarium est ius gentium, apud quas semper fuit{ Aristot. } abominabile. Item Aristo. 7. Ethic. dicit, quòd est feritas, uesci carnibus humanis. Duabus partibus circa materiam temperantiæ præsens quæstio absoluetur. Prima, utrum homo teneatur conseruare seipsum per alimentum. Secunda, An teneatur homo conseruare speciem per usum matrimonii. Circa primam partem quærũtur nouem. Primo, An teneatur absolutè, & quo iure. Secundo, Vtrum liceat uti omnibus alimentis absolutè, excepta carne humana. Tertio, An liceat humana carne uti in alimentum. Quarto, An liceat sacrificare homines. Quinto, Vtrum hac ratione liceat barbaros debellare. Sexto, An liceat perpetuo abstinere ab aliquibus alimentis extra extremam necessitatem. Septimo, An liceat abbreuiare uitam per abstinentiam. Octauo, An in extrema necessitate liceat abstinere à certo genere alimentorum. Nono, An ecclesia potuerit prohibere certum genus ciborum & alimentorum. Circa secundam partem quærũ tur tria. Primo quæritur, An aliquando fuerit in præcepto dare operam liberis. Secundo, Vtrum nunc sit in præcepto. Tertio, Vtrum si omnino esset peritura progenies hominum, tenerentur homines dare operam liberis, non obstante uoto, aut aliis impedimentis consanguinitatis. De primo, utrum homo teneretur seruare se per alimentum. Videtur quòd non, quia aliàs ægrotus, qui fastidio ciborum non comederet, damnaretur de mortali. Item eadem ratione teneretur sumere pharmacum. consequẽs est falsum iuxta illud Agathæ, Medicinam carnalem corpori meo nunquam exhibui. & est inter epistolas Hieronymi ad hoc propositio quædam. Imo nationes sunt, quę nõ utuntur pharmacis. Et Cato uidetur condemnare usum medicorum apud Plin. lib. 29.{ Plin. } c. 1. Et primũ medicum Romam uenisse anno ab urbe condita 535. Item condemnato ad mortem per iudicem licet non comedere, quia condemnatus ad carcerem, uel ad mortem, non tenetur fugere. Respondetur, & sit prima propositio, Quilibet* tenetur conseruare propriam uitam per alimentum. Probatur primo, facere contra inclinationem, est illicitum: sed conseruari uescendo est inclinatio naturalis. ergo non conseruare se est illicitum. Maior probatur, quia inclinatio naturalis, uel sequitur ex iure naturali, uel econtrario. ius naturale oritur ex inclinatione naturali, & siue hoc, siue illud sit facere contra inclinationem, est facere contra ius naturale: hoc autem est illicitum: ergo. Maior probatur, quia omnia animalia naturaliter inclinantur ad utendum ali mentis, & inclinatio naturalis est, quam non usus, aut ratio, sed natura impressit. Sicut ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit. Institut. de iustitia & iure. §. ius naturale. &. ff. eodem titulo, leg. ius naturale. Et confirmatur, quia hoc modo probamus multa alia esse illicita, sicut probamus quòd grauius peccant parentes, si odio habent liberos, uel etiam frater fratrẽ , aut consanguineus consanguineum, quia est contra naturalem inclinationem. Secundo, quilibet tenetur diligere seipsum, sed non conseruando uitã suam facit contra dilectionem sui. ergo illud est illicitum. Maior probatur, quia est præceptum diligere proximum sicut se ipsum. Matth. 22.{ Matt. 22. } Si ergo non teneretur homo diligere se, ergo nec proximum. Tertio, qui non utitur alimento necessario ad conseruationem uitæ, interficit se ipsum: Sed interficere se ipsum est illicitum. ergo maior patet, quia non pascere proximum tẽpore necessitatis, est occidere illum, iuxta illud Ambrosii, Pasce fame morientem,{ Ambrosi. } si non pauisti, occidisti. libro de officiis. & habetur distin. 89. Minor autem patet, quia ut Augu. dicit in de ciuitate Dei, Qui dixit, non{ Augustin. } occides, non excepit se ipsum. Vnde cum occidere se ipsum, sit occidere hominem, est illicitum. Item Hieronymus, Nihil interest quo{ Hierony. } pacto te interimas: quia de rapina holocau stum offert, qui vel ciborum nimia egestate, uel manducandi penuria immoderatè corpus affligit. Et S. Thom. 1. parte. quęst. 97. art. 3. ad{ S. Thom. } 3. dicit quòd Adam etiam peccasset, si nõ sumpsisset cibum necessarium. Ad argumenta in contrarium ad primum dico, primo, quòd si uoluntariè quis abstineret se à cibo, ut legimus apud Valerium, & Plinium de aliquibus apud gentiles, non est dubitandum, quin peccarent mortaliter, quamuis illi simul cum aliis erroribus putarent illud esse laudabile. Secundo dico, quòd si ægrotus potest sumere cibum, uel alimentum cum aliqua spe uitæ, quòd tenetur sumere cibum, sicut teneretur dare ægrotanti. Tertio dico, quòd si animi deiectio tanta est, & appetitiuæ uirtutis tanta consternatio, ut non nisi per summũ laborem, & quasi cruciatum quendam ægrotus possit sumere cibum, iam reputatur quædam impossibilitas, & ideo excusatur, saltẽ à mortali, maximè ubi est exigua spes uitæ, aut nulla. Ad confirmationem respondetur. Primo, quòd non est simile de pharmaco, & alimento. Alimentum enim per se est medium ordinatum ad uitam animalis, & naturale, non autem pharmacum: nec tenetur homo adhibere omnia media possibilia ad conseruandam uitam, sed media per se ad hoc ordinata. Secundo etiam dicimus, quòd aliud est mori ex defectu alimenti, quod imputaretur homini, & esset mors uiolenta: aliud ex ui morbi naturaliter ingruentis. & sic non comedere, esset se interficere: non sumere autem pharmacum, esset nõ impedire mortem aliunde imminentem, ad quod non semper homo tenetur. constat enim quòd aliquando posset quis licitè defendere uitam suam, & non tenetur: & aliud est non protelare uitam, & aliud abrumpere. Secũdum semper est licitum, non autem primum. Ideo dicimus, ꝙ si quis haberet certitudinem moraliter, ꝙ per pharmacum reciperet incolumitatem, sine pharmaco autem moreretur, non uidetur profectò excusari à mortali: quia si non daret pharmacum proximo sic ægrotanti, peccaret mortaliter, & medicina per se etiam ordinata est ad salutem à natura. sed quia hoc uix potest esse certum, ideo non sunt damnandi de mortali, qui in uniuersum decreuerunt abstinere à pharmacis, licet non sit laudabile, cũ creauerit deus medicinam propter necessitatem, ut ait Salomon. De secundo, Vtrum liceat omnibus alimentis uti, & loquimur in genere exceptis carnibus humanis. Primo uidetur quòd non, ut ex ueteri lege, ubi prohibentur multa, ut patet Leui. 11. tam ex animantibus, quàm aquatilibus & uolatilibus. Nec satis est dicere quòd erant præcepta cęremonialia. Quorsum enim attinebat prohibere tam multas species qua drupedum, uolucrum, & piscium? Nec uidentur habere aliquod mysterium, saltem omnia, sed uidentur pręcepta moralia. ergo non cessauerunt: cæremonialia enim pertinebãt ad cultum Dei, Exod. 18. Item Genes. 9. uidetur{ Exod. 18. } primo concessus usus animalium. ergo saltem{ Genes. 9. } antea erat prohibitus. Et Gen. 1. dicitur, Ecce{ Genes. 1. } dedi uobis omnem herbam afferentem semen. ubi nihil habetur de animalibus, ergo saltem ante diluuium non licuit uti omnibus. Item post legem euangelicam, Act. 15. interdictum{ Act. 15. } est etiam his, qui crediderunt ex gentibus, ut abstinerent se à suffocato & sanguine. ergo saltem non licet uesci suffocato & sanguine. In contrarium est locus propositus pro themate relectionis, & ibidem legitur, Omnes pisces maris manui uestræ traditi sunt, quia olera uirentia tradidi uobis omnia. 
 
¶ Respondetur, & sit prima propositio, Nullũ * cibi, aut alimenti genus fuit, aut est prohibitum homini iure naturali. Probatur, quia omnia sunt propter hominẽ , iuxta illud, Omnia subiecisti sub pedibus eius, oues, & boues, &c. Sed homo nõ potest uti maiori parte illorum, nisi in alimentum. ergo nihil est prohibitum. Et confirmatur ex illo Gen. 1. Dominamini{ Genes. 1. } piscibus maris, & uolatilibus cæli, & uniuersis animantibus, quæ mouentur super terram. Sed dominium est ius assumendi aliquid in suam facultatem, sed homo non potest uti multis animantibus nisi in alimentũ . ergo. Secundo, Quod est prohibitum iure naturali, potest cognosci ratione naturali: sed nulla ratione naturali potest cognosci, ꝙ sit aliquod alimentum prohibitum. ergo. Tertio, Deus, & natura nihil faciunt frustra, sed essent frustra animalia, si non liceret uesci illis. ergo. Quarto, ut ait S. Thom. 1. part. quæst. 96. art. 1.{ S. Thom. } Omnia animalia sunt naturaliter subdita homini. Probatur, nam imperfectiora cadunt in usum perfectiorum, sicut materia est propter formam & plantæ propter bruta. ergo bruta propter homines. Vnde philosophus 1. Politic. infert,{ Aristotel. } quòd uenatio syluestrium animalium est iusta, & naturalis, quia per eam uendicat sibi homo quod est naturaliter suum: & maiori ratione est dominus homo aliarum rerum. Dicitur enim Gen. 1. Faciamus hominem, ut præsit{ Genesis 1. } uniuersæ creaturæ. Et confirmatur 1. Tim. 4.{ 1. Tim. 4. } Omnis creatio dei bona est, & nihil reiiciendum quod cum gratiarum actione percipitur. Moralia autem pręcepta non cessauerunt. ergo non est de iure naturali prohibitꝰ aliquis esus. Vnde S. Tho. 1. 2. q. 102. art. 6. ad primũ ait, nulla genera ciborũ immunda sunt immũditia cul{ S. Thom. } pę ex natura sua. Vnde Mat. 15. Nō quod intrat{ Matt. 15. } in os, coinquinat hominem &c. & Actuũ 10.{ Act. 10. } cùm Petrus uidisset linteũ , in quo erãt omnia quadrupedia, & serpentia terræ, audiuit, Occide, & manduca. Et cum respondisset Petrus, Absit à me domine, quia nũquam manducaui commune, & immũdum : facta est uox ad eum, Quod Deus purificauit, tu commune non dixeris. Item August. contra Faustum libro 6. Nihil est immundum ex natura sua. & disputat{ August. } hoc ad longum contra Manichæos, c. 15. citās illud, Omnia munda mundis. tit. 1. & uerba Aug. libro 6. contra Faustum. c. 8. ad hoc sunt, Omnis creatura Dei bona est, omnia enim quæ naturaliter sunt, in ordine suo bona sunt, & nemo in eis peccat. Manichæi autem carnes omnes immundas dicebant, & habere animas humanas. 
 
¶ Ad argumenta in contrarium, Ad primum dico, quòd omnia illa præcepta computantur inter cęremonialia, ut patet ex S. Th. 1. 2. q. 101. art. 1. Et ad rationem in contrarium respondet S. Tho. ibidem. Ad primum, quòd ad cultum diuinum, non solum spectant sacramenta, & huiusmodi alia, quæ immediatè ad Deũ ordinantur, sed etiam debita præparatio colentium Deum ad cultum ipsius, quod fit per certam rationem etiam cibi & potus. Sicut etiam ecclesiastica ieiunia in profestis sanctorũ , spectant ad cultum diuinum. Omnes autem cibi, qui prohibebantur Iudæis, habent aliquem modum corruptionis & immunditiæ, sicut S. Tho. eleganter declarat ibidẽ , & q. 102. ar. 6. præter hoc, quòd in multis obseruantiis ciborum etiam continebatur figura & mysterium Christi, & sacramentorum eius. Vel etiam potest dici, quòd erant præcepta iudicilia, quia spectabant ad bonam gubernationem populi. 
 
¶ Ad aliud, quod est maius dubium, augetur dubium, quia illa obseruantia perseuerauit in ecclesia non solum tempore apostolorum, sed etiam multò pòst. Erat enim temporibus Tertulliani, ut patet in apolog. c. 9. & in Synodo{ Synodus } Gangrens. & habetur dis. 30. inter errores illic{ Gangr. } damnatos. Sichabetur, Si quis carnem manducantem ex fide cum religione pręter sanguinem, & idolo immolatum, & suffocatũ crediderit condemnatum, anathema sit. Et idem Rabanus in pœnitentiario, & quotquot ante quadringentos annos fuerunt: imò aiunt Grę cos hodie obseruare, & abstinere se à sanguine, & suffocato. Ad hoc respondet S. Tho. 1. 2. q. 103. art. 40. ad 3. quòd hæc sunt prohibita, nõ ad obseruantiam legalium, sed ut ab initio posset cõualescere unio Gentilium, & Iudęorum. Iudæis enim propter antiquam consuetudinem sanguis & suffocatum erant abominabilia, & ideo interdicta sunt Gentilibus: sed cessante causa, cessauit effectus, adueniente lege libertatis, & luce euangelica, nihil est reijciendum, quod cum gratiarum actione recipi tur. 1. Timoth. 4. Idem dicitur 4. d. 1. q. 2. art. 1. Item super Marc. c. 15. Licet antiqui dixerint, inquit, quòd ab his abstinendum est, quia immunda sunt. Vnde S. Tho. bene uiderat Tertullianũ , & concilium Gangren, & Rabanum: hos enim intelligit per antiquos. Ex quo sequitur, quòd illud fuit præceptũ iuris apostolici, non diuini. Sed quæritur, quando cessauit obligare. Respondetur, primò. Per contrariam consuetudinem potuit abrogari, quia est præceptum humanum, quod per contrariam consuetudinẽ potest abrogari, ut patet ex S. Tho. 1. 2. q. 97. art. 3. & Doct. in c. 1. de treug. & pac. & c. fin. de consuetudine. & in l. de quibus. ff. de legibus. Vnde cùm iam abhinc quadringentis annis sit consuetudo in cõtrarium , abrogatum est illud pręceptum. Ex quo sequitur, quòd si adhuc apud Gręcos durat consuetudo abstinendi à suffocato & sanguine, non esset licitũ apud illos frangere illud præceptum apostolorum. Dico si sola consuetudine ablatum est præceptum. Hoc est probabile, sicut in nostra ecclesia fuisset peccatum ante sexcentos annos. Et ideo potest dici secundò, & melius, quòd cessante in uniuersum ratione legis positiuæ, cessat uis legis, etiam sine alia abrogatione legis, nec spectata consuetudine: quia ipso facto, quòd lex est inutilis, nõ habet uim obligandi: quia si à principio legis ita fuisset irrationabilis, & per consequens nec obligatoria, maximè cùm esset onerosa. Sic autem est in proposito. Tota enim ratio legis illius fuit societas, & communicatio cõuersorum ex Iudaismo, & gentilitate, quæ iam nulla est. Vnde sequitur, quòd non solum iam inducta consuetudo in ecclesia, sed ante omnem consuetudinem licebat uesci sanguine & suffocato, dummodo intelligeretur causam cessasse, & ideo S. Tho. ubi suprà, non fundat facultatem uescendi illis in consuetudine, sed in eo, quòd causa legis omnino cessauit. Sicut si in tempore belli fiat aliqua lex, quæ pro illo tempore est necessaria, cessante bello, etiã ipso facto cessat lex, etiam si nõ exprimatur in lege. imò puto, quòd tempore apostolorum nõ seruaretur illa lex ubi , sed solum ubi erat necessaria ad illam communicationem utrius populi. Fortè uerum est, sed nescio cùm durauerit tandiu , pòst etiam ubi non erant Iudæi. Sed etiam facit, quod 1. Corinth. 10. dicitur, Omne quod in{ 1. Cor. 10. } macello uænit, manducate, nihil interrogantes propter conscientiam. Et si quis uocat uos infideliũ ad cœnam, & uultis ire, omne quod uobis apponitur, manducate, nihil interrogantes propter conscientiam. Et quòd illa fuerit causa illius præcepti, patet: quia eodem contextu habetur, ut abstineatis uos ab immolato, similiter & sanguine, & suffocato. Sed tota ra tio quare prohibebatur comedere immolatũ , erat propter conscientias aliorum, non autem quòd de se aliquid mali cõtineret , ut patet per Apostol. 1. ad Corintii. 8. ergo idem dicendum est de suffocato & sanguine. Et ex eodem patet, quòd etiam tẽpore apostolorum licuisset gentibus extra communionem Iudæorum uiuentibus, comedere suffocatum, & sanguinẽ , quia non obstante interdicto de idolothyto, licebat sine scandalo comedere idolothytum, ut patet ex uerbis Apostoli 1. Corint. 8. De his{ 1. Cor. 8. } autem, quæ idolis sacrificantur, scimus quia omnes scientiam habemus. & infrà, Quidam autem cum conscientia usque nunc, quasi idolothytum manducant, & conscientia ipsorum cum sit infirma, polluitur. esca autem nos non cõmẽdat Deo. Videte autẽ ne hæc licẽtia uestra offendiculum fiat infirmo. Si enim quis uiderit eum, qui habet scientiam in idolo recumbentem, nónne conscientia eius cùm sit infirma, ædificabitur ad manducandum idolothyta, & peribit infirmus in tua conscientia frater, propter quem Christus est mortuus? Sic autem peccantes in fratres, & percutientes conscientiam eorum infirmam in Christum peccatis. Ex quibus uerbis manifestè patet, ꝙ uesci immolatis, nõ erat illicitum, nisi propter scandalum infirmorum: ergo eadem ratione ibi non erat opus abstinere à suffocato. Sed li cet illud uideatur probabile, tamen etiam potest dici, quòd non est simile de idolothyto, & suffocato, & sanguine: quia idolothytum prohibitum est solum propter scandalum, & ideo ubi non erat scandalum, non erat opus illa abstinentia, sed de suffocato alia fuit ratio, scilicet ut conualesceret amicitia inter utrun populum: & quòd licet illa fuerit ratio, tamen mandatum fuit absolutum, & sic non est simile. Et præterea posset quis respondere, quòd cùm Paulus scripsit epistolam illam, non erat facta prohibitio, cùm concilium illud fuerit quindecim annos saltem post passionẽ Christi, sed ratio temporum non consentit, & pro certo epistola fuit posterior concilio. Sed potest aliter probari, quòd non fuerint propter rationem scandali prohibita: quia eadem ratione prohibita fuissent alia legalia: ergo alia fuit ratio, ut arguit Altisiodor. lib. 4. in propria quæstione de suffocato & sanguine, dicens, ꝙ ad literam illud præceptum non fuit de suffocato in illo sensu, sed ne occiderent homines, id est, ne suffocarent minus potentes, & ne effunderent sanguinem humanum. Sed hoc est contra omnes doctores. Et Hieronymus expressè super illud Ezechiel. 44.{ Ezech. } Omne morticinum, & captum à bestia de pecoribus, & auibus, non comedent sacerdotes: ait, ne comederet illud, cuius sanguis effusus non est, quod epistola Apostolorum decreuerat. Sed contrà arguit Altisiod. & bene. Quia si illud præceptũ erat cæremoniale, contrà, quia beatus Petrus in illo concilio dixit, Quid tentatis imponere iugum super ceruices discipulorum, quod nec nos, nec patres nostri potuerunt portare? Sed per gratiam domini nostri Iesu Christi credimus saluari, quẽadmodum & illi. Actuum 15.{ Act. 15 } Ex quo patet, quòd sententia Petri fuit, quòd non imponerentur illis cęremonialia. Et Iacobus ibidem dicit, Ego iudico non quietari eos, qui ex Gentibus cõuertuntur ad Deũ . Et aliter potest argui, quia profectò si solũ illud præceptũ erat eis impositum, quia Iudæi abominabantur suffocatum, & sanguinem, & ut possent simul conuiuere Iudæi & Gentiles, & multo magis abominabantur carnes suillas, de quibus tamen nihil prohibetur, non ergo uidetur illa causa: sed certè, quòd liceret. Et Clitouæus in antilo. lib. c. 21. ubi dicit, quòd non peccabant comedentes de immolatis, nisi esus mãducatio generaret aliis scandalum: imò ita dicit S. Tho. 1. art. 10. & 8.{ S. Thom. } & etiam ex Apostolo ad Rom. 14. ubi per totum capitulum sine exceptione uidetur diffinire, quòd nihil est immundũ nisi ex conscientia, uel scandalo. Confido, inquit, in domino Iesu, quòd nihil commune per ipsum, nisi ei, qui existimat, quid commune esse, illi commune est. Et S. Tho. di cit illic nihil esse prohibitum. Est etiam determinatio expressa in concilio Florẽtino , quod uide in doctrina quæ ibi datur Armeniis, ubi sic legitur, Firmiter credimus omnem creaturam Dei bonam esse, nihilꝗ reiiciẽdum quod cum gratiarum actione suscipitur, quia iuxta uerbũ Domini, non quod intrat per eos, coinquinat hominem. illaꝗ Mosaycæ legis ciborum mundorum & immundorum ad cęremonialia asserit pertinere, quę surgente euangelio transierunt. Illa etiam prohibitio apostolorum ab immolatis simulachrorum, & sanguine, & suffocato, dicitur illi tempori congruisse, quo ex Iudæis, atque Gentilibus, antea diuersis cæremoniis, moribusꝗ uiuebant, & determinat, quòd iam cessante causa, cessat effectus, & nunc nulla est differentia faciendi. Ad aliud, Vtrum* ante diluuium esset concessus usus carnium, S. Thom. quidem 1. 2. q. 102.{ S. Thom. } art. 6. ad. 2. dicit, quòd esus carniũ uidetur esse post diluuium introductus. Tũc enim Gen. 9. dictum est, Quasi holera uirentia dedi uobis omnem carnem. & hoc ideo, quia à terra nascentia magis pertinent ad simplicitatem uitæ, esus autem carnium ad quasdam delicias, & curiositatem uiuendi. & Rom. 14.{ Rom. 14. } super illud, Is qui manducat, non manducantem nõ spernat, & qui non manducat, manducantem non iudicet. dicit S. Tho. Terra nascẽtia fuerunt con cessa homini ad edendum. Primo secundum illud Genes. 1.{ Genes. 1. } Ecce dedi uobis omnem herbam &c. Sed post diluuium primò legitur concessus usus carnium. Vnde legitur Gen. 9. quasi{ Genes. 9. } holera uirẽtia tradidi uobis omnia, scilicet animalium genera. Ex quibus uerbis S. Thom. uidetur dicere, quòd ante diluuium non solum non fuerint in usu carnes, sed nec fuerint licitæ. Sed quicquid sit de hoc, uidetur primùm, quòd de iure naturali nõ essent illicitæ, ut suprà probatum est. & confirmatur, quia per legem Christi nõ est aliquo modo abrogata lex naturalis: si ergo nunc licet uesci carnibus, non ergo est contra ius naturale. Secundo uidetur quòd nõ fuerit prohibitum lege diuina etiam ante diluuium. Probatur primò, non habetur talis prohibitio. Tertio illa dicebatur ętas legis naturæ, quæ scilicet regebatur lege naturali, sine aliis præceptis, saltem erant paucissima. Et S. Tho. 1. 2. q. 103. art. 1. ad quartum dicit, quòd generaliter ante legem Moysi nulla lege erat prohibitus usus carnium aliquorum animalium, sed solum propter abominationem, uel consuetudinem ab aliquibus. Ita ergo potest dici, quòd si ante diluuium non erat usus carnium, hoc erat solum ex consuetudine, non ex aliquo præcepto diuino speciali. Nicolaus tamen Gen. 9. dicit, quòd tunc profuit concessus usus carnium, quia terra iam non erat adeo fructifera, acceperat enim detrimẽtum magnũ ex diluuio. Idẽ dicit Abul. ibidẽ propter eandẽ rationẽ , scilicet ꝙ ante diluuiũ non erat cõcessus usus carniũ . & Ge. 1. dicit idẽ Abul. Hic taxauit Deus cibos hominibus, ut scilicet carnes non comederẽt , sed fructibus uescerẽtur . Et facit quod Ge. 1. dicitur, Ecce dedi uobis omnẽ { Genes. 1. } herbam afferẽtem semen super terrã , & uniuersa ligna, quę habẽt in semetipsis sementẽ generis sui, ut sint uobis in escã , & cunctis animantibus terræ &c. Et factũ est ita, id est, ita fuit factum. Vnde uidetur, ꝙ non habuerũt aliud in escam. Confirmatur, Ge. 9. ostẽditur naturalis esus carniũ . s. carnem cũ sanguine nõ comedetis. ergo omnino tunc cœpit usus uel cõcessio . & Ari. 7. Et. c. 5. comedere carnes crudas nume{ Aristotel. } rat inter uitia feritatis. Hoc etiã Boët. uidetur{ Boetius } dicere de Consolatione lib. 1. Felix initiũ prior ætas contẽta dulcibus aruis, nec inerti perdita luxu, facileꝗ sera solebat ieiunia soluere glãde . & Oui. in 1. Met. Cõtentiꝗ cibis, nullo cogẽte creatis, Arbuteos fœtꝰ , mõtanaꝗ fraga legebãt , Cornaꝗ in duris hęrẽtia mora rubetis. Et quæ deciderãt , patula iouis arbore glandes, Et Pythagoras suos carnibus abstinere docuit. de quo Ou. 10. Met. Parcite mortales, dapibꝰ temerare nephãdis Corpora. & alia elegãter dicit. Argumentũ est certè, ꝙ antiquꝰ ille mos māsit in memoria hominũ , nec poëtæ hoc finxerũt , sed acceperũt ex antiquitate. Solus Caietanus. Ge. 9. dicit etiã ante diluuium licitè usos carninibꝰ . Quod probat, quia Ge. 4. laudatur Abel, qui offerebat de primogenitis gregis sui, & de adipibus eorũ , id est de pinguioribus. Si enim non uescebantur illis, quæ laus erat afferre pinguiores? uel in quẽ usum habebãt greges? et tamen Heb. 11. laudatur Abel, ꝙ potiorẽ hostiam obtulit  Cain. Sed ad hoc alii respondent, ꝙ causa pelliũ , & uellerũ ad uestitũ , & etiã lactis, quod edebant. Sed contrà, etiã lac non legitur cõcesum . ergo non erat usus ꝓpter lac. Itẽ quod de uolucribus cicuribus, uel gallinis quantum ad usum nutrissent, nam nec ipsa oua concessa fuerant Gen. 1. Et posset facere ad Caietanum, quòd Ge. 7. dixit Dominus Noë, ut tolleret de animalibus mundis septena, & septena, de immundis uero, duo & duo. Videtur enim, quòd munda uocẽtur idonea ad uescendũ , alia uerò immũda . Sed S. Tho. 1. 2. q. 103. art. 1. ad 4. dicit, ꝙ munda, & immunda distinguebãtur quantum ad sacrificium. Sed idem Caiet. 2. 2. q. 148. artic. 2. ad 3. Martini, dicit, ꝙ deus primo Adæ dedit in escam uegetabilia, deinde Noë dedit animalia. Certè primũ uidetur certũ , ꝙ scilicet in statu innocentiæ non fuissent usi carnibus in alimentũ : quia ligna, & plantę fuissent sufficientia ad uitam. & omnino non uidetur dubitandum quin sequuti fuissent illam institu tionem Gen. 1. Ecce dedi uobis omnem herbam afferentem semen super terram, & uniuersa ligna, quæ habent in semetipsis sementem generis sui, ut sint uobis in escam. Secundo apparentiam habet, ꝙ ante diluuium non fuissent usi carnibus, & uidetur ex illa prohibitione Genes. 9. Carnem cum sanguine non comedetis. Vel enim prius comedebant carnes aut non. Si comedebant, uel cum sanguine, uel non. Si comedebant carnes, non tamen cum sanguine, uidetur quòd non esset opus illo nouo præcepto. Si cum sanguine, tunc oportebat reddere rationem quare Deus antea permiserat, & tunc de nouo prohibebat. Vnde uidetur profecto, quòd tunc cœpit usus, & ideo docuit dominus naturalem modũ comedendi. Et tunc hoc tenendo oportet dicere, quòd licet non esset prohibitum iure naturali, erat prohibitum iure diuino. nec enim est dubitandum, quin haberẽt aliqua præcepta à Deo, quę tamen non sunt scripta: uel cum conceduntur eis plantæ, uidentur negata animalia: uel fortè solum ex consuetudine erat, & non ex aliquo iure. Tertio potest teneri cum Caietano, quòd erat usus animalium, licet fortè non ita communis sicut postea fuit, licet Auicẽna 1. c. dicat ueteres non nisi in prandiis usos carnibus, in cœna uero solo pane. Posset etiam confirmari, quòd non esset licitum ante diluuium uesci carnibus, quia Gen. 9. non conceduntur plantæ, & ligna, quæ erant prius cõcessa , sed solum animalia. ergo postquam conceduntur animalia, signum est, ꝙ non erant prius concessa. Sed pro opinione Caiet. facit, si ante diluuium non sunt usi carnibꝰ , nec etiam piscibus, quia idem est iudicium, & eodem modo fuerũt de nouo concessi. Ge. 9. & Gen. 1. solum conceduntur, de quo tamen doctores non faciunt mentionem. Fortè non erat pręceptum de abstinentia carnium, sed inspiratio interior, quæ non facit præceptũ . Item quid Noë comedebat in arca? Et probatur omnino, quòd esset usus animalium. Et arguitur, nõ uideretur quòd esset usus in sacrificiis, si non esset usus & utilitas rerum: quia uidetur quòd non sit sacrificium de re nullius utilitatis, uidelicet, si quis comburet paleas inutiles, uel serpentem, uel corium, tunc ergo quæritur, utrum facerent sacrificia, uel oblationes columbarum, uel turturum. Si sic, ergo erunt utilia ad aliquos usus, & non nisi ad edendum, ergo &c. Si non, contrà uidetur, quòd fieret sacrificium ex eisdem rebus, sicut in lege scripta. Sed in lege fiebat oblatio columbarum, & turturum, ergo &c. Item Gen. 7.{ Genes. 7. } mandatum est Noë, ut tolleret in arca de animalibus mundis septena, & septena, & de immundis duo & duo, & sic dicit S. Thom. 1. 2. quæst. 103. art. 1. ad 4. quod intelligitur quoad sacrificium. Tunc quæro, an ex columbis, & gallinis fuerint septena aut bina. Omnino septena, quia oportebat illa multiplicari, plus ergo erant munda. ergo erant in sacrificiis, & oblationibus: ergo erant inutilia, sicut corui, sed utilia, ad edendum scilicet. & S. Thom. ubi suprà respondens ad illud Gen. 7. dicit, quòd non erant munda quo ad esum, sed quia nulla lege erant prohibita, uidetur quòd simpliciter loquebatur & ante diluuium, quia illa distinctio erat ante diluuium: nec de hoc potest haberi maior certitudo. & sic patet solutio argumentorum, & conclusio uniuersalis, scilicet quòd nullum est genus alimenti, nec in animalibus, nec in plantis, quo non liceat uti, quantum quidem spectat ad ius naturale, uel diuinum. 
 
¶ Sed restat dubium, Vtrum* liceat uti condimentis, & artificio ad edendum cibos suauiores. Ad quod breuiter respondetur, quòd etiam de se non est illicitum, nam sponsa optat dare sponso poculum conditum. Cantic. 8. & sic licet sale condire, imò præcipitur Leuit. 2. Sale &c. Quare non aromatibus? Item S. Tho.{ S. Thom. } 2. 2. quęst. 142. art. 2. ad. 2. dicit, quòd circa naturales concupiscentias parum peccatur, ut Ari{ Aristotel. } stot. etiam dicit 2. Ethic. sequendo scilicet naturalem concupiscentiam. Sed circa alia incitamenta, quæ hominum curiositas adinuenit, plurimum peccatur, ut curiosè præparati cibi, & mulieres ornatæ, unde idem uidetur iudicium de utroque. 
 
¶ Sed uenio ad quæstionem propositam, An * liceat uesci carnibus humanis. Prima propositio est, Esus carnis humanæ est prohibitus iure diuino. Hanc propositionem aliqui probant ex eo, quod dicitur Gen. 9. Omne quod{ Genes. 9 } mouetur, & uiuit, erit uobis in escã quasi olera uirentia tradidi uobis omnia, excepto quòd carnem cum sanguine nõ comedatur. Videtur enim illic prohiberi esus carnis humanę, ex eo, quod sequitur, Sanguinem enim animarũ uestrarum requiram de manu cunctarum bestiarum, & de manu hominis, de manu uiri & fratris eius requiram animũ hominis. Quicun effuderit sanguinẽ hominis super terram, fundetur sanguis illius. Itaque non uidetur posse haberi sensus illius dicti, nisi de esu humanæ carnis. Ita dicit Nicolaus & Burgens. ibidem. Sed contrà, quia Leui. 7. & 17. prohibetur esus sanguinis, & non est dubium, quòd ad literam intelligitur non de humano sanguine, aut carne, sed de quocun sanguine, sicut etiam decretum Apostolorum Actuum 15. ergo ita intelligendum est illud Gen. 9. & ita intelligebant Iudęi, ut patet ex Iosepho, libro antiquit.{ Iosephus. } c. 7. ubi describit historiã illam Gen. 9. Et ideo Caietanus in eodem loco, scilicet Gen. 9. di cit, quòd prohibetur carnibus uesci humanis illic per uerba sequẽtia , scilicet, Sanguinem animarum uestrarum requiram, ut super omnia uerba penè us , sanguinem illius. Caietanus enim nõ uult, quòd illa uerba sint consequentia, nec pertineant ad præcedẽtia illa, excepto, quòd carnem cum sanguine non comedetis. Sed est noua sententia, & non legit ly enim, sed utique, sanguinem utique &c. Itaque sensus est, carnem autem humanam prohibeo uobis &c. & quia quicquid licet sumere in alimentum, licet præparare, & si opus est, occidere: prohibeo autem (inquit) uobis uti carne humana in alimentum, quia quicũ  effuderit sanguinem humanum &c. Sed septuaginta illic legunt, καὶ γδ, etenim, & ita legunt interpretes ex Chaldæo, & Hebræo. Sed adhuc potest bene stare sensus Caietani, & placet. Itaque in primis uerbis, ueruntamẽ carnem cum sanguine non comedetis, ostendit naturalem usum comedendi carnes, scilicet, non crudas, sed coctas, aliud enim est barbarum & ferale. Postea sequitur, sanguinem enim animarum uestrarum. quasi dicat, iam statui uobis quod comedere liceat uobis: nõ enim concedo uobis carnes humanas, requiram enim sanguinem uestrum. Et ratione probatur, ut à principio arguebam. Illud est abominabile apud omnes nationes uiuentes ciuiliter, & non inhuma niter, ergo est iniustum. Patet autem ex historia. Nam circa Pontum, & Danubium leguntur fuisse feri homines, qui humanis dapibus uescerẽtur . Et Sydones populi Danubii accolæ parentum & propinquorum funera uictimis & festo conuentu familiarium celebrant, cadauera autem laniata, & pecorum uisceribus admista, obsonando, epulandoꝗ consumebant. Et Indorum Massagetæ propinquos cognatosꝗ cum ad multam senectutem peruenerint, uel aliquo casu morti appropinquarẽt , iugulatos antè magno epularum apparatu aliis eduliis mistos comedunt. Et Vlysses apud Homerum narrat Lęstrigonas immanes homines socios suos uerubus affixos comedisse. Et Plinius putat Caier fuisse Læstrigonum sedem, quales etiam Cyclopas describit Virgilius 3. Aeneidos. Omnes autem historici, & poẽtæ tanquam feritatem & inhumanitatẽ nephandam talem consuetudinem referunt. Consequẽtia probatur, quia illud dicitur iuris naturalis quod natura distat, & quod apud omnes est commune, si ergo omnes homines sentiunt hoc esse turpe, ita est etiam de iure naturali. Item probat Caiet. ibidem, quia alimentũ ordinatur ad id, cuius est alimentum, & per consequens debet esse ignobilius eo, ergo homo non est alimentum hominis: imò apud Gentiles tanquam infandum scelus habebatur: un de & Christianis hoc facinus à Paganis imponebatur, quòd in nocturnis sacrificiis infantes occisos comederint, ut est apud Tertullianum in apol. c. 5. & apud Eusebium in historia ecclesiastica. Itẽ à posteriori, quia omnino essent causa cædis, & homicidii, ut patet apud Barbaros, qui uescuntur carnibus humanis. Item ius sepulturæ uidetur esse de iure naturali, ut quilibet sepeliatur ubi uoluerit. ut c. fures. habetur, &c. quæsitum. 13. q. 2. & de pœnit. dist. 6. c. si quis. & de pœnit. & remiss. c. crimen. quod tolleretur, si liceret uesci carnibus humanis. Item fieret iniuria resurrectioni, cùm confunderentur corpora hominũ . Item sepelire mortuos est opus misericordiæ, ut patet de Tobia, & Simonide. ergo insepultos abiicere, est impietas. Item Deut. 21.{ Deuter. 21. } prohibebantur relinquere insepulta etiam cadauera maleficorum. Nec solum comedere carnes, sed etiam dare bestiis ad deuorandum, est inhumanum, ut legitur fuisse Caspios, Bactrianos, & Hyrcanos. & hoc uidetur ex illo loco Ge. 9. Sanguinem enim animarum uestrarum requiram de manu cunctarum bestiarum. Vbi nihil aliud uidetur prohiberi, nisi ne detur bestiis humana caro in alimentum, de hoc enim agitur ibi. Item pro diro, & atroci facinore ponitur, & damnatur etiam à Paganis authoribus, potasse humanum sanguinem: ut patet in coniuratione Catilinæ, apud Salustium, & Lucium Florum. Item est pietas naturalis etiam ad mortuos. ergo non licet abuti cadaueribus eorum. Item est peccatum feritatis comedere carnes humanas, ut Aristot. dicit 7. Ethicorum, c. 5. Sed tota difficultas est, An* in extrema necessitate liceat uesci carnibus humanis. & uidetur quòd sic, quia, ut impræsentiarum suppono, liceret uti carnibus suillis in ueteri lege (de quo postea) in tali necessitate, non obstante pręcepto iuris diuini. sed tantam uim habet ius diuinum sicut naturale. ergo etiam liceret uti carne humana. Item, ad salutẽ hominis licet abscindere membrum: quare ergo non licebit comedere carnes, & illud membrum, si est necessarium ad conseruationem uitæ? Item licet uti in medicamentis carne, quam dicũt Medici Momiam. ergo in alimẽtis , si esset omnino necessarium. Hoc tamen non obstante sit conclusio probabilis, quòd in quacun necessitate non licet uesci carne humana. Patet primò, quia habitum est tanquam immane, quòd aliqui in obsidione usi sunt tali alimento, ut patet apud historicos. Vide etiam declamationem Quintiliani de eo, qui legatus ad frumentum comedendum non uenit. Item, scilicet tenerentur homines in tali necessitate uesci tali carne. cõ sequens est falsum, cùm nũquam fecerint homines, nec aliquis hactenus consuluerit tem pore famis, nec obsidionis, nec aliquis hoc auderet. Consequentia communiter probatur, quia si licet, & non est aliud medium, uidetur quòd tenerentur. Et confirmatur ex historia Iosephi de bello Iudaico, lib. 7. c. 8.{ Iosephus. } Vbi Maria Eleazari filia in extremis quidem angustiis filium occidit, coctum comedit medium, reliquias autem scelerati facinoris, nec contaminatissimi, & aliâs immanissimi homines edere sustinuerunt, sed timore correpti, tales epulas sunt auersati, non obstante extrema necessitate. Caiet. tamen 2. 2. q. 148. art. ad secundum Martini dicit, quòd est probabile, quod in extrema necessitate uidetur, quòd non sit illicitum uti in cibum hominibus occisis in bello, licet aliâs, in quit, sit mortalissimum. Martinus etiam q. 2. de gula, dicit, quòd qui sine necessitate ex sola concupiscentia & delectatione uesceretur carnibus humanis, peccaret mortaliter. Vnde uidetur dicere, quòd in necessitate non esset mortale, uel non esset peccatum. Abulens. etiam 4. Regum. 6.{ Abulens. } tenet, quòd in extrema necessitate non est illicitum. sed S. Tho.{ S. Thom. } 2. 2. q. 142. art. 4. ad 3. dicit, quòd illa uitia, quæ excedunt humanam naturam, sunt exprobrabilia, sicut si aliquis delectaretur in comestione carniũ humanarũ , aut in coitu bestiarum, aut masculorũ . Ex hoc uidetur, quòd S. Tho. putat tam malum comedere carnes humanas, sicut coire cum bestiis, quod in nullo casu est admittendum. ergo nec comedere carnes humanas. Facit etiam quod Aristot. 3. Ethico. & 1. dicit, Sunt etiam quædam, ob quæ non licet etiam compulsum, sed potius oportet summa perpessum tormenta mortem obire. Etiam si omnium iudicio necessarium esset ad uitam fornicari, non tamen liceret, & quòd liceat comedere carnes humanas, quod multo grauius est per se. Sed respondetur, quòd fornicatio est intrinsece mala, non autem esus carnium. Sed hoc est petere principium. unde enim habetur illa differentia, cùm apud homines omnes sit abominabilior iste esus, quàm fornicatio? Et Almayn in moralibus, c. 3. ponit conclusionẽ , Nullus metus etiã mortis excusat actum prohibitum lege naturæ. Ex quo uidetur confirmari conclusio nostra, uide illum. Item si hoc in extrema necessitate est licitum, ergo etiam si terrore barbarorum aliquis cogeretur comedere: nihil enim facit an timor sit ab intrinseco, uel extrinseco illatus. Et mirũ est si hoc licet, quomodo nunquã fuit permissum nec in obsidione Hierosolymitana sub Vespasiano, ubi tot millia perierunt fame, nec in obsidione Ierusalem sub Ioram rege Israël, 4. reg. 6.{ 4. Reg. 6. } ubi tantę fuerunt angustiæ, ut matres paciscerentur de mutuo esu filiorum, præsertim cùm Elisæus esset, qui eos admonere potuit, nec aliquis hoc unquam consuluit in ultima fame prouinciarum. ergo nullo modo est licitum. 
 
¶ In tertia quæst. Vtrum liceat in sacrificio uti hominis sanguine. Dato ꝙ ita sit, quòd non liceat comedere carnes humanas, an liceat sacrificare ut Barbari faciũt . Et uidetur primo ꝙ hoc non sit contra ius naturale. Primùm, quia multæ nationes quondam habuerunt in usu, ut Scythę Tauri aduenas Dianę immolabãt , Laodiceæ, uirgines Palladi, Arcades Ioui Lycæo puerum, Carthaginenses Saturno pueros etiam regiæ nobilitatis: Sapiẽtes etiã Gallorũ , Druidæ: Cimbri, Blemmyę, de quo uide Alexandrũ de Ales, fol. 193. Imò ad propitiandos deos uicti Carthaginenses ab Agatho, dicuntur nobilitatis filios mactasse ad aras. Et Germani, & Cimbri, & Senones, & penè omnes nationes hoc in sacrificiis habuerunt, ut mundarent humano sanguine, imò hac superstitione non caruerunt. De quibus legimus, quòd ex fatalibus libris Gręcorũ , Et Gręcũ in foro Boario confoderunt ad placandas, scilicet iras deorum. factũque hoc fuit per Cornelium Lentulum, & Publium Lucinium Crassum Consules. Item dominus præcepit Abrahæ sacrificare filium Isaac, Genes. 22. Non ergo debuit{ Genes. 22. } credere si erat contra ius naturale. Item Iephte Iudic. 11. obtulit unicã filiam in holocaustum,{ Iudic. 11. } & tamẽ ponitur inter sanctos, Hebr. 11. Mirum est autem si hoc erat contra ius naturale, quòd ipse non intellexisset, cùm esset fidelis, esse impium, uel non admoneretur à sacerdotibus. Et maxime quia habetur, ꝙ uenit spiritus Domini super Iephte, & ex illo spiritu uouit uotum, quod postea persoluit. uide S. Tho. 2. 2. q. 88.{ S. Thom. } art. 2. ad 2. & idem. 4. dist. 38. q. 1. art. 1. q. 2. ad 2. & Heb. 11. lectione 7. & August. quæstione super Iudic. lib. 7. à pagina. 222. c. 49. ubi sub dubio reliquit, an peccauerit necne. Itẽ ipse Redemptor noster seipsum sacrificauit in cruce. 
 
¶ In contrarium ponitur conclusio, Prohibitum* est iure diuino & naturali sacrificare homines Deo. Probatur apertè Deut. 12. Quando{ Deut. 12. } disperdiderit dominus Deus tuus ante faciem gentes, ad quas ingredieris possidendas, & possederis eas, at habitaueris in terra earum, caue ne imiteris eas postquam fuerint te introeunte subuersæ, & requires cæremonias earũ , dicens, sicut coluerunt gentes istæ deos suos, ita & ego colam, non facies similiter domino deo tuo. Omnes enim abominationes, quas auersatur dominus, fecerunt diis suis, offerentes filios suos, & filias, & comburentes igne. Item Num. 13. Dominus præcipiens, ut omnia{ Num. 18. } primogenita offerrentur domino, & spectarẽt ad sacerdotem, primogenita tamen hoc unum iuuet, ut redimantur. Quicquid enim primum erumpit de uulua cunctæ carnis, quam offerũt domino, siue ex hominibus, siue ex pecoribus tui iuris, ita duntaxat, ut pro hominũ primogenitis pretium accipias. Ex quo loco August. super Iud. ubi suprà, satis dicit significari, quòd immolatio quidem humanæ carnis est prohibita, & displicet Deo. Ex quo loco saltẽ Deut. 2. non solùm constat esse prohibitum iure diuino, sed naturali, quia Gẽtes non tenebantur alio iure nisi naturali, & tamen cõputatur inter abominationes eorum immolasse sanguinem humanum. Sed quæ est ratio? Primùm de innocente est clara, quia est contra ius naturale occidere hominem innocẽtem , cùm sit præceptum decalogi. De nocente autem uidetur maius dubium. Quid obstat sicut occiditur taurus in honorẽ Dei, quin homo aliàs maleficus, & impius, occidatur in honorem Dei? imò etiam nunc, an non pro amore Dei licet occidere infidelem? quare non est sacrificium? Respondetur, sicut patet ex S. Tho. 2. 2. quæst. 85.{ S. Thom. } art. 3. ad 3. & clarius quæst. 86. art. 1. quòd sacrificium est, cùm aliquid exhibetur in cultũ diuinum consumendum: nõ enim sufficit, quòd offeratur ad cultum, sed consumatur in honorem Dei, unde calix oblatus, non est sacrificiũ , sed eucharistia est sacrificium in missa. Ex quo sic arguitur, Vel nocens est damnatus, uel non: si non, non iustè occiditur, & est contra ius diuinum, imò naturale. nullus enim obligatur ad pœnam, antequam condemnetur: si autem est damnatus propter delictum, iam non occiditur ad cultũ diuinum. Si enim aliâs esset periturus, nõ occiditur pro Deo, uel honore Dei: sicut boues qui occidũtur in macello quantũ cun lanius diceret, imò uellet occidere pro amore Dei, non esset sacrificiũ , & sic homines nocentes, & condẽnati , sacrificari nõ possunt, nec licitè, nec illicitè. Propriè enim sacrificare hominẽ Deo est, quòd illa sit causa occidendi hominẽ , quod non est de homine aliâs dãnato . Præterea etiã omne sacrificium est oblatio, ut S. Tho. dicit ubi suprà. Nõ offert autẽ quis, nec dicitur munus rei aliâs inutilis uel perdendæ. non em̃ esset uel munus, uel oblatio, si quis uinum, aut bouem, aut ouem prorsus ad nullos usus profuturam daret Deo, nõ plus, quàm si lapidem, aut arenam. Offerre enim est ut aliquid sibi subtrahat, ut Deo tribuat. Cum ergo homo damnatus non sit alicuius pretii, sed perniciosus, non potest ex illo offerri sacrificium, aut fieri, maxime quia Leuit. 22.{ Leuit. 22. } prohibetur offerri animal quocun modo morbidum. unde uidetur irreuerentia offerre hominem noxium. Restat ergo quòd nec ex homine nocente, nec innocenti possit fieri sacrificiũ Deo acceptum, & præterea uidetur, quòd uita hominis nõ sit ita propriè in potestate hominis, sicut uita aliorum animantium. Non ita est dominus uitæ suæ, uel aliorum, sicut est brutorum, qui pro suo arbitrio potest perdere, aut occidere sine iniuria: homo autem seipsum occidens, facit iniuriam, & sic uidetur, quòd uita humana potius sit Dei, qui est dominus uitæ & mortis. Cum ergo sacrificium debeat fieri ex rebus nostris, quas Deo offerimus, uidetur, quòd non possit fieri sacrificium humanæ uitæ: & in summa quãdo Deus debeat coli, non possumus scire nisi ab ipso Deo: ubicunque autem fuit diuina doctrina, & prophetica, nunquam fuerunt huiusmodi sacrificia, ergo omnino nunquam fuerunt Deo grata. Quia si quis contenderet hoc non esse prohibitum iure naturali, excusaremus istos barbaros ab impietate, saltem antequàm esset eis prædicata lex euangelica: quia excusabantur ignorantia iuris euangelii, in quo non solum sunt prohibita huiusmodi sacrificia, sed quæcun alia, excepto unico sacrificio missę, ut patet ex Paul. ad Heb. Quia Christus Iesus introiuit semel in sancta, æterna redemptione inuenta. Non solum de sacrificio hominis, sed nec de quocunque alio posset reddi ratio aliqua, nisi quòd Deus reuelasset: quia cùm bonorum nostrorum non egeat, potius uidetur absurdum occidere in gratiam Dei animal quodcunque. Vnde ex ipso solo inferri potest, in statu innocentiæ nullum fuisse sacrificium. Ad argu menta in contrarium. Ad primum patet quid sit dicendum. Primo enim respondetur, quòd nunquam aliquæ nationes usæ sunt huiusmodi sacrificio, quin prius essent idolatræ. unde post tantum errorem idem dæmon, qui suggessit in deos falsos colorem, idem etiam persuasit, ut nefariis sacrificiis colerent. Vnde ille error non inuasit, nisi post alios intolerabiles errores, ut dicit Paul. ad Rom. 1.{ Rom. 1. } Propterea tradidit illos Deus in reprobum sensum. Secundo patet, quia Deus damnauit sacrilegos illos ritus, ut patet Deuter. 12. unde etiam Cornelio Lentulo, Publio Lucinio Crasso cõsulibus ne hominem immolare, neue habitationem sanguine litare liceret, sancitum est. Ad secundum de Abraham beatus Augustinus libro 7. super{ August. } Iudic. c. 49. dicit, quòd dato quòd lege generali prohibita sint huiusmodi sacrificia, tamen iubente domino specialiter possunt fieri, sicut & seipsum occidere, & innocentes, sicut præ ceptũ est Sauli, ut occideret omnes habitatores Amalech. Vel fortè, inquit, putauit Abraham dominum filium suum suscitaturum, & sic nullam faceret Isaac iacturam. Sed quo modo credit illud esse à Deo, cùm haberet præceptum Dei in contrarium? Respondetur, illa reuelatio uidetur esse interior, & cui Abraham resistere non posset. Sed hoc ipso, inquit August. ostendit displicere illi huiusmodi sacrifi cium, quod inhibuit Abraham. Ad tertium de Iephte. beatus August. eodem loco multa dicit. Primum condemnat non solum factum & sacrificium Iepte, sed etiam uotum, quia uotum per se malum fuit: nam non uidetur cogitasse de sacrificio alicuius. Nõ enim dicitur, Quodcunque exierit obuiam mihi, sed quodcunque exierit de ianuis domus meæ obuiam mihi reuertenti in pace à filiis Amon, Domino offeram illud in holocaustum. Nec pecora solent occurrere ducibus à bello reuertentibus, nisi fortè canis, qui tamen sacrificio adhiberi non potuit: unde uidetur in ipso uoto licet non de filia, tamen de homine cogitasse. Quia ergo de hoc uoto, inquit, nec de facto scriptura aliquid diffiniuit, sicut de facto Abrahæ, iudicandum reliquit nobis ex regul. scripturarum. Et possemus (inquit) dicere, Deo displicuisse tale uotũ , & ideo permisit ut unica filia occurreret, ut de tali uoto uindictam sumeret: nec prohibuisse eum 60. dierum spatio, sicut Abraham prohibuit, licet infra eodẽ capitulo dicat, quòd potest etiam dici, quòd fecit totum ex spiritu domini & uotum & factum, & fortasse ut aliqua humana uictima, Christi significaretur uictima. Quod si uerum (inquit) est, non solum eius insipientia culpanda non est, uerum eius obedientia laudanda. Sed potius uidetur stare in prima solutione S. Thom. 2. 2. quæstione.{ S. Thom. } 88. art. 2. ad 2. Satis concordat cũ illa prima solutione, & citat Hieronymum, quòd in uouendo fuit stultus, & in reddendo impius. uidentur tamen S. Thom. & Hieronymus non damnare uotum: nisi tanquam indiscretum, quod posset habere malum euentum. August. autem uidetur damnare secundum se, quasi intentio fuerit simpliciter hominem sacrificare. Non enim magnum fuisset, ut pro tali uictoria uouisset holocaustum uinius bouis, aut arietis. certè aliquod magnum uoluit uouere. Aliter dicit S. Tho. 4. dist. 4. quæst. 1. artic. 2. q. 2. ad 2. Idem Hebr. 11. lectio. 7. Sed non condemnat uotum, sed factum, quod secutum est. Sed laudatur Iepte de fide quam habuit. Sicut & Gedeon eodem tenore laudatur à Paulo, qui tamen peccauit tentando Deum in uellere & faciendo Ephot, post quod fornicata est multitudo filiorum Israël. Sed de pœnitentia utriusque creditur, ut ait S. Tho. Sed hoc iam constituto, quòd nec sit licitum uesci carnibus humanis, nec sacrificare homines, sequitur quæstio moralis, An si quis habeat hanc sacri crilegam consuetudinem, uel ut uescatur tali carne, uel sacrificiis tam nefandis utatur, ut sunt barbari isti inuẽti in prouincia Yucatan, id est, in noua Hispania, an possint principes Christiani sua authoritate ista ratione bellum illis inferre, & quatenus hæc: & si hoc nõ pos sunt sua authoritate, an saltem ex authoritate summi põtificis hoc possint. Et quidem Aug. Antho. Archidiac. & Syluester dicunt, quòd si quæ nationes sint quæ contra ius diuinum supernaturale, & reuelatum faciunt, coërceri non debent, nec possunt, ut desistant ab illa uiolatione, ut si qui peccant peculiariter contra legem Christianam, uel olim contra legem Mosaicam. Et ratio est, quia nõ possunt conuinci manifestè quòd male faciant, & per consequens damnari iuridice non possunt: & quia nemo indānatus potest puniri, ideo non possunt illa causa, aut bello, aut alia persequutione coërceri à talibus peccatis. Hæc conclusio spectat ad relectionem de Indis, quam de hac materia author suprà egit, ibi uidere latè poteris. De illo tandem dubio, utrum* sit laudabile abstinere perpetuo à certo genere alimentorum etiam in extrema necessitate. Et uidetur quòd non liceat, quia (ut suprà probatum est) homo tenetur seruare propriam uitam per alimentum. ergo ubi non est aliud alimentum, nisi huius generis, tenetur illo uti. Arguitur secundo, quia si liceret, maximè ratione uoti, quale dicuntur habere Cartusienses. Sed hoc non, ergo patet minor, quia uotum debet esse de meliori bono, ut S. Tho. 2. 2. q. 88. & doctores 4. d. 38. Et saltem illud quod sine uoto est{ S. Thom. } malum, ratione uoti non fit bonum: ut si est malum inebriari, ratione uoti non est bonum: sed abstinere à cibo in extrema necessitate est mortale, secluso uoto, ergo etiam posito uoto. Imò tunc uidetur egregiè procedere dictum illud, In malis promissis, rescinde fidem. Tertio arguitur, Si quis faceret uotum abstinendi à carnibus non regulariter, uel semper, ut Cartusienses, sed solùm in extrema necessitate, profectò uotum esset stultum, & illicitum. Sed non uidetur quòd reddatur melius uotum, quia simul cum hoc uoueat abstinere etiam extra necessitatem, ergo &c. Item plus obligat lex diuina, quàm uotum: sed Iudæus in extremo tenebatur comedere carnes prohibitas, ergo etiam Cartusienses. Quarto arguitur, Liceret etiam Cartusiensi in tali necessitate constituto comedere carnes, ergo uidetur quòd teneretur. quia si habet medium licitum ad conseruandam uitam, facit contra charitatem non utendo illo, ergo, &c. Nulla lex humana deobligat à diuina, sed uotum est peculiaris lex, ergo, &c. In contrariũ uidetur consuetudo & authoritas religiosissimi ordinis Cartusiensis, ubi pro nulla necessitate uiolatur abstinentia illa à carnibus. Nec ualet dicere, quòd nunquam incidit necessitas, quia certè credendum est, quòd aliqui obierunt, quia non comederunt carnes. Pro dissolutione quęstionis nota, quòd Gerson in proprio tractatu de abstinen tia Cartusiensium, ponit duas conclusiones principales in sententia. Prima, Cartusienses in extrema necessitate constituti, secluso scandalo, tenentur comedere carnes. Secunda, si ex tali esu carnium sequatur scandalum, puta dissolutio ordinis sui, & religionis, obligatur non comedere carnes. Easdem ponit Maior, 4. distinctione. 38. quæst. 4. & Martinus quæ stione de abstinentia. Primam conclusionem probant. primo, quia talis occidet seipsum non comedendo, iuxta illud Ambrosii,{ Ambrosi. } Passce fame morientem: si non pauisti, occidisti. Item nulla lex humana potest obligare ad diuina, sed iste tenetur lege diuina in tali necessitate comedere. ergo, &c. Item nulla constitutio contra charitatem habet locum, si hoc est contra charitatem, ergo, &c. Sed contra primam conclusionem arguitur 2. Machabæo. 6. Machabæi cum periculo mortis abstinuerunt. ergo licet abstinere saltem Cartusiensibus in quacun necessitate. Respõdet Gerson, quòd Machabæi tenebantur abstinere, quia obligabantur lege diuina, & non est transgredienda lex diuina pro corporali uitæ saluatione. Et quòd Dauid comedendo panes peccasset, nisi habuisset reuelationẽ . Sed Maior aliter respõ det , & dicit, quòd Machabæi tenebãtur ratione scandali, aliâs debuissent comedere, unde illo secluso in necessitate liceret comedere il las, quia maior est obligatio diuina seruandi uitam suam, quàm alia lex de non comedendo carnem suillam. & ita dicit Almain in Moral. c. 3. imò quòd tenebantur. Ex quo infert Gerson, quòd si constitutio Cartusiensis diceret, quòd nõ comederent carnes, etiam in extrema necessitate sub pœna peccati mortalis, nescirẽ , inquit, fateor, constitutionem istam defendere ab iniquitate. Hæc determinatio Gersonis, & Maioris, est ualde probabilis, & maximè declarando primam conclusionem per secundam, scilicet quòd ratione scandali potest abstinere in extrema necessitate capiendo largè scãdalum , id est, ex hoc, quòd Cartusiensis illa occasione uesceretur carnibus, inciperet dispẽ satio , in casibus periculosis quidem, sed paulatim traheret ad multos casus, & omnes graues morbi essent occasio soluendæ abstinentiæ. & cùm Medici de industria augeant opinionem & timorem mortis in ægritudinibus, passim in infirmariis Cartusiens. uescerentur carnibus. Fatetur autẽ Gerson, quòd ne hoc eueniat, bene Cartusienses abstinẽt perpetuò. Sed tamen si in casu occulto, ubi non posset nasci occasio, & talis indigeret carnibus, posset comedere. Sed sicut hæc opinio est probabilis, ita contra eam pono conclusionem probabiliter. Non* uidetur illicitũ Cartusiensi etiam in extrema necessitate abstinere à carnibus, etiam secluso scandalo. Probatur primò. Si comedere carnes in extrema necessitate est præ ceptum iuris diuini, ut ipsi dicunt. ergo hoc esset scandalum Pharisæorum, de quo non est habenda ratio, iuxta dictum domini, Sinite illos, cæci sunt, & duces cæcorum. Matth. 15.{ Matt. 15. } Tunc enim maximè habet locum Gregorii dictum, scilicet, Facilius scandalum nasci permittitur, quàm ueritas relinquatur. Et confirmatur, quia secũdum istos doctores, talis, qui in isto casu abstineret, faceret contra præceptũ negatiuum, quod nunquam faciendum est ratione scandali. Secundo arguitur, Sequeretur, quòd quandocun esset periculum ne moriatur ex abstinentia carnium, tenetur comedere. Consequẽs est falsum. ergo probatur sequela, quia extrema necessitas in moralibus ut certum est, uocatur, quando est probabile periculum. Falsitas consequentis patet ex ipso ritu, & consuetudine Cartusiensium, qui nũquam de hoc disputant, an indigeãt carnibus, necne. & dato quòd medicus dicat eum aliâs moriturum, non respiciunt ad scandalum, sed omnino negant se daturos. Nec ualet responsio Arnaldi de Villanoua, qui dicit, quòd quicquid potest fieri per esus carnium, potest fieri per oua sorbilia. Nam ut dicit Maior, clarum est, quòd potest ex assuetudine incidere in fastidium ciborum, & omnino non posse come dere. Tertio non semper quis tenetur seruare uitam per omne medium licitum, ut patet in multis casibus, ubi posset quis defendere propriam uitam, & tamen ad conseruationem uirtutis patientiæ quis posset permittere se occidi. Item uxor cum periculo uitæ suæ potest assidere, & assistere uiro laboranti, etiam ubi nõ est necesse, sed tantùm ad conseruationem fidei maritalis. ergo, &c. Quarto non tenetur quis solum ad conseruationem uitę mutare se, puta de cõsilio Medicorum deserere patriam, quia frigida est, uel aliquid huiusmodi. ergo nec comedere carnes. Quinto pro defensione patriæ posset quis procedere ad bellum cum probabili mortis periculo, & ubi non esset necesse. ergo pro conseruatione & augmento uirtutis, & abstinentiæ licet non comedere carnes. Sexto arguitur, quòd non plùs liceat comedere secretò, quàm publicè: quia dato quòd illud factum sit secretum, tamen doctrina est publica: & si hoc liceret, non debet oppositum doceri, & si scandalizaret factum, etiam doctrina. non enim minorem occasionem præbet doctrina, quàm factum. Septimo nõ solum ad conseruandum, sed ad augendum uirtutem licet subire mortem, ut suppono: sed per hoc, quòd Cartusienses abstineant perpetuò, augetur illa abstinẽtia , & uirtus, ergo. Item nullus tenetur ducere uxorem, ubi certò instaret periculum mortis ex castitate, si fecit uotum. ergo, &c. Ad hoc argumentum dicunt aliqui, negando consequentiam, quia hoc (aiunt) non est ordinatum ad conseruandum uitam. Sed profectò non uidetur sufficere: nam maritus si indigeret extremè, uidetur quòd teneretur accedere uxorem. ergo quòd non teneatur, est pro bono castitatis, & non quia non ordinatur per se ad uitam. Pro solutione argumentorum, notandum est, quòd aliud est non protelare uitam, aliud est abrumpere. nam primum non semper tenetur homo, & satis est, quòd det operã , per quam homo singulariter potest uiuere: nec puto, quòd si æger non posset habere pharmacum nisi daret totam substantiam suam, quòd teneretur facere. Secunda conclusio, In* casu extremæ necessitatis puto quòd liceret Cartusiensi comedere carnes, aliâs lex esset intolerabilis. Posset aliter ad quæstionem responderi, distinguẽdo de extrema necessitate. Aut enim est ex fame, quia nihil habet quod edat nisi carnes, ut posset cõtingere , & in tali casu posset teneri opinio Gersonis, quòd tenetur comedere, quia tũc fame moritur, quæ est mors uiolenta, & uidetur imputari isti. Alia necessitas uidetur esse ex ægritudine, & tunc carnes se habent tanquam medicinæ, & posset dici quòd in tali casu nõ teneretur, quia tunc mo ritur ex infirmitate, cuius iste non est causa, & sic mors non imputaretur. hoc enim non est interficere, sed non protelare uitam quantum potest, sicut suprà dictũ est de aliis medicinis: & sic maneret salua cõsuetudo Cartusiensium, qui pro nullo periculo infirmitatis comedunt carnes. & hæc esset confirmatio conclusionis primæ, quòd licet abbreuiare uitam per abstinentiam carniũ , ut postea dicemus per decem aut plures annos, quare non licebit seni octoginta annorum abbreuiare uitam per unum annum ne comedat carnes. Ad argumenta in contrarium in principio posita. Ad primum patet quid dicendum sit, quia tenetur modo regulæ sufficienti, & casus extraordinarii non cadunt, sub obligatione. Ad quintum respondetur, facere uotum solum de hoc, quòd in extrema necessitate non uescatur carnibus, hoc nihil bonitatis habet, sed absolutè abstinere à carnibus perpetuò, est bonum, & per hoc patet ad tertium. Ad quartũ negatur consequentia. Ad secundum nego, quòd illud sit cõtra legem diuinam, imò uidetur secluso uoto siquis proposuisset nũquam comedere carnes, posset abstinere etiam in extrema necessitate. Fateor autem, quòd si regulariter & sæpe contingeret quòd morerentur ægrotantes ex abstinentia carnium, quòd non deberet seruari, sicut si ut plurimum nauigantes perirent, non esset licitum nauigare, nisi pro maiori bono, quàm sit uita: sed quia hoc non frequenter contingit, ferenda est hæc iactura pro maiori bono, quod sequitur ex nauigatione. Ita in proposito, licet sit aliqua iactura, quia aliquando moriuntur Cartusienses ex abstinentia carnium, tamen meritò ferunt hanc iacturam pro maiori bono uirtutis abstinentiæ. Ex hac ratione posset formari aliud argumentum pro conclusione nostra. Quia iste est pars communitatis, & ideo bene facit pro bono spirituali communi subeundo periculum mortis cũ iactura propriæ uitæ, & semper pro maiori bono licet ponere uitam. Sed est pro quodam argumento suprà facto de Machabæis, an licuisset comedere suillas carnes sine scandalo in extrema necessitate. Et certum est, quòd in casu Machabæorum erat magnum scandalum, quia exigebatur ab his in contumeliam legis. Sed si ponatur quòd fame perirent in solitudine, an tunc licereto. Variæ sunt opiniones. Et profectò quicquid dicat Maior, opinio Gersonis est probabilissima, quòd non liceret. nam tantæ authoritatis est præceptum diuinum positiuum, sicut naturale: si autem ex iure naturali esset illicitum comedere suillam carnem, non liceret etiam in extrema necessitate uesci. ergo nec etiam nunc, cùm esset de iure positiuo. Sed probabilius uidetur, quòd utrun liceret in tali necessitate, & comedere propter necessitatem, ut discipuli uellentes spicas die festo, Matth. 12. ut dicit S. Tho. 3. p. q. 4.{ Matt. 12. } art. 4. ad 3. & ita Machabæi bene fecerunt die sabbati non propulsantes, sed mortẽ oppetentes, ne uiolarent sabbatum propter reuerẽtiam legis, & fecerunt bene postea pugnantes die sabbati, ne omnes perirent. 1. Mach. 2. S. Tho.{ 1. Mach. 2. } 12. q. 100. art. 8. ad 4. imò non condemnantur{ S. Thom } Gothi, qui in Italia permiserũt aliquot millia ex exercitu perire, ne pugnarẽt die sabbati. Sed S. Thom. 12. q. 4. art. 4. dicit, quòd esset tentare Deum, si quis non pugnaret in die sabbati in necessitate. 
 
¶ Restat quęstio, Vtrũ * liceat abbreuiare uitã per abstinentiam. Et uidetur quòd non, ex illa authoritate Hieronymi. Item non liceret seni centum annorum tollere etiam unum annum ab ultima parte uitæ. ergo nec successiuè perdere decẽ annos. Respondetur quòd ex primæ cõclusionis absolutione facilè potest liquere, quid ad hanc sit respondendum. Breuiter ergo respõdetur per propositiones. Prima, Non *licet ex intentione abbreuiare uitam per abstinentiam. Patet, quia est contra dilectionem sui, quia est nocuum uitæ. Confirmatur. Non liceret abbreuiare uitam alterius, cuius haberet curam, ut filiorum, & seruorum. Secundo, Non licet abbreuiare aliis mediis. ergo nec abstinẽtia . Vltimò authoritate Augustini, qui in regula mãdat , scilicet, Carnem uestram domate ieiuniis, & abstinentia escę & potus quã tum ualetudo permittit. hæc in regula sua. & patet ex prima conclusione suprà determinata. Patet ergo, quòd ex intentione abstinere contra ualetudinem, est illicitum: & cum sit contra charitatem sui, esset mortale. Item August. de moribus ecclesiæ 12. q. 14. art. 6. Regula (inquit) temperantiæ est necessitas præsentis uitæ. Secũda conclusio, Non* tenetur quis protelare uitam per alimenta quantum potest. Patet, quia non tenetur uti cibis optimis, & delicatissimis & pretiosissimis, etiam si ea sint saluberrima, imò hoc est repręhensibile, ergo. Item non tenetur uiuere in loco saluberrimo, ergo nec uti cibo saluberrimo. Item hoc esset damnare omnia ieiunia ecclesiastica, & monastica. Item non tenetur abstinere à uino, ut diutius uiuat, ergo nec econtrario. Tertia conclusio,* Si quis utitur alimẽtis , quibus homines cõmuniter utuntur, & in quantitate, quæ solet sufficere ad ualetudinem conseruandam, dato quòd ex hoc abbreuietur uita, etiam notabiliter, & hoc percipiatur, non peccat. Patet breuiter ex secunda, quia non tenetur prolongare, nec mutare solum ad alium salubriorem locum, ergo nec cibum. Ex quo sequitur corrolarium, quòd non tenetur quis uti medici nis, ad prolongandam uitam, etiam ubi esset probabile periculum mortis, puta quotannis sumere pharmacum ad uitandas febres, uel huiusmodi. Quarta cõclusio , Siquis* singulari inedia, uel cibo ita nocuo uteretur, uel scienter, uel ex propria opinione contra bonorum & sapientum sententiam, ut breui abrumperetur uita, non excusatur à mortali. Hæc patet ex prima conclusione, & ex determinatione primæ conclusionis, nisi fortè faceret peculiari consilio, & reuelatione diuina. 
 





 REVERENDI PATRIS F. FRANCISCI A VICTORIA Relectio DE HOMICIDIO. 
 
 An scilicet sit fortis uiri occidere se. 
 
 SVMMA. -  1 Mortem sibi consciscere, quomodo sicut semper impium, ita & mortem non solum patienter, sed libere etiam subire, quòd plerun consilium, nonnunquam præceptum sit. -  2 Interficere seipsum, quòd semper sit impium, ostenditur. Et multa de inclinatione naturali, an sit semper prona ad malum. -  3 Inclinatio hominis, quatenus homo est, quòd sit bona, & quòd ad nullum malum, aut uirtuti contrarium inclinet, argumentis probatur. -  4 Deus an naturas rerum immutare potuerit, uel ab initio alias facere, quàm nunc sunt. -  5 Deus quòd naturas rerum mutare non poßit ab authore probari uidetur. -  6 Deus supposito quòd non poßit rerum naturas mutare, quomodo fecerit hominem cum naturali inclinatione ad malum. -  7 Inclinatio hominis quamuis sit ad malum, quòd tamen non sit mala malitia morali, quandiu manet intra terminos appetitus. -  8 Deus quòd creauerit hominẽ sine inclinatione mala, qua appetitus inclinat ad malum. -  9 Deus quod dederit appetitui naturalem inclinationem ut obediret uoluntati. -  10 Homo quòd non inclinetur ad diligendum se plus quàm deum, uel proprium bonum plus quàm commune. -  11 Præcepto, Non occides, quid & qualiter homicidium prohibeatur. Et de triplici opinione ibi recitata. -  12 Præceptum de non occidendo, quòd sit iuris naturalis, & non positiui, sicut etiam alia præcepta Decalogi, secundum authorem. -  13 Præceptum de nõ occidendo, quòd semper fuerit æquale & ante legem, & in lege, & tempore Euangelij. -  14 Interficere si licebat adulteram, aut furem in lege Moysi, quòd & licuit ante legem, & licet in lege euangelica. -  15 Præcepto hoc, Non occides, quomodo prohibeatur omne homicidium, quòd stando in lege naturæ sola, est malum, & irrationabile. -  16 Præcepto de non occidendo, quòd non magis prohibeatur homicidium authoritate publica, quàm priuata. -  17 Occidi quomodo dupliciter potest homo, scilicet ex intentione, & præter intentionem. -  18 Occidere hominem reipub. nociuum ex intentione, quòd stando in iure diuino & naturali liceat. -  19 Homicidium de iure naturali & diuino permissum, quibus sit commissum. -  20 Homicidium omne ex intentione, quòd præcepto de non occidendo est prohibitum seu publicæ, aut priuatæ personæ, præter quàm id, quod reip. aut publicis magistratibus, & principatibus fuerit commissum. -  21 Interficere seipsum quare non liceat. -  22 Obiectum uoluntatis quòd non sit solum uerum bonum. -  23 Deus quòd solus sit uitæ & mortis dominus, non homo, qui quantum ad hoc, est peculiariter seruus Dei, unde occidere seipsum, est deo iniuriam facere. -  24 Homo, quòd in multis casibus quamuis licitis uijs possit uitam seruare, quomodo tamen non teneatur. -  25 Homo, quòd semper teneatur defendere uitam proximi, etiam quandocunque licet, quòd non sit exploratum. -  26 Panem quòd liceat alteri cedere cum certa pernicie propriæ uitæ. -  27 Animam ponere pro amicis licet sit stultitia huius mundi, quòd tamen sit sapientia apud Deum. -  28 Damnato ad mortem quòd uon liceat se fame interficere. -  29 Damnato ad mortem quòd liceat fugere, & non mor tem expectare. -  30 Damnato ad mortem per cicutæ seu ueneni haustum, quòd sibi liceat illud haurire, nec uidetur ad eius mortem cooperari. -  31 Auxiliari quòd liceat amico etiam cum quantocunque uitæ discrimine. Et quid dicendum de uxore, quæ etiam cum magno periculo marito peste laboranti adsideret. -  32 Nauigare, & artem militarem exercere etiam cum magno uitæ periculo seruatis circunstantijs quæ magis & ut plurimum contingunt, quòd liceat. -  33 Vitam abbreuiare quòd nullo modo liceat, etsi non teneatur omnia media licita etiam facere, ut sibi uitam reddat longiorem. -  34 Alimentis insalubribus & nocuis uitam reddere breuiorem, quòd non liceat, ne tamen uti tenetur optimis. -  35 Vitæ conseruandæ ratione quòd non sint omnia media adhibenda, sed solum illa, quæ ad hoc sunt de se & ordinata, & congrua. -  36 Vita quòd non sit in discrimine pro bonis temporalibus ponenda, inter quæ gloria, honor, & fama reponuntur. -  37 Brutus, Cato, Decius, & alij in numeri, qui sibi mortẽ consciuerunt, utrum excusationem habebunt, eò quòd putabant in hoc se fortiter & laudabiliter agere. Et quid de Samsone, Rasia, & Saule. 
 
NON de nihilo dixit Ecclesiastes, Qui addit scientiã , addit & laborẽ . Habent agricolæ sua otia, habent operarii, habent oẽs opifices, & cũ diebus operosis uitã parauerint, festiuis diebus requiẽ habẽt , & pro suo arbitrio remittunt, & oblectant animos, & corda oblita laborũ . Nobis ne festis, ne profestis licet esse otiosos: nullas habemus studiorum ferias, nullam uacationem ab exercitiis literarum. Ecce conuenimus patres religiosissimi, uirique spectatissimi in festo tam celebri ad hanc relectionem, cùm mihi non licuit non solum in sequentem annũ ut putaram, sed neque in alium quidem diem proferre. ergo, ne supra laborem necessarium, nouum etiam in proœmiis assumamus, rem ipsam superis præeuntibus aggrediamur. Argumentum à me tractãdum in præsenti relectione, non est aliquis nouus locus ad hoc designatus & in ordinariis lectionibus prætermissus, ut aliis relectionibus à me factum est, sed ut non nomine tantum, sed & re etiam sit relectio, cõstitui retractare aliqua prius in meis lectionibus disputata, nec tamen multa: nec enim possem. Sed consilium meum fuit imprę sentiarum disputare quæstionem, An sit fortis uiri occidere se ipsum, uel cùm conseruare uitam posset, mortem appetere quando, & quatenus hoc aut licitum, aut laudabile sit. Ad quam quæstionem commodius examinãdam tanquam fundamentum huius relectionis sequentem conclusionem à principio pono. 
 
¶ Prima conclusio, Sicut* mortem sibi con sciscere semper impium est, ita mortem non solum patienter tolerare, sed liberè etiam subire plerunque consilium, nonnunquam præceptum est. Hanc conclusionem pro temporis angustia, pro tenui mea eruditione quàm potero clarè uariè uersabo, immoraborq́ue circa singulas partes, primo illam probando, deinde argumenta in contrarium obiiciendo, illaq́ue pro captu ingenii diluendo, ac dissoluendo: quod interim dum facio, uos patres obseruandissimi utique & ornatissimi oratos uelim, ut me non tam attentè, quàm beneuolè, & amicè audiatis. 
 
¶ PRIMA ergo pars conclusionis est, quòd semper est impiũ , interficere se ipsum. Hoc primò probatur, quia* occidere seipsum est contra naturalem inclinationem hominis: sed facere aliquid contra inclinationem naturalem, est peccatum. ergo occidere se est peccatum. Minor est manifesta, non enim homo solum omniaꝗ animantia, sed res omnes resistunt suæ corruptioni, & pro uiribus adnituntur conseruare se in rerum natura, ut dicitur in secundo de generatione, & experiẽtia apertius docet, quàm ut probatione indigeat, nec opus est in re non dubia argumentis uti non necessariis. Est ergo contra naturalem inclinationem hominis, ut se interimat. Quia autem inclinationi naturali aduersari & repugnare sit illicitum, non adeò exploratum est, neque ita in confessione. Si enim naturalis inclinatio semper in bonum & honestum propensa est, atque adeò nunquam malum suggerit, profectò huiusmodi inclinationem impugnare, aut in contrarium tendere, illicitum erit. Quemadmodum enim uirtuti quicquam contrafacere semper illicitum est, quòd ea non nisi ad honestum inducat: ita prorsus si id, ad quod homo suapte natura & inclinatione fertur, semper bonũ est, huiusmodi inclinationi contrauenire malum erit. Bono enim nisi contrarium malum esse non potest. Quare cùm hic sit uel primus locus, & præcipuum argumentum, quo hanc conclusionem doctores probare contendunt, operæ pretium erit, si de hac ipsa re uberius disseruerimus. Et quidem sunt nonnulli, nec uulgares, ne contemnendi, sed primi etiam Aristotelis expositores, quibus adeo non uidetur uerum, naturam semper ad bonum inclinare, & honestum, sed potius credunt naturam & gratiam, legem & naturalem inclinationem contrarias esse, sibiꝗ inuicem repugnare, quod multis argumentis, tum etiam testimoniis suadere conantur. Et primò argumentatur, Appetitus enim humanus fertur naturaliter in omne bonũ , bonum autem delectabile est bonum quoddam, fertur ergo appetitus in bonum delectabile natura liter, bonum autem delectabile plerunque est contrarium uirtuti, atque ideò peccatum at malum. Secundo, uirtus omnis uersatur circa difficile (ex autoritate Arist. 2. Ethic.) quòd si natura inclinaret in bonum uirtutis, certè huiusmodi bonum difficile non esset. Nihil enim aliud inclinatio uirtutis facit, nisi reddere faciles ad iucundum ipsum bonum, quod alioqui difficile erat, non ergo natura inclinat de se ad bonum, inclinat autem, ergo inclinat ad malum. Et confirmatur. Si enim homo de sua natura inclinaretur ad bonum, non essent necessariæ uirtutes, quarum hoc unum officium est tollere difficultatem illam ad molestiam bonorum operum. Atque ideo qui probabilius philosophantur, negant necessariam esse aliquam uirtutem, anteponendam quidem ad ea bona ad quæ homines sua natura feruntur & inclinantur. Nemo enim paulo eruditus est, qui putet uirtutem esse aliquam ut homines cupiant felices esse, oderint autem miseriam. Tertio, Theologi ponunt motus subitos tam in uolũtate , quàm in appetitu, nihil uerò aliud sunt tales motus, quàm inclinationes quædam naturales in malum. ergo, natura inclinat ad malum. Quarto, Nam quantum ad hoc, uel solùm, uel certè potissimum ponebatur iustitia originalis in primis parentibus, ut appetitus sensitiuus contineretur in officio, & uo luntati fine difficultate pareret, & uoluntatem ipsam rationi, rationemꝗ diuinæ legi & uoluntati subiectam efficeret. quòd si humana potentia non sua natura aduersaretur uel rationi uel legi diuinę, nullum fuisset aut munus aut opus iustitiæ originalis. Quinto, Homo secundum uirtutem & legem Dei tenetur diligere Deum plus quàm se, & commune bonum præferre bono priuato. Non enim charitas iuxta Apostolum, quærit quæ sua sunt, & tamen homo naturaliter diligit bonum proprium: & est ualde difficile Deum plus quàm se diligere, quia homo, ut à principio dictum est, naturaliter inclinatur ad conseruationem propriam. ergo natura inclinat contra charitatem & legem Dei. Sexto, Inclinatio appetitus est naturalis, cùm ipse sit potentia naturalis, nec eius inclinatio sit aliud ab appetitu, & tamen appetitus non obedit rationi, sed tendit in contrarium. ergo inducit in malum. Et confirmatur. Obiectum appetitus sensitiui est bonum delectabile, hoc autem plurimum est contrarium uirtuti & legi Dei. ergo appetitus naturaliter fertur in malum. Septimo, Fomes inclinat ad peccatum, ut Theologi diffiniunt secundo Sententiarum. & tamen fomes nihil aliud dicit præter naturam & naturales potentias hominis destitutas dono iustitiæ originalis, ut in eodem loco Theologi defendunt. ergo homo per naturales potentias fertur & inclinatur in peccatum. & confirmatur hoc. Si enim homo produceretur in puris naturalibus, hoc est, sine iustitia, & sine peccato, eodem modo inclinaretur ad malum, sicut nunc inclinatur ex fomite, ergo inclinatio naturalis est ad peccatum. Adducunt deinde & aduocant in fauorem huius sententiæ scripturarum testimonia. Et in primis dictum Domini in libro Gen. 8. Sensus, & cogitatio humani{ Genes. 8. } cordis in malum prona sunt ab adolescentia. Ex quo uidetur, quòd natura humana sit procliuis & inclinata ad malum. Dominus item apud Matth. Spiritus promptus est, caro autẽ { Matt. 26. } infirma. quod exponens Apostolus ad Galat.{ Galat. 5. } Caro (inquit) concupiscit aduersus spiritum, & spiritus aduersus carnem. Et Rom. 7. Video{ Rom. 7. } aliam legem in membris meis. & plura in hanc sentẽtiam . Et rursum alibi. Si secundũ carnem uixeritis, moriemini. Et iterũ , Spiritu ambulate, & desideria carnis nõ perficietis. Ex quibus omnibus manifestè constat, carnis appetitum esse in malum, & contrarium spiritui & legi Dei. Desideria autem carnis sunt naturalia, cùm sint apud omnes. ergo prorsus naturalis inclinatio est in malum & in peccatum. Item Aristo. 2. Ethic. dicit, Quòd ad hoc, quòd{ Aristot. 2. } homo fiat studiosus, oportet ut seruet se ab{ Ethic. } his, ad quæ natura maximè inclinat. S. Thom. 2. 2. q. 166. art. 2. ad tertium. 
 
¶ His rationibus & testimoniis authores illi sententiam suam tuentur, unde etiam in naturam ipsam, illæ querelæ exortæ sunt, ut alii nouercam, alii inimicam, alii scelerum altricem, alii malorũ parentem, aliisq́; inuidiosis, odiosis ; nominibus appellent, ac dehonestẽt . Inde etiam id quòd homo ex se non potest nisi malum. Inde adhuc ille odiosior, & omnibus mortalibus insigniter iniuriosior error, quòd omnia omnium hominum opera sunt peccata, & æterno supplicio digna, nisi misericordia Dei uenialia fierent, unum ex dogmatibus ueteranorum. Verum bona uenia tantorum uirorum & pace, non adducor nec propositionibus, neque quibuscun aliis argumentis, ut credam humanã naturam, quam omnipotens & sapientissimus Deus ad imaginem & similitudinem suam condidit, tam malo genio, & prauis conditionibus formatam, & constitutam, ut cùm reliquæ res omnes in fines & operationes sibi conuenientes suo ingenio & natura ferantur, solus homo non nisi in mala, atque ideo in perniciem suam & condemnationẽ feratur & inclinetur. Quare* impræsentiarum defendo inclinationem hominis, quatenus quidem homo est, bonam esse, atque adeò ad nullum malum, aut uirtuti contrarium inclinare: quod postquam autoritate probare non sufficio, argumẽtis non infirmis probabile facere contendam. 
 
¶ Et primò quidem sic arguo. Inclinatio naturæ humanæ est immediatè ab ipso Deo. ergo non potest esse inclinatio ad malum. Antecedens est notum, cùm Deus sit author ipsius naturæ, atque adeò omnium quæ consequuntur naturam, cuius in primis est tamen inclinatio naturalis. Qui enim (ut uerbis Arist. utar) dat formam, dat consequentiam ad formam. Est ergo Deus solus author & causa humanæ inclinationis. Consequẽtia uero probatur. Motus enim naturalis siue ex naturali inclinatione, attribuitur & imputatur generãti , id est, authori, & causæ ipsius naturalis inclinationis, ut Aristoteli meritò placuit 8. Physico. simulꝗ multis grauissimis Philosophis. Grauia enim & leuia hac una ratione à generante, & non à se ipsis moueri dicuntur, quòd eam inclinationem, atque adeò necessitatem ad motum uel sursum, uel deorsum à generante acceperint. Si ergo homo ad malum naturaliter inclinatur, illa inclinatio, & motus sequens talem inclinationem in peccatum, imputarentur ipsi Deo, quod prorsus dicere, uel cogitare impiũ est. Certè si motus lapidis deorsum, aut motus ignis sursum peccatũ esset, nulli dubium quin hoc peccatum Deo potius tribuendum esset, quàm ipsis grauibus & leuibus, quæ talem à Deo inclinationem acceperunt. Et similiter si peccatum esset appetere felicitatem, non tam homini imputandum esset, quàm Deo, qui sic hominem constituit ut naturaliter appeteret felicitatem. Quare hæc ratio efficax est ad probandum aliquem actum nõ esse peccatum, qui procedit ex inclinatione hominis à Deo sibi data. Ex quo etiam loco arguit S. Tho. & alii Theologi graues nõ inualidè ad probandum, quòd prima operatio angeli non potuit esse mala. Cũ enim prima operatio sit dilectio sui, omnes enim aliæ operationes ex ista proficiscuntur, ut Arist. docet in Ethicis, Amicabilia quæ sunt ad alterum, sunt ex amicabilibus quæ sunt ad se primã operationẽ angeli: oportet fuisse amorem sui: Cùm ergo ex naturali inclinatione ad talem amorem inclinaretur, fieri non potuit, ut ille amor malus esset. Et sic prima operatio angeli non potuit esse peccatum. Secundo probatur idem. Nõ posset Deus producere in anima habitum uitiosum inclinantem ad peccatum: hoc enim repugnat diuinæ bonitati, ergo neque potuit dare animæ rationali aut homini uitiosam inclinationem, qua scilicet ad peccatum inclinaretur: nõ enim minus esset causa, inclinatio uitiosa mali actus, quàm uitiosus habitus. Tertio, Non posset Deus producere habitum inclinantem ad falsum, ergo nec inclinationem ad malum. Patet consequentia. Nam non minus repugnat Deo inclinare ad peccatum, quàm ad falsum, imò multo plus: qui ergo non potest producere inclinationem ad falsum, multo minus potuisset dedisse inclinationem ad peccatum. Assumptum autem patet: ea enim est unica probatio Doctorum, quòd fidei non potest subesse falsum, quia scilicet est infusa à Deo, non ergo potest Deus infundere habitum ad falsum inclinantem. atque ista ratione probari quodam modo possunt prima principia, quã uis per se nota. Quid enim est si quis fateretur quidem se cogi ad assentiendum huic propositioni, quòd omne totum est maius sua parte, diceret tamen se timere ne fortè deciperetur, quemadmodum & homo aliquando cogitur ad credendum aliquid hominum authoritate, quibus fidem non habere homo non potest, & tamen fieri potest ut decipiatur? Quid inquam, si quis diceret ita de primis principiis, an non aliqua ratione induci posset ad assentiẽdum illis? Ego uero puto, si quis mihi recipiat, Deum ne mentiri, ne decipere posse, quòd concedet etiã naturam rationalem esse à Deo creatam cum hac necessitate, & inclinatione consentiendi his principiis, & manifestè tenetur & conuincitur talia principia uera esse. Si enim falsa sunt, & Deus humanum intellectũ cogit ad assentiẽdum illis, apertè constat Deum homines decipere, & per consequẽs mentiri. Simili ergo modo, si Deus produceret quencun habitum inclinantem ad falsum, meritò & mendacii & deceptionis argueretur. Quarto, Si homo induceret alium ad peccandum, peccaret, ergo similiter si Deus inclinat homines ad peccandum, peccat, quamuis non ualeat apud Theologos consequentia, Deus concurrit cum homine ad peccandum, ergo peccat. Tamen recipient istam, Deus se solo inducit homines ad peccandum, ergo peccat. Sicut consequens est impossibile, ita & antecedens, Deus autem se solo est causa inclinatiõis humanæ: si ergo per talem inclinationẽ homo induceretur ad peccandum, uidetur etiam quòd Deus inducat ad tale peccatum. Item uoluntas humana nõ fertur in Deũ , nisi mediante ratione: ratio autem semper inclinat ad iudicandum, quòd omne malum est euitandum: ergo uoluntas non inclinat ad malum. & tãdem si inclinatio ad malum est à solo Deo, ut ipsi fatentur, non uideo quare negant, quòd Deus sit causa peccati, quod omnes Theologi tanquam impium semper reiecerunt. Quòd si rationes nostræ, ut uidemus, superiores, & probabiliores sunt, de scripturis etiam oportet aliquod adducere. Et primo omnium facit authoritas Iacob. Nemo,{ Iaco. 1. } inquit, cùm tentatur, dicat, quòd à Deo ten tatur, Deus enim intentator malorum est. Ex quo loco sic arguitur, Si inclinatio naturalis tentaret ad malum, Deus esset tentator malorum, quod est contra Apostolum. ergo impossibile est, quòd natura tẽtet ad malum. Assumptum probatur. Nihil enim est tentare, nisi facere inclinationẽ ad malum. Si ergo Deus fecit & dedit talem inclinationem homini ad malum, qualem isti dicunt esse naturalem inclinationem, certè Dæmon non tentaret, cur ergo Deus tentare non diceretur? Secundo, id Ecclesiastes 7. Fecit Deus hominẽ rectum. & { Eccles. 7. } ipse immiscuit se infinitis quæstionibus. Certè nõ uidetur Deum hominem rectum fecisse, si cùm ista pessima inclinatione & maledictione creauit, qua natura eius ferretur ad malum. Sed in primis uidetur facere, quòd Sapientia diuina attingit à fine usque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter, ut per Salomonem ipse testatur. Non esset uero suauis dispositio, si cùm Deus homini legem & præcepta dedisset, naturã in contrarium trahentem, uocantem & allicientẽ dedisset. Cùm enim Deus hominem cõdiderit ad laudandum creatorem suum, uitamꝗ æternam ab illo promerẽdum , non utique tanquam sapiens architector hominem fabricauit, si naturam dedit fini repugnantem, & incommodam illi dederit, cùm{ Genesis 1. } tamen uidit Deus cuncta quæ fecerat, & erant ualde bona. Et alibi, Dei perfecta sunt opera. Profectò non uidetur opus aut ualde bonum, aut perfectum, si hominem cum huiusmodi inclinatione fecisset. Et demum ut quid Deus hominem non fecit propensum, & procliuum ad bonum potius quàm ad malum? ad legem suam quàm ad transgressionem legis? an quia non potuit? Hoc uerò quid stultius, quid indignius diuinæ maiestati excogitari posset? An quia non uoluit? Inuidit ergo Deus mortalibus hanc felicitatem, qua tamen maximè ad diuinorum præceptorũ usurus esset obseruantiam. Angelos certè Deus non hac conditione creauit, ut non nisi ad peccatum & malum tantum inclinarentur. Quæ ergo ratio esse potuit, ut hac parte tanto benignior & æquior angelis esset, quàm hominibus, qui de Deo quidem non poterant esse meriti? Videmur ex parte probasse hominem sua natura non inclinari ad malum, sed relictum potius in manu consilii sui, ut utrumlibet pro suo arbitrio sequeretur, siue bonum, siue malum. Superest ut argumentis in contrarium adductis utcunque satisfaciamus, ad quorum expeditionem illud in primis meminisse oportet, hominem esse compositum ex duabus naturis, rationali, scilicet, ac sensitiua, quas apostolus ad Roma. 12. interiorem, & exteriorem hominem uocat: quod non est sic intelligendum, ut anima ipsa sit interior homo, aut natura rationalis, corpus uerò natura sensitiua: sed totus homo secundũ spiritum est homo interior idem uerò secũdum carnẽ est homo exterior, & natura sensitiua. Secundo est aduertendum, ꝙ quia homo est homo simpliciter in quantum rationalis, non in quantum sensitiuus: inclinatio hominis absolutè est inclinatio hominis in quantum homo est, scilicet, inclinatio uoluntatis, & intellectus, & non inclinatio partis sensitiuæ, quę aut non est inclinatio hominis, aut non in quantum homo est, sed secundum quid, & non absolutè. Comparatur enim appetitus sensitiuus ad hominem quasi aliquod extrinsecum, nec plus debet dici inclinatio hominis, inclinatio appetitus, quàm inclinatio dæmonis aut mundi. Cupit enim & mundus & dæmon trahere humanam uoluntatem ad malum, cupit etiam nunc appetitus. Sed sicut non interest nostra, quòd aut mundus, aut dæmon suggerat, sed quod ipsi per uoluntatem & rationem prosequamur, ita eadem ratio est de appetitu, ac si esset à nobis separata. Nec enim quòd caro nobis suadet, imputatur, nec opus nostrum, aut desiderium dicitur, sed id tantum, quòd per liberum arbitrium acceptum habuerimus, & secuti fuerimus. 
 
Quare quanquam sint nonnulli, qui etiam defendere uelint, nec ipsum etiam appetitum in clinare ad malum ex specie aut ex natura sua, sed ex peculiaribus uniuscuiusque conditionibus, quas non à Deo, sed à patria, uel à parentibus, uel astris unusquisque contraxit: tamen ego non nego quidem sensualitatem trahere & tendere ad malum, & peccatum ex specie, & natura sua, sed nego causam esse humanam inclinationem aut conditionem: imò contrarium, quemadmodum motus appetitus uoluntatem pręcedentes, actus humani dicuntur, atque adeò simul uerum est, quòd appetitus sensitiuus inclinatur contra uirtutem: homo uerò interior, qui simpliciter est homo, inclinatur ad uirtutem. Vtrunque Apostolus, signanter & disertè expressit ad Rom. 12. Con{ Roman. 12. } delector, inquit, legi Dei, secundum interiorem hominem: uideo autẽ aliam legem in membris meis repugnantem legi mẽtis meæ. Quod tamen Pau. nõ aliter ad se pertinere arbitratur, quàm angelus sathanæ, qui eum colaphizabat. Et sicut manente uera inclinatione hominis ad uirtutẽ erat angelus sathanę, eum colaphizans, ita aduersante, & contranitente appetitu sensitiuo manet integritas humanæ uirtutis, quæ est hominis integritas, in quantum homo est. 
 
¶ Verum restat scrupulus ex hac responsione. Nam æquè est à Deo inclinatio appetitus sensitiuus, sicut & uoluntatis: si ergo inconueniẽs dicitur, quòd Deus sit causa inclinationi uoluntatis ad malum, quare non idem habeatur pro inconuenienti de appetitu sensitiuo? quare inquam sapientissimus creator, & conditor rerum malam inclinationem dedit appetitui, & carni, & nõ potius bonam, quæ magis conuenire uidebatur illi infinitæ bonitati? Dico primum omnium, dubium est certè inter Theologos, & Philosophos, An* naturas rerũ Deus immutare potuerit, uel ab initio aliàs facere, quàm nunc sunt. Et quidam sunt qui putent cum Gabri. 4. dist. 1. quæst. 1. Quamuis Deus species quidem rerum, & essentias uariare non potuerit, neque enim potuit aut hominem, aut bouem alterius speciei facere, quàm fecit, potuit tamen proprietates, & inclinationes naturales immutare, potuit (in quam) ignẽ frigidum naturaliter facere, & aquam calidam, ac rursum nigram niuem, & album coruum. Quod tali ratione probatur. Nam posse Deum ignem frigidum facere, aut calidam aquam, & cætera huiusmodi, dubitari non potest. Potuit ergo Deus ab initio aquam calidam facere, aut frigidum ignem, leuem terram, grauem aërem, & legem ponere, ut sic perpetuò perseuerarent. Qua lege posita, illud esset proprium, aut naturale talium rerum. Nihil enim aliud est rerum natura, quàm id quod ab initio (ut Augustinus ait) Deus rebus materiæ dare uoluit. ergo potuit Deus contrarias naturas & inclinationes dare rebus quàm dedit. Et confirmatur. Nam potuit Deus res nudas creare, id est, essentias, sine quibuscunque accidentibus, aut proprietatibus: ergo non necessario creauit cum his conditionibus & proprietatibus, quas nunc habent. Hanc sententiam quanquam Theologi & authores nonnulli, qui in pretio habentur, defendunt, non puto esse probabilem, nec uerisimilem. Vnde puto, quòd* Deus non potuerit quidem ignem calidum naturaliter frigidum facere, aut non naturaliter calidum, aut niuem nigram, aut leuem terram, & in uniuersum naturales inclinationes tollere, aut mutare. Quod sic probatur. Nam primum omnium, multæ sunt proprietates, & aptitudines rerum, quæ secundum communem opinionem, non conueniunt rebus per aliquas qualitates superadditas, sed immediatè per suam essentiam: ut uerbi gratia, Si risibile non conuenit homini per aliquam qualitatem superadditam secundum opinionem istorum, sed per essentiam, potuit quidem Deus facere, quòd homo nunquam rideret, non autem quòd non esset risibilis: quia Deus non potest tollere effectum causæ formalis, manente causa formali. Si ergo homo est formaliter risibilis per suam essentiam, non potuit Deus facere quòd sua natura non esset risibilis. Secundo sic arguo, Aqua cum concursu Dei generali producit frigiditatem in se, ut patet in aqua reducente se ad frigiditatem. Ergo Deus non potuit facere quin cum tali concursu esset frigida, & per consequens naturaliter frigida. Consequentia probatur. Nam detur oppositum, Faceret Deus, quòd aqua naturaliter esset calida, quæro, an aqua cum concursu Dei generali potest reducere se ad frigiditatem, uel non. Si potuit, ergo non erat naturaliter calida, si non potuit, ergo nec nunc potest, quia concursus generalis Dei non potuit esse maioris actiuitatis, quàm nũc est, & ab eisdem causis semper producitur similis effectus. nec Deus potest facere, quòd causa naturalis, quæ nunc non potest in aliquem effectum, cum concursu generali possit in illum concursum uerbi gratia, nunc non potest homo suscitare hominem cum concursu generali Dei. ergo Deus non potest facere, quòd homo id possit cum tali concursu: nec Deus ipse posset cum generali concursu facere quod nunc non facit. Sicut ergo Deus non potuit facere ut homo naturaliter posset suscitare mortuum, ita non potest facere quòd aqua produceret calorem, aut quòd naturaliter lapis ascenderet sursum. Et confirmatur. Aut essentiæ rerum, aut spe cies de se sunt indifferentes ad quamlibet proprietatem, aut non. Si non, ergo non potuit fieri, quin id, ad quod essentia magis inclinatur, sit magis naturale, si sint indifferentes. Verbi gratia, Si natura ignis nuda, est indifferens ad calorem, & frigus. Ergo cum concursu generali non plus produceret calorem, quàm frigus, & per consequens non poterit esse magis naturale unum quàm aliud. Et confirmatur exemplo. Deus non poterat facere, quòd cœlum naturaliter inclinaretur ad quietem uel ad motum à Septentrione ad Meridiem, ergo nec alias naturas rerum potuit mutare. Antecedens probatur, Si cœlum naturaliter inclinaretur ad istum motum contrarium quem nunc habet, uel ad quietem, non posset cum concursu generali moueri ad motum contrarium. Et confirmatur ualidè, quia si potest Deus mutare naturas rerum, faciat, ergo quòd aqua sit naturaliter calida. Sic arguo, Calor nunc cum concursu generali sufficit corrumpere aquam. ergo cum simili concursu potuisset tunc corrumpere. ergo non est ei calor naturalis. non enim posset nunc Deus cum solo concursu generali impedire ne calor corrumperet aquam, & non est impotentior quàm à principio. ergo nec tunc potuit. Certè puto quòd argumentum concludit. Item Deus non potuit hominem naturaliter facere incorruptibilem. Item non posset agens naturale cum concursu generali inducere formam aquæ in materiam indispositam per calorem & siccitatem. Ergo, calor & siccitas non possunt esse naturales aquæ. Vt enim arguebatur, quicquid creatura potuit posse (ut ita dicam) cum concursu Dei, potest nunc cum simili concursu: imò potuit omnes res naturaliter facere incorruptibiles. Potuit enim facere, ut quælibet qualitates essent naturales formis substantialibus, & sic quòd non possent corrumpi. Hoc ergo præsupposito, quòd* non potest Deus naturas rerum mutare, dico, quòd Deus fecit hominem, cum hac naturali inclinatione ad malum, quia aliter fieri non poterat. Secundo dico, quòd* talis inclinatio quamuis sit ad malum, non tamen est mala, quandiu quidem manet intra terminos appetitus sensitiui: malum inquam malitia morali: nam malitia pœnæ non inconuenit, cuius Deus semper est causa: sicut non dicitur mala inclinatio qua leo inclinatur ad homicidium. Sicut enim appetitus inclinat hominem ad malum, ita etiam obiectum ipsum, ut delectabile, aut utile inclinat etiam ad malum, & tamen natura ipsius albi, aut cibi dulcis bona prorsus est. Neque unquam aliquis conqueritur de Deo, quòd aurum pulcherrimum fecerit, aut uinum suaue. Ita prorsus nunquam de appetitu sensitiuo mouet hominem ad malum, non aliter quàm ipsum obiectum. Item dico, quòd appetitus inclinat ad malum, non ipsius appetitus, sed hominis: semper enim appetitus naturalis est conueniens. 1. part. quæst. 31. art. 1. Tertio dico, quòd* Deus hominem creauit sine tali inclinatione mala, creauit enim cum iustitia originali, quæ appetitum subiiciebat rationi, & nullo modo inclinabat ad malum: quòd si postea sua culpa incidit in hunc laborem, sibi potius, quàm diuinæ sapientiæ imputandum est, non plus sanè, quàm si oculos sibi erueret, quos illi creator dedisset, conqueri de creatore suo non posset. Quarto dico, quòd* dedit appetitui naturalem inclinationem ut obediret rationi, & sic tandem tota inclinatio est bona. Et ista pro argumentis satis esse uidentur, quatenus ad inclinationem appetitus spectabant. Sed aliunde arguebat, quia scilicet homo tenetur diligere Deum plus quàm seipsum, & commune plus quàm priuatum bonum, & tamen inclinatio hominis naturalis est in contrarium, atque adeò in malum. Ad hoc quanquam sint clari philosophi & theologi, qui ita esse arbitrentur, ego* uerò nego hominem inclinari ad diligendum se plus quàm Deum, uel proprium bonum plusquam commune. Sicut enim men brum plus inclinatur ad bonum totius, quàm ad bonum proprium, periclitatur enim manus pro salute totius: ita etiam ex naturali inclinatione homo, quem Deus fecit partem reipublicæ, natura inclinatur ad bonum publicum plus quàm ad priuatum: & cùm Deus sit bonum utile, plus etiam homo diligit Deum, quàm seipsum, sicut tota experientia docet, quòd aqua ascendit, deserens conueniens sibi bonum propter integritatem & cõtinuitatem uniuersi. Non est autem cõsentaneum ut deus rebus inanimatis aut membris corporis inclinationem dederit conuenientem suo fini, homini autem negauerit. Sunt uerò qui hoc ipsum negant, scilicet, membrum plus inclinari ad bonum totius, quàm ad proprium, nec membrum se exponit (ut aiunt) periculo pro salute totius, sed ipsum totum membrum tremens & resistens opponit pro se. Sed certè hoc ipsum est inconsonum rationi, & est condemnare industriam diuinam, dicere, quòd Deus cùm mẽbra corporis fecerit solum propter bonum totius, & non propter se, tamen membris dederit inclinationem contrariam bono totius, quasi uerò pedes sibi, & non homini ambularent, & aures sibi, & non homini audirent, & oculi &c. Et ut de membris hominis audiremus non à se, sed à toto exponi, quid de aqua dicturi sumus, cùm sursum ascen dit, an non ipsa se sursum mouet, an potius imaginandum est totum uniuersum concurrere ut aquam moueat? Profectò dicendum non est. Quod si ita est, ut certè est, cùm Deus fecerit hominem potius propter se, quàm propter hominem, absurdum est dicere non dedisse inclinationem suo fini conuenientem, qua plus ipsum Deum, quàm se diligeret. 
 
¶ Error tamen iste emanauit, quòd uiderent hominem cum magna difficultate, aut uitam, aut etiam bona temporalia ponere pro Deo, aut pro bono publico: quare ex hoc arguunt non inclinari naturaliter ad bonum publicum. Sed hoc perinde est, ac si quis dicat, hominem non amare propriam uitam plus quàm unum membrum, cùm uideant grauari nimis, & cum magna molestia, & difficultate secare aut urere membrum propter salutem totius: aut si quis neget aliquem cupidum esse uitæ, ideo quia potionem amaram non libenter sumit. Inde non statim si quis ægrè & molestè ferat aut uitã , aut fortunas perdere propter Deum, aut propter bonum publicum, non inquàm statim arguendum est, hominem non plus naturaliter Deum aut commune bonum diligere, quàm priuatum. Vt enim Doctores docent, gratia non est contraria naturæ, sed perficit naturam, & naturalem inclinationem: difficultas autem prouenit tum ex appetitu, tum etiam quia licet plus inclinetur ad bonum totius, tamen etiam inclinatur ad alia bona, & sic patitur difficultatem, sicut de proiiciente merces in mare. Atque id demum cogitandum est, non esse Deum deteriorem artificem ipso homine, cùm tamen artifex homo, si quod instrumentum ad aliquem finem fingat, curet omnem aptitudinem ad talem finem instrumento dare, idoneumq́ue suo fini facere: quare ergo Deus, qui omnia fecit propter se, non talem inclinationem suæ creaturæ credatur dedisse, qualem ad illum finem conuenire nouerat? Nos ergo amoliamur huiusmodi querelas de summo artifice, ac cõ ditore , credamusꝗ naturam non nisi ad bonum inclinare, atque ideo omne quod est contrarium naturali inclinationi, esse malum. Perditio enim tua Israël. Salus autem maximè ex me. Osee 13. Cum ergo, ut à principio ar{ Osee 13. } guebam, interficere seipsum sit contra naturalem inclinationem, ergo est illicitum, quod erat primum argumentum ad probationem conclusionis. 
 
¶ Secundo principaliter probatur eadem cõ clusio . Occidens seipsum, facit contra præ ceptum decalogi, Non occides: quod habetur Exo. 20. & Deutero. 5. ergo peccat & mortaliter. Hoc est argumentum beati Augustini 1. de Trinitat. ad probandum, quòd occi dere seipsum, sit illicitum. Sed ut apertius constet quam uim habeat argumentum, sicut etiam de primo fecimus, conuenientissimum est etiam examinare quod prohibetur in illo præcepto, Non occides: cum in scriptura non inueniatur alibi prohibitum, aut reprehensum seipsum occidere. aut ex illo præcepto oportet esse illicitum, aut reuocari in dubium potest, an liceat se interficere. Cum enim præ ceptum sit absolutum, Non occides: & in multis casibus licitũ sit occidere, ut certo constat, dubitari* merito potest, quid illo præ cepto & qualiter homicidiũ prohibetur. Quidam ergo ita intelligunt præceptum, ut absolutè prohibeatur occisio cuiuscunque hominis, siue priuata authoritate, siue publica, siue nocentis, siue innocentis. Sed ab eo præ cepto tanquam à canone generali excipiuntur lege diuina aliqui casus, in quibus licet occidere: uerbi gratia, homicida iuste à magistratu occiditur. Sed dicunt, quòd nisi hanc facultatẽ haberent à Deo ex sacra scriptura, quæ iubet, ut qui occiderit, occidatur, ut patet Leuit. 19. magistratus occidens latronem faceret contra illud præceptum, Non occides. Ita sine quocun alio præcepto præter id, Non occides, erat sufficienter prohibitũ regi occidere etiam malefactorem, nisi dominus excepisset de homicida, & quibusdam aliis malefactoribus. Et sic apud istos in nullo casu licet etiam publicis potestatibus occidere, nisi in casibus expressis à iure diuino. Vnde ortum habuit illa opinio, quòd non licet inter aut adulteram, aut simplicem furem, quia non est expressum in iure diuino: neque adulterium, quia licet fuerit expressum in ueteri Testamento, tamen est reuocatum à Domino per illa uerba Ioan. 8. Nemo te condemnauit mulier, ne ego te condemnabo. 
 
¶ CONTRA hanc sententiam arguitur, Illud quod est de se licitum, & per se bonum, non est prohibitum præcepto diuino, sed occidere hominem in casu, est per se bonum, uidelicet in defensionem sui, ergo non est prohibitum illo præcepto, Non occides. neque indiget excipi à regula id, quod nullo modo potuit cadere sub regula. Si ergo occidere inuasorem non potuit cadere sub præ cepto, Non occides: non est factum licitum, quia exceptum sit ab illo præcepto. Item in lege data Moysi fuit aliquando licitum occidere, aliquando non, & tamen non erat facta talis exceptio in iure diuino plus de homicida, quàm de adultera, ergo uel utrunque licebit, uel neutrum. Et quæro, ante legem Moysi, an licebat interficere blasphemum & homicidam, uel non? Si non, contrà, Quicquid nõ licuit in lege naturæ, nunquam licuit. Non enim lex Moysi, aut lex gratiæ sunt dispensationes legis naturæ, sed potius econtra, multa licebant in lege naturæ, quæ in lege Moysi prohibita sunt: si licebat interficere in lege naturæ adulteram, ergo sine exceptione ne expressione in iure diuino licuit in lege Moysi. Et ideo alii dicunt, quòd in præcepto, Non occides, prohibetur solum mors innocentis. & illud præceptum Exod. 20. Non occides, uidetur explicatum Exod. 23. Insontem & iustum non occides. Sed contra hoc est, quòd priuatus occidens peccatorem, & sontem, facit contra illud præceptum, Non occides: si enim non peccat contra id præceptum, Non occides, nusquam alibi in iure prohibetur occisio nocentis hominis. Quare cùm certum sit etiam apud istos priuatum hominem reum esse homicidii, etiam si nocentissimum occidat, certum est illo præcepto non prohiberi solum innocentis occisionem plusquam nocentis. Alii, qui propius ad ueritatem accedunt, dicunt, quòd prohibetur illo præcepto occisio hominis priuata authoritate: sed ne isti quidem sufficienter uim illius præcepti explicarunt. Si enim respublica, aut rex innocentem hominem occideret, facit contra id præceptum, ut certum est: ergo non occidere prohibetur absolutè priuata authoritate, aut permittitur occidere publica. Neque ualet dicere, quòd qui interficit se defendendo, occidit publica authoritate: quia habet authoritatẽ à Deo per ius naturale. Hoc enim ineptum & ridiculum est. Hoc enim modo neque comedere, aut bibere nisi publica authoritate licet. Non enim liceret, nisi à iure diuino esset permissum. Et ideo dimissis uariis opinionibus, dico primò, quòd* hoc præceptum est iuris naturalis, & non positiui, sicut etiam alia pręcepta decalogi. Quod patet, quia in lumine naturali semper fuit notum homicidium esse culpabile, & illicitum. Secundo infertur ex hoc, quòd* id præceptum semper fuit æquale, & ante legem, & in lege, & tempore Euangelii. Patet, quia lex naturalis nunquam mutatur. Nec enim abrogatur, aut limitatur, aut extenditur. Est enim lumen signatum super nos à principio. Tertio infero, quòd* si licebat interficere adulteram, aut furem in lege Moysi, & licuit ante legem, & licet in lege Euangelica. Quarto dico, & infero, quòd* illo præcepto prohibetur omne homicidium, quòd stando in lege naturæ sola, est malum, & irrationabile: & ad hoc solum oportet respicere, & non ad exceptiones, uel promissiones factas in lege. Omnia enim illa uel solum sunt iudicialia, quæ iam cessauerunt: aut si sunt moralia, sunt explicatiua iuris naturalis. Quare ergo ad id est ultimo refe rendum, quando licet occidere, & quando non. Ad quod tamen iuuat scripturas consulere, neque hoc est (ut aiunt) explicare idem per seipsum, aut ignotum per ignotius. Non est enim homicidium malum, quia prohibitum: sed prohibitum, quia malum. Quare ad intelligendum quid sit prohibitum per illud præceptum, Non occides, optimè respondetur, quòd per causam, quòd omne id est iure naturali malum. Quinto dico, quòd* in illo præcepto non magis prohibetur homicidium authoritate publica quàm priuata. Alia enim quæstio est, quem, & quando licet occidere: & alia quæstio est, cui licet occidere, & aliquando est malum publica authoritate. Sexto, quòd* dupliciter potest occidi homo. Vno modo ex intentione, & certo proposito, ut iudex intendit priuare uita malefactorem. Alio modo præter intentionem, non dico solùm à casu, & uoluntariè, sed propter alium finem, quem si posset occidens aliter consequi, non occideret: sicut cùm quis in defensionem sui, uel etiam Reip. occidit inuasorem, quem non occideret, si aliter posset se defendere. Septimo dico, quòd* ex intentione licitum est stando in iure diuino solum & naturali occidere hominem nociuum Reipublicæ, quia hoc est membrum communitatis: Et ideo sicut licitum est abscindere membrum corruptum & nociuum toti corpori, ita est licitum in iure diuino & naturali hominem perniciosum, & boni communis corruptorem interficere, etiam si hoc nunquam sit expressum in iure diuino scripto: quia hoc est notum in lumine naturali, quòd maius bonum debet præferri minori bono, & priuato bono publicum bonum. Octauo dico, quòd* tale homicidium solum de iure naturali & diuino est commissum Reipub. aut publicis magistratibus, & principatibus, qui habent curam Reipublicæ. ut patet ex Paul. ad Roman. 13. Non sine causa{ Rom. 13. } gladium portat, uindex enim est. Nono dico, quòd* ex intentione occidere hominem semper est prohibitum homini priuato. nunquam enim licet nisi in casu permisso. Non autem est commissa cura publici boni defendendi, nisi publicis personis. ergo nulli priuato sua authoritate licet ex intentione occidere. Vltimo dico, quòd* omne aliud homicidium ex intentione, est illo præcepto prohibitum, seu publicæ, seu priuatæ personæ, præterquam in casu præmisso, quando uita alicuius propter peccatum eius est perniciosa Reipublicæ. Nam de homicidio non ex intentione, quale est in defensione sui, aut Reipub. latior est disputatio: quòd licet etiam ex iure naturali cognosci posset, tamen quia non est præsentis speculationis, missum facio. Ex his patet quam uim habet argumentum ex illo præcepto, quòd non licet interficere seipsum. Cùm* enim nemo sit iudex suiipsius, ne habeat authoritatem in seipsum, nunquam licebit se interficere, etiam si dignus morte esset, & perniciosus Reipub. Tertio arguitur, & probatur conclusio, Se occidens, facit nocumentum Reipublicæ. ergo peccat. Consequentia est clara. Antecedens patet, Quia quicquid homo est, est ipsius Reipublicæ sicut pars sui est totius. ergo qui se occidit, aufert à republ. quod suum est. Quarto & ultimo probatur, Quia occidens se, facit contra præceptum de charitate. ergo peccat. Consequentia est nota, & antecedens probatur, quia non minus homo tenetur se diligere, quàm proximum sicut seipsum: sed si occideret proximum, semper esset contra charitatem proximi. ergo se occidens, facit contra charitatem sui. Ista duo argumenta, nõ carent difficultatibus, & dubiis, possentque examinari sicut præcedentia. Sed quia impugnando conclusionem ipsam, commodius ueritas ipsius explicabitur, nec tempus nobis suppeteret, si utrunque uellem prosequi, ideo hoc relicto, contra conclusionem arguitur, & primo sic, Nemo potest se saltem de industria & uolens occidere. ergo cõclusio includit falsum, scilicet inueniri posse tale delictum & crimẽ . Antecedens probatur, Quia uoluntas non potest uelle nisi bonum, ut Aristoteles habet, & impręsentiarũ pro rato habemus: sed non esse, aut desinere esse nõ est bonũ , imò potius malum, ergo nullus seipsum potest interficere. Ne sufficit dicere, ꝙ cùm anima sit immortalis, non desinit esse saltẽ meliori sui parte qui se interficit. Saltem enim argumẽtum ꝓcedit de illo, qui nõ haberet spem alterius uitæ, qui non posset seipsum interficere, cuius oppositum ex historia constat. Et confirmatur, quia impossibile est quòd aliquis nolit esse beatus, ut disertè August. tenet 17. de Ciuitate Dei. Sed qui uult esse, uult esse beatus, cùm non possit esse beatus si non sit. ergo non potest aliquis nolle esse, & per consequens se interficere. Secundo arguitur, Nulli facit nocumentum. ergo non peccat se interficiendo. Antecedens patet, quia non sibi, quia uolenti non fit iniuria. ipse autem uolens patitur. ergo non patitur iniuriam. Nec sufficit dicere, quòd facit iniuriam reipublicæ, quia saltem qui bona uenia reipublicæ, uel adepti licentiam à republica (sicut mos apud aliquas nationes fuit) se interficerent, non peccarent. Et confirmatur, quia qui bona temporalia uolens perderet, neque sibi, neque reipublicæ iniuriam faceret. ut si quis equum suum occideret, & tamen non minus res temporales sunt reipublicæ, quàm homi nis uita, imò multo plus. ergo nec se interficiens facit iniuriam reipublicæ aut sibi. Item licet non se defendere à latrone inuadente, quando non potest uitam tueri nisi alterum occidat, ergo licet se interficere. Consequentia probatur, Eodẽ præcepto tenetur quis defendere propriam uitam, quo tenetur se non occidere, & si se posset defendere, & non se defenderet, esset contra præceptum de non se occidendo. Quarto, licet duobus existentibus in extrema necessitate, & habentibus solum unicum panem, unde alter posset tantum uitam conseruare, licet inquam alteri habenti panem cedere alteri, & hoc est se interficere. ergo. Quinto, si seruus esset cum rege in naufragio, & essent in tabula, uel nauicula, quæ utrun non posset sustinere, licet seruo desilire in mare sine spe euadendi, ut regem seruet à morte. ergo licitum est in casu se interficere. Sexto, licitum est damnato ad mortem, ut fame conficiatur, oblato pane non comedere, ergo licitum est se interficere. Antecedens patet, quia licitum est, & potest parere sententiæ, cui adiudicatum est. Septimo, licet damnato ad mortem habita etiam opportunitate fugiendi, non fugere, sed expectare, & sic dat operam morti propriæ. ergo. Octauo, licet damnato ad mortem ueneni hausti haurire uenenum. ergo licet se interficere. Nono, licet cum manifesto periculo mortis tempore pestis uisitare amicos. ergo. Decimo, Licet nauigare cum manifesto periculo mortis. ergo. Vndecimo, Licita sunt exercitia militaria, ut equilia, taurorum exagitatio, etiam cum periculo mortis. ergo seipsum interficere. Probatur consequentia in omnibus his tribus argumentis, quia eodem præcepto generaliter prohibetur interficere alium, & exponere se periculo occidendi. ergo etiam de seipso. 
 
Duodecimo, Licet uitam breuiorem facere abstinentiis, & duro uictu, & aliis uitæ austerioris rigoribus. ergo se interficere. Consequentia probatur ex dicto Hieronymi, Nihil interest paruo an magno tempore te interimas. Et antecedens probatur, & patet de monasteriis, ubi certum est uitam esse breuiorem quàm extra. Decimotertio, Non tenetur aliquis constitutus in extremo periculo redimere salutem quacunque pecunia, uel toto patrimonio. ergo non tenetur conseruare uitam suam. Antecedens patet, Si enim quis indigeret ad salutem herba aliqua, ut (exempli gratia) radice pontica, quam non posset habere, nisi daret suum regnum, aut principatum, non teneretur dare. ergo. Decimoquarto, Semper est licitum subire minus malum, ad euitandum maius malum: sed maius malum uidetur fama, & ignominia, quàm mors: ergo saltem ad uitandum ignominiam, & infamiam licitum erit subire mortem, & se interficere. Decimoquinto, Saltem hoc, scilicet non licitum esse se occidere, non est ita per se notum, quin possit ignorari, cum apud multos, qui reputati sunt sapientes, fuerit laudatum. ergo saltem excusabuntur illi, qui putant se fortiter & laudabiliter agere, se interficiendo, ut Cato, Brutus, & similes. Decimosexto, Legitur de quibusdam sanctis fœminis, quòd cum essent à Tyranno damnatæ ut igne comburerentur, ipsæ se in eum præcipitauerunt. ergo licet se interficere. Decimoseptimo, Samson, Saül, Rasias, Eleazarus, se interfecerunt in libris Machabæorum, qui non solum non uituperantur in Scriptura, sed certè Samson inter sanctos refertur ab Apostolo ad Hebræ. & Eleazarus laudatur. Et idem argumentum potest fieri de uirginibus, cum fugientes Romanorum iniuriam, apud Aquileiam se in flumen præcipitauerunt. 
 
¶ Pro solutione istorum argumentorum multa & uaria possent adduci, quæ si tempus ferret, non essent inutilia uel iniucunda tractatu, sed pro temporis breuitate solutionẽ illorum inquantum potero, paucissima uerba conferam. Pro elucidatione ergo primi argumenti est aduertendum, quòd* obiectum uoluntatis non est solum uerum bonum. Cùm enim obiectum non moueat uoluntatem nisi mediante cognitione, nihil refert ad mouendum uoluntatem an sit uerum bonum, aut æstimetur uerum bonum. Itaque cùm interficere seipsum, aut prorsus non esse, possit æstimari bonum, ex hac parte non impeditur, quin possit aliquis sciens, & uolens seipsum interficere, cùm possit errare, & æstimare sibi bonum esse. Sed quoniam ista solutio solummodo ostendit aliquem ex errore posse uelle non esse, & per consequens se interficere, dico secundo, quòd nõ inconuenit aliquem sine errore quocunque uelle non esse. Pro quo aduertendum, quòd sicut non inconuenit aliquid esse secundum se bonum, & tamen ex aliqua circunstantia fieri malum, ita econtrario aliquid, quod absolutè est malum, potest ex aliquo adiuncto fieri bonum. Atque in proposito non esse, licet absolutè sit malum, tamen tanquam medium ad uitandas miserias non solum potest æstimari bonum, sed re uera esse bonum. Et quamuis esse secundum se sit bonum, tamen coniunctum cum aliquo malo, potest non solum æstimari, sed fieri re uera malum. Vnde dico, quòd damnati sine quocunque errore cupiunt non esse. Quanquam enim esse absolutè esset eis bonum, tamen tale esse, scilicet cum summa miseria, re uera est eis malum, & melius esset eis non esse, quàm sic esse. Quod Dominus in Euangelio satis apertè ostendit dictum de Iuda traditore, Bonum erat ei, si natus non fuisset homo iste. Luc. 23.{ Luc. 23. } Quamuis enim aliqui ita hunc locum intelligunt, ut melius quidem fuisset Iudæ non nasci, non tamen melius non concipi, aut non esse. Tamen non puto Christum habuisse respectum ad differentiam illam inter natum esse, & conceptum esse, & prorsus esse, sed absolutè protulit, melius futurũ illi omnino non esse, quàm ita perditum esse. Vnde Ecclesiastici 30. Melius est mors, quàm uita{ Eccles. 30. } amara. Quare damnati non errantes, sed rectè intelligentes, cupiunt non esse. Et hoc plusquam satis ad primum argumentum. Sed instabat in confirmatione, quòd omnis homo necessario appetit beatitudinem, quam nõ potest habere si non sit: & per consequens uidetur quòd necessariò uellet esse, neque posset uelle non esse. Ad hoc argumentum quamuis multifariam possit respõderi , tamen pro nunc dico, quòd nullus potest uelle absolute quod scit se nunquam adepturum, & per consequens nec medium eligere, ad consequendum illud, quod consequi non sperat. Quare cùm damnati firmiter credant se nunquam futuros felices, fit ut nec etiam esse uelint, quod tamen necessarium est ad felicitatem: & eo ipso quòd damnati cupiunt felices esse, cupiunt miserias uitare, quas fugere non possunt, ac per consequens uellent non esse. Pro secundo argumento, eiusq́ue confirmatione est notandum, quòd differentia est inter alias res corporales, & inter uitam hominis. Est enim homo ita uerus dominus, ut possit pro suo arbitrio uti omnibus illis. Omnia enim Dominus subiecit pedibus eius: quare non tenetur homo ad conseruationem rerum temporalium, sed potest pro sua uoluntate, uel tenere, uel dimittere. Vnde occidens proprium equum, aut comburens propriã domum, nulli facit iniuriam: non est autem ita dominus, aut corporis, aut uitæ propriæ. Est enim[*] solus Deus dominus uitæ & mortis, & quantum ad hoc homo peculiariter est seruus Dei: unde occidens seipsum, occidit alicui seruum, & facit iniuriam Deo, à quo tantum dono utendum accepit, non perdendum. Et sicut non est immunis ab iniuria qui alium interficit, etiam alio petente, quia scilicet ille non est ita dominus uitæ suæ, ut possit facultatem cuiquam dare sibi uitam eripiendi: ita & qui seipsum interficit, iniuriæ reus est. Vt enim apud Ciceronem Pythagoras ait, Prohibetur mortales sine iussu imperatoris uel domini de præsidio & statione uitæ discedere. Pro tertio argumento, Quamuis nonnulli in illa sint opinione, ut putent hominem teneri ad tuendam uitam, quandocun licitè potest: tamen dico, quòd* non solum in isto, sed in multis aliis casibus homo posset licitis mediis uitam seruare, & tamen non tenetur. Vnde si inuasus à latrone, aliter non posset se defendere, quàm latronem interficiendo, non dubito, quin sit opus consilii, & perfectionis, permittere se occidere potius, quàm latronem in tali statu mittere in perditionem. Quod probatur. Si enim Christianus deprehensus in solitudine à Pagano inuaderetur, eo ꝙ Christianus esset, dico quòd posset se ab illo defendere, etiam licitè, & sine scandalo fidei: tamen nemo dubitaret, quin esset opus patientiæ, ferre æquanimiter mortem in testimonium fidei. Probatur secundo, Christus licitè se poterat defendere à Iudæis uel Gentilibus, qui tyrannicè oppresserunt illum. ergo non quicunque licitè potest saluare uitam suam, tenetur. Item decem millia martyrũ , qui pro Christo mortui sunt, non uidetur quòd non potuissent se defendere licitè, & pugnare aduersus tyrannos, sicut & nunc Christiani se tuentur contra Paganos. Vnde non dubito, quin plerun martyrium sit sub cõsilio , & quòd multi martyres se ultro martyrio obtulerunt, cùm ad hoc non obligarentur: quod satis consonum uidetur consilio Apostoli ad Rom. 12. Non uos defendentes charissimi, sed date locum iræ. Et Dominus in Euangelio Matth. 5. Ego{ Matth. 5. } autem dico uobis, non resistere malo. Imò iste uidetur error Iudæorũ , quem Dominus apud Matth. 5. elidit, quòd putabant non esse laudabile, si quis iniurias patienter toleraret. Pro quo est considerandum, quòd licet (ut dictum est) homo non sit dominus sui corporis, aut uitæ suæ, sicut aliarum rerum, tamen aliquid dominii & iuris habet in uita sua, ratione cuius qui nocet in corpore, nõ solum facit Deo, qui est supremus dominus uitæ, sed etiam ipsi homini priuato iniuriam. Hoc ergo ius, quod homo habet in proprium corpus, potest homo laudabiliter dimittere, & perdere, quamuis habeat ius se defendendi, & sic patienter ferre mortem. Contra hanc tamen solutionem potest instari, quòd quilibet tenetur defendere uitam innocentis, si quis per uiolentiam uelit eum interficere. Vnicui enim Deus mandauit de proximo suo. Et prouerb. 24. Erue eos,{ Prouer. 24. } qui ducuntur ad mortem, & eos, qui trahuntur ad interitum, liberare non cesses. Vnde si quis posset innocentem eripere de manu inuasoris, & non faceret, esset reus homicidii. Ex hoc sic arguitur, plus tenetur homo seruare propriam uitam quàm uitam proximi: si ergo tenetur homo defendere uitam proximi ab iniusto inuasore, ergo etiam propriam uitam. Ad hoc primo dico, quòd nõ est exploratum, quòd* semper homo teneatur defendere uitam proximi, etiam quãdocun licet. Si enim Christianus se ultrò offerret tyranno, ad augmentum fidei, etiam extra tempus necessitatis, quãdo scilicet est opus consilii, dato, quòd Christiani possent illum eripere de manu tyrāni , & licet sine scandalo, credo quòd nõ tenerentur, & sic nõ est uniuersaliter uerũ , quòd quilibet tenetur defendere uitam innocentis, etiam cum licitè potest, ut patet de Petro Apostolo quem Dominus repræhendit, quia uolebat eum eripere de manibus Iudæorũ . Secundo dico negando consequentiam. Ne sequitur, quòd si teneor defendere uitam proximi, quòd tenear defendere meã . possum enim, ut dictum est, cedere iuri meo, non autẽ iuri fratris mei. Exemplum est clarum. Certũ est enim quòd non teneor defendere bona temporalia mea, iuxta id, si quis petierit à te tunicam, da ei & pallium. Et tamen si possem sine periculo meo defendere bona innocentis à raptore, & latrone, certum est quòd teneor. Simili ergo modo quamuis possum non defendere uitam meam, non possum non defendere uitam proximi. Pro quarto argumento licet multi uertant in dubiũ , an liceat pro priuata persona ponere uitam, & plures partem negatiuam defendunt, tamen ut aliâs à me disputatum est, puto ꝓbabilius hoc esse & laudabile, & uidetur lau datum à Domino in illo loco, Maiorem dilè ctionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis &c. ubi non distinguit de priuata persona, aut publica. & Ioan. In hoc cognouimus charitatem Dei, quoniam ille animam suam pro nobis posuit, & nos debemus pro fratribus animas ponere. Ne uidetur solum loqui pro spirituali bono proximorum. Statim enim subditur, Qui habet substantiam huiusmodi, & uidet fratrẽ suum necessitatem habere, &c. Cantic. 8. Fortis est ut mors dile{ Cantic. 8. } ctio, quia scilicet facit ꝓ amico mori. Ad Eph.{ Ephes. 5. } 5. Viri diligite uxores uestras, sicut Christus dilexit ecclesiam, & semetipsum tradidit pro ea. & j̃ . Ita uiri debent diligere uxores suas, sicut corpora sua. Et item, Vnusquis uxorẽ suam diligat sicut seipsum. & Arist. 9. Ethic. Omni{ Aristotel. } no debet maximam honestatem esse, mortem{ 9. Ethico. } etiam appetere pro amicis: & filium patrem potius, quàm se redimere oportet, & honestius esse, parentibus alimentis opitulari, quàm sibi ipsis: quòd si in extrema necessitate habet panem uitę necessarium patri relinquere, non est dubium, quin etiam liceat amico dare. Quare * omnino concedo in casu proposito in argumento, quòd licet panẽ alteri cedere cum certa pernicie propriæ uitæ. Sed contra hoc uehementer urget. Sit enim casus, quòd sint in extrema necessitate filius cũ patre, & alio extra neo, & filius habeat unicum panem. Sic arguitur, Sequitur, quòd filius potest dare panẽ extraneo, relicto patre. Consequens autem est contra ordinẽ charitatis. ergo non sufficienter respondetur ad argumentum. Consequentia probatur, quia postquam filius habet ius seruandi sibi soli panem, si potest iuri suo cedere, ergo relinquere extraneo, & nullam iniuriam facit patri, cùm pater nihil iuris habeat in pane illo. Ad hoc nego consequentiam. Quanquam enim filius possit sibi panem retinere, & potest cedere iuri suo, nõ tamẽ cui uult, sed tenetur ex ordine charitatis subuenire potius patri, quàm extraneo: & eo quòd panis est in potestate filii, pater habet maius ius ad panẽ , quàm extraneus. Et per hoc patet ad quintum argumentum. Credo enim quòd in illo casu seruus possit relinquere nauiculam, aut tabulam, certus mori, & non solum pro rege hoc esset laudabile, sed pro quocunque etiam amico, aut proximo, quod Lactantius libro 5. de iustitia,{ Lactantius. } cap. 18. disertè cõmendat . Quid (inquit) iustus faciet, si nactus fuerit aut in equo saucium, aut in tabula naufragum? non inuitus, confiteor, morietur potius, quàm occidet. At stultitia est, inquiunt, alienæ animæ parcere cum pernicie suæ, nunc etiam pro amicitia perire stultum iudicabitur. Et reliqua, quæ in hunc locum eloquentissimè congerit. Est sine* dubio pro amicis animam ponere stultitia huius mundi, quæ tamen sapientia est apud deum. Pro sexto argumento dico,* quòd talis tenetur comedere. & sanct. Tho. 2. 2. q. 69. art. 4. ad 2. dicit, Quòd si non comederet, se interficeret. quod probatur, quia tenetur uti ad conseruandã uitã omnibus mediis à iudice nõ prohibitis: iudex autem nõ prohibuit, imo ne potuit quidem prohibere, ne oblato pane nõ ederet: non enim damnauit eum ut mortem sibi daret, sed solùm ut pateretur: ut patet, quia comedens non facit cõtra sententiã iudicis. ergo nõ est pœna inflicta à iudice, ut ipse se ab esu abstineat. Ita si licet ei comedere in casu posito, quod ꝓ cõfesso uideo inter oẽs constare, omnino uidet̃ ꝙ tenetur. Pro septimo argumẽto similiter dico sicut ad sextũ , ꝙ * talis tenet̃ fugere, quia nõ est pars pœnę inflictæ à iudice, ut maneat in carcere. ad minus dico, ꝙ idem est iudiciũ de eo, qui est in carcere, & de eo qui est in sua libertate, & si latro peccat, ultro se offerendo iudici & carceri, etiã peccat, si liberè potest fugere, & nõ fugit. Pro octauo, certè * non uideo quare id sit negandum licere. etenim sicut sunt alia supplicia decreta cõtra nocentes, quare non posset id institui ut ueneno tolleretur, quòd sic illud supplicium potest esse iustum, cùm aliter illa pœna irrogari non potest, nisi ut ille uenenum epotet, nihil uidetur cur non liceat ei haurire uenenum. Sicut licet damnato ad supplicium ascẽdere scalas, & ei qui damnatus est gladio, parare iugulum. neque enim unus magis cooperatur morti suæ, quàm alius. ergo si dicatur non posse tale supplicium constitui, consequenter dicendum est non esse licitum uenenum sumere damnato à tyranno, sicut neque se iugulare, aut gladio incumbere: hoc autem est probabiliter dictũ . Non tenetur enim sibi aliquis pœnam inferre, sed solùm ferre: unde nõ uidetur posse constitui pœna, ad quam necessarium sit ipsum nocentem cooperari. Mihi tamen primum magis placet quàm hoc, neque ualet, ergo posset dãnari ut seipsum iugulet, hoc enim potest fieri per alium, quod nõ est de haustu ueneni, sed de hoc disputari potest. Ad nonum patet ex solutione ad quartum & quintum, Vbi* enim amicus meus indigeret auxilio meo, uel obsequio in ægritudine uel consilio meo in conscientia, non dubito quin possem consulere illi, cum quantocunque periculo meo, quòd si nihil essem profuturus, profectò non uidetur carere temeritate exponere me periculo graui sine ullo fructu: quanquam hoc ipsum scilicet amicitiam, & fidem in amicis seruare magnus fructus est. nec uellem uxorem damnare, quæ etiam cum magno periculo marito peste laboranti assideret, etiam si hoc officiũ nõ esset illi ullo pacto profuturũ , sed ut pereũti amico officiũ & cõsolationẽ prestaret. Ad decimũ & undecimũ est* aduertendũ , ꝙ ad cognoscendũ quid in hoc casu liceat, nõ oportet solùm habere respectũ ad circunstantias pro tẽpore occurrentes, sed quę magis, & quod ut in plurimum contingat: neque respectus habẽdus magis est ad bonum uel malum priuatum, quàm ad bonum uel malum publicum & commune, nauigatio etiam pro tempore periculoso est utilis bono cõmuni . Ex communicatione enim nationũ & prouinciarũ respub. magna commoda accipiũt & in pace & in bello. Quare si propter periculum tempestatum homines deterrerẽtur à nauigatione, fieret magna iactura publici boni, cùm aut uix, aut nunquã , nauigari sine magno periculo possit. & eodem modo de exercitiis militaribus dicẽdũ : omnino enim est necessarium reipub. milites habere ad defendendũ patriam, qui sine militari exercitio inutiles bello essent. Sunt autẽ quidem exercitia militaria parũ periculosa, ut sunt equestria, & alia multa, quæ sufficiunt ad exercẽdos milites, & ideo aliis multùm periculosis uti illicitũ esset: uerum si nõ possent milites exerceri sine etiã magno & graui periculo, non ideo ommittenda essent bellica exercitia. Minus enim malum temporale tolerandũ esset ad euitãdũ maius, ne scilicet patria perdatur, & tyrāni occupent illam, aut in bello uictores hostes multo plures cædant, quia non sunt exercitati milites, quàm si omnia exercitia assumere potuissent. Ad duodecimum argumentum dico, quòd * nullo modo licet abbreuiare uitã , sed est considerandũ , quòd (sicut in materia de abstinentia late disserui) aliud est uitam minuere, aut non proferre. Secundò est aduertẽdum , quòd homo, licet teneatur nõ abrumpere uitã , non tamen tenetur omnia media etiã licita facere, ut longiorem uitã faciat. Quod manifeste patet, dato, quòd aliquis certò sciat, quòd in India est salubrior & clemẽtior aura, & quòd ibi diutiùs uiueret quàm in patria, non tenetur nauigare in Indiam, imò nec de una ciuitate ad alìam salubriorem. Nec enim Deus uoluit nos tam solicitos de longa uita. Similiter dico de alimentis, quòd quædã sunt, quæ non sunt propriè alimenta, quia de se sunt insalubria, & nociua humanæ ualetudini, & istis uti esset interficere se, nec solùm intelligo de uenenis, sed etiam de aliis insalubribus cibis, ut si quis uelit uictitare ex fungis, aut crudis herbis, & acerbis, aut aliis similibus. Alia sunt alimenta, quæ licet non sint ita salubria sicut alia, non tamen sunt contraria uitæ humanæ, ut pisces, oua, potus aquæ. Itẽ dico, quòd oportet respicere ad id, quod cõmuniter accidit. Est autem commune, ut plures in iuuentute reperiantur ex lautis, quàm ex pœnitentibus, plures enim interficit gula, quàm gladius. Istis præmissis dico ad argumentum, quòd* non est licitũ uitam breuiorem reddere alimẽtis insalubribus & nociuis. Secũdò , quòd non tenetur homo uti alimentis optimis, nõ nociuis ut piscibus. Neque enim si medicus consuluit, quòd si bibãt uinum, uiuẽt diutiùs decẽ annis, quàm cũ aqua, ideo non licebit abstinere à uino: potus enim aquæ nõ est contrarius uitæ, neque hoc est uitã minuere, sed non producere, ad quod non tenetur quisquam. Hoc dico de sanis & bene habentibus. ægrotantibus enim aliqui sunt insalubres, & nociui, qui fanis sunt salubres. Vnde ægrotis non esset licitum huiusmodi alimentis uti: sed de hoc uide in materia de abstinẽtia latiús. Et idem est de mediis, & aliis pœnitẽtiæ exercitiis iudicium. Per hoc etiam patet ad decimumtertium. Non* tenetur quis, ut dixi, omnia media ponere ad seruandum uitam, sed satis est ponere media ad hoc de se ordinata, & cõgruentia . Vnde in casu posito credo, ꝙ non tenetur dare totum patrimonium pro uita seruanda. & reputatur non habere remedium, & alius qui negat remedium, est homicida. Ex quo etiã infertur, ꝙ cùm aliquis sine spe uitę ægrotat, dato quòd aliquo pharmaco pretioso posset producere uitã aliquot horas, aut etiam dies, nõ tenetur illud emere, sed satis erit uti remediis communibus, & ille reputatur quasi mortuus. Ad decimumquartum dico, quòd uita* est maius bonum, quàm bona temporalia, inter quæ gloria, honor, & fama reponuntur. Cuncta enim quæ habet homo, pro anima sua dabit: omnia enim illa ordinantur ad uitam humanam sicut ad finem. Vnde Salomon dicit, Curam habe de bono nomine: hoc enim permanebit tibi magis, quàm mille thesauri. Nõ comparat bonum nomen ad uitam, sed ad thesauros. & alibi, Melius est nomen bonum, quàm diuitiæ multę. & Eccle.{ Ecclesi. 30. } 30. Non est census super salutem corporis. Dico ergo, quòd non licet ponere uitam pro fama aut gloria. Vnde non solùm qui se interficiunt, sed qui sine alio titulo ponunt uitam in magno periculo propter gloriam humanam, grauiter delinquũt . Et Arist. 3. Ethico. ait, Vltimũ malorũ mors. Pro his omnibus quatuordecim argumentis est considerãdum , quòd in eis omnibus non est tractatum, an aliquis ex intentione, & uolẽs , possit se occidere, sed solùm præter intentionem. ut patet in omnibus illis, & ideo nihil possunt probare contra intentionem conclusionis propositæ. Vnde solùm concedimus, quòd nõ possit se interficere ex intẽtione ut se interficiat. Vnde siue id, quod in argumentis propositum fuit, sit licitum, siue non, nihil procedunt contra cõclusionem , non enim id est se interficere, ut in proposito accipimus, sed solũ mors imperata, ex tali actu uolo me occidere. & ideo grauius argumẽtum est decimumquintum, Vtrum* Brutus, Cato, Decius, & alii innumeri, qui se occiderunt, nõ poterant ignorare inculpabiliter talẽ mortem esse illicitam, cùm ipsi omnino crederent esse optimam, & honestissimã , & à uiris, qui pro sapientibus habiti sunt, laudantur. Respondetur, Nõ uidetur maius dubium, quàm de aliis diuinis præceptis. Multa enim sunt præcepta diuina, quæ apud paganos fuerunt, & hodie sunt ignorata, ut de fornicatione, de uindicatione iniuriæ, in quibus tamen non damus ignorãtiam inuincibilẽ , sed dicimus cum beato Paul. ad Rom. 1. quòd in pœnã perfidiæ suæ tradidit illos Deus in reprobum sensum, ut faciant ea quæ non conueniunt, repletos omni iniquitate, malitia, fornicatione, homicidiis, &c. & sic ꝙ excusantur, est sapiẽtia huius mũ di , quæ est stultitia apud Deum. Quòd autem in lumine naturali cognosci possit, illicitũ esse seipsum interficere, patet, quòd philosophi studiosi uirtutis, id docuerunt, ut patet ex Aristo. 3. Ethico. dicente, quòd est nõ magnanimi mortẽ sibi consciscere, sed pusillanimi, & non potẽtis ferre uitæ labores. & Cicero, mortem (inquit) cur mihi consciscerẽ , cùm causam nullam habeam? cur optarẽ mulctas? quāquā hoc ipsum sapienter, sapientis enim est neque optare mortẽ , neque timere. Ad ultimũ de Samsone, Rasia, Saüle, &c. non similiter de omnibus dicẽdũ uidetur. Samsonem enim necessarium est excusare, quem Paulus retulit inter iustos. Vnde Augu. dicit Samsonem hac ratione excusari, quia spiritu Dei motus fecit, nec hoc est diuinare, sed habetur expressè ex historia Iudicum, ubi dicitur orasse Dominũ , ut redderet ei pristinam fortitudinẽ , ut ulcisceretur se de inimicis suis: quamuis posset & alia solutio dari. Non enim interfecit se ex intẽtione , sed uoluit hostes opprimere, & interficere, ad quod secuta est mors ipsius. ipse enim bene optasset alios perdere se saluo, si fieri potuisset: hoc autem sine noua reuelatione habetur licitũ . Quis enim dubitat, quin aliquis in præ lio, uel defendẽdo ciuitatem, posset certus de morte facinus aggredi, quod sit quidẽ patriæ saluti, hostibus autẽ magnum detrimentũ futurũ ? ut de Eleazaro legitur 1. Mach. 6. qui ingressus sub uẽtre elephantis, cui regem Antiochũ residere credebat, elephantẽ quidem gladio cõ fodit , ipse uerò bestiæ ruina oppressus, præclaram mortẽ inuenit, quia se libẽter (ut dicit scriptura) pro populo suo posuit. quod factũ adeò nõ uituperatur, ut Ambro. libro de officiis, c. de fortitudine, Eleazarũ mirificis efferat laudibus. Atque ita uidetur posse excusari Samson sine recursu ad instinctum cælestem. Eodem modo Eleazarus se interfecit, sicut Samson. De Saüle uerò nõ est idem iudiciũ : cùm enim dimissus esset, imò repulsus à gratia Dei, non est necesse quærere excusationes. Sabellicus scribit Saülem nõ se interfecisse, sed cogitasse quidẽ de morte sibi consciscenda: uerùm quia uisum est impium uitam uiolenter abrumpere, ab Amalecita quodam ignorante quis esset, interfectum. Sed est turpis lapsus Christiani historici, cũ primi Regum ultimo legatur Saülem incubuisse super gladium suũ , & sic uitam finiisse. Rasias uerò probabilius posset excusari, quamuis S. Tho. secunda secundæ, q. 64. articu. 5. non excuset illum. super qua re est contentio inter Nicolaum & Burgẽsem , quos uidere poteris ad longum. Et ista quantum ad pręsentem relectionem sufficiant. 
 






 REVERENDI PATRIS FRATRIS FRANCISCI A VIctoria Relectio de Simonia. 
 
 Locus relegendus est Matth. 10. "Gratis accepistis, gratis date." 
 
 SVMMA. -  1 An licitum sit dare aliquid temporale pro spirituali. -  2 Simoniæ definitio. Et quid sit. Et unde sit dicta simonia. -  3 Simoniæ obiectum circa quod uersetur. -  4 Spirituale quid dicatur in materia simoniatica. -  5 Simonia, quòd non committatur nec circa scientiam, aut doctrinam, nec circa aliud spirituale à spiritu creato. -  6 Spirituale, quòd in hoc proposito uocetur donum Spiritus sancti. -  7 Simoniæ in definitione, quid per emptionem, & uenditionem intelligitur. -  8 Emptio, & uenditio rerum spiritualium quòd non solùm sit simoniaca, sed omnino dispensatio, & permutatio non gratuita. -  9 Simonia, quòd sit illicita. -  10 Simonia, quòd sit diuino iure prohibita. -  11 Simonia, quòd sit iure naturali prohibita. -  12 Simonia omnis an sit iure diuino prohibita, & an aliqua sit solùm iure positiuo. -  13 Contractus aliquis, qui non nunc est simoniacus, an sit uel poßit uire positiuo fieri simoniacus. -  14 Spiritualia, quòd sint aliqua iure positiuo. Et quæ sint. -  15 Emptio, aut uenditio eorum, quæ iure positiuo sunt spiritualia, quòd sit iure diuino prohibita. -  16 Simonia aliqua, quòd sit omnino præcise de iure positiuo. -  17 Simonia an sit aliqua circa ea quæ sunt ueré spiritualia, & secundum se & de iure positiuo. Et quomodo contractus aliquis, uel permutatio spiritualis secundum se de iure positiuo sit simoniaca. -  18 Simoniæ peccatum, quòd in lege scripta & potuit esse, & fuit. -  19 Simoniæ peccatum quòd in lege naturæ & potuerit esse, aut fuerit. -  20 Simoniæ crimen, an inter paganos, & idololatras esse potuerit. -  21 Emptio, aut uenditio, quòd non solùm ex intentione apud idololatras fuerit crimen simoniæ uerũ , sed etiã ex obiecto. -  22 Simoniacus an sit is, qui timore, consanguinitate, precibus, & fauore, aut obsequio administrat spiritualia. -  23 Simoniacũ quòd non sit conferre spirituale sine respectu ad cõmodum , uel incõmodũ , timore indignationis. -  24 Spirituale dare ex timore alicui digno, quòd uideatur non esse malum. -  25 Spirituale dare digno ex timore mali temporalis, ut uitæ, aut exilij, aut carceris, dummodo hoc nõ redundet in aliquod commodum temporale, uel sit ex pacto, aut aliquo modo per modum pretij, quòd non uideatur esse malum. -  26 Collatio spiritualis ratione consanguinitatis an sit simonia. -  27 Conferre beneficium intuitu consanguinitatis, quòd non sit simoniacum. -  28 Beneficium si quis conferat cõsanguineo , aliàs idoneo, quantumcunque motus à consanguinitate, quòd non peccet mortaliter. -  29 Pontifices parati ad dandum beneficia consanguineis sine deliberatione, quòd peccent mortaliter. -  30 Beneficia conferre propter preces principaliter, an sit simonia. -  31 Conferre spiritualia ad captandum quodcunque cõ modum non spirituale, siue digno, siue indigno, quòd sit illicitum. -  32 Conferre spiritualia ad captandum quodcunque commodum non spirituale, quomodo ignorat author an hoc sit mortale, si aliàs collatio fiat digno. -  33 Conferre spiritualia ad captandum quodcunque commodum non spirituale, quomodo si fiat digno, non putat hoc peccatum esse propriè simoniam, author. -  34 Simonia, quomodo esset, si fauor, uel preces, uel laus resoluerentur tanquam pretium in aliquod temporale. -  35 Simonia, quomodo fortè esset, si preces, fauor, uel laus, & amicitia deducerentur in pactum. -  36 Simoniacum quòd sit, conferre officium ecclesiasticum pro obsequio, quum tale obsequium est pecunia æstimabile, ita quòd tandem resoluitur in commodum temporale. Et quid si non adsit pactum expressum, uel tacitum. -  37 Præstare obsequium pontifici, ut illa ratione posset consequi beneficium, an, & quando esset simoniacum. -  38 Simoniacus an poßit esse summus Pontifex. -  39 Papa, quòd in simonia, quæ est iuris diuini, æquè, uel grauius poßit esse simoniacus, sicut alius homo. -  40 Simoniacum utrum sit sperare beneficium spirituale ex officio temporali. -  41 Spiritualia promittere, an sit simonia. -  42 Simonia, quòd in beneficijs uniuersaliter sit de iure positiuo, & quomodo Papa poßit ea uendere sine rationabili causa, & sine uitio simoniæ, uel ex rationabili causa, & sine peccato. -  43 Vendere Canonicatum simplicem, quòd nõ minus sit simonia, quàm uendere beneficium cum cura animarum. -  44 Papa, quòd non poßit uendere sine uitio simoniæ ex quacunque causa quodcunque beneficium ecclesiasticum. -  45 Præbendæ omnes militares, quas commendas uocant, quòd authoritate Papæ poßint uendi pro temporali sine uitio simoniæ. -  46 Commendæ, quòd pro beneficio commutari non possint, etiam ex authoritate Papæ. -  47 Simonia an contingat circa pensiones. -  48 Pensio, quæ aßignatur alicui super beneficium alterius ratione alicuius ministerij spiritualis, quòd licita est, & honesta. -  49 Beneficium habens, cui per aliquod tempus ministrauit, quòd licitè poßit authoritate Papæ concedere beneficio, retenta certa pensione super beneficium, & sine quocunque onerali officio spirituali. -  50 Papa, quòd nõ poßit dare alicui pensionem aliquam super beneficio ecclesiastico, qui nullum ministerium neque temporale, neque spirituale conferat in ecclesia, uel alio pio titulo. -  51 Papa quòd det clerico pensionem aliquam in alieno beneficio solùm, quia sit clericus, quòd non uideatur irrationabile. -  52 Papa quomodo si alicui iusto uel iniusto titulo concedat pensionem sine obligatione ad aliquod ministerium spirituale, neque ratione alicuius tituli spiritualis, quòd talis pensio sit merè temporalis. Et quomodo uendere talẽ pensionem aut redimere pretio quolibet temporali non sit simoniacum. -  53 Beneficium si quis contulit, aut permutauit pro pensione, etiam authoritate apostolica, an talis pensio poßit uendi, aut pecunia redimi, dubitatur. -  54 Pensio quæcunque, quam Papa imponet, uel ex officio suo, uel ad alterius supplicationem, modò non sit causa permutationis, & sine obligatione ad aliquod officium, uel ministerium spirituale, quòd poßit uendi & sine simonia redimi. Et an talis pensionarius te teneatur ad officium canonicum. SVPER hunc locũ ponitur quæ stio in præsenti disserenda,* An licitũ sit dare aliquid tẽporale pro spirituali. Pro parte affirmatiua arguitur, Licet recipere pecuniam pro administratione sacramentorũ , & illa sunt maxime spiritualia. ergo licitum est pro spirituali tẽporale recipere. Antecedẽs patet ex cõ suetudine per totam ecclesiam approbata de recipiendo aliquid pro sacramento missę, pro administratione sacramentorum, pro prædicatiõe , & similibus: ergo. Cõfirmat̃ , quia prophetæ receperũt pecunias pro actu prophetãdi , & tamen actus prophetandi ponitur inter spiritualia, & inter dona Dei: ergo. Maior patet, quia ut dicitur 1. Reg. 9.{ 1. Reg. 9. } Saül dedit pecuniam Samueli, ut indicaret ei asinas patris sui. ubi sic habetur, quòd puer respõdit Sauli, Ecce inuenta est in manu mea 4. pars stateris argenti, demus homini Dei, ut indicet nobis uiam nostram. Idẽ patet 3. Reg. 14{ 3. Reg. 14. } de uxore Iieroboã , quæ attulit munera ad Abiam prophetam, ut indicaret ei quid futurum esset de filio ęgrotã ti. Et 4. Regum. legitur, quòd Elisæus uenit Damascũ , & Henadab rex Syriæ ægrotabat. annuntiaueruntq́ue ei dicentes, Venit uir dei huc, & ait rex ad Azael, Tolle tecum munera, & uade in occursum uiri Dei, & cõsule per eũ dominum, dicẽs , Si euadere potero de infirmitate mea hac? fuit igitur Azael habens secum munera, & omnia bona Damasci onera 40. camelorum. Et quamuis non legamus, quòd Elisæus ea non acceperit, non tamen legimus quòd reprehendit, nec scriptura reprehendit. ¶ Secundò, Licet recipere pecuniã pro sepultura, pro dote sacelli, etiã cũ pacto. Ergo. Confirmatur, quia Abrahã emit sepulturã , & habetur Gen. 22. Iacob emit ius primogenituræ cui eodem tempore uidetur fuisse annexum sacerdotium Genes. 25.{ Genes. 25. } ¶ Tertiò, Licet præstare obsequiũ cardinalibus & episcopis, nõ alia ratione, sed solùm ea ratione & spe, ut obtineant beneficia. ergo. ¶ Quartò, Licet emere, aut uẽdere calices, & ornamenta. 10. q. 2. c. circa. ergo. ¶ Quintò, Licet dare pecuniã pro ingressu religionis, ut patet de monasteriis uirginũ , nec est ad rem, quòd recipiunt ad sustentationem, quia sępe recipiunt plus, & cum pacto. ¶ Sextò, Licet sperare spirituale pro tẽporali , ut patet de seruis episcoporum. ergo. ¶ Septimò, In matrimonio interuenit pecunia, et cum pacto, & est uerum sacramentum. ergo licet etiam dare pro aliis. Proposui tot argumenta, quia ex solutione istorum dependet magna ex parte solutio & explicatio materiæ de simonia. ¶ In cõtrarium sufficit locus propositus Matthæi 10. Quatuor partes habebit relectio. Prima de peccato simonię. secũda de pœna simonię. tertia de restitutione acquisitorũ per simoniã . quarta respõdebit ad argumẽta proposita. ¶ Pro solutiõe quæstionis notãdũ , ꝙ simonia à doctoribus sic definitur. diffinitio simoniæ, Simonia* est studiosa uoluntas emendi aut uẽ dendi aliquid spirituale, uel spirituali annexũ . Hæc diffinitio ponitur à S. Tho. & prius ab Altisiodorensi lib. 3. tractatu 21. & ponitur ab Hostiensi & communiter à doctoribus in iure canonico, & sumitur secundum omnes ex c. quicunque studet. 1. q. 2. ut ait frater Martinus in margarita decreti. Panormi. in c. nemo. de simonia, & addit in diffinitiõe , opere subse quuto. Et etiam Hostiens. & dicit Panor. notari in definitione in c. insinuasti. 1. q. 1. Sed tamẽ uide Armacha. lib. 10. c. 12. expresse probantem non opus esse illa particula. Et probat ex facto Simonis, Actuum tertio: & ita dicit, ꝙ simonia dicta à facto Simonis, est uelle cõmunicare gratiam & potestatem petitã , siue pro ea habenda offerre pecuniam. Pro cuius declaratione dubitatur, quid in definitione dicatur spirituale. hoc enim ante omnia operę pretiũ est ut cognoscamus: quia est obiectum simoniæ. Et ut aliqua certa ratione & uelut quibusdam numeris procedamus distinctiùs, sit prima cõ clusio , ¶ Obiectum* circa quod uersatur simonia, est res spiritualis. In qua conclusione omnes conueniunt. Et probatur, Actuum 8.{ Actuum. 8. } dicit Petrus, Pecunia tua tecum sit in perditionem, quoniã donum Dei existimasti pecunia possideri. sed donum dei uocatur aliquid spirituale, & ab eo conatu Simonis uocatur simonia. ergo simonia est circa aliquid spirituale. uide de hac authoritate Armacha. lib. 10. c. 12. uoluit enim emere potestatẽ , seu facultatẽ , ut cuicũque manus imponeret, acciperet Spiritũ sanctũ . Prę terea ratiõe probat̃ , Quia nihil est tẽporale , qđ non: uideatur posse cadere licitè sub pretio, sed in hoc consistit simonia, quòd aliquid pretio ęstimatur. ergo obiectum simoniæ non po test esse aliquid tẽporale . Sed hoc ipsum reuocatur in dubiũ , quid* in proposito dicatur spirituale: cum spirituale multifariè dicatur, non sine causa disputatur cuiusmodi spirituale sit materia, uel obiectum simonię. Pro quo est considerandum, quòd ut dicit S. Thom. in 1. senten. d. 10. articu. 4. spiritus priùs dicitur de corporeis rebꝰ , quàm de in corporeis. Dicitur enim spiritus ab spirãdo , qđ est halitũ emittere, atque adeò spiritus id uidetur ex primaria significatiẽe , qđ halitus: quod adeò uerũ est, ut grāmatici nostrę ętatis nõ probẽt , aut recipiãt ut uel Deus, uel angeli, uel omnino aliquid in corporeũ , dicãtur Latinè spiritus, aut spiritualiter. quo nomine etiã Baptistæ mantuano Itali negotiũ facessiuerunt, quod in suis pœmatibus in illa significatione frequenter usurpauerat. Sed defendit̃ à uiro eruditissimo Ptolomæo fratre. Et certè præterquam quòd ita illa uoce usi sint uetustissimi Christianorũ nõ minus eruditiõe quàm religione insignes, cuiusmodi fuerũt Cyprianus, Lactantibus, Hieronymus, Ambrosius, Prudentius, Sedulius, & ante eos Tertullianus, à quibus (bona uel mala uenia istorum dexerim) oẽs grāmatici latinitatẽ discere potuerũt : sed præter hoc inquam libẽter ab illis quærerem, qua ratione, aut quibus uerbis illi nouũ testamẽtum , aut totũ etiã uetus ex Septuaginta interpretibus traducere possent ubi propneuma et propneumatica pro incorporalibus usurpant̃ , ut nunquã aliis uocabulis signẽtur . Dubitãdũ aut nõ est, quin ipse Cicero si ex Gręco traduceret, nõ aliter quàm spiritus, aut spiritualia uerterit. Vnde cùm S. Tho. est notandũ , 1. p. q. 4. arti. 1. ad 2. & in 1. senten. ubi suprà, quòd licet ita sit, ꝙ nomen spiritus primaria impositione impositum fuerit ad significandũ aliquid incorporeum, tamẽ quia spiritus subtile quoddã etiã & inuisibile est, factũ est ut illud nomen deriuatũ esset ad oĩa subtilia, & inuisibilia, ut Deus, angelus, & anima, & omnia quę in eis sunt. Quare cùm tã latè pateat nomen spiritus & spirituale in materia & proposito de simonia, doctores distinguunt, ꝙ spirituale uel dicitur à spiritu creato uel increato. nõ enim dicit̃ spirituale propter ordinem ad Spiritũ sanctũ . Gratia uerò spiritualis sic. Burida 2. de anima, q. 22. dicit, ꝙ hoc nomẽ spiritus priùs fuit impositũ ad significã dũ res indiuisibiles, sicut Deum & angelos, & postea translatum est ad significandũ corpora subtilia. Est ergo opinio aliquorum, quòd in definitione simoniæ non solùm capiatur spirituale à spiritu creato, sed etiam à spiritu increato. Vnde dicunt quòd emere, aut uendere sciẽtiam naturalem, simoniacum est, cuius sententiæ fuit Altisiodorens. libr. 3. tract. 21. & sequitur eum Syluest. uerbo simonia. §. 10. unde dicunt, quòd uendere ueritatem non solùm in scientia theologica, sed etiam in aliis scientiis, est simoniacum. Idem habet Alexand. Al. 2. p. q. 135. membro tertio: & eadẽ uidetur sententia glossæ in c. non licet. 11. q. 3. ubi dicit, ꝙ si aduocatus potest ferre patrocinium causæ iustæ sine labore reuoluendi libros, quòd tenetur gratis dare consilium. Et posset suaderi opinio, quia nulla scientia est æstimabilis pretio. Prouerb. 13.{ Prouerb. 13. } Quid prodest stulto habere diuitias, cùm sapientiam emere non possit? & Prouer. 23{ Prouerb. 23. } Noli sapientiam uendere, & doctrinam, & intelligentiam. Sed contra istam opinionem sit secunda conclusio, Simonia* non committitur nec circa scientiam, aut doctrinam, nec circa aliud spirituale à spiritu creato. Huius opinionis fuit Durand. 4. d. 2. q. 3.{ Durand. } quòd absolutè docere, consulere pro pretio, non est simonia. Idem habet Ricard. 4. d. 25. & { Ricard. } Palud. ibidẽ q. 5. Adria. quolib. 9. articu. 1. idem{ Palud. } uidetur tenere Armacha. libr. 10. c. 2. nullam{ Adria. } enim uidetur facere mentionem de spirituali{ Armacha. } alio, nisi pro dono Dei. & c. 9. ponit tres rationes, quare dona dei, qui gratis acceperunt, gratis debeant impendere. Verum est, quòd S.{ S. Thom. } Thom. in 4. d. 25. q. 3. articu. 2. q. 2. ad tertium dicit, quòd magistris artium licet uendere labores suos, sed nõ scientiã , siue ueritatẽ , quæ spiritualis est. Vnde dicitur Prouer. 23.{ Prouerb. 23. } Noli uẽ dere sciẽtiã . Sed in 2. 2. q. 100. nullã fecit mẽtionẽ de hoc. Et sic nõ dubito illũ reliquisse opinionẽ illam autiquorum . Atque adeò pro certo habeo nec simoniam, nec aliud peccatũ cõ mitti , si quis quomodocunque componat de pretio doctrinæ, aut scientiæ. Imò S. Tho. 2. 2. q. 100. artic. 3. ad tertiũ uidetur quòd idem dicat, quod in quartò loco citato. sunt uerba eius, Ille autẽ qui habet scientiã , & nõ suscipit cum hoc officium ex quo obligetur, alii usum scientiæ licitè impendere potest, & pretiũ suæ doctrinę, uel consilii accipere, non quasi ueritatem aut scientiam uendens, sed quasi operas suas locans. Idem uidetur expressè dicere quolibeto 8. q. 6. artic. 5. & Adria. ubi supra. sed nihilominus probatur conclusio, Quia in scriptura nunquam prohibetur emptio, aut uenditio rei, eo quòd spiritualis sit, sed quia donum Dei, ut patet Actuũ 8. & Matt. 10. dicitur. Eun{ Matth. 10. } tes autem prædicate dicentes, quia appropinquabit regnũ cælorum, infirmos curate, mortuos suscitate, leprosos mũdate , dæmones eiicite, gratis accepistis, gratis date. Pręterea quia si eodem modo esset prohibitũ uẽdere hęc spiritualia sicut alia, non solùm ueritatem ipsam, sed nec laborem annexum, nec effectum doctrinæ sed nec liceret uẽdere sacerdoti laborẽ circa sacramentum, nec effectũ sacramenti, & tamẽ liceret medico uendere laborẽ docẽdi , & effectum artis, scilicet curationem infirmi. Prę terea, quia si non liceret uẽdere , ergo nec emere. utrũque enim est æqualiter illicitũ : & tamẽ Prouerb . 13. dicitur, Veritatẽ eme. Verũ est etiã ꝙ Turrecremata in c. qui studiũ 1. q. 1. tenet, ꝙ scientiã uẽdere , est simonia. Et citat Hugonẽ imò sanitatem uendere. Sed Caiet. in summa{ Caiet. } titulo de simonia in primo. expressè tenet, quòd non dicitur res spiritualis, nisi à spiritu sancto: licet infrà regula sexta uideatur dicere, quòd nõ licet uendere ueritatẽ scientiarũ . Et idẽ habet 22. q. 110. ar. 2. ad secundum dubium. sed contra istos omnes sunt rationes factę. Dubium tamen peculiare est de scientia theologica, An liceat uẽdere doctrinam theologicam secundum se. Et quidem Hostien. in cap. quia{ Hostien. } nonnullis. de magistris dicit, quòd theologus habens præbendam, si aliquid exigat, est simoniacus. & Palud. ubi supra concedens de aliis scientiis, de theologica dicit, quia uidetur quòd accipere aliquid pro theologia, sit simonia. Quod sequitur Syluest. ubi suprà. Concurrentibus tamẽ duobus, primò quòd legatur ex officio magisterii, secũdo , quòd incidat pactũ l. exactio. sed idem puto dicendũ quod de aliis scientiis, si intẽtio solùm feratur ad tradendũ doctrinam, & non per modum consilii spiritualis, quia nõ est donum Dei plusquam philosophica disciplina. Et Duran. & Adria. indi stinctè loquitur de sciẽtia . Præterea, quia cùm temporale est annexum spirituali, non potest uendi temporale ratione spiritualis, sed solùm ratione sui, ut patet in ecclesia, labor doctrinę nil ualet, nisi ratione doctrinæ. ergo. Tertia cõ clusio , Spirituale* in proposito est, quod uocatur donum Spiritus sancti, quia Actuũ 8. de hoc cõdemnatur Simon, quia uoluit emere signum Spiritus sancti: & Matt. 10. pręcipit apostolis gratis dare, quia gratis acceperũt . Primũ corol. Omnia quæ Apostolus numerat 1. ad Cor. 12. & ad Ephe. 4. sunt spiritualia isto mo-{ 1. Corin. 12. } do. Diuisiones (inquit) gratiarum sunt, idem{ Ephe. 4. } autẽ Spiritus, diuisiones ministrationũ sunt. & infrà, Vnicuique autem datur manifestatio Spiritus ad utilitatem, alii quidem sermo sapiẽ tiæ , alii sermo scientiæ, alteri fides, alii gratia sanitatum, alii opera uirtutum, alii prophetia, alii discretio spirituũ , alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum. Et ad Ephes. 4.{ Ephes. 4. } Ascendens in altum, captiuam duxit captiuitatem, dedit dona hominibus. Et ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, quosdam uerò euangelistas, alios autem pastores, & doctores ad consummationem sanctorũ , in opus ministerii. Omnia enim hæc sunt gratia & dona Spiritus sancti. Secũdũ corol. Omnia quæ spectãt ad salutem hominis, dicuntur spiritualia in proposito. pa tet, quia omnia quæ spectãt ad salutem animæ spiritualem, sunt dona Dei, uel spectant atque ordinantur ad dona, uel procedunt ex ipsis. Confirmatur conclusio cum corollariis, Vbicunque in Scriptura reprehenditur emptio, aut uẽditio alicuius, semper est de aliquo spirituali, hoc modo. ut patet de Balaam, de quo habet̃ nume. 22.{ Nume. 22. } & Deut. 23.{ Deuter. 23. } qui cõdemnatur à Beato Petro. 1. Petri. 2. inde, ꝗa mercede cõductus , uoluit maledicere filiis Israël. & de Gihezi. 4. Reg. & de Hier. 3. Reg. 13. & constituebat sacerdotes pecunia & pretio. In omnibus autẽ illis erat aliꝗd spirituale, ut gratia sanitatis, spiritus propheticus, authoritas sacerdotii, quæ omnia sunt spiritualia hoc modo. ergo ita capiendum est spirituale in materia simoniæ. Et confirmatur, quia prohibitio simoniæ sumpta est ex Scriptura. sed scientia, nec aliquod aliud bonum acquisitum in Scriptura uocatur donum Dei, nec spirituale: imò nec sancti antiquiores unquam dicerent geometriam esse bonũ spirituale. ergo nulla ratione simonia cõsistit circa illã . Confirmatur secũdo , Nã si quis daret beneficiũ pro sciẽtia geometriæ aut medicinæ, esset simoniacus. ergo scientia nõ est spirituale, sed tẽporale bonũ . Probatur antecedẽs , Quia si quis daret beneficiũ ut doceret̃ sibi geometria, ꝓfectò esset simoniacus: sed quia geometria est spiritualis, non licet eã uendere, ergo nec artes mechanicæ, scilicet sarctoriæ, sutoriæ possunt uendi. S. Thom. 2. 2. q. 71. articu. 4. dicit, quòd aduocatus in causa iusta potest uendere auxilium, & patrocinium, & consilium ¶ Secũdũ dubiũ pro declaratiõe definitionis, Quid* per emptionẽ & uẽditionẽ intelligatur in definitione simoniæ, utrũ scilicet intelligatur solus cõtractus , ubi interuenit aliquid tẽ porale , uel absolutè prohibeatur omnis cõtractus nõ gratuitus. Et quidẽ uidet̃ primũ , quia Act. 8. ubi primò uidet̃ damnatũ hoc crimẽ in nouo testamẽto , solũ prohibetur pactũ tẽporale . & Matt. 10. satis ostẽdit Dominus idem prohiberi. statim enim subiungit, Nolite possidere aurum, neque argentum. Et in ueteri testamento patet in locis ubi suprà, nõ damnatur nec temporalis merces pro beneficio spirituali, ut de Gihezi patet, & Balaã , & Hieroboam. Sed hoc non obstante est conclusio, ¶ Non* solùm emptio & uẽditio rerum spiritualium, sed omnino dispensatio, & permutatio non gratuita, est simoniaca. Hęc conclusio{ S. Thom. } est S. Tho. q. 100. arti. 1. ad 5. & Adria. quotlib.{ Adria. } 9. arti. 2. & Ricad. in 4. distin. 25. & Palud. dist.{ Ricar. } 5. & Syluest. uerbo permutatio. §. 4. & fuit anti{ Palud. } quissima. unde etiã Cantor Parisiensis doctor{ Syluest. } antiquus definit simoniam, quòd est spiritualium acceptio uel collatio non gratuita. Et Ricar. spiritualiter dicit, quòd non licet duobus adultis pacisci inter se, ut inuicem baptizentur. Probatur conclusio ex c. quæsitum de rerum permutatione: ubi disertè continetur, quòd permutationes præbendarum continẽt ex pactione partium labem simoniæ. Et c. cùm olim. Innociẽtus 3. reprobauit Archidiaconatũ & Præpositatũ ex eo, quòd inter se commutassent. & ratio est, quia talis permutatio non gratis fit, & per cõsequens prohibetur Matth. 10. Præterea illud est uitiosum, & non uidetur aliud peccatum, quàm simoniæ. ergo est simonia. Maior patebit inferiùs latiús. Sed pro nũc probatur, quia spiritualia dantur propter utilitatem cõmunẽ , ut Apostolus ait 1. ad Corint.{ 1. Corin. 12. } 12. & ad Ephe. 4. Ad cõsummationẽ sanctorũ { Ephes. 4. } in opus ministerii, in ædificationẽ corporis Christi. Sed si liceret huismodi commutationes facere potestates spirituales nõ distribuerẽ tur pro utilitate communi, sed in fauorem priuatorum hominũ . ergo illud est illicitum.* de quo tamen uberius paulo pòst disseremus. ¶ Sequitur in definitione, Vel annexum spirituali. De hoc, ut nil sit extra controuersiam, sunt etiam uariæ opiniones. Nam quidam intelligunt per spirituale, quod ex natura rei est spirituale, ut sacramẽta , & eorum effectus. per annexum autẽ spirituali illud qđ per accidens, id est de iure positiuo, habet aliquid spiritua litatis. Sed communior expositio doctorum est, ut per annexum spirituali intelligantur illa quę ad spiritualia ordinantur, ut uasa, & ornamenta sacra. Ita exponit S. Tho. 2. 2. qō. 100. articu. 4. ¶ Restat in definitione illa particula, studiosa uoluntas, in qua illud solùm dubitari potest, ut quid potius simonia diffinitur per actũ uolũtatis , quàm homicidium, aut alia uitia, cùm æquè ex sola electione uoluntatis sint aliqui rei homicidii aut adulterii secundũ illud, Qui odit fratrẽ suũ , homicida est. aut, Qui uiderit mulierẽ ad cõcupiscendũ eam, iam mœchatus est, &c. Ad hoc dico, quòd occasio huius fuit, ꝙ Simon magus conatus quidẽ suerit donum dei pecunia possidere, sed opere nõ perfecerit. ideo in definitiõe simoniæ ponitur, Nõ opus ipsum, sed uoluntas, uel studium. hæc spectant ad quācunque definitionem intelligendam. Nũc redeundo ad quæstionem principalem, Vtrũ simonia sit licita, sitq́ue prma cõclusio . ¶ Simonia* est illicita. Hęc est nota ex euangelio, & ex sententia omnium Sanctorum & doctorũ : sed quo iure, sit secunda conclusio. ¶ Simonia* est prohibita iure diuino. hæc etiã est nota, tum ex ueteri, tum ex nouo testamento, ut patet ex locis superiùs allegatis Matth. 10. Actũ 8. 1. Petri 2. Damnat̃ Balaam. Erraueuerũt , inquit, secuti uiam Balaam, qui merce dem iniquitatis amauit. Et de eodem Iudas in epistola, ut illis, qui in uia Cain abierunt, & in errorem Balaam mercede effusi sunt. & Iohã . 2. Cum fecisset dominus quasi flagellum de funiculis, omnes eiecit de templo, oues quoque, & boues, & mẽsas numulariorum subuertit, & his qui uẽdebãt columbas, dixit, Auferte ista hinc, & nolite facere domum partis mei domum negotiationis. simonia autem ita uidetur esse perniciosissimum negotiatoris in domo Dei. Imò quibusdam nõ sine causa Iudę uidetur eos esse indissimiles: ille enim redemptorem Christum uendidit, iste dona illius. ¶ Tertia conclusio, Simonia* est prohibita iure naturali. Probatur, quia lex noua nulla prę cepta negatiua continet præter præcepta legis, nec, ut S. Tho. uidetur sentire, tum alibi, tum 12. q. 108. ar. 1. & 2. nec etiam præcipit affirmati nũ nisi de sacramẽtis , & de fide. ideo uocat̃ lex libertatis Iacob. 1. ergo prohibitio simoniæ nõ est superaddita in nouo testamẽto , de iure naturali. Et mirũ esset, ꝙ hoc solũ nouũ mãdatũ inueniretur in nouo testamẽto , nec Balaã itẽ peccasset hoc peccatũ , qui solũ lege naturali tenebat̃ . Præterea si hoc fuisset nouum pręceptũ , merito Simon magus excusari potuit, scilicet per ignorantiam. Præterea rationes, quæ fiunt à doctoribus de Simonia, procedunt iure naturali. Quarum prima est, quia spirituale non potest compensari aliquo temporali. unde de sapientia dicitur Prouerb. 3. quòd pretiosior{ Prouerb. 3. } est cunctis opibus. Et idẽ iudiciũ est de quocunque dono diuino. Secunda, Quia homo non est dominus bonorum spiritualium secundùm illud 1. ad Corint. 4.{ 1. Corint. 4. } Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, & dispensatores ministeriorũ Dei. Tertia, quia quæ gratis accepta sunt, sicut et alia, quę sola benignitate mortalibus sunt collata, debent gratis cõmunicari , ut aqua, sol, & alia quæ sine operibus nostris cõstãt . Quarta, quia data sunt à solo Deo. Nam uidetur iure gentium, quòd pises maris, & feræ omnibus sint communes. Præterea si omnia dona Dei data sunt ad utilitatem communem, ut patet 1. ad Corin. 12 & ad Ephes. 4. ergo iniuriam facit, qui in priuatam communitatem uult ea uẽdicare . Pręterea à posteriori, quia si permitteretur huiusmodi emptio, & uenditio, esset calamitas, & perditio rerum ecclesiasticarũ , quarũ dominatores, & administratores non essent meliores, sed ditiores, & auidiores. Omnes, inquam, hæ rationes procedunt stando in iure naturali. Ista est conclusio omnium doctorum, S. Tho. qō. 100. art. 2. & Armacha. lib. 10. c. 9. & Adria. quotlib. 9. ¶ Sed maius dubiũ est, Vtrũ * simonia omnis sit prohibita de iure diuino, an aliqua sit solùm iure positiuo. Durand. quidem in 4. dist. 15. qō. 5. negat esse aliquam simoniam solùm de iure positiuo. Et probat aliquot rationibus: sed duæ sunt potissimæ. prima, Si aliquid est malum solùm quia prohibitum iure positiuo, nõ est in alia specie nisi solùm inobedientiæ. si ergo esset aliqua emptio, & uenditio illicita, solùm, quia ecclesia prohibuit, non esset uitium simoniæ, sed solùm peccatum inobediẽ tiæ . Et potest cõfirmari , Ecclesia prohibet uẽ di bona tẽporalia ecclesiarũ , & monasteriorũ , & tamen talis uenditio etiam contra ius, non est simonia. Et hoc uidetur dicere S. Tho. 2. 2. q. 104. arti. 2. ad secundum. Secũda ratio, Nam simonia nõ potest esse nisi de spirituali re. sed non est ex institutione ecclesiæ, sed suapte natura ꝙ aliquid sit spirituale, nec ne ergo nulla simonia est solùm de iure positiuo. ¶ In contrariũ est cõmunis sentẽtia doctorũ , qui ponunt distinctionem, ꝙ aliqua sunt simoniaca de iure diuino, & aliqua de iure positiuo. Hæc est distinctio glossæ in c. ex parte de officio delegati. quã sequitur Ioan And. & Hostien. idem dicit Antonius de Butr. & Ioan. de Imol. c. 1. de simonia. eandem ponit Archi. & Adria. & Syluest. §. 2. & 4. & Caie. opus. de simonia. & in summa. & uidetur excerpta ex c. Saluator. 1. q. 3. ubi Vrbanus papa determinat simoniam esse emere, aut uendere quamlibet rerum ecclesiasticarum, inter quas, aliquas numerat, quæ profectò nihil spirituale uidentur habere, ut est præpositura, œconomia, castaldanus, & aliqua huiusmodi. Palud. dist. 15. q. 4 respõdet quidẽ ad rationes Duran. sed putat opinionem eius esse probabiliorem, & tutiorẽ . ergo credo quòd distinctio iuristarum in hac materia est bona, & necessaria. Quare notandum, ꝙ quæstio proposita, Vtrũ omnis simonia sit de iure diuino, potest dupliciter intelligi. Vno modo in sensu cõposito . Vtrum sit in potestate Ecclesiæ, quòd aliquis sit simoniacus, & tamen non sit illicitè, & quantum ad hoc sit prima conclusio. ¶ Nulla* simonia isto modo est prohibita solùm iure positiuo. Hæc patet clarè, Quia nõ dicitur simonia, nisi sit indebita emptio aut uenditio rei ecclesiasticæ, & sic est legitima, nec hæc quæstio habet locum in isto sensu, sed solùm in sensu diuiso. hoc est, an aliquis contractus, qui nunc non est simoniacus, sit simoniacus, uel possit fieri per ius positiuum. Et de hoc sit secunda cõclusio . ¶ Aliqua* sunt spiritualia, & solũm iure positiuo. Probat̃ , Vasa sacra, & uestes sacræ, in quarum emptione non committeretur simonia, nisi haberẽt aliquid spiritualitatis, ex hoc, quòd ordinantur, & dicantur ad sacra, quæ solùm habent ex institutione ecclesiæ. & ecclesia posset facere, ut ista non essent dicata illi ministerio, nec essent uasa ad illum usum. præterea illa habent id ex dono Dei, & calix, & ara habent deuotionem, sicut templũ . Tertia conclusio ¶ Emptio* aut uenditio istorum est prohibita iure diuino. Hæc conclusio est cõtra doctores, ponentes illam distinctionem, qui illã simoniam prohibitam solùm ponunt iure positiuo, ut uendere calices, & ornamẽta . Sed probatur conclusio, quia ministerium, & officiũ illorum est uerè spirituale. ergo si ratione illius uenduntur, aut emuntur, est simonia, sicut uenditio aquæ est solũ de iure positiuo, & tamen est uere spiritualis, & si ratione illius emeretur, esset uera simonia prohibita iure diuino, sicut si quis emeret ipsum sacramẽtũ . & ita ponit Maior{ Maio. } & Syluest.{ Syluest. } & Ant. de But. { Anto. de bu. } & alii, qui uocãt simoniã solùm iuris diuini, quoniã est spirituale ex natura sua. Confirmatur clarè, quia etiam subdiaconatus, & fortasse diaconatus sunt in ecclesia solùm de iure positiuo, & tamen non est dubitandum, quin cõsecratio illius ministerii empta, aut uendita, sit simoniaca de iure diuino, & ita est spiritualis consecratio ipsa calicis, sicut consecratio diaconi. ¶ Vnde insero corollarium, quòd non minus est simoniacum de iure diuino recipere aliquid pro consecratione calicis, aut benedictione uestiũ , quàm pro cõsecratione sacerdotis. estq́ue quarta cõclusio , Aliqua* simonia est omnino pręcise de iure positiuo. Quia aliqua sunt, circa quæ contingit simonia, quę reuera nihil spirituale continent, neque ordinantur propriè ad aliquid spirituale, sed solũ sunt annexa de iure positiuo rebus spiritualibus, talia sunt, quæ continentur in illo c. Saluator ut Oeconomia, Casteldanus, Præpositura, quæ omnia ordinãtur potiùs ad administrationem temporaliũ , quàm spiritualium: præterea administratio hospitaliũ , in qua nihil spirituale uidemus contineri. Et fortasse idem iudicium est de sepultura, quia non uidetur continere, nec ordinare aliquid spirituale: in istis, inquã , nulla est simonia nisi quia propter concomitãtiam cum rebus spiritualibus prohibita sunt uendi. Et intelligatur differentia inter hęc & alia (de quibus in propria conclusione) dico quòd si calix consecratur, aut aqua benedicatur, sine quacunque noua prohibitione ecclesiæ, erit simoniacum emere, aut uẽdere illa: sed administrationem hospitalis, aut officium procuratoris, aut œconomia ecclesiastica, nõ erit simoniacum emere, aut uendere, nisi quia ecclesia prohibuit, sicut posset prohibere. Confirmatur Sicut, simonia est quædam irreuerentia, & uiolatio rerum sacrarum, ita est sacrilegium: sed est sacrilegium aliquod, quia est prohibitũ à iure diuino, si quis abutatur sacramentis, aut aliquid de se turpe in loco sa cro faceret, aliquando autem est de iure positiuo, ut eripere hominem ab ecclesia, quod est pręcisè de iure positiuo: ita etiam non inconuenit, quòd sit aliqua simonia pręcisè de iure positiuo. Verum est, quòd apud doctores antiquos, ut apud Altisiod. Alexand. & d. Thom. non inuenio hāc disputationem, nec unquam inuenio apud S. Tho. quòd sit simonia emere aut uendere huiusmodi officia. Armach. lib. 10.{ Armach. } c. 16. dicit, Quòd si qua sunt officia, aut beneficia, quæ nullam curam omnino regiminis habent annexam, ordinantur omnino ad administrationem spiritualem: non uideo, inquit, in talium emptione & uenditione simoniam posse committi. Vnde & de præbendis canonicorum non inuenit modum quomodo possent emptiones aut uenditiones illarum esse simoniacæ, nisi capitula habeant specialem iurisdictionem, saltẽ in eos, qui de collegio suo sunt, & qui habẽt , ut ipse putat, authoritatem prædicandi: unde re uera in illis officiis nihil est propriè spirituale, nihil simoniacum, sed tñ est prohibita iure. Cõfirmatur , Nam aliqua est emptio & uenditio nunc licita, quam si ecclesia prohiberet, esset simoniaca. Si enim ecclesia prohiberet propter reuerentiam sacramenti, ne calices uenderentur, etiam pro materia esset simoniaca. unde ergo aliqua simonia potest esse solùm de iure positiuo. ¶ Sed est dubiũ , An* circa ea quæ sunt iure spiritualia, & secundum se, & de iure diuino, sit aliqua simonia de iure positiuo, uel omnis sit de iure diuino. Est quinta conclusio, Aliquis contractus, uel permutatio spiritualis secundum se est simoniaca de iure positiuo. Probatur, Permutatio mutua beneficiorum sine authoritate superioris est simoniaca, ut suprà probatum est, & solum de iure positiuo: & beneficium est res spiritualis, saltem ubi est cura animarum. ergo. Antecedens probatur. Et primo ostendo, quòd non est ita prohibitum de iure diuino permutare spirituale pro spirituali, sicut spirituale pro temporali. Patet, quia multa licent in permutatione præbendarum, quæ non licent in ordine ad aliquod tẽporale . Primũ licet dare beneficiũ pro spe alterius, quod non licet pro spe temporalis concedi. Præterea licet cõuenire de permutatione. Præterea licet renuntiare conditionali in fauorem alterius, qui permutaturus est, & nõ aliter. Præterea licet exprimere causam. & in summa licet omnia facere quæ fierent, si cõmutaretur domus pro agro. Hoc excepto, quòd per formam (ut aiũt ) omnia referantur ad papam, uel episcopũ . Hæc autem nec somniare quidem licebit, siquis uellet permutare beneficiũ pro agro. ergo non est idem permutare temporale pro spirituali, & spirituale pro spirituali. dico autem hæc licere, id est, sine uitio simoniæ fieri, non disputando de alio peccato. Innoc. in c. quæsitum. tenet, quòd in præbendis eiusdem ecclesiæ potest fieri permutatio sine licentia superioris. Et quamuis hoc non recipiatur, & oppositum teneat Hostiens. & Ioan. de Imola in cap. finali de rerum permutatione. & Io. Andreas, Quia in permutatione rerum est noua collatio. ut in c. unico de rerum permutatione, in 6. tamen signum est quòd illud de se non est simoniacum. Præterea doctores concedunt, quòd cùm agitur de sola permutatione, quòd potest fieri talis permutatio ecclesiarum ut unus episcopus concedat unam parochiam pro alia ad dirimendas lites. Imò S. Thom. dist. 15. quæst. 3. artic. 3. ad tert. dicit, quòd si permutationes huiusmodi fiant pro aliquo terreno commodo, sunt simoniacæ, secus autem si sint pro commodo spirituali. unde si est periculũ de simonia, hoc est propter temporale annexum. Præterea quis dubitat, quin iure posset concedi, ꝙ permutationes, quæ fiunt authoritate superioris, possent fieri sola uoluntate partium saltem in casu, & tunc non esset simonia cum quo nunc est. Præterea principaliter probatur conclusio, quia Actuum 8. certum est non condemnari permutationem unius spiritualis pro alio, nec Mat. 10. uidetur prohiberi nisi merces, uel pretiũ temporale. ut patet ex eo, ꝙ post illa uerba Gratis accepistis, sequitur, Nolite possidere aurũ , nec argentum. Et ita exponunt illum locum Hiero. Chrysost. Greg. Remig. & glossa, & alii doctores, nulla mentione facta de alia permutatione spirituali pro spirituali. nec in ueteri aut nouo testamento locus inuenitur, unde possit damnari, aut reprehẽdi huiusmodi permutatio. Item rationes contra simoniam, nõ uidentur procedere contra huiusmodi permutationes rerum spiritualium. non enim uidetur quid habeat inhonestũ , ut componã tecum, ut ores pro me, & ego pro te, ut absoluas me, aut audias cõfessionem meã , & sis cõfessor meus, & ego sim tuus. nec sufficit dicere, quòd hoc est per modum pretii, quia certũ est, ꝙ non licet cõponere , ut absoluas me ut dem tibi pecuniam, eo modo, quo licet pacisci ut sis confessor meus, & ego sim tuus, maximè ubi ista fiũt pro maiori utilitate utrius , ut tu legas in parochia mea, & ego prædicem in tua. Pręterea ex hoc nulla iactura sequitur in republica Christiana, sicut in commutationibus pro rebus temporalibus. Pręterea sicut superius arguebã , Sicut simonia est quędam iniuria, et abusus rerum spiritualium: ita sacrilegium. Sed circa res de se sacras est aliquod sacrilegium solũ de iure positiuo, ut si quis celebrauit sine ara, & sacris uestibus, aut non ieiunus communicaret. ergo similiter erit aliqua simonia circa spiritualia de se solum contra ius positiuum. Pręterea certum est, ꝙ aliqua liceant nũc circa spiritualia per se, quæ essent simoniaca, si ecclesia prohiberet, ut exigere stipendium pro sacramento aut administratione sacramentorum, aut pacisci de pretio in necessitate (ut infrà dicitur) quę etiam & similia essent simoniaca, si ecclesia prohiberet. Innocent. Nerberius dicit, quòd in collatione beneficiorum potest prælatus pacisci, & exigere aliquid spirituale. Præterea doctores antiqui nil loquũtur de ista commutatione unius spiritualis pro alio, nec Magister sentẽtiarum , nec Armacha. Præterea definitio cõmunis nil dicit de hoc. ergo uidetur quòd simonia, quæ cõtingit in permutatione unius spiritualis pro alio, nõ sit de iure diuino. unde nescio an certũ sit, quod dicit Ricar. ꝙ si duo adulti paciscãtur ut inuicem se baptizent, quòd sit simoniacum: potius credo, ꝙ de se nõ esset illicitum: & cum de hoc nõ habeatur spiritualis prohibitio, nisi in materia præbendarum, puto ꝙ non est formidandum in illis spiritualibus cõponere uel pacisci: quare nõ uideo quòd simoniacus esset, si cõmutaretur calix consecratus pro ara consecrata ratione confractionis, aut reliquiæ beati Petri ꝓ reliquiis beati Dominici. Maior in 4.{ Maior. } d. 25. q. 5. ad 4. dicit, quòd translatio & permutatio beneficiorũ non est simoniaca, sed ꝓpter periculũ simonię, & fraudis, iura hoc prohibẽt . Et simpliciter unum spirituale pro alio non est illicitum. Ex his patet, quòd propriùs loquutꝰ est Duran. quàm alii, ut Maior. quia Duran. nõ admittit simoniã nisi circa uere spiritualia, nec meminit simoniæ in aliis officiis, ne spiritualis pro spirituali. unde negat distinctionem. Et Maior, qui negat simoniam circa illa officia uel circa spiritualia pro spirituali, debuit etiam non recipere distinctionem. Imò Maior dist. 25. quæst. 6. dicit, quòd in spiritualibus aliis licet commutare unum spirituale pro alio, ut missam pro psalterio. Ex quibus omnibus sequitur corollariũ primũ , In spiritualibus solum impropriè, & de iure positiuo, ut de hospitalitatibus, de sepulturis, de officiis ecclesiasticis, quæ nil spirituale continent, ad iudicandum, an aliquis contractus sit simoniacus, habenda est solùm ratio & cõsideratio iuris positiui. quidquid enim iure cõceditur , permittitur in ecclesia per se loquẽdo . unde circa illa quando non est certum utrum sit simonia, consulendum est ius scriptum, at adeò si non constet esse simoniam, declarandum est potius in partem mitiorem, & absoluendum magis, quàm condemnandum, maximè cùm agitur de pœna & restitutione, quidquid dicãt glossæ. Secundum corollarium, Eodẽ modo in permutationibus spiritualiũ pro spirituali si nõ est damnatum iure positiuo, non est damnandum, nec ex tendendum, sed potius restringendum, quia est odiosum. Tertium corol. Circa spiritualia propriè spiritualia, siue de iure diuino, siue positiuo ubicun interuenit pretium temporale, nil opus est consulere ius positiuum, sed iudicandum est iure diuino. Ex his patet distinctione illam Iuristarum de simonia, de iure diuino & positiuo esse necessariam, & utilem in hac materia, si sanè intelligatur. Ad argumenta autem in cõtrarium respondetur ad primum, Falsum assumitur, & contra totam philosophiã moralem. Sicut enim lex diuina cõstituit aliquid nõ solum in specie obediẽtię , aut inobediẽtię , sed in specie alteriꝰ uirtutis determinatæ, ita & lex humana. Et sicut est intemperantia, quia prohibitum lege diuina, ita comedere carnes in quadragesima nõ est inobediẽtia , sed intẽperantia (nisi fiat in contemptum) sicut extrahere hominem ab ecclesia nõ est inobedientia, sed uerum sacrilegium. Ad confir. dico, ꝙ ecclesia nõ prohibet uendi bona ecclesiastica tanquam sacra, aut ecclesiastica, sed sicut prohibet uendi bona pupillorum: & ideo non est simonia, quia non sunt ad ministeria spiritualia, sed ad sustẽtationem tẽporalem . Ad secundum, dato, ꝙ ita sit, ꝙ ecclesia non posset facere spirituale per legẽ quod non erat spirituale, potest tamẽ annectere spiritualibus, & eisdem legibus subiicere, & ita facit de aliquibus, ut suprà expositum est, & hoc satis est, ut sit contractus simoniacus, de iure solum positiuo. Sed an inpermutationibꝰ prebendarum, si aliqua prębenda est pinguior, possit aliqua pecunia interuenire ad cõpensandum tẽporale , ut de præbenda mille aureorum in reditu pro præbenda quingentorũ aureorũ , an liceat cõponere , ut des mihi mille aureos, ꝗ dicuntur pensio pecuniæ numeratæ? Respõdit Angelus in sũma , in uerbo, ꝑmutatio . §. 6. dicẽs hoc notasse Panor. in c. ad quęst. de rerũ ꝑmut. quando, scilicet, datur ratione tẽporalium , secus si ratione iurium, aut dignitatis spiritualis, quæ est maior in uno, quàm in alio. Sed Adri. quotl. 9. ad 8. principale, dicit Angelũ uehementer errasse in hoc, nec Panor. unquã hoc cogitasse, nec tex. loꝗtur de tali cõpensatione unius præbendę cũ alia, sed de permutatione possessionum, quę possidẽtur iure proprietario, quę uendi possunt per se, & per consequens permutari, sed nõ beneficiis admixtæ. Probatur. Nam si quis permutaret præbendam nullum habentem reditum, posset dare mille aureos ut haberet præbendam ducẽtorum aureorum in reditu, non dubito quin sit falsa opinio Angeli. Postquam ergo ita est, quòd simonia est illicita non solũ iure diuino, sed humano, dubitatur, quis primus hoc crimen inceperit. Videntur enim doctores dicere, quòd primus author & inuentor fuit Simõ ille dãnatus à beato Petro, quod ex ipso nomine apparet: & uidetur quòd in lege naturæ cadere nõ potuerit, cùm illic nõ esset aliqua potestas propriè spiritualis. Sed his non obstãtibus est prima cõclusio . In* lege scripta potuit esse, & fuit hoc uitiũ . Probatur, quia erãt sacramẽta , & sacerdotia, quę licet nõ haberent illam efficaciam spiritualẽ , quæ habent in lege Euangelica, tamen erant ordinata ad illum finem spiritualem, & per consequens negotiatio illorum erat prohibita iure diuino. Et quòd ita fuerit, patet de Giezi 4. Reg. 5. de quo{ 4. Reg. 5. } legitur, quòd accepit duo talenta à Naaman principe militię regis Syrię, quẽ Eliseus à lepra curauerat. & de Hieroboam, de quo legitur 3. Reg. 13.{ 3. Reg. 13. } quòd fecit de nouissimis populi sacerdotes excelsorum, & quicun uolebat, implebat manum suam, & fiebat sacerdos. Etiam 2.{ 2. Mach. 4. } Machabæorum. 4. de Iasone fratre Oniæ legitur, quòd dedit Antiocho argenti talenta trecenta sexaginta, ut fieret sacerdos. & 2. Macha. 4. legitur de Almachio, quòd uenit ad regem Demetrium, offerens coronam auream, & palmam, ut cõstitueretur ab eo summus sacerdos, quod & factum est. Omnes (in quam) illi uno peccato peccauerũt cum Simone mago, quanquam de omnibus illis, saltẽ de Giezi, Hierob. & Iasone uideatur posse dubitari. Nã si Giezi fuit simoniacus qui recepit, ergo & Naaman qui dedit uiginti talenta, qui tamen non repre henditur à Scriptura. Ad hoc respondet Armachanus lib. 10. ca. 21. quòd (ut constat) Naaman gratis dedit ad sustentationem uiri Sancti. Sed Gihezi fraude accepit, dicens se ab Elisæo missum, ut peteret ab eo. Sed maius dubium uidetur de Hieroboam & de Iasone, qui nullam potestatẽ emerunt, aut habuerunt, cùm essent Sacerdotes idolorum, & potestatem acceperunt à tyrannis, qui nullam dare poterant. Ad hoc Adria. in quotl. de Hierob.{ Adrian. } & Palud. in 4. etiam de Hieroboam & Iasone{ Palud. } dicit, quòd re uera ita est, quòd quanquam tantum fuit ex obedientia, nullum peccatum fuit simoniæ, sed fuit ex intentione: quod sufficit & ad peccatum quantum ad speciem, & quantum ad culpam. Vnde & beatus August.{ August. } 1. q. 1. dicit ꝙ ignis sacramenti, qui per septuaginta annos Babylonicæ captiuitatis sub aquis uixerat, extinctus est Antiocho uendente sacerdotiũ Iasoni. ¶ Secunda cõclusio , In* lege naturæ potuit esse aut fuit peccatũ simoniæ. Probatur, quia fuit uerum Sacerdotium, ut patet de Melchisedec. Gen. 14. & ad Hebrę. 7. & in Psal. 109. ergo negotiatio esset simoniaca: & propterea non est dubitandum, quin haberent multa sacramenta ordinata duntaxat ad finem & salutem spiritualem, & per consequens emptio aut uenditio illorum esset simoniaca de iure diuino. Et quòd etiam fuerit, patet de Balaam propheta, Nume. 22. &. 2. Petri 2. & in Epistola Iudæ. licet de Balaam possit dici, quòd non peccauit, nisi quia ini uoluit agere contra Israël. ¶ Dubitatur, an* inter Paganos, & idololatras potuerit esse hoc crimen simoniæ. Videtur enim quòd non, cùm nulla potuerit esse apud eos potestas spiritualis, nec aliquid uerè spirituale. Ad hoc respondet tertia conclusio, ¶ Emptio* aut uendi{ Simonia apud infideles inuenitur } tio apud idololatras non solum fuit ex intentione, sed etiam ex obiecto uerum crimen simoniæ. Probatur, Nam, ut disputaui in quadam relectione, in lege naturæ erat potestas apud populum, aut apud principes constituendi uiros Sacerdotes, quomodo etiam fuit Melchisedec, neque propter idololatriam amiserant hanc potestatem: ita quòd Sacerdotes gentilium erant ueri Sacerdotes, id est, habebant legitimam facultatem gubernandi{ Apud gentiles erant uiri sacerdotes } populum in spiritualibus, quanquam illi abuterentur illa potestate ad cultum dæmonum: & ita negotiatio, & ambitio illorum erat peccatum pro tali sacerdotio, & eiusdem rationis, sicut nunc est. Vide autem quòd Hieroboam & Iason non fuerunt simoniaci nisi solum ex intentione, non, ut putant Adrian. & Palud. propter quod illa essent sacerdotia idolorum, sed reuera: quia nec Hieroboam, neque Antiochus tradere poterant talem potesta tem, cùm essent tyranni. Et ex his patet, quòd & Cæsar, & illi, qui per largitionem cõsequuti sunt inter suos sacerdotia, idem peccatum peccauerunt sicut Simon. Secus autem uidetur iam uel apud Iudæos, uel apud Paganos, apud quos expirauit omnis potestas spiritualis, atque adeò non uidetur quòd esse possit peccatum simoniæ ex obiecto, sed adhuc circa definitionem propositam, sicut determinatum est quid pro spirituali intelligatur. Est dubium longũ & graue, quid pro temporali intelligatur. Postquam constituimus non esse simoniacum per se & iure diuino, nisi interueniat aliquid temporale, descendendo distinctius, quæritur, An* si quis timore, consanguinitate, precibus, fauore, aut obsequio recipit, ut administret spiritualia, sit simoniacꝰ . Et primo de timore d. Bonauẽ . 4. d. 25. tenet, quòd dare{ Bonauen. } beneficinm ratione timoris, est simonia. Præ terea Durand. dist. 25. q. 4. dicit quòd etiam si{ Durand. } det digno, quo ad Deum est simoniacus. Idem dicit Adria. quotl. 9. art. 2. & proponit non so{ Adrian. } lum ratione timoris de malo temporali, sed etiam ratione indignationis. Idem habet Angelus, uerbo, simonia. §. 3. & Maior expresse, d.{ Angelus. } 15. q. 3. Et Sanct. Tho. in 4. d. 25. q. 3. ad 3. dicit{ S. Thom. } quòd si spiritualiter mouetur propter timorẽ , manifestè est simoniacus. Præterea ex c. nemo. de simonia. Et probatur, quia qui taliter dat, non liberaliter dat, ego est simoniacus. & Cicero 2. Rhetoricorum,{ Cicer. 2. } Qui metu mortis facit, non liberaliter facit. Sed hoc non obstan-{ Rhetori. } te est prima conclusio, ¶ Conferre* spirituale sine respectu ad illud commodum, uel incommodum, timore indignationis, non est simoniacum. Probatur. Talis dat gratis, id est, non pretio aliquo modo, ergo nõ est simoniacus. Probatur, quia ex hoc, quòd aliquis timeret offendere regem, non recipit, aut amittit aliquid temporale. Præterea si quis timore orat, celebrat, confitetur, non est simoniacus, ne qui absoluitur, & tamen hæc sunt maximè spiritualia. ¶ Secunda conclusio, Non* uidetur malum dare spirituale digno ex timore. Probatur eodem modo, quia ne celebrare, ne communicare ex timore, est peccatum. Tempore enim quo aliâs non teneor communicare, aut confiteri, si timore pœnæ impositæ à præ lato confiteor, nullum est peccatum. Suppono enim in præsentia, quòd opus ex timore seruili aliâs bonum, non est peccatum, contra Lutheranos. Præterea facere ista ad uitãdum pœnam inferni, non est peccatũ , quia timor etiam seruilis est donum Spiritus sancti, secundum S. Thom. 22. q. 19. artic. 4. & 6. & glos. ad Rom. 3. Præterea incutere istum timorem, ut arguebam, est bonum. Vt si Papa minaretur Episco po exilium, aut carcerem, nisi dignos promoueat. ergo. ¶ Tertia conclusio,* Idem etiam uidetur inditium de timore mali temporalis, ut uitæ, aut exilii, aut carceris, dum modo hoc non redundet in aliquod commodum temporale, ut sit ex pacto aut aliquo modo per modum pretii, ut tyrannus comminatur Episcopo exilium, nisi Petrum ordinauerit. Probatur eodem modo, quia gratis dat. Præterea, incutiens timorem, non est simoniacus. ergo nec patiens erit. Præterea, si esset lex, quòd Episcopus prouidens indigno soluat decem marchos argenti, lex esset iusta. ergo Episcopus, qui illo timore prouidit digno, non est simoniacus. Præterea, quia tunc talis collator incurreret pœnas excommunicationis, et alias pœnas iuris, & recipiens beneficium teneretur restituere. Hæc autem nec authores contrarii audent dicere, neque est in usu. Probatur consequentia. Nam pœnæ latæ sunt aduersus simoniacos in ordine, aut beneficio absolutè sine distinctione. Præterea, quia in illo capit. Saluator. 2. quæst. 3. ubi Vrbanus Papa latè tradit modos & species simoniæ, nullam mentionem facit de timore. Præterea, si quis nollet conferre digno, nisi timore, quia tamen uolitione conditionata, & uitiosa, hoc non esset simoniacum, sed acceptio personarum, uel aliud peccatum. Et nihilominus uelle dare digno ex timore pœnę, imò ad uitandum pœ nam adhuc esset bonum. Si autem talis timor resolueretur ad commodum, aut ad pretium temporale, credo quòd esset simoniacum, ut si princeps daret Episcopo salarium, aut stipendium, & Episcopus timens perdere, uelut de nouo haberet, conferret beneficium, esset peccatum simoniæ. Sed nec hoc uidetur certum, maximè si iste finis sit mediatus, putà uel timeret perdere amicitiam, uel munera Regis, uel sperat fieri amicus. ¶ Ad argumentum ex authoritate Sanct. Thom. respondeo, quòd intelligit de simonia largo modo, & in propria. Fateor enim quòd cùm respectu aliquo temporali fit administratio spiritualium, est peccatum à fine, sed non est simonia damnata à Christo, uel à Petro. Vel dic reuera, quòd Sanct. Thom. in 4. sequutus est opinionem sui temporis, quam postea reliquit in Summa. Imò Sanct. Thom. quæst. 100. suprà, per hoc probat, ut statim dicam, quòd conferre ratione consanguinitatis, non est simoniacũ , quia non est illic emptio, aut uenditio, sine qua non est simonia, sed ne quando fit ratione timoris. ergo nec hoc est simonia, cùm hæc uidetur esse sententia Caiet. in Sũma , tit. de simonia. ¶ Dubitatur, An* collatio spiritualis ratione consanguinitatis sit simonia, Beatus Bonauent. dist. 25. tenuit quòd sic. Et fuit opinio Parisiens. ut recitat Altisiodoren. idem Glos. cap. unico. ubi reprehendit Innocen. 3. Archiepiscopum Mediolan. quòd beneficium cõtulerit in fauorem carnis. Glosa autem hoc dicit esse simoniam. & in capit. nemo. de simonia. dicit, quòd est simonia, si quis ex affectu consanguinitatis admittit impœnitentem ad sacramenta. Maior. dist. 2. q. 3. expressè id habet. Nihilominus est prima conclusio, ¶ Conferre* beneficium intuitu consanguinitatis, non est simoniacum. Hæc est S. Thom. q. 100. art. 5. ad 2. & Altisiod. ubi suprà. Et ratio est, quia gratis dat, & non est emptio, aut uenditio. Præterea si collator est simoniacus, ergo & qui sciẽter eo intuitu recipit, quod nemo dicit, ne talis damnatur ad restitutionem. Imò in cap. nec ecclesia. bene reprehenditur Archiepiscopus. Primum quia retinuit sibi prouentus beneficii, quod contulerat, & hoc cõdemnat tanquam simoniacum. Secundum est, quòd affectu carnali hoc fecisset, & hoc non dicit esse simoniacum, quanquam esset turpe, unde maius argumentum sumitur ex illo cap. quod non sit simoniacum: sed amicitia consanguinitatis est honesta. ergo. ¶ Secunda conclusio, Si* quis conferat beneficium consanguineo aliâs idoneo quantumcunque motus à consanguinitate, non peccat mortaliter. Quod uidetur cõtra Altisiodoren. qui quamuis dicat nõ esse simoniacum, tamen dicit esse mortale. Probatur, Actus ex obiecto est bonus, & circunstantia non est mortalis. ergo ne actus. Sed opinio Altisiodor. est probabilis, quia uidetur notabilis iniuria. Præterea, fundare beneficium pro consanguineis, est licitum. ergo. Præterea, lex de patrimonialibus est licita. ergo. Præterea, dare extraneo ratione nobilitatis, atque alia humana ratione, nõ est mortale. ergo nec ratione consanguinitatis. ¶ Tertia conclusio, Pontifices * parati ad dandum beneficia consanguineis sine deliberatione, peccant mortaliter. Probatur, quia cõmuniter omittunt digniores, imò plurimi, qui non sunt digni, & saltem tales Episcopi gerunt propositum conferendi consanguineis qualescunque sint. Et præterea est magnum scãdalum in ecclesia, & quidem dant pluribus occasionem dandi indignis. ¶ An * cõferre beneficia propter preces principaliter est simonia? Glossa in c. ordin. 2. quæst. 1. dicit esse simoniã , saltẽ si preces sunt per se. Et probat ex illo c. ubi Greg.{ Gregor. } quartꝰ dicit, ordinationes in p̃tio , uel prece, uel obsequio factas, esse falsas. Et eadem quæst. c. si non multi. expressè dicit, quòd in ordinationibus pecuniam quidem non recipiunt, sed summa in fauorem, aut gratiam, aut laudem aucupantur, gratis acceperunt, & non gratis dant. Et in c. Saluator. 1. quæst. 3. dicitur, quòd munus linguæ, uel pecuniæ, uel obsequii facit simoniam. Sed Inno{ Innocent. } cent. c. ne tuam de ætate & qualitate. dicit, quòd quomodocunque interponantur preces, siue pro digno, siue pro indigno, si non interueniat aliud temporale, non est simonia. Quem sequitur Cardin. ibidem. Et idem Hostiens. licet sit turpe, & quasi simoniacum. & { Hostiens. } Panorm. eod. cap. tuam. dicit, quòd in eodem casu, in quo glossa dicit esse simoniacum, non est simonia, nisi quis intendat obligare collatorem. Adria. tamen in suo quotlib. sequutus{ Adrian. } glossam dicit, quòd inducere preces, ut collator tanquam fauorabilis accipiat, est simoniacum, & collatio simonia, etiam si sunt pro digno, & in beneficio simplici. Et probat, quia in dicto. c. tuam. tradunt doctores, ꝙ qui propter adulationẽ dat, est simoniacus. Præterea, quia talis pluris æstimat precem, quàm pecuniam, & fauorẽ , quàm pretium. Et addit Adri. hanc esse opinionem theologorum, ut S. Tho. & Duran. Idem habet Maior q. 3. & Palud. Imo addit, si est paratus dare uni, & propter preces det digniori, est simoniacus. Hoc uidetur concedere Syluest. eodem tit. §. 13. dist. 16. Non re{ Syluest. } fert, inquit, quantum ad Deum, an pro digno sint preces, uel pro indigno, licet quo ad ecclesiam referat. Et idem expressè tenet Durand.{ Durand. } d. 25. q. 4. ubi dicit, quòd siue preces fiant pro digno, siue pro indigno, si principaliter mouetur collator fauore rogantis, quantũ ad Dei iudicium, simoniam committit propriè capiendo, atque etiam incurrit pœnam iuris. Idem dicit Palud. q. 5. art. ult. Idem uidetur habere Armacha. lib. 10. art. 18. & S. Tho. dist. 25. quæst. 3. art.{ S. Thom. } 3. dicit enim, quòd quicunque dat spirituale pro temporali cõmodo , est simoniacus. Idem uidetur habere 2. 2. quęst. 100. art. 5. ad 3. Temporale autem commodum, inquit, uel est ex parte animæ, sicut amicitia, uel fauor aliquis. Et ad tertium dicit contra canonistas, quòd si collatio fiat propter preces ad habendum fauorem, uel amicitiam, aut laudem, uel ut uitet pericula: manifestè, in quit, est simoniacus, siue pro se, siue pro alio, siue pro digno, siue pro indigno. Nec uidetur discessisse ab hac sentẽtia 2. 2. ubi suprà, ubi uidetur idẽ sentire. Et ratio eius est, quia fauor, uel amicitia humana, aut laus est æstimabilis pretio, & per consequens cadere potest sub ratione emptionis & uenditionis. Sed bona uenia tantorum uirorum in hac parte libentius sequerer sententiam canonistarum, & ideo respondeo probabiliter per conclusiones. ¶ Prima conclusio, Illicitũ * est conferre spiritualia ad captandum quodcun commodum non spirituale, siue digno, siue indigno, ut ad captandum amicitiam, laudem, fauorem. Ista est omnium doctorum: & sa tis probatur ex dictis in cap. Saluator. & in c. nemo. & in c. sunt & nonnulli. & quia uidetur esse cõtra dictum Domini, Matt. 10. Præterea, quia omnes rationes, quæ fiunt contra simoniam pecuniarum, uidentur procedere contra istam. Primo, quia facit iniuriam rebus sacris, tam uili eas æstimando. Præterea, quia hac uia ecclesiæ bona uenirent ad potentiores, & non ad meliores. Præterea, quia sunt bona communia, & per consequens est acceptio personarum distribuere per fauores, & amicitias humanas. ¶ Secunda conclusio, Nescio* an hoc ipsum sit mortale, si aliàs collatio fiat digno. Probatur, Nam stando saltem in iure diuino, sperare, aut optare laudem humanam, aut fa uorem ex aliis actibus spiritualibus, ut ex præ dicatione, celebratione sacrificii, & collatione sacramentorũ , ne uideo cur ista condemnentur de mortali, cùm solum uideatur uana gloria, quæ est de numero uenialium. Dixi, stando in iure diuino, quia fortè ecclesia uoluit ita expressè prohibere. ¶ Tertia conclusio, Non * puto hoc peccatum esse propriè simoniam. Dico propriè, quia Dominus nõ condemnauit, aut beatus Petrus, ne condemnatur ab ecclesia. Hanc puto esse sententiam domini Caietan. in Summa, uerbo, simonia, notabili quinto, ubi dicit, quòd triplex est muneris genus, ab obsequio, à lingua, à manu, ad hoc ut simoniam constituat punitam ab ecclesia, exigitur, quòd pretii rationem habeat, & propterea si laus, adulatio, preces non per modum laudis, adulationis, pretii, concurrant, quantumcunque sint nephariæ, carnales, & pro indigno, & efficaces: ita quòd inducant prælatum ad donandum beneficium, ad conferendum ordinem, simonia propriè non incurritur, quia uerè nulla est hic emptio, aut uenditio. Et primò contra distinctionem glossæ arguitur, nam certè si fundere preces per se est simoniacum, ut ipse dicit, ergo & pro alio: & si pro digno, ergo & pro indigno. Præterea, administratio aliorũ spiritualium propter fauorem, & gratiam consequendam, non est simoniacum, & hæc sunt maximè spiritualia, quàm officia ecclesiastica. ergo neque collatio beneficiorũ . Præterea, secundum illud essent simoniaci, qui etiam post factum laudarent, aut fauerent alicui ratione prædicationis, aut alterius ministerii spiritualis, quod nemo concederet. Præterea, si quis offerat sacrificium propter consequendam salutem spiritualem, uel potius temporalem, uel pro fructibus terræ, nullo modo esset simoniacus, quare ergo propter fauorem aut laudem? Præterea, tales non incurrunt pœnas simoniacorum, ne tenentur ad restitutionem. Vnde Palud. ubi suprà { Palud. } dicit, quòd qui consequutus est beneficium propter preces carnales à se uel ab alio interpositas, si est dignus, non tenetur restituere, sed debet pœnitere de corrupta intentione. Ex quo patet, ꝙ irrationabiliter idem ipse dicit, quòd si est indignus, debet resignare, quia certè nihil facit ad simoniam, an collatio fiat digno, uel indigno, neque est mihi uerisimile, quòd ecclesia in hac materia uoluerit de nouo aliquid prohibere, præterquã quòd Christus prohibuit. Imò in d. c. Saluator. 1. quæst. 3. ex illo Matth. 10. Vrbanus Papa probat triplex munus, scilicet, à manu, à lingua, ab obsequio esse simoniã , unde nihil de nouo uidetur constitutum. ¶ Quarta conclusio, Si* preces, uel fauor, uel laus resoluerentur tanquam pretium in aliquod tẽporale , clarum est, quòd esset simoniacum. ut si Pontifex pro collatione beneficii ecclesiastici exigeret fauorem apud principem ad consequendam dignitatem temporalem, aut reditus consanguineis suis, aut laus ad consequendam pecuniam, uel aliquid simile. Et patet, quia nil refert quod pretium detur mediatè uel immediatè pro re spirituali. Hæc est Innocent. & Cardina. ind. c. tuam. de ætate & qualitate. ¶ Quinta conclusio, Si * preces, fauor, uel laus, aut amicitia deduceretur in pactum, fortè esset simonia, quamuis hoc non habeo pro certo. Sed uidetur, quia tunc cederent per modum pretii. Et ita uide tur sentire Caietanus ubi suprá. Totum hoc confirmatur de consanguinitate, timore, precibus, quia ista essent simonia. Omnis acceptio personarum, imò omnis inordinata distributio spiritualium, esset simonia, quia semper fit ex aliquo motiuo, & non spirituali. Ad authoritatem S. Thom. respondeo, quòd intelligit, cùm preces, & alia interueniunt, sicut in 4. & 5. conclusione dictum est. Et in summa puto, quòd temporale in materia de simonia solum intelligitur quod est subiectum auaritiæ. Nam peccata multa solent contingere in administratione spiritualium. Sed in hoc erratum est, quòd uolunt de peccato facere simoniam in hac materia. Itaque simonia est dare, uel accipere aliquid spirituale pro bono aliquo utili, hoc est, facere quæstum de spiritualibus. Præterea, dico de munere ab obsequio per conclusiones. ¶ Prima conclusio, Cum* obsequium est pecunia æstimabile, ita quòd tandem resoluitur in commodum temporale, pro tali obsequio conferre officium ecclesiasticum est simoniacum. Verbi gratia, Si Episcopus releuatur à salario ministrorum, quod aliâs erat daturus, & ea ratione dat beneficia, simoniacus est. Hæc propositio uidetur nota, quia nihil uidetur referre, an pretium temporale mediatè uel{ Aristotel. } immediatè interueniat. & ut Aristot. dicit 3.{ 3. Ethic. } Ethicorum, quidquid pecunia est æstimabile, pecunia uocatur. Et confirmatur de consanguinitate, timore, precibus, quia si ista essent simoniaca, omnis acceptio personarum, imò omnis inordinata distributio esset simoniaca, quia semper mouetur ex aliquo motiuo, non spirituali: & certum est, quòd Episcopus in tali casu non gratis dat, & ministri uolunt cum simonia donum Dei pecunia, id est, pecunia æstimabili possidere. ¶ Secunda conclusio, Si non adsit pactum expressum, uel tacitum, non puto incurrere pœnam iuris, neque esse obnoxium restitutioni, sed esset simonia mentalis, quia releuatur à restitutione. unde in capitulo mandato. extra. de simonia, non condemnatur. Nescio tamen an excusatur à pœna iuris & restitutione, quando inter alias conditiones prælatus hoc etiam addit familiari futuro, habens intentionem prouidendi, Dabo tibi in beneficiis us ad centum ducatos, uel dabo tibi salarium quinquaginta aureorum, quousque dedero tibi beneficium centum aureorum, ita quòd alia ratione alius nõ iret in obsequium & famulatum Episcopi. hæc inquam uidentur malè sonantia, & certè periculosa: quia certè si talis Episcopus illis uerbis alliceret, quanquam donaret equum, non excusaretur à simonia. ergo si petens salarium illa conditione inducit ad remittendum, non uidentur excusari tales. ¶ Tertia conclusio, Præstare* obsequium ad consequendam beneuolentiam Pontificis, ut illa ratione posset consequi quis beneficium, quamuis credam esse illicitum, si tamẽ absit quodcun pactum, & obligatio, nõ est simoniacum, quia tale obsequium non interuenit per modum pretii. Et hoc intelligo, etiam si hac ratione releuetur Episcopus à salariis pecuniariis, & postea beneficium conferat: itaque postea conferat, tanquam ex beneuolentia, & nõ tanquam ex obligatione. Sicut etiam dare Episcopo munera ad consequendam beneuolentiam cum spe consequendi ecclesiastica beneficia cum tali beneuolentia, uel ex tali beneuolentia, turpe quidem & nepharium est, sed non simoniacum. Vtra conclusio uidetur ex mente Caiet. ubi suprà: dixi uerò, quòd est illicitum quærere hac ratione beneuolentiam: quia si uellet esse familiaris, ut cognosceret facultatem, & idoneitatem eius, uel quia Episcopus etiam cõuenienter dignitates non dabit, nisi familiari, non uidetur illicitum. ¶ Dictum est utcun de peccato simoniæ in genere. Nam determinare casum in particulari, esset conatus laboris immensi: quanquam ex potioribus, & ex quibus explicatio aliorum possit haberi, aliquid dicemus. Sed prius, quia dictum est, ꝙ simonia ex aliqua parte dependet ex iure positiuo, & maximè ex authoritate summi Pontificis. ¶ Dubitatur utrum* summꝰ Pontifex possit esse simoniacus. Et uidetur ꝙ nõ , quia saltem beneficiorũ & officiorum ecclesiasticorum ipse est dominus, sicut domini Iuristæ dicunt quòd potest conferre pro suo arbitrio, ne tenetur dare gratis. Nam una ratio, quæ affertur contra simoniacos, est, quia uendunt quod suum non est, quæ ratio non procedit contra Papã . Duran. ubi s̃. dicit, quòd in quocun casu alius esse simoniacus, similiter summus Pontifex esset. Quem sequitur Pa{ S. Thom. } lud. ubi suprà. & S. Tho. in 4. ubi suprà, quæst. 3. artic. 3. ad secundum, sine distinctione dicit, quòd opinio, quæ dicit Papam non posse esse simoniacum, esse erroneam, sed quòd potest esse simoniacus sicut alius homo. Syl. §. 4. post{ Syluest. } Anto. de Bu. & Hostiens. dicit, ꝙ Papa potest{ Anto. de } esse simoniacus in his{ But. }, quæ de se sunt simoniaca. Ratio canonistarũ , & theologorũ tenẽtium { Hostiens. } illam opinionẽ , est, ꝙ leges non obligãt legislatores, ff. de legi. uel principes. & 6. q. 3. c. cuncta. Panor. 1. de simonia, & Cardi. Respondeo per cõclusiones . ¶ Prima conclusio, In* simonia quæ est iuris diuini, æquè uel grauius potest Papa esse simoniacus, sicut aliꝰ homo. Hęc nota est, quia nõ est supra ius diuinũ . In his autẽ quæ nõ sunt uerè spiritualia, sed sunt annexa spiritualibꝰ solùm iure humano, Papa posset ex rationabili causa sine uitio simonię cõferre pro temporalibus. Hæc probata est suprà, quia nil habent spiritualitatis, ut officiũ hospitalitatis, uel procuratoris, ut suprà expositum est. Et idem uidetur de officio Sacristę, & fortè de sepultura, & de aliis huiusmodi, quæ profectò pauca sunt, & in illis quandocũ  alius esset simoniacus. Si Papa sine rationabili causa faciat contractum aliâs simoniacum, grauiter peccaret. Hæc probatur, quia ut Sanct. Tho. probat{ S. Thom. } 12. q. 96. art. 5. princeps est solutus suis legibus quo ad uim coercitiuam, sed non quo ad uim directiuam, & est subditus legi, ex æquitate naturali, ut habetur, extra. de constitutione, c. cùm omnes. Quisquis ius in altero statuit, ipsi eodem iure uti debet, ut Sapiẽtis dicit authoritas, Patere legem, quam ipse tuleris. Atque etiam improperantur, qui dicunt, & non faciunt, quia aliis onera grauia imponunt. & ipsi nec digito uolunt ea mouere, ut dicitur Matt.{ Matth. 25 } 25. Vnde, inquit Sanct. Tho. quãtum ad indi{ S. Thom. } cium princeps non est solutus à lege. & dixi grauiter peccare: quia fortasse neque à mortali excusatur, & quia uendit non sua, & ratione scandali, & ratione iniuriæ, quam aliis facit, cogendo ad ius, quod ipse tenere non uult. Et idem iudicium de omnibus aliis, quæ sunt iuris positiui. Vnde qui sine causa rationabili petunt dispensationes à Pontifice, dato quòd adepti sint dispensationem, fortè excusantur, non tamen excusantur malè petentes, & quia Pontificem inducunt ad peccandum, quamuis Doctores dicant, quòd circa ea, quæ sunt iuris positiui, Papa posset peccare alio peccato, scilicet acceptione personarum, uel auaritiæ, non autem simoniæ. Videtur tamen, quòd illud sit peccatum simoniæ. Nam sicut peccaret peccatum intemperantiæ, si sine rationabili causa non ieiunaret, aut duceret uxorem, quæ sunt de iure positiuo. licet huiusmodi propositiones teneat glossa in cap. ex parte. Antonius de Butr. & Ioan. de Imola, & Cardin. in c. 1. de simonia. Vnde est corollarium, Eodem modo potest Papa dispensare rationabili causa cum aliis in his quæ sunt simoniaca iure positiuo, & circa spiritualia, unde posset dare facultatem cõmutandi sine noua licentia. ¶ Sed ex primo dubio de obsequio oritur dubium, Vtrum * hoc ipsum, scilicet sperare beneficium spirituale ex officio temporali, sit simoniacum. Ad hoc respondent Doctores, quòd sperare principaliter est simoniacũ , sed sperare minus principaliter, non est simoniacum. Sed parum expedit, quòd sit principaliter, uel minus principaliter. & ideo melius est ut distinguatur, mediatè, uel immediatè: quia si immediatè per obsequiũ uult habere beneficiũ , simoniacum est. Si autẽ uult consequi beneuolentiã , ex qua possit habere beneficium, nõ est simoniacum. ¶ Dubitatur, An* promittere spiritualia, sit simonia. Dico, quòd nõ , licet sit malè factum. sed circa hanc disputationem de simonia iuris diuini potissima difficultas est, quæ sunt illa, in quibus est spirituale de iure diuino, & quæ in quibus de iure positiuo. Vt inde intelligatur in quibus Papa potest dispensare, aut non, Et in primis est controuersia de beneficiis ecclesiasticis, an sint spiritualia ex sua natura, an solum de iure positiuo, & per consequens an uendi possint sine uitio simoniæ. ¶ De qua quæstione sunt conclusiones. Prima cõclusio , * In beneficiis uniuersaliter simonia est de iure positiuo, & per consequẽs Papa potest uendere sine rationabili causa, & sine uitio simoniæ, uel ex rationabili causa, & sine peccato. Hæc glossæ in. c. ex parte. de officio delegati, & Antonii de Butr. & Imol. & Cardin. c. 1. de simonia. Pro ista opinione arguitur, Quia in omni beneficio sunt simul spirituale, & temporale, ubicunque hæc duo inueniuntur, potest uendi ratione temporalis, dum modo non pluris uendatur, ut patet de calice, uestibus, sacris. ergo præbenda, quæ habet reditus, potest uendi secundum iustam æstimationem temporalis reditus, dum modo gratis detur quod spirituale est in ipso beneficio. Et cofirmatur . Quia quod hoc temporale sit annexum huic spiri tuali, solum est de iure positiuo. ergo Papa poterit uendere, ac si non esset annexum, imò usque ad Vrbanum primum Ecclesia dicitur habuisse reditus. Præterea probatum est spirituale esse annexum temporali, & hoc non obstante, illud temporale potest uendi, ut patet extra. in c. seruire, & ex cap. ex literis. ergo simili ratione temporale adiunctum spirituali, in præbenda uendi poterit adiunctum cum spirituali. Verum hæc argumenta solum uidentur procedere de simplici præbenda, ut canonicatu, aut patrimonio, in quibus nil uidetur spiritualis propriè, cùm ne habeant claues, ne administrationem sacramẽtorum . ¶ Secunda opinio sequitur aliud extremum, ꝙ omnis simonia in beneficio ecclesiastico est prohibita iure diuino, & per consequens uendi non potest sine uitio simoniæ. Hæc est opinio theologorum, de qua statim plura. ¶ Tertia opinio sequitur uiam mediatam, scilicet quòd in beneficiis habentibus administrationem ordinis, uel executionem clauium, simonia est de iure diuino, & per consequens Papa non eximitur ab illa, neque alium eximere potest. In aliis autem non habentibus talem administrationem, aut executionem, simonia solũ est de iure positiuo, & sic Papa poterit illa uendere sine uitio simoniæ, aliâs flagitiosè peccat. ut de canonicatu primo modo, & si qua sunt alia similia. Hæc est Panormit. cap. 1. de simonia, & in receptione. capit. ultimo, de simonia. ¶ De hac quæstione sit prima conclusio contra Panormi & Hostiensem, Non* minus est simonia uendere canonicatum simplicem, quàm beneficium cum cura animarum. Probatur, Nam si uenditur officium, ita est spirituale, sicut aliud: si autem temporale, non est magis temporale reditus simplicis præbendæ, quàm beneficii habentis curam animarum. ergo par ratio est de utroque. Antecedens autem pro prima parte probatur, in qua est difficultas, quia clericatus est res spiritualis: quia quamuis sit ex institutione Ecclesiæ, nihil aliud est, quàm adeptio ad administrandum populo, & sacrificiis diuinis. Et Sanct. Thom. 2. 2. quæst. 100. articulo 4. ponit clericatum inter spiritualia, præbenda autem datur clerico, quia clericus est primo ratione officii clericalis, & ex illo habet ius capiendi fructus præbendæ, quod etiam ius non potest esse, nisi spirituale, cùm fundetur in officio clericali, ratione enim illius officii debetur illi sustentatio à populo de iure diuino, iuxta illud 1. ad Corinth. 9. Qui altari seruit, de altari uiuere debet: unde sequitur quòd tam spirituale est officium clericale, & ius recipiendi fructus in simplici præbenda, sicut in episcopatu: & sic nulla ui detur differentia inter beneficium simplex, & cum cura animarum. Præterea, ita est de iure positiuo subdiaconatus, sicut simplex clericatus: ergo si propter hoc licet uendere præ bendas annexas clericatui simplici, licet uendere pæbendas subdiaconatus, si quæ sunt, ut si esset præbenda assignata subdiacono pro officio suo, quod habet. ¶ Secunda conclusio, * Papa non potest uendere sine uicio simoniæ ex quacunque causa quodcunque beneficium ecclesiasticum. Probatur, quia in beneficio non reperiuntur nisi tria, officium, ius recipiendi, & ipsi fructus. Papa autem non potest dare secundum, nisi per primum, quia non competit ius recipiendi, ut dictum est, nisi ratione officii: sed tam primum quàm secundum est spirituale bonum. ergo Papa non potest illa uendere. Hanc habet Palud.{ Palud. } 4. distinct. 25. & Armacha. libro decimo, capi{ Armach. } tulo 16. & Adrian. quotlib. 9. & Caieta. opu{ Adrian. } sculo proprio de Simonia: qui hoc modo ar{ Caietan. } guunt, Magis spirituale est actus eligendi Episcopum, qui tamen spectat ad canonicos: & præterea, quia non est minus spirituale officium Canonici quamuis sit de iure positiuo, quàm si esset de iure diuino, sicut non est minus spirituale officiũ subdiaconatus de iure positiuo, quàm sacerdotii de iure diuino. sed si canonicatus esset de iure diuino, uendi non posset. ergo neque & nunc Præterea, quia in canonicatu tria inueniuntur (ut dictum est) clericatus, siue officium, ius recipiẽdi fructus, & ipsi fructus: quæro utrum canonicus habuit officium gratis, uel pretio. si secundum, est simonia. Quæro & de secundo, scilicet de iure recipiendi fructus. Aut habetur gratis, uel pretio. si secundum, est simonia, quia ut probatum est, etiam est ius spirituale, quia ex ratione officii spiritualis, sicut etiam ius decimarum in nouo curatu est spirituale. si autem papa hoc gratis dedit, iste iam tenet titulum, & dominium præbendæ, & hoc sufficit ad recipiendum fructus, neque est ibi aliud, quod papa possit uendere. Vnde est implicatio, quòd papa gratis det, quod est spirituale in præbenda, & uendat quidem temporale. & in hoc consistit ratio huius simoniæ. Et confirmatur. Nam papa non habet maiorem titulum ad fructus præbendarum, quàm ecclesia. sed ecclesia non habet nisi ius spirituale, scilicet ratione administrationis spiritualis. ergo neque papa: ergo nihil habet, quod possit uendere. Et similis calumnia uidetur esse, si quis diceret, Ego do tibi gratis titulum ac dominium ad fundum, sed uendo tibi fructus. si enim habeo ius ad fundum, fructus sunt mei. Præterea, si fructus ctus essent annexi canonicatui, iure diui no, sicut in ueteri testamento, non possent uendi. ergo neque nunc, quia non minus est officium spirituale clericorum, quàm erat Leuitarum. Panormita. arguit pro ea parte, quę est in hac sententia. Nam in capi. ex diligenti de simonia dicitur, quòd præstatio iuramenti pro beneficio acquirendo, diuinis, atque humanis legibus contraria esse dignoscitur. ergo papa non eximitur ab illo iure. Præterea, si papa potest facere. ergo dare facultatem aliis potest: quod omnino esset absurdissimum. sed totus iste error emanauit, quòd isti crediderunt, quòd illa, quæ sunt iuris positiui, non sunt uerè spiritualia, in quo uehementer erratum est. sicut enim spiritualis consecratio ecclesiæ, aut consecratio sacerdotis, benedictio aquæ, absolutio sacramentalis, non sunt temporalia, sed spiritualia. ita licet beneficium canonicorum sit de iure positiuo, est ita spirituale, sicut officium sacerdotis: quod contradicere est erroneum. Papa enim non potest uendere spiritualia bona beneficiorum sine titulo spirituali, quia non est dominus, ut ait Sanctus Thom. 2. 2. quæst. 100. Et probat Palud. Nam fundatores non reliquerunt bona illa papæ, sed ministris solùm, neque spectat aliud ad papam, quàm prouisio ministrorum. Hæc uidetur contra Adria. ut infra dicetur. si tamen papa sine titulo spirituali de facto uenderet, non esset simonia, similiter ac si rex uenderet illas, neque uenditio teneret. Non negamus tamen, quin papa pro communi utilitate ecclesiæ posset uendere, uel aliter transferre fructus, uel partem illorum, quia etiam de bonis clericorum potest disponere tanquam administrator. Ad argumenta in contrarium. Ad primum respondetur primò, quòd differentia est clara, quia in calice, aut in argento potest aliquis habere ius ad illud temporale, & non ratione spiritualis: non ita autem est in beneficio, ubi ad temporale non potest esse ius, nisi spirituale (ut declaratum est) Ad confirmationẽ negatur consequentia: quia licet sit annexum de iure positiuo, tamen annexum est debitum, sola ratione spiritualis. Ad aliud de iure patronatus respondetur, quòd differentia est clara, quia in patronatu spirituali sequitur ipsum temporale. econtrario autem in beneficio temporali sequitur spirituale. & hæc de beneficiis, & officiis, in quibus est aliquid spirituale. Si quæ tamen sunt, quæ re uera, ut suprà dictum est, nullum continent officium spirituale, de quibus fit mentio in dicto capit. Saluator. non negamus, quin uendi possint sine uitio simoniæ, ut officium, & præbenda in hospitali, imo & cathedra in uniuersitate, & alia similia: quia ista ad nihil spirituale ordinantur, & laicis possunt concedi. Ex quo sequitur, quòd* omnes præbendæ militares, quas commendas uocant, possunt authoritate papæ uendi pro temporali sine uitio simoniæ. Nam licet sint annexæ religioni, & religiosis, non tamen ratione officii spiritualis, sed pro officio militari. Ex quo iterum sequitur, quòd * neque ex authoritate papæ possunt commutare commendam pro beneficio. Patet, quia commenda est merè temporalis, sicut stipendium ducis in bello. Adria. in quotlib. 9. ad quintum principale, dicit, quòd opinio, quę dicit, quòd papa in uenditione beneficiorum, non est simoniacus, uerissima est, quando intendit uendere ius recipiendi fructus, non mediatè aliquo officio spirituali. Contraria tamen opinio habet uerum, quando intendit uendere mediante aliquo officio spirituali. Et inquit, quòd papa hoc potest facere, quòd non mediante aliquo officio spirituali possit uendere præbendam, quia iura non possunt eum impedire. secus de prælatis inferiobus , & sic concedit, quòd authoritate papæ potest aliquis commutare beneficium pro officio temporali, scilicet notariatus, quod intelligitur, quòd papa dat illis præbendam temporalem pro officio illo, & non ius spirituale. Sed probatur quòd hoc sit falsissimum. Nam quæro si papa uendidit Petro ius recipiendi fructus præbendæ, & non mediante aliquo iure spirituali, quare canonicus tenetur dicere officium diuinum, uel interesse in choro, quia papa non potest obligare ad hoc sine stipendio. Præterea, talis non faceret fructus suos, si non diceret officiũ diuinũ , ut decretum est in concilio Lateran. sub Leone decimo. ergo fructus debentur ratione officii spiritualis. ergo papa non dedit nisi illo titulo. Sequitur quæstio particularis de pensionibus. dubium, An* circa illud contingat simonia, si permutentur cum bonis temporalibus, ut cũ redemptione pensionum. Et uidetur quod sic, quia est beneficium ecclesiasticum. ergo circa illud potest cadere simonia. Præterea, uel illud est temporale, uel spirituale: si spirituale, ergo non habet æstimari, aut redimi pecunia. si temporale, ergo non licet commutare beneficium pro pensione. Cuius tamen oppositum usus obtinuit. Caietanus{ Caiet. } in summa in uerbo de simonia, respondet, quòd ius annuæ pensionis est merè temporale. Quod probatur ex duobus. Primum, quia solos fructus beneficii ecclesiastici respuit. nam pensio non est beneficium spirituale, propriè loquendo, sed totum beneficium est illius, qui pensionem soluit. & secundò, quia solet laicis concedi, sicut ait S. Thom.{ Thom. } 2. 2. quæst. 100. articu. 4. ad tertium, quòd cùm papa concedit decimas, non concedit ius secundùm quod talis pensio potest licitè redimi certa summa pecuniæ. Maior in 4. distin.{ Maior. } 25. ad quartum dicit, quòd pensio non est aliquid temporale, sed est beneficium. sed glossa in c. cum inde constitutione. uidetur dicere, quòd ubi præbendæ non est annexum spirituale, uidetur quod sit aliud temporale, & uendi, & redimi posse. Adria. in illo quot{ Adria. } lib. 9. ad quintũ , publicè admittit, quòd pensio est tẽporalis , & per consequens quòd nullo modo authoritate partium potest cõmutari beneficium pro pẽsione . Sed authoritate papæ potest, imo posset fieri pro nuda pecunia. Nam secundùm eius imaginationem, illa pensio datur pro prębenda temporalis beneficii, & nullo modo pro aliquo iure spirituali. & quia nullus inferior papa potest conferre temporale beneficium nisi mediante spirituali, ideo neque dominus beneficii, neque episcopus, potest dare beneficiũ pro pẽsione . Certè res uidetur dubia & fortasse ista cõmutatio pensionum non est ita tuta, sicut omnibus uidetur. sed utcunque respondeo per conclusiones. Prima cõclusio , Pẽsio * quæ assignatur alicui super beneficium alterius, ratione alicuius ministeri spiritualis, licita est & honesta, sicut ratione adiutorii & subsidii: ut cùm episcopo titulari assignatur certa pensio super episcopatum alterius, ut adiuuet ad exercendum episcopalia. Ista conclusio est nota. nam datur stipendium iustum pro administratione spirituali. Et eodẽ modo posset assignari presbytero ut ferret subsidium pastori parocho seni, aut aliâs inualido, ad administrandum sacramenta. unde sequitur quòd talis pensio redimi nõ potest pecunia, non solùm transactione partium, sed neque authoritate papę, ut suprà probatum est, quia est uerum beneficium. Secunda conclusio, Habens* beneficium, cui per aliquod tempus ministrauit, licitè potest authoritate papæ cedere beneficio, retenta certa pensione super beneficium, & sine quocunque onerali officio spirituali. Hæc probatur, quia quandiu inseruiuit beneficio, honestum est, ut pro præterito ministerio, etiam in futurũ consulatur, & propitietur ei, & detur sustentatio, si postea nõ potest commode ministrare. Adhuc est uerum de illo, Dignus est operarius mercede sua. Eadem ratione uidetur, quòd talis pensio non sit uendibilis: quia ius ad illam est mediante officio spirituali, neque est minus spirituale, quàm si sit pro ministerio futuro. Sed etiam potest dici contrà, quia est merè temporalis, nam datur tanquam alimentum, & non remanet obli gatus ad aliquod officium spirituale, unde est tertia conclusio. Papa* non potest dare alicui pensionem aliquam super beneficio ecclesiastico, qui nullum ministerium neque temporale, neque spirituale conferat in ecclesia, uel alio pio titulo. Hæc probatur, quia papa non est dominus, sed dispensator, & illud esset dissipare. Præterea, nam in hoc faceret iniuriam populo, & ministris: populo quidem, quia cogeret soluere beneficium & stipendium nullo titulo debitum, cùm tamen nullum aliud titulum possit habere ecclesia ad bona laicorum, nisi quòd quia dominus ordinauit, quòd qui euangelio seruiunt, de euangelio uiuant. 1. ad Corin. 9. quod fieret, si{ 1. Corin. 9. } decimas ministris ecclesiæ debitas pro ministerio aliis otiosis distribueret. Dico autem, sine ministerio, uel alio pio titulo, sed solùm pro suo arbitrio. Confirmatur, Nam non est dubitandum, quin papa possit errare, & peccare in distributione beneficiorum ecclesiasticorum: sed iste uidetur error manifestus, ut bona ecclesiastica, quæ sunt ministrorum, & pauperum, aliis distribuantur nullo titulo. ergo tales distributiones sunt iniustæ non minus, quàm si quis pro quotidiano sacrificio legaret perpetuos reditus, atque papa illos assignaret alicui, qui neque sacrificaret, neque aliud pium officium conferret. Quarta cõclusio , Non* uidetur irrationabile, ut papa det clerico pensionem aliquam in alieno beneficio, solùm quia clericus est. Probatur, quia si clerici certo numero, & nõ ita sine discrimine, & passim ordinarentur, rationabile esset, ut ecclesia sustẽtaret ministros suos de quorum numero sunt omnes clerici. maximè quia aliâs non haberent unde honestè uiuerent, sed talis pensio etiã uidetur quòd esset uerum Beneficium, quia titulus esset uerè spiritualis scilicet ratione ministerii, quia talis clericus uel impendit, uel adeptus est impẽdere , & per consequens non uidetur quòd talis pẽ sio possit uendi. Quinta conclusio, Vtcunque * iusto, siue iniusto titulo papa alicui concedat pẽsionem sine obligatione ad aliquod ministeriũ spirituale, neque ratione alicuius tituli spiritualis, talis pensio est merè temporalis, quia secundùm se est tẽporalis , neque est annexa alicui spirituali, postquam ius ad illam non est spirituale. ex quo sequitur, quòd uendere, aut redimere talem pensionem, non est simoniacum pretio quolibet temporali. Sexta conclusio, Si quis* contulit, aut permutauit beneficium pro pẽsione , etiam authoritate papæ nullo modo possum intelligere quomodo talis pensio possit uendi, aut redimi pecunia, neque sufficio soluere argumentum superius factum. Aut enim talis pẽsio est spiritualis, aut temporalis. Si spiritualis, redimi non potest: si temporalis, permutari cum beneficio non potest. ergo talis pensio non potest cadere sub emptione aut redemptione. Vnde commentitium puto quod dicit Adrianus, quòd authoritate papæ possit permutari pensio cum beneficii præbenda, secludendo ipsum spirituale, quia (ut suprà probatum est) papa non potest dare illud temporale, nisi propter illud spirituale. Imò neque dat, quia nunquam dat ius ad illud temporale, nisi ratione tituli & officii spiritualis. Dico tẽporale , quod est in beneficio, unde cõmutari pro pensione non potest. Confirmatur. nam si quis obtinuit beneficiũ quia dedit pensionem, si postea nõ dicat officium canonicum, non facit fructus suos, ut determinatum est in concilio Lateranensi, sub Leone decimo. ergo signum est, quòd talis non ha bet titulum ad fructus beneficii, nisi ratione officii spiritualis. Fictitium ergo est & sophisma, quòd ille permutauerit quod temporale erat in beneficio pro pensione. Sed eodem modo permutauit sicut pro alio beneficio. neque de hoc est dubium. Itaque non uideo quo modo alterum cum altero possit stare, ut beneficium mutetur pro pensione, & iterum pensio pro pecunia. Et Adria. bene consequẽter concedit, ꝙ sicut à principio est facta permutatio beneficii cũ pensione, poterit fieri cũ pecunia authoritate pape . Confir. iudicio meo uehemẽ ter , ꝗa quod permutatur ab initio, nõ poterit fieri cũ pacto redẽptionis pensionis, ut etiã fatetur D. Caiet. Neque quisquã alius negat. Ex hoc sic arguitur, Vel in illa permutatione permutatur tẽporale uel spirituale. Si spirituale, ergo permutatio pro pensione temporali est simoniaca. Si tẽporale , ut dicit Adria. ergo ne pactum de redẽptione erit simoniacũ , cùm nihil spirituale interueniat. Septima conclusio, Quāamcun * pensionẽ papa imponat, uel ex officio suo, uel ad supplicatione alterius, quę nõ sit causa permutationis, & sine obligatione ad aliquod officium uel ministeriũ spirituale: omnis, inquã , talis uendi potest & redimi sine simonia. Ista patet ex superioribus, quia talis pẽ sio est purè temporalis. Diximus autem sine simonia, quia nõ dubito, quin talis negotiatio sit uitiosa, & præstãs magnas occasiões ad fraudes simoniacas. Vnde est corollariũ , Habentes tales pensiones temporales nõ tenentur ad officium canonicũ . Hoc corollariũ uidetur clarum. nã si pensio est tẽporalis , nõ est beneficiũ ecclesiasticũ . Et hoc ꝓfectò in hac materia absurdũ est, ut nõ possimus aliter istos pensionarios absoluere à uitio simonię, nisi excusando eos à quocũ  officio & ministerio ecclesiastico. Ex quo iterũ seꝗ t̃ , ꝙ nullo iusto ti. possidẽt tales pẽsiones , at adeo si istę redẽptiones pẽ sionum non redigerent nos ad istas angustias, non pateremur perplexitatem, sed simpliciter diceremus pensiones esse uera beneficia, quæ dantur clericis ratione officii: & sic tenentur ad officium canonicũ , quod multo honestius esset in põtifice , & possessoribus pensionum. 
 
 SECVNDA PARS RELECTIONIS De pœna simoniacorum. SVMMA. -  1 Accipiens aliquid temporale ratione contractus simoniaci, an teneatur restituere quicquid simoniacè accepit. -  2 Simoniacè consecutus beneficium ecclesiasticum, quòd nihil iuris acquirat in illo, neque faciat fructus suos, sed teneatur resignare. -  3 Simoniacus an de iure naturali & diuino teneatur restituere, an de solo positiuo. -  4 Restitutio pecuniæ acquisitæ per simoniam, quòd nõ sit de iure diuino. -  5 Beneficium simoniacè acquisitum, an sit restitutioni obnoxium de iure diuino. -  6 Pecunia ex contractu simoniaco acquisita cui debeat restitui. -  7 Restitutionem qui bona fide fecit dando pauperibus, uel illi, à quo accepit, an teneat factum. -  8 Beneficium adeptus, qui quidẽ non dederat pecuniam episcopo, sed alius pro eo, ipso ignorante, an teneatur restituere. -  9 Contrahentes cum Papa, an sint simoniaci, aut incurrant, pœnam iuris. -  10 Accipere aliquid pro sepultura, an sit licitum, & quando. -  11 Sepulturæ ius priuatum an poßit quis obtinere, & quomodo. -  12 Religionem si quis ingrediatur, an ille, qui eum recipit, poßit pro ingressu aliquid recipere. -  13 Legans monasterio perpetuò mille aureos ut faciat sacrum perpetuò: hæres dicit, Ego dabo beneficiũ simplex huius missæ, & dimittatis legatum, an hoc sit licitum, & fieri poßit sine simonia. -  14 Mediatores, qui pro alijs contractus constituũt simoniacos, quas incurrant pœnas. -  15 Dare pecuniam, ut ab officio non deponatur, an sit simoniacum. -  16 Simoniaci pœna quæ sit. -  17 Temporale esto, quòd non poßit aliquis recipere pro spiritualibus titulo emptionis & uenditionis, an aliquo titulo spirituali poßint esse media ad aliquod tẽ porale . -  18 Titulus triplex recipiendi temporalia mediantibus spiritualibus describitur. -  19 Clerico utrum liceat suas locare operas in administratione spiritualium. -  20 Locare operas in administratione spiritualium, quòd non plus liceat, quàm ipsa spiritualia, neque licet aliquid recipere pro labore spirituali magis, quàm pro ipso spirituali. QVIA pœna simoniacorum pendet ex restitutione, & hęc est potissima pœ na, ideo solùm tractabo de restitutionis pœ na: quia in hac sola uidetur magna difficultas consistere. Vnde est prima quęstio,* An ille, qui aliquid temporale accepit, ratione contractus simoniaci, teneatur restituere quicquid simoniacè accepit. Ad hanc quæstionẽ respondent omnes doctores, quòd sic, & habent eam tanquam certam & indubitatã . & probant ex cap. si quis episcopus. 1. quęst. 1. ubi tamen non arguitur de hac restitutione, sed solùm cauetur, ꝙ in ordinato per simoniam non proficiat talis promotio, & de episcopo ordinãte dicitur, quòd proprii gradus periculo subiacebit. Sed argumentantur (ut solẽt ) ex uno ad aliud. Plus tamen uidetur facere caput, mandato. de simonia. ubi habetur, ꝙ simoniaci mentales nõ tenentur ad restitutionem, ne temporalium, neque spiritualium. Ex quo arguitur, quòd si esset simonia exterior, tenerẽtur ad restitutionem. Prima conclusio, Quicũque * simoniacè consequutus est ecclesiasticum beneficium, nil iuris acquirit in illo, neque facit fructus suos, sed tenetur resignare. Hæc expressè habetur in iure, c. ea quę. 1. qu. 3. & c. ex multis. & 1. q. 1. c. si quis. &c. presbyter. Et sunt extrauagãtes apertè hoc habẽtes Martini quinti, Eugenii quarti, Pauli secũdi & Sixti quarti. Sed dubitatur, an* de iure naturali & diuino teneantur restituere, an de solo positiuo. Et primò de temporali uidetur, quòd sit de iure diuino obnoxium restitutioni. nam ita est prohibitum de iure diuino recipere aliquid titulo simonia co, sicut usurario. sed usurarius tenetur restituere iure diuino & naturali quicquid acquisiuit ex usuris: ergo & simoniacus. Est etiam probatio sancti Thomæ, qui aliquid accipit contra uoluntatem domini, pro re, quam tenebatur dare gratis, tenetur ad restitutionem. Sed ita est in præsenti. ergo. Cõfirmatur , quia si emptor tenetur restituere beneficium sine conditione, ergo uendens tenetur restituere pecuniam. Præterea, si hoc solùm est de iure positiuo, cùm hoc sit pœnale, sequitur quòd simoniacus non tenebitur restituere ante condemnationem. Consequens est contra omnes doctores. Præterea, quia non uidetur cautum in iure, nisi de restitutione in ordine, uel beneficio, uel pro ingressu religionis. Si ergo ita restitutio est solùm de iure positiuo, uidetur qui recipit pecuniam pro administratione sacramentorum, aut aliis actibus spiritualibus, aut celebratione missæ simoniacè, non tenebitur restituere. cùm tamen ista sunt non minùs spiritualia, & per pactum non minus enorme. ergo. Præterea arguitur instanter. Nam non dicitur contractus, ubi alterum pro altero commutatur, si una pars iure non dat quod paciscitur. Vt si quis pro dono recipit pecuniã , si reuera non dat donum, tenetur restituere pecuniam. Et si emo equum à non domino, tenetur mihi resti tuere pecuniam, & ego equum. Ita est in proposito, quòd uendens beneficium, non facit emptorem dominum beneficii, neque dat ei titulum, sed emptor tenetur dimittere, ergo uẽ ditor restituere, secluso omni iure positiuo. In oppositum est, quia apud Deum ita est simoniacus mentalis, sicut simoniacus exterior. sed mentalis non tenetur restituere, sed sufficit ei sola penitentia, ut habetur in d. c. mandato. de simonia. ergo non est de iure diuino. Ad quę stionem respondent Innocen. & Hostiẽs . in c. tua nos. de simonia. quòd in simonia, quę est de iure diuino, est obligatio ad restitutionẽ , etiam de iure diuino. Et ad c. mandato. respondent, quòd intelligitur de simonia, quę est solùm de iure positiuo. Sed contra est cap. Loquitur enim de simonia, que est in ingressu religionis, quæ est de iure diuino. Neque ualet dicere, ut alius respondet, quòd in c. illo intelligitur non de pecunia accepta pro ingressu religionis, sed pro loco in ordine monachorũ . Sed hoc est diuinare, cùm c. absolutè loquatur de loco abolito in monasterio, & propterea fortasse post ingressum religionis non esset simoniacum dare pro certo loco inter monachos pecuniam, etiam si fuisset exterior compositio, quod manifestè esset contra caput in eadem sententia. Cùm Innocẽtio & Hostien. est Maior 4. dist. 25. q. 5. Generale est, inquit, & de iure, notare, ꝙ homo non adquirat dominium per actum, quãdo tenetur gratis. Imò addit, quòd neque papa potest dispensare ut retineatur pecunia. Et in hac sententia uidetur esse Adria. quotlib. 9. quòd tenetur de iure diuino simoniacus restituere. Sed cõtra istam opinionẽ statuo conclusionem. ¶ Restitutio * pecunię acquisitæ per simoniã non est de iure diuino. Hæc est Caie. 2. 2. q. 100. ar. 6. & Syluest. uerbo simonia. §. 20. & pariter c. mãdato . Ex quo uidetur sufficienter probari. arguitur sic, Si illa restitutio esset de iure diuino, & naturali, deberet fieri illi, à quo ablata est pecunia, ut in usura, & in aliis rapinis. consequens est contra omnes doctores, & fortè contra ueritatem. Confirmatur, Nam si do Petro 20. aureos ut interueniat cum usurario, ut det mihi mille aureos ad usuram, Petrus non restitueret, & tamẽ si darem ut interueniat apud episcopum, ut impetraret beneficium, teneretur. ergo non est idẽ iudicium de utro que. Prę terea non minus obligatur ad restitutionem simoniacus spiritualis acquisiti, quàm tẽporalis . sed hoc non est de iure diuino, ut statim apertè probabitur: ergo neque reliquorum. ¶ Sed argumenta in contrariũ nõ ita facilè soluuntur. Ad primũ Panor. c. mãdato conat̃ multas differentias ponere inter usurarium mentalem, & simoniacũ , sed omnes sunt inefficaces. uide illum, quia tandem uidetur consentire cum Innocen. & Hostien. Caie. ponit. differentiam, quia in simonia est uoluntaria translatio, quamuis iniqua, sed in usura non. sed fortasse differẽtia est, quòd in usura efficitur iniuria illi, à quo exigitur usura, & ideo ei restituẽ dum est: sed in simonia non fit iniuria illi, qui libenter dedit pecuniam, sed iniuria facta est rebus sacris, sicut si in loco sacro aliquis haberet rem cum propria uxore, non faceret illi iniuriam, sed tẽplo . Ita in proposito dicit, quòd nulla fit iniuria illi, à quo pecunia accepta est, sed rebus spiritualibus. & ideo nulla restitutio est facienda illi, qui dedit pecuniam de iure diuino. Ad secundum patet per idem. Illud enim est, ut si fuit cũ iniuria. unde fortase ita esset, si postquam habet aliquis ius ad beneficium, ut per electionem, aut præsentationem patroni, episcopus exigeret ab illo pecuniam, tunc enim de iure diuino tenetur episcopus illi restituere. Ad tertium dico cum domino Caiet. & cõmuni opinione, quòd etiã ante condemnationẽ tenetur restituere. Probatur, quia ecclesia potuit illegitimare illũ contractũ , ita ut nõ transferretur illud dominiũ pecuniæ in simoniacũ . Sed hoc uidetur fecisse, quia fecit in illo quicquid potuit facere, in odiũ simoniacorũ . ergo creditur ꝙ illegitimauerit cõtractum . Cõfirmatur apertè, quia ex solo statuto huma no, ut cõtinuò dicã , simoniacus nõ acquirit titulũ in beneficio, sed tenetur resignare etiã ante cõdẽnationẽ . ergo cùm nõ minus sit absurdũ & odiosum uendere quàm emere, uidetur etiam ꝙ uenditor nõ acquirat dominiũ pretii quod accipit. Ad cõfirmationẽ patet peridem. nõ enim tenetur restituere nisi de iure positiuo. Ad quartum dico, ꝙ forsan cõsequens est uerũ , quia nulla facta est pecuniã dãti iniuria, & ideo si non esset cautũ in iure, nõ cadit restitutio. Vel dicatur, ꝙ cùm hoc sit tam odiosum in iure, licet arguere ab uno ad aliud, & sic si tenetur restituere in ordine uel beneficio, tenebitur etiã in aliis spiritualibus, & ita tenet Syluest. §. 10. Ad superiora respondetur ꝙ in cõtractu simoniaco nõ fuit cõuẽtio , ut collator beneficii, aut renũtiator uerè det titulũ , sed solũ ꝙ faciat quod in se est de facto renuntiando, aut conferẽdo : & sic nulla fit ei iniuria, nisi fortè deciperet illũ , persuadẽs , ꝙ nõ acquireret titulũ , ne teneretur ad restitutionẽ . Idẽ etiã in iure diuino, et primũ si staremꝰ in iure diuino, etiã dās pecuniã acꝗreret titulũ beneficii. Potest cõfirmari solutio primi argumẽti , quia simili peccato peccat dās pecuniã pro beneficio sicut recipiẽs : dās autẽ nõ facit iniuriã sibiipsi. ergo ne recipiẽs facit iniuriã dãti , ꝗa hoc peccatũ nõ cõsistit in iniuria personarũ cõtrahẽ tiũ . Cõfirmatur , Nã non uidet̃ imaginabile, ꝙ in eodem contractu uterque contrahentiũ patiatur iniuriam, in cõtractu autem simoniaco si accipiens pecuniã facit iniuriã : ergo accipiẽs beneficiũ . Quia nõ plus licet extorquere beneficiũ pro pecunia, quàm econtra pecuniã pro beneficio. Pręterea, etiã si Petrus deberet 100. aureos episcopo, & episcopus nõ posset aliter recuperare illos nisi cõferendo beneficiũ , & ea ratione conferret, nihilominus esset simoniacus (ut suppono, & determinat̃ à doctoribus) & ea ratione nõ facit iniuriã Petro. tunc ergo non cõsistit simonia in iniuria partiũ . & hoc expressè dicit S. Tho. & Syluest. §. 17. cõtra Angelũ . ¶ An* beneficiũ simoniacè acquisitũ est obnoxium restitutioni de iure diuino? Dico quòd nõ , sed de iure positiuo. Probatur eodẽ modo sicut de pecunia ex illo c. mandato. Si enim esset de iure diuino, monachus cõsequutus locũ in monasterio pro pecunia, tenetur relinquere monasteriũ , neque professio ualeret, cuius contrariũ bene habetur ex illo c. Præterea probat̃ , quia summus põtifex electus simoniacè, acquirit totũ titulũ , neque tenetur resignare, ut patet extra de elect. c. licet. ubi Alex. ad uitãdũ schimata dicit in cõsilio generali, ꝙ electus à duabꝰ partibus Cardinaliũ , sine ulla exceptione habeatur pro indubitato papa. Ex quo infert Maior, ꝙ neque exceptione simonię. & ita tenet glossa in c. si quis pecunia. 79. dist. sed cõtra 79. dist. c. si quis pecunia. Nicolaus papa dicit, Si quis pecunia, aut gratia humana fuerit apostolicę sedi introuocatus, non apostolicus, sed apostaticus habeatur, liceat q́ue Cardinalibus, & aliis clericis Deũ timẽtibus , & laicis inuasorẽ illũ anathematizare. Respõdetur in eodẽ c. ꝙ intelligit̃ si fuit electus ab illis, qui nõ habebant potestatẽ eligẽdi . sed Maior dicit, ꝙ glossa est cõtra text. ideo ipse dicit, quod illud ius est reuocatũ per nouũ ius c. licet. Sed notandũ , ꝙ Iulius 2. anno Domini 1505. 19. Calend, Februarii edidit extrauagantẽ super electionẽ papæ simoniacã , ꝙ nullũ habeat effectũ , quam fecit publicè affigi in ualuis Basilicæ beati Petri, & cācellariæ , atque reuocare omnes constitutiones pontificũ in cõtrariũ , & nominatim illud c. licet. Vnde sequitur primo, quòd hodie non teneret electio simoniaca. Secundò, quòd hoc est de iure positiuo, quia nunquã papa dicit hoc esse de iure diuino, & reuocat cõstitutionẽ in cõtrariũ . Tertiò patet, quia ex c. licet. tenebat, & erat canonica papæ electio antequã reuocaret̃ , & ita uidetur tenere glossa ibidẽ , quæ solã exceptionẽ hęresis dicit esse admittẽdã : quod tamẽ Maior ait adhuc nõ esse uerũ , sed esse pontificẽ , etiã si esset hæreticus. Sed cõtra hanc opinionẽ & cõ munẽ per cõmunẽ modum intelligẽdi , c. mãdato . uidetur urgere c. si quis 1. q. 1. ubi sic legitur, Si quis neque sanctis pollens moribus, uel neque clero populoq́ue uocatus, uel pulsatione coactus, imprudenter Christi sacerdotium, iã quolibet facinore pollutus, iniusto cordis amore, uel sordidis precibus ore, sine comitatu, siue manuali seruitio, siue fraudulento munusculo, episcopalem seu sacerdotalem, non lucro animarum, sed inanis gloriæ auaritia fultus, dignitatem acceperit, & in uita sua non spõte reliquerit, casuq́ue insperata mors, pœ nitentem non inuenerit, proculdubio in æternum peribit. Ex quo etiam probatur haberi, quòd etiam sine peccato exteriori, sed solùm numere dato, uel obsequio etiam, aut precibus cõsequutus episcopatum, tenetur resignare: quod est contra illud c. mandato. Respõderi potest ꝙ hoc c. reuocatur per illud c. mandato. Sed contra, quia papa in illo c. 1. respondet consultationi, neque uult concedere nouum eius. Adria. quotlibet 9. putat, ex iure diuino esse obnoxiũ restitutioni, quod simoniacè acquisitum est, siue spirituale, siue temporale. Armach. lib. 10. c. 23. tenet adhuc latius, ꝙ non solùm simoniacè, sed ambitiosa hypocrisi perue uenerit quis ad sacerdotium, quòd nullum titulum acquirit, & tenetur restituere. quia non intrat per ostium, & per consequens est fur, & latro. Henri. de Gand. quotlibet. 9. q. 26. aut 16. tenet quòd simoniacus tenetur iure diui no restituere quicquid est consequutus. Et ad c. mãdato . dat illam glossam suprà positam, ꝙ intelligitur nõ de receptione monachorum, sed de loco inter monachos. Maior dist. 25. q. 5. tenet, quòd est de iure positiuo, ꝙ per simoniam non acquiratur titulus in beneficio. unde uidetur loqui, sicut prius dixerat uendentem teneri ad restitutionem temporalium. Panormi. in c. mandato. quia non placent ei differentiæ, quas ponunt doctores, inter simoniacum & usurarium, ponit alium intellectum illius c. ut intelligatur, non si quis principali intẽtione dederit aut receperit pecuniã pro ingressu monasterii. Sed secũda intẽtione , aliâs quod teneatur restituere. & hoc inquit est tutius. Sed in c. tua nos. de simonia, apertè dicit, ꝙ simoniacus mẽtalis siue in simonia iuris diuini, siue positiui, non tenet̃ restituere, & citat Io. An. in utroque c. Sed* cui debet fieri restitutio de pecunia? Respõdetur primo ex sentẽtia omniũ doctorũ , ꝙ nõ debet fieri ei, à quo accepta est, ꝗa nõ est illi facta iniuria, licet de hoc nõ adducãt doctores aliquẽ canonẽ id determinãtẽ , ꝙ ego sciã . secũdò debet restitui ecclesiæ, in cuius iniuriã accepta est. Si uerò nõ est facta iniuria alicui ecclesiæ, dãda est pauperibꝰ uel ecclesię cathedrali, quę ex Syluest. §. 20. cũ aliis colligere libebit. Tertiò uidet̃ mihi, ꝙ debet expẽdi , sicut aliæ pecuniæ, in opera pia ex mandato episcopi. Vel (si hoc commodè non non posset) de uoluntate possidentis. Sed notandum, quòd si aliquis dederit pecuniam simoniacè, & nõ recipit beneficium, ita ꝙ simonia non est consummata, pecunia est restituenda eidẽ , ut ait Caie. in sua Summa: quia de iure naturali, tenet̃ restituere ei, à quo accepit, ꝗa de eodem iure naturali est, ut non perdat sua, nisi recipiat illa, pro quibus illas dedit. Secũ dò etiam notandum, ꝙ si tenebatur episcopus isti dare distinctè beneficiũ , & exigit pecuniã , etiã stando in iure naturali, tenetur illi restituere, quia fecit illi iniuriã . sed fortasse ius positiuũ uoluit priuare episcopũ ipso facto, sicut & beneficio. ¶ Hæc dicta sunt pro cõmuni sententia doctorũ . Sed fortasse posset defendi, ꝙ restitutio pecunię est faciẽda eidẽ etiam. & ratio est, quia licet stando in iure diuino non fiat ei iniuria, sed quia ratione iuris positiui non acquirit titulum ad illud, pro quo dedit pecuniam, consequenter uidetur dicendum, quòd debet etiam restitui illud, quod dedit. Sed ad hoc responderi potest, quòd ille iam nouit quòd nõ acquirebat ius in beneficio, & nihilominus uult dare pro illa translatione beneficii pecuniã , licet nõ sit de iure diuino cui debeat fieri restitutio, nõ uidet̃ dubitandũ , quin debeat fieri collatori, idest talis debet addere in manus illius, ad quẽ spectat prouidere. At de fructibus beneficii idem uidetur indicium, sicut si ex aliis causis non faceret fructus suos, & debet considerare ad quẽ spectãt fructus de iure, uel dare in fauorẽ ecclesię, cui facta est cõ tumelia , uel pauperibus, sicut de aliis pœnis fieri solet. ¶ Dubitat̃ , An* si ꝗs bona fide fecit restitutionẽ , dãdo pauperibus, uel illi à quo accepit, teneat factũ . Respõdetur ꝙ sic, neque ampliùs tenebitur ad restitutionẽ . ¶ Dubitatur, Si* adeptꝰ quidẽ beneficiũ nõ dedit ipsi quidẽ pecuniam episcopo, sed alius pro eo, ipso ignorante, an teneatur restituere. Respondetur ꝙ postquam primò sciuit, tenetur restituere perceptos fructus, exceptis tamen, quos bona fide consump sit. Syluest. §. 13. parte 8. Antonius de Buteo, ca. de regularibus. de simonia, dicit, quòd episcopus non potest renuntiare sine licentia papæ, neque inferiores sine licentia episcopi. Et pręter hanc pœnam restitutionis incurrunt omnes pœnas excommunicationis, à qua non possunt absolui, nisi à papa. Ex his patet, quòd papa potest dispensare in omnibus superioribus, scilicet ut si quis restituat beneficium per simoniam habitum, etiam pecunia, quāuis Maior dicat, quòd in pecunia non potest, quia illa est ecclesię, & papa non est dominus eius. Et hoc apparẽtiam habet, postquam in iure iam est acquisitum ab ecclesia. sed quia est pœnale, uidetur, quòd papa possit dispen sare. An* contrahentes cum papa sint simoniaci, aut incurrant pœnam iuris. Respondetur primò, quòd incurrunt peccatum simonię. Secundò, quãtùm ad pœnas, Syluest. §. 19. post Ioannẽ de Lignaris. c. 1. eodem tit. eo ipso ꝙ ex certa sciẽtia scit & tolerat, dicitur, quòd limitandum est, quando simonia cõmittitur cum ipso papa, ut ab eo habeatur beneficiũ , eo sciente & consentiente, quia tunc scientia principis hoc uitiũ purgat. Adria. quotl. 9. ac ult. ad quartum argumentũ principale, dicit de contrahentibus cum papa, ꝙ ubi expressè eximit eos, ne incurrãt , etiã incurrũt pœnas illas. Et uidetur etiam tenere Panor. c. 1 de simonia. & ca. extirpandę. de præbendis. Sicut in simili, ludens cũ ipso ad cozarium, super quo est lata sententia excõmunicationis , nõ uitiat sententiam, ut dicit Ioan. Andr. in regula, an licet. de regulis iuris. Palud. d. 25. q. 4. art. 1. tenet cũ Syluest. ꝙ papa uidetur dispẽsare . Caiet. 2. 2. q. 100. art. ulti. tenet partem negatiuã , ꝙ nõ licet præsumi uotum principis, nisi recta ratio suadeat: & hoc modo suadet recta ratio, ut papa dispenset cũ illis. Imò contra uidetur argumentum, quia si papa confert beneficium excommunicato & scienter, nõ intelligitur dispensare cum illo, ut in c. si sumus. de sententia excommunicationis, in Clemẽtina . ubi dicitur, quòd papa communicans scienter cum excommunicato, non intelligitur absoluere illum. Et glossa dicit, ꝙ etiã si participet in diuinis. Sed Caietanus dicit hanc suam sententiam non esse firmã . Certè uidetur quòd papa non intendat dispensare, quia intendit retinere pecuniam, quam profectò non potest retinere, nisi conferat beneficium. Et ideo teneo opinionem Syluestri. ¶ Dubitatur* an pro sepultura liceat aliquid accipere. Et uidetur quòd sic, ex consuetudine ecclesię. S. Tho. 2. 2. q. 100. art. 4. dicit, ꝙ idem{ S. Thomas. } est iudicium, quod de uasis sacris, & ideo terra uendi potest, nõ ratione consecrationis. Idẽ tenet in 4. d. 25. Imò in c. abolendę. de sepulturis, dicitur, ꝙ ius sepeliendi uendi non potest. Vnde licet diuersæ ecclesię habeant ius sepeliendi in eodem cœmeterio, una non potest uendere alteri ius suum. Primum dictum sancti Thomæ intelligendum est, quòd locus nondum consecratus in sepulturam uendi potest, duodecima, quæstione secunda, cap. aurum. Si uerò iam sit deputatus ad sepeliendum humana corpora, uendi non potest ad sepulturam. omnia iura in necessitate licet uendere alteri ecclesiæ. Hostiensis dicit, quòd quicquid temporale datur uel permittitur, ut electio sepulturæ fiat, est simoniacum, prima, quæstione secunda, quia pio. & de pactis, capite finali. Panormitanus in capite, apparentiam. de simonia, dicit quòd obseruari pos sunt laudabiles consuetudines, si tamen in spirituali priùs conferantur, aliâs non est tolerabilis. tamen cauendum est, ne petant clerici aliquid pro sepultura. Sed possunt petere quòd seruetur consuetudo, & hoc pro officio sepeliendi. Et hoc dicit Syluest. §. 20. Puto, quòd quando est consuetudo, quòd aliquid detur pro loco sepulturæ, ut notat Innocent. in cap. apparentiam. pro quo est text. in l. priuilegia. cap. de sacrosanctis ecclesiis. ubi dicitur, quòd ea, quæ ab antiquo sunt solita ecclesiæ, & ministris tribui, non debent aliquo modo impediri. Quantùm ad hoc, uidetur mihi eodem modo prohibitũ esse accipere pro sepulturis, sicut pro aliis spiritualibus, siue hoc sit de iure diuino, siue humano. Patet hoc ex cap. abolendę ubi damnatur peruersa consuetudo exigendi aliquid pro loco aut terra sepulturæ. Glossa tamen dicit, quòd licet clerici exigere non possint, tamen laici sunt compellendi seruare antiquas conditiones. uel ex cap. ad apostolicam. ubi dicitur de funeralibus. & ca. cùm in ecclesia. de simonia. Secundò dico, quòd seruare consuetudinem laudabilem tenentur laici, ut patet ex d. c. ad apostolicam. quāuis in c. cùm in ecclesia. dicitur, ꝙ nulla consuetudine excusari potest, quòd aliquid pro huiusmodi accipiatur, sed quòd non intelligatur, quòd non possint recipere, propterea quia non est magis spirituale, quàm sacrificium. Et eodem tenore in d. ca. abolendæ. & c. ad apostolicam. &c. cùm in ecclesia. prohibentur exigere pro funeralibus, pro benedictionibus nubẽtium , & quibusdam aliis. Tertiò idem est iudicium de exequiis & funeralibus, quantũ ad hoc. Tamen Syluest. dicit ti. de simonia, §. 2. quòd pro his, ad quæ nõ tenentur, possunt exigere, aliâs non facere, dũmodo egeant, & citat Archidia. & Raymundũ & Pisan. An* possit aliquis obtinere ius priuatum sepulturæ, & quomodo. Syluest. de sepulturis. §. 3. dicit, quòd laicus nõ potest habere dominium sepulturæ, quia loca religiosa non possunt esse in dominio alicuius. Secũdo , Habere possunt quãtum ad usum pro se, & suis sepeliendis, neque eis inuitis potest aliquis ibi sepeliri, nisi in necessitate. Tertio, Mortuo illo & familia illius, potest aliis concedi usus illius sepulturę, quia mortuo usu funerario, usus redit proprietario. Sed etiam quarto idẽ dicendũ de capellis. Quinto, Hoc potest fieri ex concessione ecclesiarum. Sexto, Pro hoc beneficio possũt ecclesię recipere dotem pro sustentatione, sicut pro aliis spiritualibus secundum consuetudinem laudabilem. Et eodem modo sicut pro missa celebranda, sed eodem modo debet abesse peccatum sicut in aliis, sed solùm fit donatio ex utraque parte. ¶ Dubium de ingressu religionis, An* ille, qui recipit ad habitum, debeat aliquid accipere pro ingressu religionis. S. Thom. 2. 2. q. 100. ar. 3. ad quartum dicit, quòd si monasteriũ est egenum, licet aliquid recipere ad sustentationem monasterii, addit Syluest. §. 15. quòd licet exigere, & hoc S. Thom. dicit in 4. Si autem sine grauatione monasterii potest recipi nouitius, simoniacum est aliquid exigere. Hæc S. Tho. & ita Syluest. absolutè tenet, quòd si egeant, possunt pacisci. Et est cõmunis opinio, licet contrarium teneat Supplemẽtum & Rosea. Tertiò, Si autem monasterium est opulentum, omnino est simoniacum quocunque modo pacisci, secundum omnes doctores. Hæc habentur c. quomodo. de simonia. & c. periculosa destitutione religiosorũ . lib. 6. ¶ Dubitat̃ , Si * quis legat monasterio perpetuò 1000. aureos ut faciat sacrũ perpetuò, hæres dicit, Ego dabo beneficium simplex huius missæ, & dimittatis legatum, an hoc sit licitum. Respondetur quòd fieri non potest sine simonia, ut patet, quia hoc est emere beneficium. Sed uidetur, quòd papa potest in hoc dispẽsare : dico quòd non uideo quomodo possit dispensare. ¶ Dubitatur de* mediatoribus, qui pro aliis constituunt contractus simoniacos. Syluest. §. 18. dicit, quòd easdem pœnas incurrunt, & eodem modo indigent dispensatione, ut absoluãtur . prima, quæstione prima. cap. statuimus. & cap. si quis. de simoniacis. De matrimoniis etiam est difficultas, quia datur pro spirituali aliquid temporale. ¶ Dubitatur,* An dare pecuniã , ut deponatur ab officio, sit simoniacum. Respõdetur ex superioribus, quòd uidetur quòd non, quia est negatio uel omissio spiritualis pro temporali. Sed econtra uidetur quòd sic, quia retinet spirituale pro temporali. Quicunque autem præsumit non peccasse mortaliter, non incurrit pœnas iuris. Excipio quòd tenebitur ad restitutionem. Si tamen facit pactum, & nisi excusetur ignorantia, omnino tenetur restituere, & rescindere contractum. De pœna* suspensionis uide Syluest. titulo, suspensio. §. 7. Simoniacus suspensus in ordine ab executione illius ordinis, extra de simonia. cap. tanta. 18. d. c. eas. Imò ab omnibus ordinibus. Clemẽ . capientes. in de pœ nis. Neque dispensatur, nisi à papa, qui beneficium recipit simoniacè, suspensus est. in c. tanta. & in c. per tuas. ex Panorm. quòd si fit occultus per pœnitentiam & renuntiationem, ministrare potest. Sed manifestus indiget dispensatione, trigesimasecunda, quæstione prima, §. uerúm. Sed post pœnitentiam episcopus potest dispensare. ¶ Dubitatur, An* dato quòd pro spiritualibus non potest aliquid temporale recipere aliquis tit. emptionis aut uẽditionis , an aliquo titu. spirituali possint esse media ad aliquod temporale. Pro quo nota, ꝙ * triplex potest esse titulus recipiendi temporalia mediantibus spiritualibus, ut dicit Caiet. 2. 2. in sua Summa. Primus, qui comprehẽdit communem contractum sub se inducentem obligationem legalem, & iste est omnino simoniacus & prohibitus, ut suprà dictum est. Secundus est sustentationis ministrorũ . Tertius est locationis operum & cõductionis . Et de isto tertio uertitur dubium, quia locatio est quodammodo species emptionis & uenditionis. ¶ Vtrum* licet clerico locare operas suas in administratione rerum spiritualium? Pro cuius quæstionis solutione nota, quòd duplices operæ, uel duplex labor inuenitur in administratione spiritualium. Quidam est necessarius labor ad ipsam administrationem spiritualiũ , imò est ipsamet administratio, ut dicere horas, celebrare missam, cantare in choro. Et aliæ sunt operæ, quæ accidentaliter occurrunt, ut ire iter unius diei ad celebrandum, uigilare ad aliquod spirituale faciendum. Et de istis operibus secundi generis non est dubitandũ , quin ratione illarum possimus aliquid exigere. Et est sententia omnium doctorum, quòd licet locare tales operas, & exigere pecunias pro tali labore. Eodẽ modo, sicut si quis faceret sumptus eundo ad administrandũ uel celebrandũ sacramentum, posset pacisci de expensis, dum modo in æstimatione illarum non habeatur respectus ad spiritualia. Hoc patet, quia illæ operæ sunt purè temporales, & per accidens, & impertinenter se habent ad administrationem spiritualium. de quo Caiet. 2. 2. quęst. 100. art. 3. Sed de operibus & labore primi generis est maius dubium, & pro parte affirmatiua uidetur, quòd liceat illas locare, quia sunt temporalia, ergo ratione sui poterunt locari aut uendi. Præterea quia sacerdotes locant se ad celebrandum per menses, aut annum, & hoc ecclesia approbat, ut patet ex c. significatum. de præbendis. Præterea quia cantores in ecclesia locant operas suas. Confirmatur, Nam calix licet sit consecratus, potest uendi ratione temporalis, q est in illo, ergo celebrandi aut orandi labor, licet habeat annexam spiritualitatem, potest locari. In contrarium est, quia si tales operæ uendi possent, cùm omnia ecclesiastica constent ex operibus, sequitur quòd omnia ecclesiastica essent uenalia, & sic poterit uendi administratio sacramentorum, sicut & calix. Præterea si ministro debetur temporale ratione laboris & operum, ergo non debetur stipendium ratione sustentationis in administratione spiritualium, seu ratione ipsius spiritualis quod ministrat: esset enim irrationale, si acciperet duplicẽ mercedem: & esset simile, sicut si sutor uelit pro calceo pretium, & aliam mer cedem pro opera conficiendi calceum. Præterea est contra definitionem simoniæ, qua dicitur, quòd est emere, aut uendere spirituale, aut spirituali annexum: sed istæ operæ sunt annexæ spiritualibꝰ . ergo uẽdere illas est simoniacũ . Nam si unum uendas, & alterum intelligitur quod uendidisti. De hac quæstione sunt quidem uariæ sententiæ doctorum. Et de parte quidem affirmatiua, secundum quòd licet locare operas, & recipere aliquid pro labore, uide Altisiodor. 3. p. q. penult. & de eleemosynis. & Bonauent. 4. d. 4. q. ultima, & Richard. eade d. q. 2. ubi dicit, quòd Episcopus recipiens salarium iuxta capitulum, cum sit Romana. respicit intuitu laboris, & consequenter dicit, quòd clerici dicentes psalterium pro mortuis, non peccant recipiendo pecuniam pro suo labore, licet quæst. 3. excipiat labores in administratione sacramentorum. Eiusdem sententiæ uidetur Armacha. lib. 10. ubi dicit, quòd pro laboribus licet recipere pecuniam. Idem tenet glossa in cap. significatum. de præbendis, ubi dicitur, quòd licet locare operas & recipere mercedem pro labore. Et Panor. eodem cap. ubi reprobat Innocent. & Hostiens. qui contradicunt. Et probant ex c. finali 2. quæst. 2. & ex concilio Agathensi, ubi dicitur, Clerici stipendia sanctis laboribus debita, secundum seruitii sui merita, à seçularibus consequantur. Eandem uidetur tenuisse Hostiens. in summa post Gofredum, titulo de simonia, §. qualiter cõmittatur . Hoc tenet Adri. quotlib. 9. idemꝗ habet expressè Maior. 4. distin. 25. quæst. 6. ubi inter modos legitimos recipiendi aliquid temporale pro spiritualibus, ponit duos. Vnus est pro sustentatione, & alius pro labore celebrandi. Sed his non obstantibus sit conclusio, ¶ Non* plus licet locare operas in administratione spiritualium, quàm ipsa spiritualia, ne licet aliquid recipere ꝓ labore spirituali magis, quàm pro ipso spirituali. Hæc est summa Durand.{ Durand. } 4. d. 25. q. 1. & Palud. 4. ultima, & Caietan.{ Palud. } 2. 2. q. 100. & in sua Sũma . & Syluest. de simo{ Caiet. } nia, §. 9. & citat glo. c. ultimo extra. ne prælatus{ Syluest. } uices suas. &c. finali de pactis. Ex quo habetur, quòd ubi cessare debet conuentio, non licet locare operas. Idem tenet Aliacus tractatu de simonia contra Cancellariũ Parisiensem, & dicit nullum antiquorum, oppositum tenuisse. Et etiam expressa Summa S. Thom. 4. dist. 5. q.{ S. Thom. } 3. art. 2. glossa 2. in corpore. ubi circa actus spirituales distinguit. Aliqui enim sunt actus spirituales ex primo, quia scilicet procedunt à potestate spirituali: sicut celebrare & administrare sacramenta. Alii sunt spirituales solùm ex parte finis: sicut docere, quod terminatur ad scientiam, uel ueritatem spiritualem. Et dicit, quòd in secundo genere operum licet locare operas, non autem in primo: sed solum licet accipere aliquid in sustentationem. & idem ad literam ponit quotl. 3. q. 6. & eadem uidetur sentẽtia eiꝰ 2. 2. q. 100. ubi nũquam ponit aliud per titulũ recipiendi aliquod tẽporale pro spirituali, nisi ratione sustentationis. Probatur conclusio, Quia talis labor, & operæ sint spirituales, & nullo modo temporales: sicut sanare infirmum, mundare leprosum ex sua natura sunt temporalia, tamen si procedant ex gratia spirituali, spiritualia reputantur in materia simoniæ, & ideo non possunt uendi, ut patet Matth. 10. Gratis accepistis, gratis date. & dixerat, Infirmos curate. Pręterea talis, qui locat operas, non gratis administrat. ergo est simoniacus. Probatur antecedens, Quia cùm administratio nõ fiat nisi per illas, imò reuera nõ est aliud administratio spiritualis, quàm ipsę eædẽ operæ, si non gratis datur administratio. Confirmatur. Pictor nõ diceretur gratis dare imaginem, si ita exigeret pretium operarũ illarum. Et profectò similis uidetur sycophanti dicere, quòd gratis quis celebrat missam, sed exigit pretium operæ & laborum: sicut si artifex dicat se gratis dare opus, exigeret tamẽ laboris pretium. Præterea minister tenetur gratis dare quantum poterit spiritualia, sed recipiens sustentationem posset non recipere pretium laboris. ergo si exigat, non dat gratis. Hoc enim est gratis dare, nihil recipere, sine quo posset ministrare, aliàs facit contra præceptum domini dicentis, Gratis date. Præterea arguit Caiet. Quia minister spiritualis est delegatus à Christo, neque licet eis plus accipere, quàm illis à Christo constitutum est: sed dominus primò dicit, Gratis accepistis, gratis date. Et postea, ut Paulus refert, ordinauit, ut qui euangelio seruiunt, euangelio uiuant. ergo nullo alio titulo licet accipere aliquid temporale, nisi ratione sustentationis. Pręterea ratione spiritualis administrationis nullo alio habito respectu ad laborem debetur ei illud pretium. ergo pro uno opere debetur ei duplex merces, quod est omnino iniquum. Præterea si aliquid temporale est annexum spirituali, si illud temporale uendatur, debet æstimari quod ex se est, nullo habito respectu ad spirituale, ut patet de calice. Sed labor & operæ in administratione spiritualium nullius pretii & æstimationis sunt per se, neque aliquis daret aliquid pro illis nisi ratione spiritualis adiuncti, ergo ratione illorum nihil potest exigi. Caieta. ponit regulam, quòd res composita ex spirituali & temporali, si temporale sit principale, uendi potest sine scrupulo, ut patet de calice, & de patrimonio, cui est annexum ius patronatus. Sed si econtrario spirituale sit principale, res illa non potest uendi, etiam ratione temporalis in ea con tenti. Et quia in administratione rerum spiritualium principale non est labor, ideo operæ non possunt uendi. Et ita communiter dicunt Summistæ. Sed nescio si aliquid est temporale coniunctum cum spirituali, quare uendi non potest, siue sit magis, siue minus principale, neque de hoc datur aliqua ratio, saltem stando in iure diuino: quia cum sit temporale, non est prohibitum uendi iure diuino. Et ideo melius uidetur, ut dictum est, quòd illæ operæ & labores non sint temporales, neque magis neque minus principaliter, sed purę spirituales, ut in proposito loquimur. & per hoc patet solutio ad primum argumentum. Ad secundum respondet Caietanus, quòd licet ita sit, ut dictum est, quòd non liceat locare operas necessarias in administratione temporalium aliàs spiritualium, tamen ratione circunstantiarum & accidentium, quæ concomitantur ipsam administrationem, licet aliquid accipere, & pacisci de illo, & sic presbyteri possunt pacisci de pensione. Nam illic est uinculum & obligatio libertatis, & alia grauia, ad quæ non tenentur, & ratione illarum possunt facere pactum. Et sic intelligitur cap. significatum. hoc est, probabiliter & rationabiliter dictum, sed non caret calumnia. Si enim hoc est uerum, semper potest minister locare seipsum cũ obligatione audiendi con fessionem, aut prædicandi etiam ad unum diem, aut plures, quia etiam est uinculum & adeptio libertatis ad quæ non tenetur. at de hoc dicam inferius. Ad tertium argumentum patet etiam ex dictis: à cantoribus enim in ecclesia non quæritur aliquid spirituale, sed potius temporale, quod est musica illa, & amœ nitas uocum, sicut ab organista, & ideo illis licet locare operas suas. Quod etiam patet, quia nihil refert, an illi sint clerici, nécne. Vnde cõ stat , ꝙ non uẽditur spirituale, ne emitur. Pa nor. in c. suam. de simonia, recedit à prima opinione, quam tenuerat in capitu. significatum. & reprehendit dominum Andream, qui dicit, quòd non licet accipere aliquid pro spiritualibus, bene tamen pro labore. 
 





 REVERENDI PATRIS F. FRANCISCI A VICTORIA Relectio DE ARTE MAGICA. 
 
 Locus relegendus est, Non declinetis ad Magos, nec ab ariolis aliquid sciscitemini. Leuit. 19. 
 
 SVMMA. -  1 Magia ars an omnino sit, hoc est, an inter mortales sit ars, uel facultas aliqua ad uidendum, & faciendum opera illa mirabilia, quæ de magis scribuntur, & circunferuntur. -  2 Magicorũ opera, & mirabilia quæ referuntur, quòd corum plurima sint falsa, conficta, & ex hominum uanitate credita. -  3 Magorum opera, quòd non omnia sint uana, & conficta. -  4 Magica ars, esto quòd sit alicuius efficaciæ, an tota eius uis uersertur circa illusionem sensuum, & imaginationis, ita quòd ex parte rei nullus sequatur effectus, nec sint entia uera, & naturalia, quæ à magicis fiunt, sed solùm præstigium, & illusio oculorum. -  5 Magorum facta licet nonnulla fiant solum per illusionem, & præstigia sensuum, quòd tamen quædam in re, & secundum existentiam fiant, ostenditur. -  6 Magorum mirabilia opera, an sint omnia opera naturalia, hoc est, ex causis merè naturalibus, & non dependentia à substantijs separatis. -  7 Magia aliqua, quòd dici poßit naturalis, & sine cõ mercio alicuius substantiæ spiritualis. -  8 Magiæ studiosi qui fuerint, recensetur. -  9 Magica ars alia, præter naturalem, quæ non uiribus & causis naturalibus constet, sed potestate aliqua, & uirtute immateriali, & separata nititur, quòd non sit dubium quin reperiatur. -  10 Dæmon malus, an sit operum magicorum author, uel an referenda sint potius in bonos angelos, uel in ipsum Deum omnipotentem. Et an omnino sint dæmones. -  11 Dæmones esse, quòd etiam stando in recta, & legitima Philosophia, nullo modo sit negandum. -  12 Opera eadem, uel similia, quòd fiant per artes magicas, & per gratias gratis datas. -  13 Opera aliqua quòd fiãt à magis, quæ nullo modo fiũt per gratias, & econtrariò. -  14 Magi, quòd nihil operentur, aut potestate diuina, aut angelica. -  15 Magi, quòd in suis operationibus nonnunquam utantur facultate solum naturali. -  16 Magorum operationes supra facultatem naturalem, quòd malorum dæmonum potestate, & uirtute fiant. -  17 Animæ defunctorum, maximè quæ sunt è numero damnatorum, an se misceant artibus & operibus magicis. -  18 Magi, an poßint miracula facere. -  19 Magi, quòd non poßint miracula facere, probatur. -  20 Magi, an poßint cogere dæmones pro suo arbitrio. -  21 Dæmones, quòd cogi poßint aliquando, & cogantur ab hominibus. -  22 Dæmones quòd ab angelis cogi poßint, & aliquando cogantur. -  23 Dæmones ut uirtute diuina coërceantur, aut angelica, quod multùm refert, quibus uerbis, aut signis homines utantur. -  24 Verba nulla, nec exorcismi, quòd non habeant efficaciam infallibilem ad cogendum dæmones, & arcendum illos, ita ut semper sortiantur effectum suum. -  25 Magi, quòd aliquando poßint cogere dæmones. -  26 Magi quomodo poßint dæmones cogere, & non alio modo. -  27 Magi, quomodo habentes fœdus cum aliquo dæmone principali, possunt cogere inferiores dæmones, non autem ipsum principalem dæmonem. Et quid si non habeant tale fœdus. -  28 Magorum tota opera, & efficacia in quo fundetur. -  29 Dæmones superiores, an habeant aliquam potestatem in inferiores. -  30 Dæmones superiores, quòd poßint cogere inferiores. -  31 Dæmon superior, an & quomodo poßit inferiorem dæmonem tenere alligatum annulo, aut imagini. -  32 Magi, an uirtute dæmonum poßint corpora localiter transmutare, hoc est, per multa terrarum spatia, summa (ut ferunt) celeritate. -  33 Dæmones, & magi, quòd uirtute dæmonum poßint mouere, & transferre corpora de loco ad locum. -  34 Magi an poßint pro suo arbitrio immutare corpora, alterando secundum qualitates, immittendo, & contra sanitatem præstando. -  35 Dæmones, & magi, quòd uirtute dæmonis non possint immediatè imprimere in rebus naturalibus, & materialibus aliquam formam, ut calorem, frigus, morbum, aut sanitatem. -  36 Magi, quòd uirtute dæmonum poßint mirabiliter transmutare materiam, & naturas corporales, applicando semina rerum, & actiua paßiuis. 
 
QVoniam in principio secundi sen ten. quem circa finem huius anni interpretamur, agitur de natura, & potestate angelorum tam bonorum, quàm malorum, & potestas malorum angelorum inter mortales plurimùm, ut opinio est, exercetur per magos. Ideo constitui hanc relectionem de magica habere. Et tota disputatio habebit duas partes. In prima tractabitur de potestate & facultate magica. In secunda de licẽtia & iniquitate magicę artis, hoc est, quatenus, & quantũ liceat, aut non uti magicis artibus. Et ut scholastico ordine ex more procedamus, prima quęstio sit, An* omnino sit magica. Hoc est, an sit inter mortales ars, uel facultas aliqua ad uidẽdum , & faciendum opera illa mirabilia, quæ de magis scribũtur , & circunferuntur: an prorsus omnia illa sint uana, & cõ ficta ab impostoribus, & maleficis, & falsò credita à uulgi leuitate, & uanitate, ut quidam putant. Et uidetur ꝙ omnia illa sint uana & fabulosa. Primò, quia si fidẽ habere uolumus iis, quæ de magis referũtur , eadẽ opera credemus ea quę de Circe, & Medea, & aliis famosissimis magis prodita sunt, ut ꝙ non solum Poëtę, sed Varro narrat socios Diomedis in aues cõuersos , quæ longo tẽpore pòst circa tẽplum Diome dis uolabãt : ꝙ socios Vlyssis Circe mutauit in bestias, & quòd Arcades quodã stagno traiecto conuertebantur in lupos. Et quòd alii de Medea scribunt, Aesonem socerum à senectute in iuuentutem reuocasse, & iunctis draconibus per aëra uolasse. Credemus item mẽsam Solis, quam, teste Hieronymo, Apollonius ut uideret, uenit in Aethiopiam, in qua epulæ singulis diebus ponebantur sine humano ope, & multa his similia. Quòd si hæc pro fabulis habemus, non est quare credamus, & recipiamus alia, quæ de magicis traduntur, istis nihil probabiliora, ne minus absurda. Quæ enim maior ratio est, ut credamus opera Zoroastris, & aliorũ , quàm Circes, aut Medeæ? Nec satis est allegare authoritatem famæ aut antiquitatis. Multa enim similia multis seculis credita & celebrata sunt, quæ tamen à uiris sapientissimis pro uanis & falsis habentur. ut de Phœnice nominatim dicit Herodotus, de qua pulchrũ miraculum celebratũ , scilicet, nunquã eam quenquam mortalium uidisse, nisi in pictura, est certum. Et confirmatur. Nam ex miraculis, quæ uulgo narrantur, perquàm pauca ad ueritatem reducuntur: multo magis credibile est oĩa , quæ de magicis iactantur, ludibria esse, & prorsus conficta. Nec ego in quenquã hominẽ fide dignum incidi, qui aliquid magicũ se uidisse aut pro cõperto habere affirmaret. Secundo, Nam non minor fama & opinio obtinuit de arte alchimistica, quæ montes aureos profitetur, & promittit, de cuius tamẽ uanitate, & irrito conatu, nemo est ita bardus, qui dubitet. Vnde non maior fides uidetur habenda magis, quàm alchimistis, qui spondent quas non præstant diuitias, ut ait Ioan. 22. in extrauag. spondent. Tertio, Magi promittunt diuinationem futurorum, quam tamen ne habere ne præstare possunt, ut certum est, & statim disputabitur: aliâs essent dii. Esa. 41.{ Esaiæ 41. } Annuntiate quæ uentura sunt in futurũ , & dicemus quia dii estis uos. Ergo pari ratione credendũ est, magos alia polliceri, quæ implere non possunt. Ad hanc quæ stionem non desunt uiri docti, qui totam magicam non tanquam superstitionem seu superstitiosam, sed tanquam falsam, & uanam atque impostricem condemnent, & nullius usus, aut efficaciæ affirment, inter quos est Plinius multis locis. Sed peculiariter lib. 3. c. 1. & profecto magno argumento. Multi enim uiri, & magni, & potentes cùm magicis studiis operã summo studio dedissent, nihil tamen facultatis, aut efficaciæ supra alios homines consequuti sunt. Inter quos fuit princeps Nero, qui huic arti ualidissimè incubuit, cui nõ opes defuere, non uires, non discendi ingeniũ , ad quem Mithridates Armeniorũ rex uenerat, & magos secum adduxerat, & technis, & ceremoniis eum ini tiauerat: & tamẽ cùm regnũ ei Nero daret, hāc ab eo recipere artem nõ ualuit, proinde tãdem tāquam uanã , irritam, & intestabilem reliquit. Idem de Iuliano apostata legitur. Ne est credibile homines minoris facultatis & fortunæ consequutos quod tanti uiri tenere nõ potuerunt. Siue enim magicæ opes & uires naturales sunt, nihil afferri potest ꝓbabile , quare Nero, & Iulianus non sunt adepti facultatem, quam tantoperè affectabant, & nullo pretio nõ redimissent. Si autem dęmonũ uirtute & potestate abutuntur, nescio cur dęmones humani generis hostes operam suã præstare noluerint summis religionis hostibus, per quos nocere tantùm poterant, quam postremis hostibus tam facilè præbere dicuntur. Sed quia ista sententia nec nihil, nec totũ dicit, sit prima propositio, Eorum* quæ de operibus magicis, & mirabilibus referũtur , longè plurima sunt falsa, & cõ ficta , & ex uanitate hominũ credita. Probatur primo, Quia paucissima ex omniũ hominum memoria referũtur , aut producuntur in historia à fide dignis, ut uidere est apud nobilissimos historicorũ , Diodorum, Herodotũ , Pompeium, Liuium, Plutarchum, Valerianum, qui sine dubio, si quid de huiusmodi admirabilibus pro cõperto habuissent, in historia referre non neglexissent. Et secundo item mirum est, cùm ex omnibus artibus semꝑ perseuerat ali quod opus, ut statuæ, & imagines à nobilibus pictoribus, & sculptoribus, ab architectis nobilibus insignia ædificia, magicæ uerò artes nulla imago, nullum pignus, aut uestigiũ habetur ex tanta multitudine imaginũ , statuarũ , & annulorũ , quos illi quotidie fabricare dicũtur . Promittunt quidem magi miracula, & portẽ ta , sed parturiũt montes, & nascitur ridiculus mus. Secunda propositio, Non* omnia magorum opera sunt uana & conficta. Ista conclusio manifestè probatur authoritate Scripturæ, ut patet de magis Pharaonis, qui uirgas suas conuerterunt in dracones. Exod. 7. & de{ Exod. 7. } maga, quæ suscitauit Samuelem, 1. Regum 18.{ 1. Reg. 18. } Item secundò, interdicitur magia iure diuino, ut patet in themate relectionis. Et Leuitic. 20. indicitur pœna mortis, si quis ad magos & ariolos declinauerit. Et in iure ciuili est capitale, ut patet in C. de maleficis. l. nemo. l. nullus. l. culpa. Itẽ in iure canonico 26. q. 5. per totũ . Non autẽ ita seuerè interdiceretur, si ars esset solum otiosa, & uana, & non esset efficax & ꝑniciosa . Itẽ Psal. 57. Sicut aspidis surdæ & obturantis aures suas, quæ non exaudiet uocem uenefici incantantis sapienter. Ex quo patet, ꝙ incantatio habet aliquã efficaciã . Item Matth. 24. Surgent pseudochristi, & pseudoprophetæ, & dabũt signa, & prodigia, ne alia gratia, aut arte, nisi magica. ergo. Et ut non de uoremus & rapiamus sine delectu omnem historiam, & totũ uulgi rumorem, tamen intemperantis, & impudentis esset pernegare nõnulla magiæ opera mirabilia, quæ uiri graues literis mandauerunt, ut Cicero cũ aliis locis, tum lib. de diuinatione: quędam etiã & Liuius , & Valeriꝰ , & alii nobiles authores, & ut Aris. ait, quod famã obtinuit nõ est omnino falsum. Et Porphyrius dicit ita notum esse magorũ artificium, & supra mortalium conditionem opera quædã fieri, ut probatione nõ indigeant. Et ut omnia cessarent, satis est, quod de mulieribus nostris quotidie pro certo inuenitur dilas Bruxas. Argumẽta etiam in cõtrarium persuadent primam propositionem. Sed ad illud de Diomedis & Vlyssis sociis respondet August. 18. de ciuitate Dei, transformationes illas, de quibus Varro loquitur, nõ esse secundum ueritatẽ , sed secundum apparentiã per aliquod pręstigium, phantasia hominis per aliquam speciem mutata: ut etiam dicit S. Tho. de potentia. q. 6. art. 5.{ S. Thom. } ad 6. ¶ Sed ex hac solutione erit secũda quæst. Dato* quòd ars magica sit alicuius efficacię, an tota eiꝰ uis uersetur circa illusionẽ sensuum, & imaginationis: ita ꝙ ex parte rei nullus sequatur effectus, nec sunt uera, & naturalia, quæ à magicis fiunt, sed solum fit præstigiũ , & illusio oculorũ , & sensuum, sicut August. dicit de Diomedis & Vlyssis sociis. Et uidetur quòd omnia magorũ opera sint huiusmodi. Nam & de opere magorum, qui serpentes fecerunt, est opinio in glos. Rabani, Exod. 7. ꝙ non fuerit uera conuersio uirgarum in serpentes, sed solum per aliquam pretiosam illusionem. Et ideo Augu. ad Simplicianum ponit tāquam probabile de illa suscitatione Samuelis, quòd non fuerit uera, sed aliquod phantasma, & illusio imaginaria diaboli machinationibꝰ facta. ergo idem potest existimari de aliis omnibus magorum operibus, si de his, quæ in Scriptura habẽ tur , ita putatur, & creditur. Item secundo arguitur uehementer ex c. episcopi. 26. q. 5. ubi refertur, quòd quædam mulieres sceleratę dæmonũ illusionibus, & phantasmatibus seductæ, credunt se cum Diana nocturnis horis, uel cũ Herodiade, uel cum innumera multitudine mulierum equitare super quasdã bestias. Et sequitur quòd sacerdotes per ecclesias sibi cõmissas populo Dei omni instantia prædicare debent, ꝙ nouerint hæc omnia falsa esse, & nõ à diuino, sed à maligno spiritu phantasma mentibus fidelium irrigari arbitramur. Ex quo loco uidetur determinatum, ꝙ ea, quæ fiunt à maleficis, non sunt uera, & realia opera, sed tantũ phantastica, & præstigiosa. Si enim ea, quæ faciũt , aut patiuntur maleficæ mulieres istæ, quas nostri bruxas, Latini lamias, seu striges appellant, omnia sunt phantastica, & per illusionem sensuũ nihil est, quare nõ idem reputemus de aliis magorum operibus. Item tertio, Idem uidetur ex historia. Refert enim Cælius passerẽ quendam inter magicæ uanitatis sectatores prima nocte consueuisse refertissimum repente conuiuium hominibus discumbituris præmonstrare, mox ubi cubitum fuisset, euanuisse omnia, ita ut nihil omnino uiseretur. Et simile quiddã uulgò fertur de illo Marchione Santillanæ. Nec dubium est, quin epulæ illæ, & apparatus ueri nõ essent, sed tantum oculorum præstigia, & illusiones. Item confirmatur ex eo, quod uulgo dicunt, Bienes del trasgo. nunquam enim uerũ thesaurum præstat, sed tantisper sub specie auri relinquit carbones. Confirmatur secundo ex ipso nomine magorum. uocantur enim omnes præstigiatores. ¶ Ad hanc quæstionem sit[*] prima propositio & unica. Eorum quæ à magis fiunt, licet nõnulla fiant solum per illusionem & præstigia sensuum, quædam tamen in re, & secundum existẽtiam fiunt. Prima pars probata est sufficienter. Secunda autem probatur. primo authoritate Augu. 3. de trin. c. 7. & 8. & 33.{ Augustin. } quæstionum. q. 79. ubi expressè asserit, magos Pharaonis uerè conuertisse uirgas in serpẽtes . Et satis uidetur constare ex historia, quę postquam narrauit, quòd Aaron conuertit uirgam in serpentem, subiiciat, quòd malefici fecerunt similiter, proiecerũtꝗ singuli uirgas suas, quæ uersæ sunt in dracones. Et ita tenuit Sanct. Thom.{ S. Thom. } de potẽtia . q. 6. art. 5. ad 8. licet Rapinon de uerbo mirifico contrarium sentiat. Et expressè Origenes super Marcum, hom. 13. tenuit{ Orig. } cum beato Augustino. Item uidetur probari ex illo etiam Psal. 57. Sicut aspidis surdæ, &c. Ex quo loco uidetur, quòd incantatores uerè faciunt serpentes, & habent effectum circa illas. Item probat S. Tho. de potentia. q. 6. art. 10. quòd aliquando in incantationibus audiuntur uoces magorum ab omnibus circunstantibus, quod fieri non posset per pręstigium, & solum immutationem imaginationis, quia talis immutatio (ut ait S. Tho. lib. 3. contra Gen. c. 104. & uerum est) non fit integris & solutis sensibus exterioribus, sed in dormientibus, uel qui raptum & ecstasin patiuntur, ut experientia docet. Vnde cùm ea, quę à magis fiunt, uideantur nonnunquam, & audiantur solutis sensibus exterioribus, signum est, quòd uerè fiunt, & non secundum apparentiam. Et confirmatur, quia Peripatetici negantes aliquid fieri à magis quod excedat facultatem causarũ naturalium, ut infrà dicemus, tamen non audent negare huiusmodi mirabilia uerè fieri à magis: quod tamen multum intererat ad opinionem suam tuendam: sed conuicti sunt historia, & experientia rerum. Ad argumenta autem facta in contrarium de sociis Vlyssis, & de suscitatione Samuelis &c. dicemus inferius, & ibi uidebitis quid de illis habeatur. ¶ Tertia quęstio, quæ sequitur, superior est, An* mirabilia opera magorum sint omnia opera naturalia, hoc est, ex causis merè naturalibus, & non dependentia à substãtiis separatis. Et uidetur quòd possint omnia esse naturalia. Nam primùm omniũ non est sufficiens argumentum, quòd non sint naturalia, quia sunt inconsueta, & pręter solitum cursum naturæ. Vt si quis re uera per alchimię artem uerum aurum faceret, certe aliquid insolitum faceret, & fortasse hactenus infectum: nullus tamen negaret opus esse naturę: Vnde uidetur rudis, & imperiti ingenii statim damnare opus insolitum, quantumuis mirabile, & referre in dæmonum potestatem. Item secundo magi operantur adhibitis certis rebus naturalibus & materialibus. Item sub certo situ, & constellatione astrorum, & fabricantur suas imagines, & annulos, non ex quauis, sed ex certa materia, & obseruatis punctis, & motibus astrorum, quæ omnia frustra fierent, & adhiberentur, si effectus expectarentur à uirtute substantiæ separatæ, & non à causis naturalibus. ergo uidetur dicendum, quòd opera magorum sunt naturalia. Ad hanc quæ stionẽ Hermes Trimegistus, ut refert August. 8. De ciuitate Dei, cõtendit , quòd omnia opera magorum fiant uirtute naturali, & maximè uirtute cælesti, nec oportet ex operibus istis sumi argumentum substantiæ separatæ. Et eadem est communis sententia Peripateticorum. Vnde Alexander in libro de magis hanc opinionem multis uerbis defendit, & confirmat. Ad cuius probationem duo fundamenta præmittit. Alterum, quòd uirtus cælestis, licet non formaliter, sed uirtualiter est uirtus omnium elementorum & mistorum, & habet efficaciam omnium illorum. Alterum, quòd multa possunt fieri concursu multarum causarum naturalium, quæ ab una tantum fieri non possunt, ut manifestè constat. Ex quibus fundamentis infert, quòd nihil obstat, quominus credamus, quòd in imagine, uel statua, uel annulo astrologico fabricatis, & compositis ad certam influentiam, & positionem stellarum sit uirtus, & efficacia ad aliquos effectus, ad quos oportet concurrere multitudinem causarum inferiorum. Et similiter quòd adhibitis certis, & paucis seminibus, & causis naturalibus sub certò situ, & concursu stellarum, & astrorum, sequatur subitò opus, quod aliâs exiget grande temporis spatium, & concursum plurium causarum inferiorum. Vt exempli gratia, Si magus usus imagine uel annulo conuerteret subitò argentum in aurum, aut ex uirga faceret serpentem, ut magi Pharaonis fecerunt, non est quare negemus opus prorsus esse naturale. Si enim aliquæ causę naturales conuertere possunt quamuis materiam in aurum aut serpẽtem , certè nihil inopinabile est, quod influentia cælestis opportunè adhibita, suppleat uicem omnium aliarum causarum. Imò inquit Alexan. mirum magis esset, si substantia separata posset talis effectus influere, cùm nullam habeat proportionem ad tales effectus, non plus quàm ignis ad producendum aquam. Addunt Peripatetici, & fautores eorũ , historias in confirmationem suæ sententiæ. Vnde Damasc. referente Cælio scribit Sarcham Indorum principẽ annulos septem cõpegisse , ac septem stellarũ nominibus præsignasse, quibus mirifica opera ederet, quos etiam Apollonius tyrannus dono ab eo accepit, quorum beneficio contigisse, Apollonium iuuentæ nitorem prętulisse, & conseruasse, quamuis annum centesimum iam excessisset, cùm diebus singulis singulos annulos gestaret secũdum dierum & planetarum nomina. Tertio, neque putãt prorsus absurdum Gygis annulum illum Platonis credere, cuius & Cicero in officiis & Gregorius Nazanzenus in Monodia, naturalem meminit fuisse, & magorum artificii egregium opus, quem cùm Gygis gestaret, quando uideri nolebat, paleam intra digitum uertebat. Qua ratione cùm in Lydorum regiam penetrasset, regem cepit, seq́ue regem constituit. Quarto, Ad huius fidem opinionis etiã facit, quòd Philosophi non reiiciunt imagines quas uocant astronomicas, quas adhibent etiam in curatione membrorum, seu morborum, inter quos unus fuit Marsilius Ficinus, qui inter medicamenta naturalia imagines ponit astronomicas, ut uidemus uulgò annulos ferreos gestari ad certam stellarum positionem fabrefactos, quos putant certis ægritudinibus mederi. Sed pro determinatione quæstionis quædam in medium afferenda sunt, sitque prima propositio, Aliqua* magica potest dici naturalis, & sine commercio, & concursu alicuius spiritualis. Ante probationem quæstionis nota unum argumentum, quod remanet pro fulcimento illius opinionis. Nam Vuicleff. etiam de statu innocentiæ, cap. quarto, ut refert Vualdensis, de sacramentalibus dicit, Adam habuit notitiam ad nominandum secundum proprietates naturales naturas sibi subditas, sub quibus nominibus homini naturaliter obedirent, & huic reseruantur reliquiæ potestatis innocentiæ in uocibus exorcistæ, & naturaliter incantantis, & ad hoc credo uoces (inquit) Hebræas habere maiorem efficaciam. Hoc iam uiso, pro probatione conclusionis, & eius declaratione est notandum, quòd nomen magiæ de se non importat artem aut facultatem extra uel supra omnem uirtutem & efficaciam causarum naturalium. Hoc patet, quia si hoc esset de ratione uel significatione magicæ, non relinqueretur locus dubio, aut disputationi, an effectus & opera magorum possint esse à solis causis naturalibus, quæ tamen quæstio fuit multum iactata inter Philosophos, & adhuc sub iudice lis est. Sed uidetur nomen magicæ à principio receptum pro arte & facultate ad efficiendum & patrandum opera occulta, & mirabilia, non solum extra solitum rerum cursum, sed supra hominum opinionem, & captum. Hoc supposito, probatur conclusio primo, Pauci hominum cognoscere possunt, cùm nec sensu possint comprehendi, nec aliqua ratione inuestigari. Ars ergo, & facultas huiusmodi rerum & uirtutum merito magica dici potest, quia sit effectrix, & operatrix huiusmodi operum, & effectuum, quorum ratio comprehendi, aut intelligi mente non possit. Vnde si magnetis usus uulgo ignotus esset, & aliquis recens primum ostenderet, magus uulgo putaretur, & haberetur: esset enim admirabilis, & incredibilis operis author, & effector. Vnde Augustinus 21. De{ August. } uit. capit. 4. tanquam pro miraculis refert se uidisse annulum ferreum à magnete pendentem, qui rursum secundum annulum traxit, & ille rursum secundus tertium, & sic usque ad certum numerum, ut uelut catena texeretur Et item aliud mirabile scribit se accepisse à coëpiscopo Seuero, uerti scilicet uirgam ferream super argentũ concitatissimo cursu, cùm aliquis magnetem infra moueret, quod opus nunc iam nemo miraretur, cum iam uulgata sit uirtus & efficacia. Sed illud mirabilius, quòd idem asserit magnetem non rapere ferrum, si iuxta eum adamas ponatur, & si rapuerit, remittere. Itaque non uidetur magica naturalis esse, nisi quædam pars secretioris & reconditioris Philosophiæ, quæ si notior fiat, & in consuetudinem uenire incipiat, non solum uulgi, sed etiam philosophorum desinit uideri & uocari magica, sed cum aliis artibus annumeratur. Item dici potest de arte alchimiæ, quæ si ars est (quod ego non credo) magica dici potest, cum sit secretum & mysterium doctissimis & peritissimis philosophorum ignotum. Probatur secunda conclusio, Quia non est dubitandum (in quo Alexander rectè sensit) quòd aliquid insigne, & singulare, & præter consuetum ordinem naturæ, seu rerum contingere possit, ad certum situm, & ordinem astrorum adhibitis paucis rebus naturalibus, quale opus etiam nullis causis inferioribus confici possit. Qui ergo huiusmodi artem & facultatem haberet, siue à maioribus traditam, siue experimentis & casu repertam, siue etiam à substantia separata reuelatam, merito magus dici potest. Item* summi philosophi fuerunt magiæ studiosi, ut Democritus, Pythagoras, Empedocles, Plato, & inter nostros Albertus. Tertio confirmatur, quia in nonnullis rebus naturalibus inueniuntur mirabiles effectus, & prorsus similes magicis operibus, ut est illud, quod Aristot. refert lib. de mirabilibus de lapide molari, qui in Tigride reperitur, quem qui portauerit, non uiolabitur à feris. Item herbam charisiam reperiri in mõte Egero, quam si mulier portauerit, homines ad sui amorem pelliciet. Et item illud quod de dictamo herba certissimi authores tradunt, capras in Creta cũ eam ederint, sagittas excutere. Et alia non pauca huiusmodi, quæ non à magis, sed à doctissimis philosophorum monumentis prodita sunt. Non ergo ut statim aliquid ignotum & stupendum uidemus, continuò pro superstitioso damnandum quis diceret. Item quod omnes asserunt de herba pici, Hispanè, el pito, quæ seras etiam ferreas aperit. Item illud uideri possit magicũ , quod Plinius libro 7. scribit, hominis saliuam perniciosam esse serpentibus. Item quis non diceret magicum esse, quod idem Augustinus{ August. } ubi suprà capit. 5. inquit, in Epiro esse fontem, in quo faces ardentes extinguuntur, & extinctæ accenduntur? Non ergo statim ut aliquid igno tum uidemus, & stupendum, reclamandum est continuò, & pro superstitioso damnandum, ut iam uidemus. Secunda propositio, Præter* hanc magicam naturalem non est dubitandum, quin sit alia ars magica quæ non uiribus, & causis naturalibus constat, sed potestate aliqua, & uirtute immateriali, & separata nititur & utitur. Hæc ergo probatur à Sancto Thoma,{ S. Thom. } libro tertio, super Genes. capit. 104. Primo, Quia aliqui effectus magicarum artium referunt, & pro certo comperti sunt, qui non possunt referri nisi in causam & naturam intellectualem. ergo non possunt uniuersaliter omnes effectus magicarum artium referri in causas naturales, & in corpora cęlestia. Assumptum probatur, quia magi dant responsa de occultis, ut de furtis, & thesauris. Item aliqui per magicas artes consecuti sunt scientiam rerum, & artes liberales, & alia huiusmodi, quæ pro certò de magis referuntur. Item aliquæ statuę magorum loquutæ comperiuntur, & respondisse ad quęsita de diuersis. Hec, & id genus alia, licet rara, manifestũ est, nisi ab intellectu proficisci nõ posse. Secũdo argumẽtatur S. Tho. Vel statuæ magorum sunt animatę, uel non. Si primum, cõtrà , Nam principiũ uiuendi est omnibus uiuẽtibus forma substantialis. uiuere enim est esse uiuentibus, secundo De anima: sed statuæ non receperunt formam aliquam substantialem magico artificio, quia nõ amittunt formam substantialem, quam prius habebant. Manet enim aurum aurum, & argẽtum argentum. non ergo est possibile, quòd huiusmodi statuæ recipiant formam substantialem aliquã , quæ sit principium uitæ. Item non est uita sine cursu: statuæ autem magicæ non sunt sensibiles. Primus enim sensuum est tactus, qui non conuenit nisi in organo temperato, qualis temperies non est in lapide, uel in metallo, ex quo fit statua: non ergo est possibile, quòd huiusmodi statuæ habeant principium uitæ. Si autem non uiuunt, contrà, Quia inanimata non mouent se, septimo Physicorum: sed magi, ut fertur, faciunt statuas moueri nullo impellente. ergo oportet dicere, quòd illum motum habent ab aliquo motore extrinseco, & uiuente, & non à uirtute cælesti, uel aliqua uirtute materiali. Tertio arguitur, Nam quę cun fiunt uirtute cælestium corporum, sunt formę naturales rerum materialium. quod igitur nulli rei est naturale, non potest fieri uirtute cælestium corporum: quædam autem talia fieri dicuntur à magis, ut quòd ad præsentiam alicuius quęcunque seræ pandantur: item quòd aliquis fiat inuisibilis, & alia huiusmodi. non ergo hæc referri possunt in uirtutem cælestium, sed in aliquam potestatem separa tam, & inuisibilem. Quarto, Quia effectum naturalem uirtutis cælestis contingit inueniri sine artis operatione. Et si enim aliquando artificiosè operetur aliquis ad generationem ranarum, serpentium, aut huiusmodi: contingit tamen hęc fieri sine ullo artificio. Sed nonnulla profitentur magi per magicam artem, quæ per aliam uirtutem naturalem non inueniuntur, ergo oportet ut illa sint non à uirtute cælesti, sed ab aliqua substantia separata. Et hæc est sententia omnium Platonicorum, ut Porphyrii, Iamblicii, Plotini, & aliorũ ex eadem secta. Hoc ergo tanquam uero, & recepto pro certo, quòd magorũ opera tribuenda sunt substantiæ separatæ, restat ut ponamus quartam quæstionem talem, ¶ An* author, & fautor magicorum operum sit malus dæmon, an referenda sint potius in bonos angelos, uel in ipsum Deum omnipotentem. Et ante omnia oportet scire, an omnino sint dæmones. Nam quidam putant, quòd hominum uanitas & superstitio dæmones inuenerit, aut fecerit, de qua re in uera religione dubitari nullo modo potest: tota enim Scriptura ueteris & noui Testamenti plena est testimoniis, ubi planè, & disertè dæmones esse assumuntur. Et ratione probatur. Leuitic. enim 17.{ Leuit. 17. } interdicitur immolari hostias dæmonibus. Et Deuteronom. 32.{ Deut. 32. } in Cantico Moysi contra impietatem & in gratitudinem populi dicitur, quòd immolauerunt dæmoniis, & non Deo. Et 2. Paralip. 2.{ 2. Paral. 2 } dicitur de Hieroboam, quòd constituit sacerdotes excelsorum, & dæmoniorum. Et apud Tobiam prolixior historia texitur de dæmonio illo nomine Asmodæo. Et in pluribus Doctoribus frequens est mentio de dæmonibus, nec opus est aut plura ex ueteri Testamento, aut aliquid ex nouo in re apertissima citare. Vnde & mirum uideri potest, quomodo Sadducæi negauerint spirituum aliquem esse, ut legitur Actuuum 23.{ Actu. 83. } qui certè legem recipiebant, nec à consortio templi, & sacrificiorum excludebantur. Et Iosephus 2. lib. de bello Iud.{ Iosephus. } & antiquitatum 13. & 18. dicit de Sadducæis, quòd legem (sine aliis tamen obseruationibus) custodiebant. Item Iob 1. Cùm uenissent{ Iob 1. } filii Dei ante faciem Domini, affuit etiam Satan inter eos. Et ubicun in Scriptura inuenitur mentio de illo. Sed quàm certum est in Scripturis dæmones esse, tam fuit olim dubitatum, & controuersum inter Philosophos. Peripatetici enim pro maiori parte negant dæmones esse prorsus. Nec dubitatur, ut ait Auerrois, in epistola de resurrectione, quin hæc fuerit sententia Aristot. qui nullas nouit substantias spirituales præter motus orbium. Quod etiam putauit se demonstrasse 12. Metamphy. & in lib. de cęlo. Et de arreptitiis, qui uidentur à dæmonibus teneri, dicit uexari, ab humore malancholico in Problema. parte trigesima: & Alexander quidem inter Peripateticos constanter tuetur hanc partem. Quæ opinio ante fuerat Democriti, de quo historia scribitur, quòd cùm adolescentes quidam personati in dæmonum habitum & figuram ad Democritum noctu penetrassent, quasi hominem territaturi, ille prorsus securus nullos dæmones esse, Desinite, inquit, desinite: ita certus erat nullos dęmones esse. Putant autem Peripatetici uulgi persuasionẽ & opinionem de dæmonibus inde obrepsisse, quòd uiri sapientes hæc terriculamenta cõmenti fuerunt, ut ait Auerrois, ad arcendos, & terrendos improbos à sceleribus, quasi post hanc uitã mortalem supersint ultores malorum, quos dęmones uocant. Et nominatim Simplicius & ipse Peripateticus, lib. de Anima Pythagoram tradit huius inuenti & figmenti primum authorem. Ex qua sententia illa opinio orta est, quam suprà recitauimus, quòd omnia opera magorum sunt naturalia. Sed contra Aristot. & Peripateticos sit prima propositio ad quæ stionem principalem, Quòd stando* etiam{ Prima propositio contra Aristot. & Peripateticos. } in recta & legitima philosophia, nullo modo est negandum dæmones esse. Hæc conclusio, sententia fuit omnium antiquorum Philosophorũ Empedoclis, Pythagoræ, Socratis, Pla tonis. Vnde & Plato in Politica tyranni, dicit animas impiorum post mortem cruciari ab ultoribus. Et in symposi. dæmones apertè ponit. Quod idem facit Xenocrates in libro de morte. Nam de Socrate dubium non est, qui etiam dæmonem se habere profitebatur tanquam authorem, & uelut præceptorem Philosophiæ, quam suggerere suis auibus curabat, & contendebat. Sequitur enim hanc opinionẽ tota turba Platonicorũ . Herma. Mercurius in Pimãdio , Proculus in Alcibiade, Iamblicus de mysteriis Aegyptiorum, Caladius in cõmento , Porphyrius in libro de occasionibus, Plotinus in lib. de proprio cuius , Apuleius, qui etiam de Socratis dæmone librum scripsit. nec in hac re peripatetici omnes ausi sunt Arist. sequi, sed plures ab eius sentẽtia deuiarunt. Vnde & Porphyrius citat pro eius sentẽtia magnum Theophrastum, in qua etiam fuit Ammonius philosophus, Auicenna, & eius socius Algazel. Imò ipsę Arist. aliquando uidetur non fuisse alienus ab hac opinione, qui in lib. de mirabilibus dicit, referente Apuleio, Lemures, & Lamias habitare in orbe tristi. Pro hac opinione pauca uel nulla possunt fieri argumẽta philosophica: sed cũ etiã in contrariũ nulla adducã tur , talia sufficere deberẽt cũ authoritate summorum philosophorũ fama publica & æterna. Nam & ipse Arist. mundi æternitatem probare nititur ex memoria patrũ per manus tradita, & relicta. Et est sententia ueridica, quòd nonnunquam aliquid ex opinione & persuasione communi probatur. Secũdò etiã probatur ex operibus magorum, quæ, ut probatũ est, necesse est referre in aliquã substãtiã separatã , &, ut statim probabit̃ , nõ possunt tribui nec Deo, nec bonis angelis: ergo oportet ea assignare dæmonibus. & certè, ut omittamus authoritatẽ religionis & scripturarũ , uehemẽter confirmatur hæc sentẽtia ex eo, ꝙ barbari homines, nec persuasi, nec decepti à philosophis, ut peripatetici calumniãtur , eandẽ retinent fidẽ , & opinionẽ , nec dubitant dæmones esse, quales sunt isti, qui ab Hispanis ante aliquot annos reperti sunt, in quos publica fama est dæmones esse, & non rarò aliquibus in ea regione apparuisse. Sed urgent peripatetici, obiicientes, quòd dæmones si sunt, nullum ordinem, nec locum naturalem uidentur habere in orbe. Nec enim ordinantur ad res corporeas, & multo minus ad incorporeas, si quæ sunt: unde uidentur frustra esse in rerum natura, atque adeò non esse. sed hoc argumentum fortasse satis probat, quòd dæmones non sunt per se in orbe, nec sunt partes seu pars publica mundi, sed per accidens, hoc est, ex malitia eorum ex substantiis cælestibus redacti sunt in substantias inferiores, & infra cælestes, quos uerbo Gręco dęmonas appellant, quod paripatetici ignorantes, nihil mirum si homines alioqui sapientes in hac parte lapsi sunt. ergo hoc fundamento firmiter iacto, redeundo ad quæstionem, dubitatur, an opera magica referenda sint in Deum, uel in angelum bonum, an in dæmones istos. & uidetur, quòd possint, & debeant referri in Deum. Primò, quia magis nihil aliud tribuitur, nisi quòd faciunt opera mirabilia, id est supra causas naturales, sed per gratias, quas theologi uocant gratis datas, fiunt similes operationes, scilicet supra totam facultatem naturæ. Cum ergo gratiæ sint à Deo, nihil uidetur obstare, quominus magi credantur habere facultatem illam à Deo. Nec sufficit dicere, quòd gratiæ dantur ad effectus excedentes totã facultatem naturæ creatæ, etiam angelorum, & dæ monum. Ex quo constat esse à Deo. Nam inter gratias annumeratur gratia linguarum, & sanitatum, ut patet 1. Corin. 12. Sed utrunque non excedit potestatem angelorum, & dæ monum, qui certè nouerunt omnes linguas. ergo ex hoc non habetur differentia inter magicas artes, & gratias. Nec iterum sufficit respondere, quòd magi sunt nequam uiri, & scelesti: contrà autem habentes gratias, sunt uiri boni & pii. ergo Nã primo hæc distinctio est per accidens, & non est distinctio rerum sed subiectorũ , ut S. Tho. dicit 2. 2. q. 172. art. 4. & { S. Thom. } q. 178. art. 2. Et præterea nihil prohibet, quin mali habeãt gratias, ut uidetur ex illo 1. Corin.{ 1. Corin. 13. } 13. Si habuero omnem fidẽ , ita ut mõtes transeam, charitatem autem non habeam, nihil sum. Vnde uidetur, quòd possit etiam esse gratia miraculorum sine charitate. Et Hieronymus super illud Matt. 7. Nõne in nomine tuo{ Matth. 7. } prophetauimus, & uirtutes multas fecimus? dicit prophetare, uel uirtutes facere, & dæmonia eiicere, interdum non est eius meriti, qui operatur. Imò August.{ August. } libr. 83. q. affirmat quæ dam miracula sceleratos homines facere, quæ boni facere non possunt. & Balaam habebat gratiam prophetiæ, ut patet Nume. 21. & 23. & 24. & tamen erat malus, & magus, ut gloss. dicit, Numerorum 22. & Orige. homi. 13. super{ Orige. } Nume. ergo malitia & bonitas non potest esse differentia inter magicas artes, & gratias. Et iterum nec ualet dicere, quòd magi in malos fines utuntur magicis artibus, habentes autem gratias non abutuntur illis in malos fines. Nam iterum hæc differentia est extrinseca, & per accidens, nec inconuenit magum uti sua facultate propter bonum finem, ut ad soluendum maleficiatum, aut sanitatem conferendam. & si habentes gratias possunt esse mali, ut dictũ est, poterunt abuti gratia omnino. ergo nõ apparet quare facultas ma gica non possit referri in Deum authorem, sicut & gratiæ gratis datæ. Vnde uidetur solui argumentum S. Thom. de potentia, q. 6. artic. 10. Et contra Gent. c. 106. quo uult probare, quòd magica opera non referuntur in Deum, aut bonum spiritum: quia boni spiritus non cooperantur hominibus ad illicita opera perpetranda, quod plerunque fit per artes magicas. patet inquam argumentum non procedere. Secundò confirmatur de his hominibus, quos Hispani salutatores appellant qui (si uulgo credimus) opera faciunt supra facultatem naturalem, & tamen ut plurimum sunt homines perditi, & pessimis moribus: tamen credimus eos gratiam sanitatis habere à Deo, neque pro maleficis habentur, neque puniuntur. Vnde ergo conuincere possemus, si quis magicam exerceat, quòd à dæmone potius quàm à Deo habeat. Tertiò, quòd si omnino non placet referre magicas artes in Deum, saltem non uidetur quare non referantur in bonos angelos potius quàm in malos. primò, quia certum est, quòd non minorem habent potestatẽ boni angeli, quàm mali. ergo si credãt mali angeli communicare suã potestatem malis hominibus, quare non sunt credendi boni angeli communicare suam potestatem bonis & piis? & sic saltem erit aliqua magica pia, & bona, quæ bonos angelos habeat pa tronos. Item quartò, si dæmones flectuntur precibus, & sacrificiis, ut operentur mirabilia secundùm uota impiorum, & sacrilegorum, quare etiam non boni angeli flectuntur precibus piorum, & bonorum, ut in fauorem eorum faciant aliqua mirabilia? Item quintò, saltem ad disoluenda maleficia, & incantationes maleficiorum, quare non sperandum est, quòd boni angeli communicent potestatem & uirtutem suam, cùm omnino sit certum, bonos angelos propensiores esse ad beneficia cõferenda , quàm dæmones ad maleficia? Item aliqui Magi utũtur solis uerbis sacris, & signo crucis, ut mulierculæ istæ, quę, nescio quæ his signis faciũt . Itẽ sextò, cũ boni angeli possint præstare sanitatẽ præter solitum cursum naturę, reuelare thesauros, dare scientias, & artes humanas, quare si aliquando aliquid huiusmodi contingat, quare, inquam referamus semper in malos angelos, nũquam in bonos. & si dicas, quòd cùm hæc fiant uirtute diuina, aut angelica, non dicuntur fieri arte magica, sed solùm quando fiunt dæmonis concursu, & uirtute, iam disputatio tota erit de nomine, & frustra disputant doctores qua uirtute Magi operentur. At pro solutione quæstionis & dubii sit prima propositio, Eadem* opera, uel similia fiunt per artes magicas, & per gratias gratis datas. Pro batur, Nam ad gratias pertinet dęmonia eiicere, serpentes tollere, sanitatem conferre, linguis loqui, ut patet Marci ultimo, & 1. Corin. 12. sed hæc fiunt à magis. ergo eadem opera sunt utrisque communia. Secunda propositio, Aliqua* opera fiunt à magis, quæ nullo modo fiunt per gratias, & econtrario. Hæc patet, Nam magi operantur maleficia multa, & beneficia, quæ nullo modo competit gratiis gratis datis. econtrario autem in gratiis est prophetia, quam magi nullo modo habent, ut infrà disputabitur. ergo conclusio est manifesta in utranque partem. Tertia propositio, Magi* nihil operantur aut potestate diuina, aut potestate angelica. Hæc probatur primo, quia aliâs magicæ artes non essent in uniuersum interdictæ & iure diuino & humano, ut suprà ostensum est. Item si magi uterentur potestate diuina aut angelica, magica non esset ars, sed gratia, & donum. Non enim aut Deus, aut boni angeli alliciuntur in opera hominum arte & disciplina, sed pietate, aut propria Dei & angelorum bonitate, & gratia. Item tertiò, Certè procedit argumentum recitatum ex Sancto, Thoma. dato enim, quòd mali possunt aliquando etiam miracula facere, non tamen hoc habent habitualiter, nec dicuntur habere gratiam, licet nonnunquam mirabilia per eos fiant propter reuerentiam nominis Christi, ut patet Matthæi 7. uel ad amplificationem religionis & fidei, qua necessitate, aut opportunitate sublata, nulla superest in malis facultas ad huiusmodi opera: magi autem operantur ex habitu quomodocunque uolunt. & præterea perniciosè, & cum magno hominum nocumento sæpe operantur: unde constat non habere facultatem uel à Deo, uel à bonis angelis. Item quartò, Quia, ut ait Sanctus Thom. contra Gent. ubi suprà, in operationibus magicarum artium contingit magna incongruitas, & dissonantia rerum, quæ nullo modo potest tribui bono spiritui. requirunt enim huiusmodi artes (ut magi dicunt) hominem reuera non attractatum, cùm tamen plerunque adhibeantur rebus amatoriis ad illicitos concubitus conciliandos. Item licet magi uideantur habere scientiam occultorum, tamen nunquam, aut rarò extendit se notitia eorum ad certas artes, & scientias, sed in minimis quibusdam, sicut in inuentione furtorum, in deprehensione latronum. unde constat, quòd spiritus, quibus innituntur magi, aut sunt ignorantes, aut inuidi, quia aut non possunt, aut nolunt impertiri suis nisi hæc minima, & inutilia, unde non sunt boni spiritus. Itẽ quintò, cõstat quòd boni spiritus nõ delectantur, nec utuntur præstigiis, aut mendaciis: Magi autem plerunque ludificant homines, & decipiunt. Item utuntur in suis operibus & incãtationibus non solùm mendaciis, sed impossibilibus quibusdã imprecationibus. comminantur enim impossibilia, ut ꝙ deponant sidera, quòd uertant cęlũ , aut solem retro, ut narrat Porphyrius in epistola ad Anebriotem, & multa huiusmodi uana inueniuntur inter artes magicas, quæ manifestè conuincunt non esse à Deo, neque à bonis angelis. Secunda conclusio, Magi* in suis operationibus nonnunquam utuntur facultate solùm naturali. Hæc propositio probatur, Quia, ut suprà dictum est, aliqua est magica naturalis ad operandum mirabilia, & maximè utuntur herbis Magi uulgo ignotis, quæ continent præsentanea & efficacia remedia contra morbos, & alios effectus mirabiles habent, ut de corio cesia, & calicia herba, qua aquam glaciari refert Plinius libro 24. cap. 17. ex his enim ortum habuit magica, ut Plinius dicit 3. lib. cap. 1. Item de menarde, cuius succo protinus ictus serpentum sanantur: & uarias, & multiiugas herbas refert Plinius, quibus Magi utuntur, uel ad morbos depellendos, aut etiam inferendos, quæ cum sint aliis ignotæ, & uelocissimæ operationis, pro miraculo ab omnibus habentur. Potuerunt autem magi huiusmodi uirtutes herbarum scire, uel traditione magnorum in medicina uirorum: quales fuerunt Pythagoras, Democritus, Empedocles. Aut etiam dæmone reuelante, qua reuelatione semel facta, sequentes Magi uti potuerunt naturaliter, & sine cõcursu nec boni nec mali spiritus. Et uulgares magi plurimùm hac ratione imponunt hominibus, & decipiũt uanos homines. Cùm enim aliquid huiusmodi mirabile quidem, sed reuera publicum & naturale præstãt , pollicentur multa alia maiora, & mirabiliora, quæ tamen rarò implent. Sexta propositio, Operationes* Magorum supra facultatem naturalem malorum dæmonum potestate & uirtute fiunt. Hæc patet ex superioribus. nam si huiusmodi opera excedunt facultatem naturalem, & nõ possunt referri in bonos spiritus, necesse est ut referantur in malos. Et hæc est sententia sancti Thomæ { S. Thomas. } de potentia, & contra Gentiles, ubi suprá. Et est determinatio Origenis{ Origenes. } homilia decimatertia Numeri. & libro tertio in Iob. & est etiam determinatio sanctorum, ut Augustini,{ Augustinus. } secundo de doctrina Christiana, & tertio de trinitate, & multis aliis locis prolixè disputat, & ostendit, quem uide. Ad argumenta in contrarium. Ad primum, quod est principale, respõdetur , quòd quamuis ita sit, ut dictum est, quòd eadem opera possunt fieri à magis & à non magis, tamen non est difficile intelligere differẽtiam inter magum & non magum. Et primum omnium, quantùm ad acquisitionem facultatis, qua aliquis operatur huiusmodi mirabilia, si enim habetur facultas per modum disciplinæ & artis, hoc est, per libros, aut præceptores, manifestum est illam facultatem non esse gratiam gratis datam, sed si non excedat facultatem rerum naturalium, potuit esse peculiaris aut secreta medicina, aut si excedat facultatem naturalem, sequitur quòd est uera ars magica & dæmoniaca. Item, si tales utantur uerbis ignotis, aut etiam certis characteribus, aut aliis uerbis non spectantibus ad effectum, qui speratur aut quæritur ex tali operatione, manifestum est non esse gratiam, sed magicã . Item, etiam si utantur signo crucis, & solis uerbis sacris & religiosis, tamen si sint ritus & obseruantiæ peculiares & determinatę, ut certis horis, ad certum situm stellarum, sub certo numero crucium, candelarum, ita ut non speret efficaciam operis aliter, nec alio modo, certum est non esse gratiam, sed magicam. Item, si utuntur actibus & factis indifferentibus ad effectum, etiam est magica. Vt si ad expulsionem dæmonum radunt pilos, aut capillos, aut aliquid huiusmodi, est magica mani festa. Hæc omnia patent. nam ueri sancti, qui gratiam Dei habent, nunquam utuntur talibus ritibus & obseruationibus. ergo signum & argumentum efficax est, quòd qui huiusmodi utuntur, non operantur ex gratia, sed ex uirtute dæmonum, nec gratiæ per disciplinam & artem possidentur. sed, ut ait Apostolus, omnes gratias operatur unus & idem Spiritus, diuidens singulis prout uult: magi autem alii ab aliis accipiunt aut artem, aut facultatem. Et licet bona, aut mala uita non sit omnino efficax argumentum, an uirtus faciendi huiusmodi mirabilia sit à Deo, uel à dæmone, tamen est magnum indicium: unde qui hæc operantur, si prorsus sint homines improbatæ uitæ, credendi sunt potiùs malefici, quàm gratiarum possessores. Et sic ad tertium argumentum, quod uidetur maius, respondetur primò, quòd non est negandum, quin boni angeli communicent aliquando suam potestatem ad præstandum hominibus beneficia. sed hoc faciũt , non sicut magi ad ostentationẽ , uel sicut dęmones, ut colãtur ab hominibus, sed solũ ex charitate hominum, & ut Deo soli gratiæ habeantur & referantur: & ideo faciunt occultè regulariter, licet etiam uisibiliter aliquando aliquid tale faciant, ut de Raphaële apud Tobiam, qui illo modo, quo Magi solent, usus est corde & felle & iecinore piscis ad expellendum & reiiciendum dęmonem à domo Raguelis, & postea ad restituẽdũ oculos Tobię. In quo uno facto satis intelligitur, & posse bonos angelos præstare omnia, quæ mali dant, & uelle si ita expediat. Nec est dubitandum, quin multo plura beneficia recipiant homines à bonis angelis, etiam in ordine ad temporalia bona, quàm ab omnibus magis. Et primùm cùm sancti angeli sint de numero beatorum, fortasse nũquam se miscet rebus humanis, & terrenis, nisi speciali mãdato Dei: & ideo omnia beneficia, quæ homines recipiunt, quæ uidẽtur esse supra spem, & facultatem naturalem, omnia tribuuntur particulariter Deo authori, siue sint immediatè à Deo, siue mediantibus Angelis. Imò hîc ponitur una causa, cur angeli non operentur uisibiliter & apertè, ne pro diis ab hominibus colantur. facilè enim homines diuinitatem irrogarẽt illis, quos mirabilia operari conspiciunt, ut Actuum 14. in Lycaonia cùm Paulus Lystris claudum quendam in nomine Iesu sanasset, homines uolebant Paulo tanquã Deo sacrificare: quod maius periculũ esset de angelis, qui tam propè uidẽtur accedere ad dignitatem, & ideo soliciti sunt, ne hanc occasionem præbeant hominibus. Vnde cùm Ioānes (Apocal. 19.) uidisset angelum, & corruisset ut{ Apocal. 19. } adoraret eum, Vide, inquit, angelus ne feceris, conseruus enim tuus sum & fratrum tuorum. Et per hoc patet ad quartum & quintũ & sextum. Fatemur enim, quòd boni angeli flectũ tur precibus & sacrificiis bonorum, & opera illorum dissolui maleficia & pręstigia malorum angelorum, & multo maiora cõtingere bona, quàm sit reuelatio alicuius thesauri aut furti. Et ita tenendum est tanquã certum, quòd magicę artes utuntur dæmonũ uirtute & authoritate, & non bonorum angelorum in suis maleficiis. Ad solutionem secundi argumẽti , quę oblita est de salutatoribus, certè non satis mihi constat quid sentiendum, aut pronuntiandum sit, cùm uideamus ex maiori parte esse homines minùs probatæ uitę, & etiam uti aliquibus obseruationibus, non quidem adeo superstitiosis, sed nec satis religiosis, multùm uereor, ne sint impostores, & nullam efficatiam habeant, & si qua habent, ne illa sit potiùs à dæ mone,  à Deo. Sed hæc dico non diffiniẽdo . nam gratiæ dantur propter bonũ commune. Fieri potest, ut Dominus illã misericordiã uelit impartiri hominibus per istos, qualescun sint isti. Vel potest dici de istis hominibus, sicut de Psyllis scribunt authores, qui sunt populi Lybiæ prope Garamantas, quorum corpori ingenitum fertur exitiale uirus serpenti bus, ut ait Plinius libro septimo, capite secundo uel tertio. ita ut odore suo sopirent eos. Et Plutarchus in uita Catonis scribit, cùm exercitum in Africam traiiceret, Psyllos secum habuisse contra serpentum uim & perniciem. Fortè ergo in istis similiter est aliquid contra canum rabiem. Simile etiam de Psyllis scribit Varro fuisse in Hellesponto serpentum ictus contactu leuare solitos, & eandem uim dicuntur habere Marsi in Italia. Sed remanet unum dubium, An* animæ defunctorum, maximè quæ sunt de numero damnatorum, misceant se magicis artibus & operibus. Et uidetur quòd sic. Primò, quia sunt eiusdem malitiæ cum dæmonibus, & ideo uidentur moliri & conari ad decipiendum homines, & tradendum in perditionem, sicut ipsi dæmones. Item, quia non rarò dicuntur intrare humana corpora, & apparere, & loqui hominibus, & magi dicuntur reuocare animas ab inferno, imò maga illa Phytonissa reuocauit animam Samuelis etiam à limbo. ergo. Respondetur ad hoc dubium, quòd sine dubio animæ defunctorum nunquam se miscent operibus magorum. Hoc probatur primò, quia de sanctis animabus, quamuis certum sit, ꝙ possint liberè descendere à cælo in terram, & & iuuare mortales, ut sanctus Thomas{ S. Thomas. } dicit in quarta, distinctione quadragesima quin ta, articulo tertio. tamen hoc non faciunt ad inuocationem, aut incantationem magorum, sed ex propria bonitate, uel ex permissione particulari diuina, sicut aliquando etiam inueniuntur uisibiliter apparuisse, ut Augustinus narrat de Felice martyre, & plura exempla ponit Gregorius quarto dialogorum, licet hoc non habeant ex natura sua. non enim possunt assumere corpus, nec mouere. Animæ uerò, quæ sunt in purgatorio, exire à loco non possunt, & si aliquando permittantur ex peculiari gratia, ueniunt potiùs ad petendum suffragia uiuorum, quàm ad miscendum se operibus magorum, imò nec mortalium prorsus rebus. Nec satis puto constantem, & religiosam consuetudinem, quæ cœpit corripere homines, ut in necessitatibus sperent præsidium animarum in purgatorio existentium. De animabus autem inferni non est timendum ne possint prodesse, aut obesse hominibus, quæ scilicet perpetuo sint carceri mancipatæ, nec possint etiam dæmonibus adiuuantibus inde exire. Et quamuis aliquæ apparitiones huiusmodi ferantur, probabilius puto, quòd nunquam anima semel damnata egressa est locum inferni. Cùm enim exire non possint, nisi ex mandato Dei, non est cur credamus hanc licentiam à Deo habere, maximè cùm legamus historiam de diuite illo Luc. 16. qui nec ad fratres quidem liberan{ Luc. 16. } dos, ne uenirent in locum illum tormentorũ , permissum est redire ad mortales. At omnino ita credendum est apparitiones istas, quæ referuntur, cùm sint pro maiori parte falsæ, tamen si quæ uerę sint, esse ab ipsis dæmonibus, nec habẽdam esse fidem de istis dictis eorum, qui asserunt se ab inferno uenire, etiam si alioqui uideantur pia & religiosa monere. S. Tho.{ S. Thomas. } p. p. q. 117. artic. 4. ad secundum, citat August. 10. de ciuitate Dei. & Chrysost. super Matth. dicentes, quòd dæmones frequenter simulant se esse animas mortuorum, ad confirmandum errorem Gentilium, qui hoc habebant. ideo cauendum est ab illis uisionibus. Sequitur iã , ut dicamus in particulari, quid possint Magi, & sit quinta quæstio in ordine, An* Magi possint miracula facere, & uidetur quòd sic. Primò, quia suscitare mortuos est miraculum. unde inter miracula Christi ponuntur. Matth. 11. Euntes renuntiate quæ audistis & { Matth. 11. } uidistis, Cæci uident, claudi ambulant, mortui resurgunt, pauperes euangelizantur. Sed & Phytonissa suscitauit Samuelem. 2. Reg. 28. ergo possunt miracula facere. Et cõfirmatur , Ad suscitationem mortuorum non uidetur requiri nisi dispositio materię. nam disposita materia, necessariò introducitur forma: sed uidetur quòd dæmones possint disponere materiam, applicãdo actiua pasiuis . Eiusdem enim rationis sunt dispositiones in resurrectione mortui, & in prima generatione, quę sunt ab agẽti naturali. ergo magi dæmonis uirtute possunt mortuos suscitare. unde & resurrectio generalis futura est per angelos ministros. Item secundo, Maius miraculum uidetur, quòd canis loquatur, uel cantet, quàm quòd mutus loquatur: sed de Simone mago legitur, quòd faciebat canes loqui, & cantare, ut patet in itinerario Clementis. ergo. Item Valerius maximus narrat primo libr. c. 8. quòd fortunę simulachrũ , qđ Romæ erat in uia Latina, nõ semel, sed bis loquutũ est uerbis his, Ritè me matronę uidistis, riteq́ue dedicastis. quòd autem lapides loquantur, maius miraculum est, quàm quòd muti loquantur. Item in eodem, & in historia Romana legitur de uirgine uestali, quòd aquam in uase perforato de Tyberi portabat, aqua non effusa: hoc autem spectat ad miraculum, ut aqua stet, & non fluat in Iordanis diuisione, & eius statione. ergo. Item aduersitates Iob dæmone authore procuratæ sunt, quòd patet ex eo, quòd Deus dedit potestatem in omnia quæ erant Iob: sed huiusmodi aduersitates non sine miraculo contigerunt, ut patet de igne de cælo descendente. unde & 3. Regum. 18. Elias in hoc probauit prophetas Baal, ut descenderet ignis de cęlo, & consumeret sacrificium. ergo. Item eadem quæ boni faciunt per miraculum, magi faciũt , ut serpẽtes Moysi, & magorũ . ergo. Septimò, Vxor Lot mutata est in statuam salis. Gene.{ Gene. 19. } 19. & hoc à dæmonibus. ut S. Thom. dicit de malo, q. 16. & q. 9. ad tertiũ . ergo. Pro solutione notandum, quòd miraculi nomen à mirando est assumptum. Ad admirationem autem duo cõcurrunt , ut potest accipi ex uerbis Philosophi in principio Met. quorum unum est, quòd causa illius, quod admiramur, sit occulta. Secundum est, quòd in eo, quod miramur, sit, uel appareat aliquid per quod uideatur contrarium debere contingere, quod miramur. Sicut aliquis posset mirari, si uideret ferrum ascendere ad magnetem, ignorans eius uirtutem. Sed hoc potest dupliciter contingere. Vno modo secundum se, alio modo quo ad nos. Virtus autem diuina est simpliciter occultissima, & remotissima à nobis, quæ in rebus omnibus operatur secretissimè: & ideo ea, quæ per aliquam uirtutẽ creatam fieri possunt, miranda quidem, & mirabilia dicuntur. Sed miracula propriè dicuntur, quæ sola uirtute diuina fieri possunt, quæ scilicet tota natura creaturarum miratur. Et licet miraculi nomine Latini utantur ad significandum quoduis stupendum, ac mirandum: tamen theologi solùm illud in hac significatione usurpant, & meritó. Ideo respondẽdo ad quæ stionem sit una conclusio, licet August. tertiò de trini. & alibi non timet uocare opera magorum miracula: sit (ut dico) una conclusio, Magi* non possunt miracula facere. Probatur primo ex ipsa significatione uocabuli, ut dictum est. nihil enim faciunt, ad quod diuina uirtus exigatur. Secundò, quia si magi possent uera miracula facere, sequeretur quòd miraculum non esset efficax argumentum deitatis, & ueritatis, & sic periret ratio confirmandi ea, quæ sunt fidei, quæ miraculis comprobata sunt. Ad argumenta in contrarium. Ad primum de Samuele respondetur, ꝙ dubium est, an uerè Samuel fuerit suscitatus, an potiùs fuerit aliquod phantasma. & Augustinus quidem ad Simplicianum putat probabile, quòd fuerit uerus Samuel, qui apparuit Saüli, & nuntiauit ei euentum belli, propter hoc, quòd legitur Ecclesiastici 4.{ Ecclesia. 4. } quòd dormiuit Samuel, & notum fecit regi finem uitę suę. Hoc ergo tenendo diceremus, ut dicit Augusti. quòd non dominante arte magica, sed dispositione dei occulta, que Phytonissam, & Saülẽ latebat, permissum est, ut spiritus iusti se ostẽderet aspectibus regis, diuina eũ sententia percussurus. Nõnunquã enim dum dæmon consulitur, ipse Deus per suum nuntium ueritatem annũtiat , sicut per Eliam ueritatem respondit nuntiis regis, qui mittebantur ad consulendum deum Accaron, ut habetur 4. Regum 1. Ad confirmationem dico, quòd sine dubio dæmones non possunt disponere materiam ad introducendum animam, quæ semel separata fuit: requiritur enim identitas temporis ad identitatem indiuidui, & ideo semel corruptum, non potest idem numero redire, nec solùm hominem, sed nec muscam possent dæmones suscitare. Vnde si quæ resuscitationes mortuorum leguntur à magis factæ, ut ab Apollonio, Simone, uel aliis, omnes fuerunt præstigiosæ, & non secundum ueritatem, ut de Simone summo magiæ artifice legitur, quòd apud Phoram Ephesi oppidũ pręsente Ioanne euangelista, tres mortuos suscitauit, sed paulo pòst omnia euanuerunt tãquam fallacia, & præstigiosa. unde Sanctus Thom. 3. senten. d. 21. q. 2. articu. 4. q. 2. ad quartum dicit, quòd ea quæ dæmones faciunt præter uiam naturæ, non sunt diuturna. Ad secũdum respondetur, quòd loquutio canum, & alia huiusmodi potuerunt fieri à magis per illusionem sensuum, & non per effectus ueritatis. Si tamen per ueritatem factum est, non dabat cani dæmon aut magus uirtutem loquendi, sicut datur mutis per miracu lum, sed ipsemet dæmon sonum literarum, & articulatæ uocis similitudinem habentem format, sicut & asina Balaam intelligitur fuisse loquuta, angelo bono operante. & similiter dicendum est ad tertium de locutione. Ad quartum respondet S. Tho. de potentia quæ stio. 6. articu. 5. quòd non dubium est quin in commedatione castitatis Deus uerus per suos angelos bonos huiusmodi miraculum per retentionem aquæ fecisset: quia si qua bona in Gentilibus fuerunt, à Deo uero fuerunt. Si autem, quod propius uero est, per dæmones factum fuit, nullum est miraculum: dæmones enim possunt mouere localiter, & sistere corpora, ut infrà dicetur. Ad quintum dicitur, ꝙ dæmones sua naturali uirtute applicando actiua pasiuis , possunt conflare ignem in media regione aëris, & inde concitare deorsum in terram. Et sic factum est in tentatione Iob. Ad ultimum dicitur, quòd uerè ita est, quòd idem opus factum à bonis & piis hominibus, est miraculum, quod idem à mago non est. Nam homo non potest, nec nouit applicare actiua passiuis, nec semina, nec causas occultas naturæ ad conficiendum celeriter & subitò effectum aliâs naturalem. & ideo non potest hoc facere nisi uirtute diuina: dæmones, qui omnia naturalia optimè nouerunt, possunt utendo causis naturalibus hæc eadem subitò facere. Vnde quòd Aaron conuerteret uirgam suã , & similiter quòd uir sanctus det sanitatem subitam alicui, miraculum est: quod idem magus sine miraculo potest facere, scilicet dæmone adiuuante, & causas naturales quidem, sed hominibus occultas, applicante. Vnde August. 3. de trinitate, c. 9. Illa, quæ per angelos fiunt, quo difficiliora, & ignotiora, & mirabiliora sunt nobis, illis autem tanquam suę actiones notæ, atque faciles, sicut etiam ibidem ait Augusti. Solennia & usitata fulgura miracula non sunt, sed cum in monte Sinai inusitato modo fierent, miracula erant. Quæstio sexta est, An* magi possint cogere dæmones pro suo arbitrio. Et uidetur ꝙ sic. Vt enim narrat Augu. 10. de ciuitate dei, Porphyrius refert se uidisse, quòd quidam uir Chaldæus tactus inuidia, abiuratas spirituales potentias precibus alligauerit, ne ab alio postularent, uel postulata concederent. & in 21. eiusdem libri dicit, Non potuit primum nisi dæmonibus docentibus disci, quòd quisque illorum appetat, quod exhorreat. ergo cogatur, &c. ex quo uidetur, quòd sint aliquæ incantationes, quibus dæmones cogãtur . Item Iosephus de antiquitatibus libro 8. scribit, quòd Salomon instituit incantatio nes, & modos coniurationum, quibus obstricti dæmones ne denuo redeant, effugantur. & ipse Iosephus dicit se uidisse Eleazarũ quẽ dam , qui præsente Vespasiano, & eius filiis, usus adiuratione Salomonis, & radice à Salomone monstrata, dæmones expullit ab obsesso, cuius operis argumentum dedit, quòd calicem aqua plenum ante eos posuit, & dæmoni imperauit, ut egressus ab homine, illum euerteret, quod & factum est. Item tertiò, cùm dęmones sint superbissimi, non est probabile, quòd nisi cogerentur, aduenirent ad minas, & terrores, & mendacia incredibilia, quæ multùm derogant excellentiam & sapientiam ipsorum dæmonum. unde & Augu. 10. de ciui.{ August. } introducit uerba Porphyrii sic dicentis, Quid est homo? uitio cuilibet obnoxius intẽdit , minatur, eósque territat, & cælũ se collidere minatur, ut eis ueritatẽ extorqueat, ut illi dii tanquam iussi promptissimè falsis, & ridiculosis comminationibus territi, que imperauit efficiant. Item quarto, Nisi dæmones cogerẽtur , non allicerentur per quædam, quod ipsi oderunt, sicut per uirginitatem imprecantis, cùm tamen ipsi ad incestos concubitus homines inducere conentur. Item quintò, Saltem uidetur, quòd si magi utantur uerbis sacris, ut in nomine Iesu, & uirtute crucis, Iuxta illud ad Philippen. 2. In nomine Iesu{ Philippẽ . 2. } omne genuflectatur, quòd dæmones cogantur. Nam certum est quòd dæmones oderunt illa nomina, & abominantur gloriam Christi. ergo si possent non uenire, & non respondere mago, nunquam responderent, & tamen aliqui magi dicunt se solùm uti uerbis sacris, & efficaciter operari: & mulierculæ utuntur solùm signo crucis ad curãdum certas infirmitates, de quibus non creditur, quòd habeant gratiam sanitatis, sed quòd sint maleficæ. ergo. Pro responsione sit prima propositio, Dæmones* cogi possunt aliquando & coguntur multoties ab hominibus. Probatur, quia inter gratias gratis datas datur potestas super dæmones, ut patet ex illo Marci ultimo, In nomine meo dę monia, &c. Item secundo patet, quia apostoli, & sancti uiri sæpe dæmones expulerunt ab obsessis: & certum est, quòd inuitos. non enim dæmones, si possent, darent operam ad gloriam & manifestationem nominis Christi, & eius religionis. Et etiam legitur sanctos uiros imperasse dæmonibus aliquando ad aliqua opera. ergo. Secunda propositio, Ab* angelis etiam possunt cogi dæmones, & aliquando coguntur. Et hoc primum probatur, quia angeli possunt uirtute diuina coërcere dæmones, sicut sancti uiri possunt. ergo. Item po testate naturali, saltem angeli superiores, qui, ut statim disputabitur, habent potestatem naturalem supra inferiores. unde, ut ait sanctus Tho. de potentia, q. 6. ar. 10. ad ordinẽ potestatum pertinet arcere dæmones. Et ita nõ est dubitandũ , quin angeli custodes semper prohibeãt dęmones accedere ad suos clientes, ne noceant eis, & præsides prouinciarum impediãt frequenter dæmones à detrimẽtis & nocumẽ tis , quę cuperẽt & possent inferre ciuitatibus, & agris, & fructibus, & aliis mortaliũ bonis. Tertia propositio, Ad* coërcendũ dæmones uirtute diuina aut angelica, multùm refert, quibus uerbis aut signis homines loquantur, aliâs utantur, etiã si loquamur de uerbis sanctis aut sacris signis. Probatur, nã cùm ecclesia habeat ex authoritate Christi potestatẽ super omnia dæmonia, multùm interest ad coërcendos malignos spiritus uti uerbis & exorcismis ab ecclesia institutis, quę sine dubio maiorẽ uirtutem habent, quàm quęcũ  alia uerba & signa. Sicut etiam exorcistę ab ecclesia instituti maiorem potestatẽ habent ad expellendos dæmones, & aqua benedicta secũdũ ritum ecclesiæ, quàm si aliis uerbis esset benedicta, aut consecrata. pro certo enim pro authoritate, & reuerẽtia ecclesię credendũ est, quòd Deus siue per se immediatè, siue per angelos suos, concurrat ad talem inuocationem. Quarta pro positio, Nulla* uerba, nec exorcismi habẽt infallibilem efficaciam ad cogendum dæmones, & arcendum illos, ita ut semper sortiantur effectum suum. Probatur, quia cùm uerba, aut signa non habeant talem efficaciam ex natura sua, sed solùm uirtute diuina, aut angelica, non alligauit Deus potestatem suam ex lege sacramentalibus uerbis, sicut sacramentis, sed operatur quando sibi placet ad gloriam suam, & utilitatem credentium, & multùm facit ad hoc pietas & fides ministrorum. Idem dicendum est de reliquiis sanctorum, & signo crucis, & cætera. Vnde aliter habent sacramenta effectum, aliter sacramentalia. Vnde Actuũ decimonono dicitur de filiis Sceuæ, quòd inuocabant nomen domini Iesu super eos, qui habebant spiritus malos, dicentes, Adiuro uos per Iesum, quem Paulus prædicat. Respondens autem spiritus malus dixit, Iesum noui, & Paulum scio, uos autem qui estis? Et insiliens inualuit contra eos. Quinta propositio est, Magi* aliquando possunt cogere dæmones. Probatur, quia dæmon superior habet potestatem coërcendi dæmonem inferiorem, reiiciendo, aut expellendo illum. Et hoc est, quod Iudæi calumniabantur de Christo, In Beelzebub principe dæmoniorum eiicit dæmonia. Quam calumniam Christus non ita confutauit, quasi hoc esset impossibile, sed aliis rationibus & argumentis. Nec Iudæi tantùm imponebant Christo magum esse, sed, ut refert Augustinus libro primo, de cõsensu euangelii, capite nono. pagani ita dicebant, & obiiciebant Christianis, Christum magicis artibus illa mirabilia patrasse, de qua re libros scripsisse & reliquisse. Sexta quæstio, Magos * nunquam puto cogere dæmones, nisi ista ratione posita in pręcedenti cõclusione . Probatur, quia magi utuntur uerbis, & signis, & applicatione herbarum, aut aliarum rerum naturalium: sed omnia ista non possunt cogere dæmones, quia non est potestas quę comparetur ei. Iob quadragesimo primo. Ergo ipse magus, aut per se, aut ratione rerum, quibus utitur, non potest cogere dæmones. Item, ut arguit S. Thomas, uerba de se, seclusa significatione, nullam efficaciam habent, nisi fortè inauditam, inquantum aut sunt signa, solùm possunt mouere intellectum in ratione obiecti, quare non possunt efficaciter, & infallibiliter cogere dæmonem. nulla enim signa possent cogere hominẽ , qui tamẽ est multo imperfectior angelo, siue bono, siue malo, & intellectu & substantia. Septima conclusio, Magi * habentes fœdus cum aliquo dæmone principali, possũt cogere inferiores dæmones, nõ autẽ ipsum principalẽ dæmonẽ : nõ habẽtes autẽ tale fœdus, nullo modo possũt cogere ullum dæmonem: sed dæmones uoluntariè concurrunt ad operationes magorum. Hæc sequitur ex superioribus. Confirmatur, quia magi sæpe deficiunt in suis operationibus, ut ipsimet fatentur, & seruato toto ritu & cęremonia magica. ergo manifestum est, quòd non cogunt dæ mones. Tertia conclusio, Tota* opera & efficacia magorum fundatur & nititur in condito & pacto inito & firmato cum dæmonibus. Ista sequitur ex præcedentibus. Nam si dæmones non coguntur, & respondent, & ueniunt ad inuocationes magorum & aliorum hominum, manifestum est quòd hoc non potest fieri, seu prouenire, nisi ex mutua conuentione & fœdere magorum & dæmonum, ut clarissimè patet. Ad argumenta autem in contrariũ . Ad primum patet, quòd ille Chaldæus habebat pactum cum aliquo dæmone excellentiore, & uirtute illius poterat coërcere dæmones inferiores: & Porphyrius fortasse putabat maiorem uim inesse magicis incantationibus. Ad secundum respondet S. Thom. quòd si Salomon instituit exorcismos tempore quo erat dilectus Deo, potuerunt illæ incantationes habere aliquam uim ex institutione illius, sicut possent habere adiurationes institutæ ab aliquo sancto uiro, sicut habent maiorem uim adiurationes ab ecclesia institutæ. Deus enim ex meritis & orationibus sancto rum occurrit specialiter cum operibus illorũ . Si autem Salomon illos exorcismos ordinauit postquam recessit à cultu, & religione Dei, dicendum est de illis exorcismis, sicut de aliis incantationibus magicis. Ad tertium dicendum, quòd dæmones ueniunt, & illis mendaciis & uanissimis commentationibus alliciunt homines, ut confidant in mendaciis & fabulis, quomodocunque utantur adiutorio dæmonum. Ad quartum dicitur, quòd dæmones adueniunt ad nomen & titulum uirginitatis, ut suadeant hominibus eos amare uirginitatem, quasi sit argumentum excellentiæ & munditiæ eorum. Ad quintum respondetur primò, quòd rarò, aut nunquam magi utuntur solis uerbis sacris, sed semper miscent alia uerba, aut ritum, & cæremoniam superstitiosam. Sed si aliquando utuntur solis uerbis sacris, hoc dæmones faciunt, ut uani homines putent eos non exclusos & alienos à religione Christiana. Vel fortasse aliquando dæmones coguntur etiam à magicis, uirtute tamen diuina, propter reuerentiam uerborum sacrorũ , sicut suprà diximus, quòd mali etiam aliquando faciunt miracula. Vnde Cassiodorus dicit libr. 6. tripartitæ. capi. 1. quòd cùm magus quidã perduxisset Iulianũ apostatam ad quẽdam locum Senatus, tamen illic aduocati dæmones apparuissent, terrore compulsus Iulianus, frontem signo crucis muniuit, quo uiso, dæmones repente disparuerunt, quod ualde mirandum est etiam ab homine apostata. ¶ Dubitatur circa conclusiones, & maximè contra ultimam. nam multi bona fide utuntur magicis incantationibus, & adiurationibus, qui nec uolunt, nec uellent aliquod commercium habere cum dæmonibus. Et si putarent dæmones quocunque pacto interesse, aut dare fauorem suis operationibus, nulla ratione illis uterentur, sed prorsus abhorrerent, & cessarent à tali usu & negotio. ergo uidetur, quòd efficacia magorum seu magicarum artium non sit semper ex instantia & commercio dæmonum, sed quòd in ipsis ritibus & operationibus magorum sit aliqua mala uirtus & efficacia. Respondetur, ut ait Augustinus secundo super Genesin, ad literam, quòd dæmon semper miscet se hominum operibus, illis ignorantibus & nolentibus, & sic sæpe contingit in istis superstitiosis rebus: homines enim, & maximè fœ minę stultę bona fide utuntur huiusmodi rebus & uerbis ad remedia infirmitatum, & sine dubio dæmones assistunt operationibus illorum, ut decipiant, & persuadeant confidere in rebus uanis, & hoc est fœdus tacitum cum dæmonibus, ut Augustinus ibidem dicit. Vnde etiam est notandum, quòd licet Augustinus dicat, quòd non potest sciri, nisi ipsis docentibus, quibus signis, aut rebus dæmones alliciantur: tamen pro certo dæmones miscent se, & adueniunt quibuscunque superstitionibus, ac intelligũt homines confidere, & maximè si ex intentione uellent inuocare dæmones. Ex quinta quæstione, ubi dictum est, quòd magi fauore, & uirtute superioris dæmonis possunt cogere inferiores, erit unum dubium, An* superiores dæmones habeant aliquam potestatem in inferiores. Et uidetur quòd non: nam in dæmonibus non sunt aliæ potentię, nisi intellectus & uoluntas, sed illæ non sunt potentiæ actiuę ad extrà, ut Philosophus uidetur dicere nono Metaphysicorum. Et patet exemplo in hominibus, ubi intellectus & uoluntas nunquam agunt ad extrà, nisi mediante aliqua potentia. ergo uidetur, quòd dæmones non habeant aliquam actiuitatem super alios dæmones. Item, quia uel illa potestas esset naturalis, aut gratuita: non secundum, ut constat. ergo si esset naturalis, sequeretur, quòd dæmones perfectiores in naturalibus haberent potestatem naturalem super alios angelos imperfectiores in naturalibus. hoc est inconueniens, ergo. Item tertiò, Si aliquid possent superiores in inferiores, maximè uideretur quo ad motũ lo calem. non enim apparet quid aliud possint imprimere superiores in inferiores. Sed hoc non uidetur, ergo nullam habent potestatẽ . Probatur minor, quia dæmones, sicut angeli, non sunt in loco nisi per operationem: sed in dæ monibus non est alia operatio, nisi intellectus & uoluntas, ad quas cogi non possunt. ergo non apparet quomodo dæmones superiores possint cogere inferiores ad motum localem. Pro responsione est prima quæstio, Dæmones * superiores possunt cogere inferiores. Hæc probatur primò, quia dæmones inter se habẽt prælationes & principatus, saltem ex nequitia & concordia illorũ . Ex odio enim & inuidia, qua tenentur erga homines, non est dubitandum quin percusserint fœdus, & inter se constituerint ordines & societates ad istum finẽ , ut homines perdant: & sic, ut ait S. Tho. p. p. q.{ S. Thomas. } 109. artic. 2. aliqui dæmonum sunt præfecti, & uelut principes ad imperandum aliis, & inferiores dæmones se subiiciant illis, quos potentiores uiribus uident ad propriam nequitiam exequendam. Et ideo Christus Lucę 11. uoca{ Luc. 11. } uit societatem regnum. Omne, inquit, regnũ in se diuisum, desolabitur: & si satanas satanã eiiciat, quomodo stabit regnum eius? Iste est ergo unus modus, quo superiores dæmones possunt inferiores cogere, scilicet per imperium, cui inferiores resistere non ualent ex communi concordia. Secundo etiam ex naturalibus suis hoc possunt, quia ubicunque sunt res subordinatæ, oportet quòd etiam actiones subordinentur sibi inuicem. Sicut patet in rebus corporalibus, quia enim inferiora corpora naturali ordine sunt inter corpora cælestia, actiones, & motus eorum subduntur actionibus, & motibus corporum cælestium. Sed manifestum, quòd inter dæmones aliqui sunt superiores ex naturalibus. ergo habent potestatem naturalem supra inferiores. Et confirmatur, quia dæmones habent potestatem mouendi localiter animas, & alligandi. ergo eadem ratione habebũt potestatem supra dæmones inferiores: & iste est alius modus, quo superiores angeli possunt coërcere inferiores. unde San.{ S. Thom. } Tho. 3. p. q. 43. arti. 2. ad tertium, dicit, quòd dę mones superiores sua naturali uirtute poterãt , & de facto aliquando pellunt dæmones à cor{ August. } poribus. Augustin. 21. de ciuit. dicit, quòd dæ mones Nigromantiam potestate superiorum dæmonum alligant aliquibus imaginibus, uel annulis, aut aliis rebus. Et S. Tho. de anima. q. 21. dicit, quòd aliqua substatia spiritualis alicui corpori alligetur, non est ex uirtute corporis potentis substantiam incorpoream detinere, sed est ex uirtute alicuius substantiæ superioris alligantis talem substantiam tali corpori: sicut etiam arte magica, Deo permittente, uirtute superiorum dæmonum aliqui spiritus alligantur annulis uel imaginibus. Idem dicit 4. cõtra Gen. capitulo 90. & multis aliis locis. Et Petrus de Palud. 4. d. 44. q. 7. dicit, quòd an{ Palud. } gelus fortior potest sistere & tenere minus fortem. Ad argumenta autem in contrarium. Ad primum respondetur, quòd in angelis est sine dubio potentia motiua, sed illa non distinguitur ab intellectu, & uoluntate. Ad secundum dico, quòd re uera ita est, quòd ex naturalibus aliqui dæmones possent obsistere angelis, & eos coërcere, sed non permittuntur à bonitate diuina, & etiam gloriæ dotes sufficiunt ad resistendum. Ad tertium pro nunc respondetur, quòd angelus, aut dæmon potest esse in loco per passionem, sicut per operationem, & sic dæmon inferior patitur à superiori, per hoc, quòd applicatur loco, uel expellitur ab eo, sicut animæ sunt in purgatorio, aut in inferno, non agendo, sed patiendo. Sed occurrit statim dubium non dissimulandum, * Quo pacto dæmon superior potest tenere inferiorem alligatũ annulo, aut imagini: absente enim superiore dæmone, non uidetur quomodo possit impedire inferiorem ne recedat. Ad hoc respondetur primo, quòd profectò uirtute naturali non potest alligare inferiorem, ita ut eo absente alius descendere non ualeat. Secundo dico, quòd potest cogere il lo modo, ut si discesserit, retrahat ad eundem locum. Tertio dico, quòd potest cogere ad remanendum in imperio, cui inferior, ut dictum est, subiectus est. Quarto dico, quòd non est uerisimile, quòd dæmõ , qui alligatus est annulo, aut imagini, semper sit præsens imagini, sed dicitur alligatus, quia uocatus à possessore annuli, semper uenit, nec indiget tempore ad redeundum ubicunque sit, & ad quamcunque distantiam potest cognoscere quid rerum geratur apud illum, in cuius potestate annulus, aut imago est: sed miseri magi putant se tenere dæmones tanquam compedibus, & ex maxima parte sunt fabulæ, quæ de huiusmodi dicuntur annulis, aut imaginibus. 
 
¶ Septima quæstio, An* magi uirtute dęmonum possint transmutare corpora localiter, hoc est, transferre (ut ferunt) per multa terrarum spatia, summa celeritate. Et uidetur quòd non, quia si corpora obedirent dæmonibus quo ad motum localem, sequeretur quòd saltem quantum spectat ad naturam eorum, possent destruere ordinem, & machinam uniuersi, puta mouere cibum contrario motu, & tollere terram loco suo: hoc non est dicendum, quòd aliqua creatura habeat potestatem supra totam naturam, & possit perdere uniuersum, ergo, &c. Non enim angelis subiecit orbem Deus. ad Hebr. 2. Item si habent illam,{ Hebr. 2. } potestatem, quomodo nunquam liberant amicos suos à manibus iudicum? Item arguitur ex d. c. episcopi. 26. quæst. 1. ubi, ut relatum est, damnantur qui credunt mulierculas deferri noctu per aëra. Item non apparet quomodo, an impellendo, aut quomodo se habendo. Ad hanc quæstionem sit conclusio, Dæmones * & magi uirtute dæmonum possunt mouere, & transferre corpora de loco ad locum. Probatur primo authoritate Augusti 3. De tri{ August. } nitate, qui dicit, dæmones adhibere semina corporalia ad aliquos effectus producendos: hoc autem non fit nisi per motum localem. ergo, &c. Item angeli mouent cælos, &c. Item patet, Satan concussit quatuor angulos domus Iob, quæ corruens oppressit liberos eius. Iob. 1. Item patet manifestè in obsessis à dæ monibus, quos dæmones aliquando inuitos mittunt in ignem, & pręcipitant deorsum, & iactant, & raptant uariè: nec uidetur alius modus, quo dęmon possit occupare humana corpora, nisi subiiciendo quo ad motus locales, ut mouendo linguam, aut tenendo alia organa, & membra corporalia. Vnde nulla ratione potest negari, quin dæmones possint mouere localiter corpora. Item quia angeli mouent cælos, mouent animas. Item assumunt corpora frequenter, & apparent in eis. quod non fit sine motu locali. Ad argu gumenta autem in contrarium, ad primum respondetur, quòd nec unus angelus, aut unus dæmon, nec omnes simul possent aut sistere cælum, aut contrario motu mouere, aut terram mutare de loco suo, ut ait. S. Thom. de po{ S. Thom. } tentia, q. 16. art. 8. & 3. contra Gen. cap. 108. & ratio est connexio, & ordo uniuersi, contra quem nulla causa particularis potest ex ipso ordine naturali, sicut nec omnium dæmonum artificio posset dari uacuum. Posset enim dæ mon tollere aërem de loco ubi est: sed hoc supposito, omnes dæmones non possent obsistere, quominus alius aër succederet in loco prioris. Ad secundum de illo capite episcopi. Iurisconsulti ex illo loco multùm dubitant, utrum ea quę feruntur de istis mulierculis strigibus, an uerè gerantur, an sit sola illusio sensuum. Et uix adduci possunt, ut credant in ueritate mulieres transferri per aëra, & deduci in solitudinem, aut in quemuis locum in societatem hominum, & dæmoniorum. Et quidam frater Samuel ordinis minoris proprio opusculo satagit defendere hanc opinionem, quòd nunquam uerè dæmon transferat huiusmodi mulierculas, sed quòd rapit sensus earum, & relinquit uelut exanimes, & interim illudit, & commouet ita sensus interiores, ut uerè putent illa geri, scilicet se uolare, & uerè commisceri concubitu aut dæmoni, aut alicui ex suo satellitio, cum tamen nũ fuerint mutatæ. Et dominus Abulens. testatur se experientiam de hoc sumpsisse, cùm muliercula una ex illo numero coram se unxisset se unguento, statim corruisse sine sensu, ita ut titione pedem illius combusserit, nec excitaretur, sed post spatium temporis cum ad se redisset, narrabat mirabilia, scilicet fuisse in campo cum multitudine hominum, & alia, quæ solent referri. Sed frater Ioannes Dodo ordinis præ dicatorum fecit apologiam contra Samuelem, ubi tuetur sententiam, quòd licet ita sit, quòd plerunque ista fiant à dęmone per solum prę stigium, & illusionem sensuum, tamen aliquando uerè gerũtur . Et ita tenet Turre Cremata super illud c. episcopi. Et ita tenendum, quia postquam dęmones possunt realiter ista facere, credendum est, quòd aliquando uerè faciant. Et hoc exploratum, & compertum est multis testimoniis, & experientiis. Ad uerba autem c. respondetur à Turre Cremata, quòd in illo capitulo multa continentur, quę uerè non gerebantur, ut quòd equitarent cum Diana, cum Herodiade. nam Diana nulla est, Herodias autem est in inferno, nec permittitur exire ei, nec est mulier, sed sola anima. Item quòd ueri essent ibi equi, aut bestiæ, quibus per aëra uolarent. Equi enim, & alia, quę ibi continentur, non uerè, sed pręstigiosè facta sunt: non negat autem, quin mulieres possent uerè à dęmonibus portari per aëra. 
 
¶ An* magi possint pro suo arbitrio immutare corpora, immutare inquam alterando secundum qualitates, immittendo morbos, & contrà pręstando sanitatem. Et uidetur quòd non. Nam dęmones, quorum uirtute magi operantur, sunt incorporei, & immateriales: cùm ergo nihil agat nisi in sibi simile, non uidetur qua ratione possint dęmones imprimere qualitatem corporalem in rem materialem. Item sanctus Augustinus, ut suprà citatum est, negat quòd illę incantationes sociorum Vlyssis, & Diomedis, quæ dicuntur à Circe factæ, fuerint uerę, sed solum secundum apparẽtiam sensuũ . Sed si dęmones possent immutare materiam, eadem ratione possent immutare figuras rerum naturalium, & sic potuissent uerè socios Diomedis & Vlyssis retinere sub figuris ferarum, & uolucrum. Item grauissimum periculum imminet nobis à magis, qui cùm sint socii dæmonum, reputandi sunt tanquam hostes mortalium, si morbos, & mortes possint inferre hominibus: nec est uerisimile, quòd Deus talem potestatem permiserit dæ monibus ad perniciem humani generis. Item si possunt sanitatem præstare, sequeretur quòd possent ab omni morbo sanare, & sic facere homines immortales. De hac quæstione Phi losophorum non fuit una sententia. Auicenna quidem posuit, quòd substantia spiritualis, quę cælos mouet, non solum mediante cælesti motu effectus in inferioribus corporibus causat, sed etiam præter omnem corporis actionem: uolens quòd materia corporalis multo magis conceptioni & imperio spiritualis substantiæ, quàm cuique corpori naturali subiiciatur, & ex hac causa prouenire dicit inusitatas permutationes aëris, & infirmitatum curationes, quæ nos miracula dicimus. Et ponit exemplum de anima, ad cuius imaginationem absque omni alio corporali agente transmutatur corpus, & ad calorem & ad frigus, & quandoque ad febrim, uel lepram. Conformiter ad hanc opinionem dicendum esset, quòd substantiæ spirituales, quales sunt dæmones, possent immutare corpora, & alterare imprimendo corporeas formas, & qualitates. Et posset opinio confirmari, quia eiusdem uirtutis uidetur imprimere formam in materiam, & impedire ne imprimatur. Sed hoc dicit magos posse, ut quòd aliquis certis uerbis scriptis non lædatur ab igne, imò isti salutatores hoc faciunt. Item, quia possunt imprimere immediatè & immutare phantasiam, ergo & has formas naturales. 
 
¶ Ad hoc sit prima propositio, Nec* dæmones, nec magi uirtute dæmonis possunt imme diatè imprimere in rebus naturalibus & materialibus aliquam formam, ut calorem, frigus, morbum, aut sanitatem. Hanc propositionem ponit Philosophus 7. Physi. ubi ostẽdit , quòd formæ non imprimuntur in materia ab aliqua substantia separata, sed reducuntur in actum de potentia materiæ per actionem formæ in materia existentibus. Et probat, quia, ut ibi ostendit, id quod fit, propriè est compositum: omne autem agens agit in sibi simile, unde oportet quòd illud, quod facit res naturales existere per generationem, sit compositum, non forma sine materia, uel forma separata. Secundo probatur conclusio, quia si dæmon posset immediatè imprimere aliquam formam naturalem. ergo & omnes, cùm non sit maior ratio de una, quàm de aliis omnibus: consequens autem est falsum, quia tunc tota natura esset ei subiecta, & sic totus orbis. non autem subiicit Deus orbem terræ etiam angelis, Hebr. 2. Et hæc est expressa sententia Augustini 3. de trinit. cap. 6. Nec omnino, inquit, putandum est istis transgressoribus angelis ad nutum seruire hanc uisibilium rerum materiam. Et finaliter hæc est communis sententia doctorum omnium, 2. dist. 7. post Magistrum sent. qui ita determinat. Secunda conclusio, Magi* uirtute dæmonum possunt mirabiliter transmutare materiam, & naturas corporales, applicando semina rerum, & actiua passiuis. Hæc est determinatio August. 3. de trinit. c. 9. Et probatur manifeste ex superioribus. Nam ipsis obediunt corpora ad nutum quantum ad motum localem: sed ipsi optime nouerunt naturas, & uirtutes & efficacias omnium rerum naturalium, & possunt eas celerius & intimius applicare, quàm homines, unde, ut ait S. Tho. De potentia. q. 63. sicut ars imitatur na{ S. Thom. } turam, & ut ait Philosophus 2. Physic. quędam{ Arist. } potest facere ars, quæ non potest natura: ita dæmones multa facere possunt, quæ sunt præ ter solitum cursum naturæ, & præter omnem artem, & humanum ingenium. Item, quia influentia cælestis multum facit, & operatur ad effectus naturales. Vnde in agricultura, & medicina necessaria est obseruatio, & consideratio motus, & cursus solis, & lunæ. cùm ergo dæmones sint peritissimi astrologi, possunt melius eligere horas ad operandum. Et hęc fortè est una ratio, quare magi in inuocationibus dæmonum situs stellarum obseruant. Et sic est aperta ratio, quomodo, & quare dæmones, aut magi possunt immittere ægritudines, aut sanitates, aut alias transmutationes facere, Confirmatur Iob secundo, Satan percussit Iob ulcere infestissimo. Ad argumenta autem contra primam conclusionem, ad primum respondetur à Sanct. Tho. quòd sine dubio dæmon non potest immutare, nec immediatè obstare, quominus agens naturale agat in subiectum dispositum, sed impedire ignem ne comburat, uel imprimendo aliquam qualitatem defensiuam per modum supradictum, uel etiam tenendo flammam ne perueniat ad tale subiectum. Ad secundum respondetur, quòd dæmon non immutat phantasiam, imprimendo nouas species, nisi fortè aliquando exterius formato aliquo corpore phantastico, quo mouet oculos, sed mouet interiores spiritus, ubi sunt species: & taliter offert sensui interiori quod uult, ut uideãtur res reuera esse præsentes, & geri ad modum somniantium, uel phreneticorum, imò perfectius, quanto (ut dictum est) potest subtiliter, & præter omnem artem applicare causas ad huiusmodi operationes, & sic ita perfectè mouet tales species, & ꝑresentat sensibus interioribus, ut tales, qui hęc patiuntur, firmissime credant rem uerè geri Vnde prouenit, quod contingit in illis lamiis, ut cùm uelut exanimes maneant in uno loco, credant se translatas per aëra, & uidisse, & egisse, uel passas esse quæ nunquam fuerũt in rei ueritate. De quo uide Turre Cremata in d. cap. episcopi. Ad alia argumenta in principio quęstionis. Ad primũ iam declaratũ est, ꝙ non possunt immediatè imprimere formas, sed applicãdo semina, & causas naturales. Ad secundum respondetur, quòd licet dæmones possent immutare corpora, nõ tamen possunt conseruare formas naturales sine dispositionibus naturalibus: & quia organizatio est dispositio requisita ad animam rationalem, non poterit dæmon figuram hominis immutare in figuram brutorum, manente rationali anima. ut S. Tho. dicit, De potentia, q. 16. ergo.{ S. Thom. } Ad tertium, Et si aliquid ueritatis habet illa historia, omnino dicendum est, quòd dæmon occisis sociis Diomedis & Vlyssis, bestias pro illis supposuit, uel fortasse illæ bestiæ etiam erant phantasticæ. Et sicut non potest hominem sub figura bestiæ conseruare, ita nec peculiarem figuram unius leonis tollere, & dare alteri. Vnde fabulosa uidentur in itinerario Clementis, quòd Simon magus Faustiniano propriam figuram & faciem abstulit, & suam dederit illi: quod ego non credo. Ad quartum, Certissime dęmones nisi coërcerentur à Deo, & à bonis angelis, possent grauissimis calamitatibus mortales afficere, ut patet de aduersitatibus Iob. unde S. Thom. p. 3. q. 29. art. 1.{ S. Thom. } dicit, quòd dęmones non permittunt facere omnia, quę naturaliter possunt, sed clemẽtissisimus Dominꝰ permittit eos uti sua potestate, & boni angeli etiam impediunt, & maxime illi, quibus orbis custodia & hominum commissa est. Sed mirum & mysterium est, quòd cùm dæmones per se nocere non permittantur, tamen non adeò impediuntur nocere per homines, sicut per magos, per lamias istas, & alias maleficas. Ad quintum dicendum, quòd sine dubio dęmones possent à multis ęgritudinibus curare, à quibus nulli medici possunt, tamen non ab omnibus. Nam, ut dictum est, nihil possunt in hac re, nisi per applicationem causarum naturalium, nec sunt causę naturales ac restituẽdum hominem ex quolibet morbo, maxime ex morbo senectutis. Sed certe uidetur, quòd ex quolibet morbo uiolento possent sanare, ut à febre, uulneribus, & similibus: possent enim sistere sanguinem, aut detrahere, & similiter quemlibet humorem. Sed uidetur, quòd saltem posset dæmon protendere uitam us ad millesimũ annum. Si enim potest omnia naturalia, & aliquando uita naturalis fuerit mille annorum, ut patet in Adam & aliquibus aliis, quare non posset nunc conseruare uitam per tot annos, cùm sint omnia alimenta, & omnia remedia medicinalia, quę tunc erant? Respõdetur , Sine dubio dęmones non possent particularem uitam protelare per tot annos, sicut illo tempore. Ratio est, quia per intemperantiam & ignorantiam, hominum natura est ualde corrupta, & morbida, nec sufficiunt quęcunque res naturales restaurare in antiquam illam integritatem, & ali menta ipsa ex malo cultu non habent illum uigorem. Et ultimo & fortè principaliter ex influentia cælesti. Dominus enim prouidentia sua ita disposuit, ut primis illis temporibus essent constellationes cælestes naturales salubriores & efficaciores ad uitam hominum propagandam, & ut alimenta essent maioris uigores, & etiam medicinę, & aër, & aqua, & alia quę conseruant uitam mortalem. Alia erat hic quęstio, uel dubiũ , quia pręsupponitur semper, ꝙ dęmones sunt incorporei & immateriales, an hoc si omnino cerrũ . sed quia puto me ꝓ nunc satis dixisse de hac materia, hoc seruo pro alia eiusdem materię relectione, quam Domino pręstãte promitto uobis daturũ anno sequenti, & si interim uolueritis illud dubium scire, uidete S. Tho. prima part. quę. 50. artic. 1. 
 





 REVERENDI PATRIS F. FRANCISCI A VICTORIA Relectio De eo, ad quod tenetur homo ueniens ad usum rationis. 
 
 SVMMA. -  1 Ecclesiastici liber an deberet recipi inter Canonicas scripturas, quomodo in ecclesia dubitatum fuerit, & quid tenendum. -  2 Homini omni ad usum rationis peruenienti, an pateat aditus ad salutem, & uitam æternam. -  3 Rationis usum habere, quid sit. -  4 Liberum arbitrium aut usum rationis habere, quòd non sit idem, quod habere actus intellectus, & uoluntatis. -  5 Liberum arbitrium habere, aut usum rationis, quòd non uideatur idem, quod posse agere, & non agere positis requisitis ad agendum ad sensum, in quo communiter doctores capiunt. -  6 Liberum arbitrium habere, quòd sit idem, quod esse dominum suarum operationum. -  7 Liberum arbitrium, quòd duo requirat, & quomodo secundum potest esse sine primo, & posito primo, ponitur secundum. -  8 Rationis usum quòd unus homo haheat , & alius non, unde proueniat. -  9 Rationis usum, quòd unus homo habeat, & alius non, poßit immediatè ex parte intellectus, & uoluntatis prouenire. -  10 Rationis usum quòd unus habeat, & alius non, quòd talis differentia nõ proueniat ex aliquo habitu à natura concreato, uel intellectu, uel in uoluntate, qui solum sit in uno, & non in alio, uel in puero, & in adulto. -  11 Defectus, & imperfectio, uel priuatio usus rationis, unde semper, uel ex maiori parte proueniat. -  12 Appetitus sensitiuus, quòd poßit esse causa priuationis usus rationis. -  13 Vsum rationis posse tolli per habitus existentes in uoluntate, puta ex odio, uel amore uoluntatis, quòd sit probabile, posita etiam omnimoda rectitudine ex parte sensitiua. -  14 Dispositio qualitatum naturalium, quòd nulla sine speciebus sensibilibus sit sufficiens ad usum rationis. -  15 Educatio docta, & instructio, quòd multum faciat, ut aliquis perueniat ad usum rationis. -  16 Rationis usum an poßit aliquis habere circa aliquam materiam, uel obiectum, & non circa aliud, utpote circa materiam iustitiæ, & non circa materiam temperantiæ, ut sit capax rationis ad deliberandum, & iudicandum an sit iurandum, uel nocendum alicui, & non sit capax ad consultandum de fornicatione, sed habeat se ad illam tanquam puerum. -  17 Rationis usum habere sufficientem circa artes, qui nõ habeat circa materiam moralem, quòd uideatur possibile. -  18 Rationis usum habere sufficientem circa artes, qui non habeat circa materiam moralem, licet sit poßibile, quòd tamien uideatur multum difficile, uel nunquam contingere. -  19 Rationis usum habere circa aliquã materiam moralẽ , & non circa omnes, putatur impoßibile ab authore. -  20 Rationis usus primum instans, quid sit, uel quid uocetur. Et quomodo deliberatio non poßit esse libera, id est, quòd sit in potestate hominis deliberare, & non deliberare. -  21 Deliberatio prima, quòd sit ex causis non naturalibus uel prorsus extrinsecis, puta uel à Deo, uel ab angelo. -  22 Deliberans primo, quòd non habeat in sua potestate prius deliberasse. -  23 Deliberans primò, quòd potuit primò deliberasse. -  24 Deliberatio, quòd non poßit cadere sub præcepto. -  25 Deliberans primò, ꝙ non tenebatur prius deliberasse. -  26 Recentiorum dictum, quòd detur tempus induciarum, in quo aliquis potest deliberare, quòd sit uanum. -  27 Instans primum, uel tempus usus rationis, in quo quis primo deliberat actu, quòd non sit in quo potest primò deliberare. Et multa de usu rationis. LOcus relegendus habetur Ecclesiastici 15. Deus ab initio constituit hominem, & reliquit illum in manu consilii sui. Quia de authore, & authoritate illius libri Ecclesiastici inter multos dubitatum est, nec desunt adhuc qui ambigant, non erit ab re, de hoc ipso pauca præfari, ne tota nostra disputatio lubrico loco innixa, nutare uideatur. Primùm inter libros Canonicos liber Sapientiæ, & Ecclesiasticus ab Hebræis nõ recipiun tur. Hoc Hierony. in prologo Galeato, & in prologo ad Heliodorum, & Croniaticum, qui etiam de Ecclesiastico dicit, Nusquam reperi Hebræum, sed Græcum solum. Ideo hac ratione dubitatum* in ecclesia est, an deberet recipi inter canonicas Scripturas. Sed tamen omnes authores uetustissimi usi sunt testimoniis illorum tanquam propheticorum librorum, Egesippus, Irenęus, Tertullianus, Euaristus, Alexander, successores Anacleti, Clemẽs , Alexandrinus proximus Ioanni Euangelistę, Origenes, Cyprianus, Ambrosius, Augustinus, Damascenus: & Eusebius libro 4. dicit duos ex antiquis patribus illis libris ante usos tanquam propheticis. & August. 17. De ciuitate Dei, cap. 20. expressè dicit esse propheticos. & Damascenus libro 4. c. 18. In concilio Carthaginensi 7. cui interfuit Augusti. c. 47. dicitur, Placuit ut pręter Scripturas canonicas nihil in ecclesia legatur sub nomine diuinarum Scripturarum, sunt autem canonicę Scripturę Genesis, & Salomon libri 5. hęc à patribus legenda suscepimus sub nomine diuinarum Scripturarum. Hæc in concilio. Vnde patet, Sapientiam & Ecclesiasticum repositum inter sacras Scripturas Salomonis, aliâs non essent nisi tres. De authoribus illorum librorum licet nõ omnino constet inter authores, sed hoc est satis rationabile non esse editos à Salomone, continere tamen sententias Salomonis scriptas in diuersis libris Salomonis, sparsimꝗ multa constat scripsisse, quæ ad nos non peruenerunt, uel in memoria hominum. Egesippus, Irenæus, Tertullia. Cypria. Eusebi. citant librum sub nomine Salomonis. De Ecclesiastico satis cõuenit , authorem fuisse Iesum filium Sirach. Sed Iesum filium Sirach ex Hebræo Græcum fuisse, uel potiùs nouum fuisse circa tempora Ptolemæi Euergetis 200. ferè annos ante natiuitatem Domini, sub Simone magno Sacerdote, Onię filio. De Sapientia non ita conuenit, sed tribuitur Philoni Iudæo, non qui claruit sub Nerone, sed alteri antiquiori 160. annos ante Christum, sed uter uidetur scripsisse ore prophetico. Augustinus tamen De doctrina Christiana utrunque putat esse Iesu filii Sirach. Quod tamen retractauit 2. lib. retracta. c. 4. ¶ Ex uerbis prępositi loci satis cõstat Scripturã nõ loqui de homine ante usum rationis, uel omnino priusquã possit deliberare, & consiliũ sumere de agendis, at adeò nos impręsentiarum nihil loquimur de salute hominis, uel statu in utero matris, uel prorsus antequam peruenerit ad usum rationis, sed solùm constitui in tota hac disputatione hoc argumentum tra ctare, & hunc locum uersare, qua ratione, aut qua uia homini possit patere salus postquam est sui iuris, aut (ut Scholastici dicũt ) postquã annos discretionis attigerit. Et ideo sit quæ stio principalis, An* omni homini perueniẽti ad usum rationis pateat aditus ad salutem, & uitam æternã . Pro parte negatiua arguitur, Sine fide impossibile est placere Deo, & accedẽ tem ad Deum oportet credere, quia est, & quia inquirentibus se remunerator est, ad Hebr. 11.{ Hebr. 11. } Sed multis uenientibus ad usum rationis impossibile est credere, aut habere fidem, ut patet de natis & educatis apud barbaros & ignaros Deitatis, & religionis: ergo talibus non patet aditus ad salutem. Item, Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit: qui uerò non crediderit, condemnabitur. Marci 16.{ Marc. 16. } & confirmatur ex Paulo, Rom. 10. Quomodo inuocabunt{ Roman. 12. } in quẽ non crediderũt ? aut quomodo credent ei, quem non audierunt? quomodo autem audiẽt sine prædicãte ? Vbi Paulus apertè uidetur excusare eos, quibus non est prædicata religio, & nomen Dei. In contrarium est illud, Deus uult oẽs homines saluos fieri. 1. ad Timoth. 2. item Ecclesiasti. 15. Ante hoĩem uita & mors,{ 1. Tim. 2. } bonũ & malum, quod placuerit ei, dabitur illi.{ Eccl. 15. } Ex quo loco uidetur, quòd omni (si per illum non stat) sit data supernaturaliter facultas per ueniendi ad uitam æternam. item, In ueritate cognoui, quòd non sit personarum acceptor Deus. Actuum. 10.{ Act. 10. } Ad hanc quęstionem dissoluendam quatuor dubia oportet tractare. Primum, quid sit hominem habere usum rationis, & quid peruenire ad usum rationis, Secundum, quid potest homo, cum primum peruenerit ad usum rationis. Tertium, ad quid tenetur pro eodem tẽpore . Quartum, de principali quæstione: quibus expeditis, relectio erit soluta. ¶ Pro prima ergo quæstione est notandum, quòd licet ratio essentialiter idem sit quod intellectus humanus, tamen uoluntas ponitur à philosophis in ratione, ut uidetur Aristo.{ Aristot. } sentire 3. Ethicor. c. 10. Et apertius 3. de anima. c. 6. Imò uocatur uoluntas per essentiam rationalis, ut patet ex S. Tho. in 3. dist. 23. q. 1. artic. 1.{ S. Thom. } quęstiunc. 1. Quare usus rationis non solum dicitur usus, & facultas potentię electiuę, sed etiam usus uoluntatis. Imò & Aristo. 3. Ethico. c. 10. dicit fortitudinem, & temperantiam esse partium rationis expertium, &c. Et tamen appetitus sensitiuus est particeps aliquo modo rationis. ergo aliter uoluntas est rationalis, quàm participans. Similiter etiam quanquam liberum arbitrium sit etiam essentialiter idem quod uoluntas humana, ut difertè tradit Da masce. lib. 2. tamen quia actus liberi arbitrii est electio, ex Magistro in 2. d. 24. & electio adeò exigit consilium, ut Aristo. 6. Ethi. in dubium reuocauerit, an sit appetitus sensitiuꝰ , uel intellectiuus, ideo etiam liberũ arbitrium non solum ponitur facultas uoluntatis, sed rationis & uoluntatis, ut patet apud Magistrũ in 2. d. 24. Hoc breuiter præmisso, ut à notioribus & facilioribus incipiamus, sit prima propositio, ¶ Habere* usum rationis idem est, quod habere liberum arbitrium. Hæc patet ex dictis, nam si habere usum rationis est habere facultatem intellectus & uoluntatis, hoc autem est habere liberũ arbitrium. ergo idem est utrun . Et confirmatur, quia in quocun est usus rationis, est liberum arbitrium, & econuerso. ergo signũ est quòd sunt idem. Sed hoc ipsum non est satis exploratum quid est habere liberum arbitrium. Quanquam enim, ut idiotę & rustici internoscere possint eum qui habet usum rationis, & liberum arbitrium, ab eo qui non habet: diffinire tamen in quo consistat ratio liberi arbitrii, & quid sit habere hanc facultatem, non est facile. sed utrunque uidebimus. Ad declarationẽ huius sit secunda propositio, Non est idem liberũ arbitrium aut usus rationis quod habere actus intellectus, & uoluntatis. Patet, quia ebrii, & amentes non habent li berum arbitrium, & tamen habent actus intellectus, & uoluntatis: ergo non est idem.* Maior est nota, minor probatur, quia habent actus circa res spirituales, quę non cadunt sub sensu, ut desiderium etiam rerum spiritualium, ut experientia patet ex his, quæ tum faciunt, tum dicunt. loquũtur enim de Deo, & angelis, disputant de dialecticis. Et confirmatur de pueris & somniantibus. Somniantes enim postea meminerunt, sic habent actus intellectus & uoluntatis. Item habent aliquos actus uniuersales, quos non uidetur quòd possit habere sensus, qui est solum particularium. S. Tho. prima part. q. 84. artic. 8. ad 2. loquitur, quo modo sensus & imaginatio plus uel minus ligantur, uel soluuntur in dormientibus, & concludit sic, Ergo per modum quo sensus soluitur & imaginatio, dormiendo ligatur iudicium intellectus, non tamen ex toto. Vnde aliqui dormiendo syllogizant, & cum excitantur, semper recognoscunt se in aliquo errasse. Ex his uerbis S. Thom. patet, quòd dormientes habent actus intellectus, & per consequens possunt habere actus uoluntatis. Idem & clarius ponit in 4. d. 9. q. 1. art. 4. ad 3. & 4. Et ibidem ad quartum dicit, quòd aliquando in somnio consentit quis turpitudini, unde etiam uidetur quòd habet actum uoluntatis. & 2. 2. quæst. 172. articulo 1. ad secundum, idem concedit de dormiente. Et confirmatur etiam ratione, quia omnes amentes, pueri, & somniantes habent aliquando actus sensuum sufficientes in uigilantibus & sanis ad actum intellectus & uoluntatis. ergo possunt esse in animantibus, quia tota causa quare amentes non habent usum rationis, est dispositio sensuum. Antecedens autem patet, quia iudicant per sensum aliquod esse bonum, aut malum: quod iudicium sufficeret mouere non amentem ad actum intellectus & uoluntatis. Et confirmatur, quia sensus in homine sunt eiusdem rationis sicut in brutis, licet sint aliquo modo perfectiores. sed amentes habent multos actus, quos bruta habere non possunt: ergo illi non proueniunt à solo sensu, sed ab intellectu, & uoluntate. ¶ Tertia propositio, Non* uidetur idem habere liberum arbitrium, aut usum rationis, quod posse agere & non agere, positis requisitis ad agendum ad sensum, in quo communiter doctores capiunt. Ista propositio non est ita nota, neque ita certa, sicut præcedens, & ideo fermè omnes doctores recentiores contrarium tenent, scilicet quòd omnis actus, qui non necessario producitur, procedit à libero arbitrio. Ego dico, quòd homo producit multos actus, quos potest non producere, etiam non habens liberum arbitrium, nec usum rationis. Probatur hoc primo, Pueri, & amentes, & somniantes habent actus uoluntatis (ut probatum est) & non necessario. ergo hoc non sufficit ad liberum arbitrium. Minor patet, quia uoluntas est formaliter ex sua natura libera, quia potentiæ rationales sunt ad opposita (tertio de anima) & nihil est in illis, à quo necessitetur uoluntas: ergo non necessitatur. Probatur minor, quia uel esset notitia intellectiua, uel sensitiua, uel passio appetitus sensitiui, quia nihil aliud potest imaginari unde necessitetur, sed nullum illorum potest necessitare, quia sensus non potest mouere uoluntatem nisi per intellectum (tertio de anima) ergo sola sensatio non potest necessitare uoluntatem, neque passio. Patet, quia aliquando amentes agunt sine passione, uel saltem potest esse tanta passio insano, sicut in amente, & puero, & somniante. Neque ex parte intellectus, quia quæcunque notitia est in amente uel puero, potest esse in adulto, & in sapiente, & in hoc non necessitatur. ergo neque in illis. Maior patet, quia uel est simplex apprehensio, uel iudicium, quodcunque tale potest esse in adulto. Et confirmatur, quia si aliqua notitia necessitaret, uel esset simplex apprehensio, uel iudicium incompletum, uel perfe ctum. Non simplex, quia notitia non solum non necessitat, sed neque potest mouere uoluntatem (tertio de anima) quia intellectus speculatiuus non mouet, sed solum practicus, & amentes aliquando agunt ex iudicio, neque iudicium simplex bono uel malo, quia id non necessitat adultum. Iudicium autem completum non potest esse in amente, & dato quòd esset, non necessitaret. ergo nihil est, quod possit necessitare uoluntatem pueri, aut amentis, aut somniantis. Et confirmatur, quia plus mouet iudicium perfectum de bonitate obiecti, quàm iudicium imperfectum, uel simplex apprehensio. sed illud non necessitat, ergo multo minus iudicium incompletum quod est in amentibus. & profectò mirum est, quòd hoc iudicium, hoc est delectabile, uel dulce, quod puer habet, necessitet eum: & tamen idem iudicium cum istis aliis, hoc est bonum, stonestum & meritorium, præceptum honorificum, quod est in adulto, non necessitet. Item, quia anima separata ab omni notitia quæ est in puero, aut amente, certum est, quòd non necessitaretur: ergo nec coniuncta. Patet consequentia, quia profectò intellectus, & tota anima separata est etiam in corpore existẽs (tertio de anima) & intellectus nihil recipit à corpore nisi notitiam. Et ideo non est dubium, quin positis æqualibus notitiis intellectualibꝰ in duabus animabus, si una non necessitat, neque alia, quia omnino differentia ex parte corporis nihil facit si non faciat differentiam in notitiis ex parte intellectus. Secundo probatur, Motus subiti, quos Doctores uocant primos, omnino non imputabiles, non sunt necessarii, & tamen pro eo tempore non est liberum arbitrium. ergo hoc non sufficit ad liberum arbitrium. Assumptum probatur, quia omnis notitia, quæ est in primo instanti, non necessitat. ergo nec tunc. ergo ne ualet dicere, quòd postea non necessitat, quia superuenit nouum iudicium. Nam stat, quòd iudicium superueniens magis moueat, quàm retrahat ab illa. ergo iudicium sequens non facit, quòd si prius necessario moueretur uoluntas, postea non moueatur uoluntas. Et confirmatur totum hoc de maniacis, qui secundum talem passionem habent, quòd circa aliquam materiam particularẽ non habent usum rationis, cùm habeant circa oẽs alias, sicut aliquando etiam phrenetici illi non uidẽtur necessitari circa materiam illam, sed errare, & tamen nõ habent liberum arbitrium circa illam. ergo non est idem habere liberũ arbitrium, & nõ necessario agere. Et certè uidemus amẽtes , & pueros multa agere rogatos uel admonitos ad modum aliorum hominũ , ne uidentur necessitari in illis. idem uidetur posse probari de omnibus actibus indeliberatis, ut fricare barbam, scalpere caput, de quibus non uidetur dicendum, quòd sint actus necessarii, & tamen non procedunt à libero arbitrio. ¶ Sed contra hanc conclusionem potest argui unico argumento apparenti, Quia si actus uoluntatis ante usum rationis uel in amente, & somniantibus nõ sunt necessarii sed liberi, ergo sunt boni uel mali, & si liberè trāsgrediuntur præcepta, ergo peccant. Respondeo negando consequentiam, quia nõ satis est, quòd sint liberi hoc modo, sed oportet quòd sint deliberati, quod non est in eis. S. Tho. 1. p. & 4. ubi{ S. Thom. } suprà excusat somniantes, non quia necessariò agunt, sed quia non habent perfectum usum rationis, uel intellectus, sed est impeditus intellectus: itaque defectus prouenit ex parte intellectus, non ex parte uoluntatis. Et patet, quia circa materiam bonam etiam possunt esse motus etiam primi, qui tamen non reputentur actus boni propter indeliberationem. Et confirmatur solutio data, quia siue ita sit, siue non: tamen dato, quòd ita esset, quòd pueri, & amentes haberent talem libertatem ex parte uoluntatis, si tamen haberent intellectum ita impeditum, sicut nũc habent, quòd non possint cognoscere quid expediat, aut quid noceat, omnino non imputaretur eis quicquid agerent, non ampliùs, quàm nunc imputatur. ergo non est opus negare libertatem uoluntatis. Confirmatur ultimò, quia amentia hoc uidetur solùm significare, scilicet priuationem, aut turbationem mentis, sicut intellectus, nec dicit respectum ad uoluntatem, manet. ergo si non certa, certè probabilis propositio, in pueris, & amentibus, & somniantibus, & etiam in motibus subitis non necessitari uoluntatem, sed posse agere, & per consequens hoc non esse satis ad liberum arbitrium. Verum est tamen, quòd hæc non est simpliciter nec propriè libertas, sed imperfecta, & secundum quid, quæ non est capax bonitatis, & malitiæ, neque laudis, & { 6 } uituperii, ¶ Quarta propositio,* Idem est habere liberum arbitrium, quod esse dominum suarum operationum. Ista conclusio est Sanct.{ S. Tho. } Thom. in multis locis, expressè 1. 2. quæst. 1. articulo 1. ubi dicit, quòd in hoc differt homo ab aliis animantibus, quòd est dominus suorum actuum. Vnde illæ solùm actiones uocantur humanæ propriè, quarum homo est dominus. Est autem homo dominus suarum actionum per rationem & uoluntatem. Vnde & liberum arbitrium dicitur esse facul tas uoluntatis & rationis, & articulo 2. dicit, quòd homo habet dominium suarum actionum per liberum arbitrium. Ad hoc (inquit) quòd dominus suarum actionum sit homo, duo requiruntur. Alterum, ut homo habeat facultatem consultandi, ac deliberandi quid bonum est, & quid malum est, & quid consequendum, quid fugiendum, quid uitandum. Alterum est, ut habeat in sua potestate post deliberationem, eligendi, & relinquendi quod sic deliberatum est, neque enim primum sufficit sine secundo. Neque quis esset dominus suarum actionum, si post deliberationem necessariò aut sequeretur consilium, aut non posset sequi. Ista propositio est clara ex communi significatione, & acceptione uerborum. Nam is uerè dominus dicitur ab omnibus, qui habet facultatem utendi re. Ita enim definiunt, & Iurisconsulti, & theologi. Et ista facultas non potest haberi sine facultate rationis, & uoluntatis, quæ est liberum arbitrium. Vnde idem est liberum arbitrium, quod habere dominium suarum actionum: & sic & dominium, & liberum arbitrium definiuntur per idem, scilicet facultatem. Est enim liberum arbitrium facultas rationis, & uoluntatis. Et dominium actionum humanarum est facultas etiam utendi ra tione & uoluntate. ¶ Quinta propositio, Ex* duobus requisitis ad liberum arbitrium secundum potest esse sine primo, & posito primo, ponitur secundum. Hoc est manifestum. Nam ubi est facultas deliberandi, est facultas eligendi, & econuerso, nec unum inuenitur sine alio, ut patet in brutis, pueris, & amentibus, ubi nulla mutatione, aut differentia posita ex parte uoluntatis (ut dictum est) solum quia intellectus impeditur à deliberatione, & consilio, uoluntas etiam non habet in sua potestate eligere & non eligere. Et ideo etiam qui uellet tenere contra tertiam propositionem, & dicere, quòd in habentibus usum rationis, uoluntas necessariò elicit omnes actus, posset respondere ad argumenta facta, & dicere, quòd natura uoluntatis est, quòd si intellectus sit solutus, & capax deliberationis & consilii, uoluntas liberè agit. Si autem non sit capax, uoluntas necessariò agit, & naturaliter. Et ideo cùm quæritur à quo necessitatur uoluntas in amente, dico quòd non à notitia, sed à natura: sicut nec in bruto necessitatur ab obiecto uel notitia, sed à natura, quia libertas uoluntatis dependet ab intellectu. Licet enim libertas formaliter sit in uoluntate tanquam in subiecto, sed est in intellectu, tanquam in causa uel radice, ut ait Sanct. Thom. 1. 2. quæst. 6. arti. 2.{ S. Tho. } ad 2. & quæst. 17. artic. 1. ad 2. & de ueritate.{ Aristo. } quæst. 24. artic. 2. Et Aristot. 8. Ethico. dicit, quòd desiderium, siue electio necessitatur ex consilio. Sequitur corollarium responsiuum ad quæstionem primam principalem, in qua quærebatur, quid est hominem habere usum rationis, uel peruenire ad usum rationis. Dico, quòd est hominem esse in tali statu, ut possit consultare, & deliberare de agendis: quamuis enim usus rationis præter hoc dicat & potestatem eligendi, quod spectat ad uoluntatem: tamen in quocunque est potestas consultandi, est etiam eligendi. Sed quamuis in hac determinatione omnes conueniant, uel omnino debeant consentire, nascuntur dubia ex ea, non quidem adeò grauia, sed prorsus non contemnenda. ¶ Et primum dubium est physicum, unde * scilicet cùm non solum omnes homines sint eiusdem speciei, sed etiam ipsæ humanæ potentiæ & uirtutes, imo, ut in præsentia supponimus, una non est perfectior alia: cùm ista, inquam, sint ita, unde prouenit, ut unus homo habeat usum rationis, & alius non habeat? & item, cur in infantia non sit ut est in adolescentia? Et confirmatur, Idem est omnino intellectus in pueritia & in senectu te. Vnde sit prima propositio, Ista* differentia non potest prouenire immediatè ex parte intellectus, aut uoluntatis. Ista propositio clara est, quia licet reuocetur in dubium, an intellectus unius sit perfectior intellectu alterius, non potest tamen esse tanta inæqualitas, ut faciat amentiam, aut sanitatem. Et item non daretur causa de infantia, & adolescentia, cùm sint eædem potentiæ. Et secundò probatur, quia si amentia proueniret immediatè ex parte intellectus, aut uoluntatis, tunc inueniretur etiam in animabus separatis, quod nõ solùm absurdum sed impium esset dicere. Secunda propositio, Talis* differẽtia nõ prouenit ex aliquo habitu concreato à natura, uel intellectu, uel in uoluntate, qui solũ sit in uno, & nõ in alio, uel in puero, & nõ in adulto. Hoc patet, quia anima nostra est tãquã tabula rasa, in qua nihil est depictũ , ut Aristo. disputauit contra Platonem, & si qui sunt, illi solùm sunt primorum principiorum, qui sunt communes omnibus, & neque transiens à uigilia in somnum perdit aliquẽ habitũ , neque à sanitate in demẽtiã , neque ergo acquirit aliquẽ habitum rediens à dementia in sanitatem. Tertia, Defectus,* & imperfectio, uel priuatio usus rationis, uel semper, uel ex multo maiori parte prouenit ex defectu & imperfectione partis sensi tiuæ cognoscitiuæ, scilicet à sensibus, & maximè interioribus. Primò pro pueris, cùm potentiæ rationales sint perfectæ (ut dictum est (nihil potest reddi, quod sit in causa huius priuationis, nisi ex parte sensitiua, neque item in dormiente & somniante, eademq́ue ratio sufficit in aliis, quia effectus communis causa est communis. Secundò, quia cùm nihil sit in intellectu quin priùs fuerit in sensu (primò Posterior) & necesse sit intelligentem phãtasmata speculari (tertiò de anima) corruptio & imperfectio in sentiẽdo necesse est ut redũ det in intellectu. ergo. Ista erit sufficiens causa priuationis usus rationis. & confirmatur, quia etiam diuersitas & inæqualitas ingeniorum prouenit etiam ex differentia sensuum, ut Philosophus secundo de anima dicit, Quòd carne molles, siue delicati sunt aptiores mente & ingeniosores: quod ideo est, quia omnis sensus fundatur in sensu tactus (ut ipse illic dicit) qui perfectissimus est in carne perfectiore. Hanc conclusionem probat S. Tho. ex prima parte, q. 84. articu. 8. ubi probat, quòd ligatis sensibus, ligatur intellectus. Et Aristo. reddit rationem libro de somno & uigilia, quare sensus ligantur in dormientibus, quòd scilicet resoluuntur uapores fumosi ad cerebrum & (ut dictum est) quanto sensus soluuntur, tanto etiam ratio ligatur. ergo totum prouenit ex parte sensuum. Quid autẽ sit in causa ut sensitiua pars non sit apta ad officium sentiendi in pueris, an humor immodicus in cerebro, quæ item in phreneticis, & amentibus, non est huius loci quæstio, sed ad medicos, & physicos relinquenda. Modo hoc sciamus, eos, qui æquo modo se habent in sensibus, æqualiter habere usum rationis ut in plurimum. ¶ Quarta propositio, Appetitus* sensitiuus potest esse causa priuationis usus rationis: uolo dicere, quòd dato ꝙ quis habeat uires sensitiuas conuenienter dispositas ad officium sensuum, tamen ex uehementi passione potest quis perdere usum rationis. Hoc patet, quia ut Aristote. dicit 6. Ethicor. & 7. Perturbationes, & passiones impediunt iudicium rationis. Ita enim iudicat homo in agendis sicut est affectus. Quare, inquit, qui in perturbationibus sunt constituti, eodem modo sunt constituti sicut dormientes, furiosi, & ebrii: eodem enim modo falluntur. atque ideo impossibile est incontinentes esse sapientes, aut prudentes. Si ergo perturbationes appetitus sensitiui impediunt usum rationis, ergo tantùm possunt crescere, ut omnino tollant. Aristo. 7. Ethico. expressè dicit, quòd ira, & cupiditates uenereę, cæteraq́ue similia, nonnullos in furorem & insaniam adigunt. Et cõ munius inueniuntur, qui ex iniuria insanire incipiunt. Sed uerum est, quòd licet fortasse appetitus sensitiuus posset immediatè mouere uoluntatem, & non solùm mediante notitia, tamen ira perturbat iudicium rationis: uidetur quòd non possit nisi turbando sensum. & sic ista causa huius priuationis tandem reducetur ad priuationem, scilicet ad impdi mentum partis sensitiuæ cognoscitiuæ: quanquam posset oppositum dici ut statim disputauimus. ¶ Quinta propositio, Probabile* est quòd omnimoda rectitudine posita ex parte sensitiua, usus rationis posset tolli per habitus existentes in uoluntate, putà ex odio, uel amore etiam uoluntatis. Patet, quia etiam, ut Aristo. 6. Ethico. tradit, & experientia docet, mali habitus perturbant iudicium rationis: ergo taliter possunt crescere, quòd superent uirtutem naturalem intellectus, & omnino tollant potestatem deliberandi: quia si possunt inferre difficultatem, ergo & omnino impedire. Et confirmatur, quia tantum possunt perturbare mali habitus, sicut passiones. ergo si passiones hoc possunt, quare non etiam habitus? Et licet uerum sit, quòd etiam eo casu turbantur etiã sensus, tamen prior uidetur turbatio rationis. Et confirmatur, quia à sensibus intellectus nõ recipit nisi species, & ad usum rationis requiritur discursus, & ratiocinatio: ergo dato quòd sensus communes administrent species, potest aliunde intellectus impediri ab usu rationis. Quòd si hoc est uerum, posset aliquis furere, non ex imperfectione sensuum. Et dixi hanc propositionem esse probabilem, & non ita certam: quia ex hoc uidetur sequi, quòd qui ita insaniret in corpore, quòd etiã extra corpus, & perseueraret insania, quia habitus mali perseuerant in animabus damnatorum, & sic essent aliquæ animæ in inferno non habentes usum rationis. Sed qui uellet negare illam propositionem, oporteret respõdere , quare si habitus mali possunt aliquo modo turbare iudicium rationis, non possunt tantum crescere, & tantum impedire, ut iam non sufficiant ad usum rationis? Et ad hoc incõueniẽs de anima separata, quod inferebatur, possemus dicere, quòd habitus quidẽ nõ possunt esse circa omnes materias, imò habitus ita magni nõ possent esse nisi circa raras materias: & sic remaneret intellectus liber circa materias alias: nec esset incõueniens , quòd anima separata insaniret circa aliquam materiã , sicut maniaci faciunt. Non est ita de passionibus, nam ex passionibus commouetur corpus, & ipsum instrumentum, uel organum uirium sensitiuarum, quo corrupto, iam non est idoneum ad quancunque materiam, etiam si causa fuerit etiam circa unum solúm. ¶ Sexta propositio, Nulla* dispositio qualitatum naturalium sine speciebus sensibilibus est sufficiens ad usum rationis, uolo dicere, quantumcũque organum esset optimè dispositum per qualitates naturales, & ad recipiendum species, non autem diceretur quis habere usum ratiõis . Hęc patet manifesté. Nã ad iudicandũ & cõsultãdũ quid uitandũ est, & quid prosequẽdũ , requiritur multitudo specierum. Nam ad certè cõsultandũ in agendis, oportet habere memoriã præteritorũ , ut dicit Cicero 2. Rheto. & Aristo 2. Ethic. ꝙ uirtutes intellectuales indigent experimento, & tẽpore , nec potest homo iudicare de contingẽtibus , nisi ex his, quę cõmuniter accidũt , quę sine memoria cognosci nõ possunt. Vnde si quis amitteret omnes species, quãtũcunque organa manerẽt bene disposita ad recipiẽdum nouas species, cõstat , ꝙ ille non haberet usum rationis. ¶ Septima propositio, Ad* hoc, ꝙ aliquis perueniat ad usum rationis, multũ facit docta educatio, & instructio. Volo dicere, quòd priùs quis, cæteris paribus, perueniet ad usum rationis si bene instruatur, & inter ciuiles homines, quàm apud rusticos. Patet hoc, quia ad usum rationis requiritur non solùm acquisitio specierũ , sed etiã ordinatio, ad hoc autẽ plurimùm iuuat institutio. ergo. Ex quo sequitur, quòd etiã ęquales in naturalibus, nõ in æquali tempore perueniunt ad usum rationis. Ex omnibus dictis patet, quòd habere aliquem usum rationis, uel peruenisse ad illum, nihil aliud est, quàm esse in tali statu, ꝙ præ sentato aliquo obiecto, circa quod contingit operari, potest potẽtia propinqua sufficienter deliberare, & cõsultare quid agendũ , aut uitandũ , mediatè uel immediaté. Quod addo, quia nõ oportet ut quicũque habet usum rationis, possit per seipsum dignoscere, & iudicare ꝗd agẽdũ : sed satis est ut hoc possit per se, uel per instructionem aliorũ , & ipse sit capax cõcilii , iuxta illud Hesiodi qđ Aristo. adducit 1. Ethi. c. 4. Optimus quidẽ ille est qui potest ex se sequi omnia. is rursus bonus, paret qui recta monentibus, &c. Quanquam reuera fateor, quòd fortasse neque ex omnibus quę disseruimus satis habetur quid sit habere usum rationis, ne in quo consistit. Lõge enim facilius est intelligere & cogitare ꝗs habet usum ratiõis , aut nõ habet,  experiri ꝗd hoc sit. Illud enim idiotæ quāuis ineruditi, cognoscũt , & discernũt amẽtes ab integris, hoc uerò ne philosophis facile est explicare. Nã et hoc ipsum, qđ cõstare uidetur, & definitum est, non caret calumnia. Nam ignari, & aliâs errantes in moribus, ut sunt hæretici, non sunt sufficientes consultare, & iudicare quid agendum, aut euitandum: aliâs non ita aberrarent, & tamen non negamus eis usum rationis. ergo hoc non requiritur. Potest quidẽ responderi ad hoc, negando assumptum, sed omnes illi sunt sufficiẽtes , sed errant ex negligentia sua, uel corruptis affectibus. Sed hęc quidem sunt philosophica, in quibus theologum nõ oportet adeò solicitũ esse: & ego intelligo me etiam cum non satisfecerim, imminutũ fuisse. ergo siue habere usum rationis sit id, quod constituimus, siue quid aliud nos supponamus, aliquem habere iam usum rationis, & de illo disputemus. ¶ Sed tamen hoc dubium, quod ex præcedentibus oritur, non licet prætermittere: An* aliquis possit habere usum rationis circa aliquam materiã , uel obiectum, & nõ circa aliud, utpote circa materiã iustitię, & non circa materiam tẽperantiæ , ut sit capax rationis ad deliberandum, & iudicandum an sit iurandum uel nocendum alicui, & non sit capax ad consultandum de fornicatione, sed habeat se ad illam tanquam puer. & uidetur quòd non possit contingere. Quia aliâs daremus hominem capacẽ meriti, & demeriti circa aliquã materiã , & non circa alias materias morales, quod nunquam aliquis concessit. In contrarium uidetur, quòd aliquæ materię sunt multo notiores aliis. Vt, quòd non est occidendũ , quàm quòd non est fornicandum, & species non simul acquiruntur circa omnia. Item (ut dictum est) Maniaci uidentur carere usu rationis circa aliquam particularem materiã , sicut amantes circa omnes. Profectò res est dubia, & ideo respondeo. Prima propositio, Videtur* ꝙ quis possit habere usum rationis sufficientem circa artes, qui non habeat circa materiam moralẽ . Probatur, quia uidemus aliquos, qui incidunt in amentiam, non amittere artem, si quam antea didicerãt , sed sciunt scribere, legere, pingere, imò syllogismos facere, & similia, ut cãtare . Maior confirmatur, quia pueri instituũtur in aliqua arte, etiam ante usum rationis. Item (ut dictu est) institutio multum facit ad usum rationis: sed potest quis institui circa aliquã artẽ priusquã circa moralia. ergo. Secunda propositio, Hoc* quod dicimus esse possibile, uidetur multùm difficile, uel nunquã contingere, quia principia saltem moralia multo notiora sunt, quàm artificialia. ergo omnino uidetur impossibile, ut quis possit sufficiẽter iudicare de artificialibus, & omnino sit expers rationis in agibilibus. Tertia propositio, Omnino* puto im possibile, ut quis habeat usum rationis circa aliquam materiam moralem, & non circa omnes. Probatur primò, quia principia moralia sunt eadem circa omnes materias. ergo si habet iudicium ad principia unius materię, iam aliquo modo habet circa omnes. Vt qui iudicat ꝙ non est nocendũ proximo, iã habet principium, ita quòd non est furandum, & quòd non est occidendũ : sicut qui scit, quòd in Barbara est bona consequentia, scit hoc tenere in omni materia: & qui cognoscit, quòd est aliqua lex diuina, quam tenemur seruare, habet principium tam ad materiã iustitię, quàm temperantiæ. ergo impossibile est, ut quis habeat usum rationis ad consultandum in materia iustitię, & non temperantię. Antecedens declaratur, exempli gratia, In materia iustitię deliberatio incipit ab hoc principio, quòd oportet seruare præcepta Dei, & ex hoc quòd præ cepta Dei continentur in scriptura sacra, uel in doctrina ecclesię, & quòd uerum est non furari: eadem omnino uia, uel simili procedẽdum est in quacunque materia morali. Alius deliberat hoc modo, quòd in agendis oportet consulere peritiores, & est idem principium deliberandi in omni materia. Tertiò probatur, quia quicunque habet usum rationis, habet hoc principiũ , quòd in actionibus suis po test bene & malè agere: sed quicunque habet hoc principiũ , potest deliberare de omni agendo. ergo. Maior est nota, & minor probatur: quia omnis talis potest deliberare & quæ rere quid agendum sit, siue erret, siue non. Et ad argumentum factum in contrarium, quia aliquæ materię sunt notiores, respõdetur , Verum est, sed ex hoc non sequitur, quin ille qui potest deliberare circa magis nota, possit circa minùs nota, quia satis est, quòd potest dubitare, & per consequẽs potest consulere. Ad aliud de maniacis respõdetur , quòd maniaci fortasse circa omnem materiã habẽt usum rationis, sed differunt maniaci, quia circa aliquam materiam errãt uehemẽter , nec possunt reuocari ab illa opinione, sed error est quodāmodo naturalis & inuincibilis. Sed certum est, quòd maniaci deliberant an bene uel malè agant, & circa illam materiam, circa quam laborãt morbo, sed errant post deliberationẽ quasi naturaliter. Vel fortè potest dici, quòd mania tollit usum circa id speculatiuum, ut quòd quis putat se æ grotare, & ualeat, uel aliquid simile. Et similiter uidetur dicendũ de phreneticis, qui uidẽ tur insanire in aliquibꝰ , sapere in aliis. Oppositũ huius propositionis posset poni & defendi: sed hoc uidet̃ ꝓbabiliꝰ . Vtcũ  tamẽ sit, nõ dicitur aliꝗs habere usũ rationis simpliciter, uel per uenisse ad illum, quousque posset sufficienter deliberare in materia morali. Hoc patet, quia solùm de tali loquuntur philosophi & theologi: neque dicitur quis sapere in agendis, quantumcunque aliquis (si fieri posset) omnium artium esset peritus. ¶ Sed priusquã ad secundã quæstionem ueniamus, adhuc restat inquirendum, quid* sit, uel quid uocetur primum instans, uel primum tempus (nihil enim interest) usus rationis, ut primũ instans, in quo peruenit quis ad usum rationis, uel liberi arbitrii. Et sit prima propositio, Deliberatio nõ potest esse propriè libera, id est, ꝙ sit in potestate hominis deliberare, & nõ deliberare. Probatur, quia liberum propriè est ex electione, uel actus qui sequitur deliberationem, ut suprà diximus, nõ est actus humanus, nisi sit deliberatus, sed deliberatio non potest sequi deliberationem, quia nõ est processus in infinitũ , ergo non est propriè libera. unde sequitur, quòd prima deliberatio non potest esse bona uel mala, meritoria uel demeritoria. Secunda propositio, Prima *deliberatio est ex causis nõ naturalib. uel prorsus extrinsecis, putà uel à Deo, uel ab angelo. Probatur, quia non potest esse ex electione uoluntatis, quia (ut dictum est) non est libera, neque potest imperari ex electione, quia illa electio iam præsupponeret aliam delibera tionem. ergo oportet, omnino ut sit uel ex motu phantasmatum facto ab obiecto, uel ex aliqua causa extrinseca. Vnde Aristoteles{ Aristoteles. } octauo Ethic. dicit, quòd principium consultandi est aliquod intellectiuum principiũ altius intellectu eo, quod est Deus, & per hunc modum ostendit quòd non est processus in infinitum, Omnis actus uoluntatis præsupponit actum intellectus & econtrario. Sed primum consilium non est à uoluntate. & idem S. Tho.{ S. Thom. } prima parte quæst. 82. artic. 4. ad tertium. quod non uidetur sic intelligendũ , quòd Deus concurrat semper tanquam causa partialis ad primum consilium, sed dicitur principium esse Deum, quia primus talis motus intellectus est naturalis, & naturalia attribuuntur Deo, qui hanc uirtutem dedit intellectui: licet non sit negandum, quin nonnunquam Deus, uel per se, uel per angelos particulariter sit causa talis deliberationis, quam inspirationem uocamus. De quo uide Caietanum prima parte,{ Caietanus. } quęstione octuagesimasec. Hęc autẽ adeò uera sunt, ut nõ tantùm cùm quis primò deliberat, prima deliberatio non sit in nostra potestate, sed etiam postquam aliquis omnino cessauit à motu intellectiuo, non sit in potestate eius prima deliberatio, ut est in dormiente, qui à somno excitatur propter eandem rationem. Tertia propositio,* Cùm quis primò deliberat, nõ habuit in sua potestate priùs deliberasse. Patet ex dictis, quia si ista non fuisset prima deliberatio, etiam alia fuisset naturalis, ut patet. ergo non potuit esse alia libera ante hanc. Quarta propositio, Cùm* quis primò deliberat, potuit primò deliberasse, quia prima deliberatio est à causis merè naturalibus, ut dictũ est, & illę potuerũt priùs con currere. ergo potuit prius deliberasse. sed etiã illa fuisset naturalis. Quinta ꝓpositio , Deliberatio* non potest cadere sub præcepto, non enim dantur præcepta, nisi de actibus, qui sunt in nostra potestate. Et confirmatur, quia posset scire tale præceptum, quia iam hoc ipsum esset deliberatio: iã enim habet usum rationis qui cognoscit se teneri præcepto. ergo impossibile est, quòd quis habeat præceptum primò deliberandi, nec omissio, nec impletio esset libera. Sexta propositio, Quicunque* primò deliberat, non tenebatur priùs deliberasse. Patet ex prædictis, quia non erat in sua libertate. ergo nõ poterat ei esse præceptum. unde sequitur corollarium, Vanum* est quod dicũt recentiores, quòd datur tempus induciarum, in quo aliquis potest deliberare, & si non deliberet, non imputatur ei, quo transacto si non deliberet, iam imputabitur. Hoc inquã patet ex dictis esse falsum, quia si non deliberat, nec est in libertate ipsius deliberare, imò si fieri posset, ut quis per centum annos bene dispositus nunquã deliberaret, nõ potest ei imputari. Secundum corollariũ , Primum* instās uel tempus usus rationis, in quo quis primò deliberat actu, non est in quo potest primò deliberare. Probatur, quia primum instās rationis uocat̃ , in quo quis potest uti libero arbitrio primò, & in quo primò est capax præcepti, aut boni & mali, sed hoc nullo modo potest antequã primo actu deliberet. ergo id est primũ instās usus rationis. Tertiũ , Cùm doctores quærunt, an homo obligetur ad aliquid in primo instãti usus rationis, & ad quid teneatur, intelligendũ est necessariò de primo instãti usus rationis, & ad ꝗd teneat̃ , intelligẽ dũ est necessariò de primo ĩstãti , uel tp̃e ĩquo deliberat. Pat. ꝗa primò nõ est imaginabilis obligatio, sicut nec libertas. ergo. Et cõfirmat̃ , ꝗa omnino est impossibile, ut ꝗs cognoscat quomodo primò potuit deliberare, si hoc fuit ante actu deliberaret. Patet, quo enim signo uel argumẽto hoc posset cognoscere? ergo si aliud tẽpus designaremꝰ usus rationis ante homo deliberaret, & ĩ quo homo obligaret̃ , nullꝰ posset scire, nec ꝑ cõiecturas pĩgues & crassas, an impleuit nécne illud pręceptũ . Et ĩ summa, est absurdiss. hoc ponere, sicut si ꝗs dormiat, impos sibile est dicere, quòd habet aliquod nouum pręceptum ut expergiscatur, quod quidẽ priùs non haberet antequam dormiret. Dico ergo, quòd ad quamcũque dispositionem quis perueniat, antequam actu deliberet, nõdum peruenit au usum rationis, nec est tempus usus rationis, nec obligatur ad aliquid, nec de illo est dicendum apud theologum aut philosophum aliud, quàm de puero. Sed quando quærimus, ad quid homo teneatur in primo instanti usus rationis, intelligendum est, id est in quo primo actu deliberat, unde si quis excedat è uita, antequã actu deliberet, impossibile est ut peccauerit. Hæc de prima quæstione. 
 
 SECVNDA PARS RELECTIONIS. SVMMA. -  1 Homo in Barbaria educatus, sine instructione, & mentione deitatis, & religionis, an cum primum peruenit ad usum rationis, poßit Deum cognoscere. -  2 Homo ad cognoscendum quòd Deus est, saltem sine doctore extrinseco, quòd indigeat non paruo tempore etiam post capacitatem ad percipiendum disciplinas. -  3 Doctorẽ non habens extrinsecum, quomodo uideatur pro tempore posse habere de Deo ignorantiam inuincibilem. -  4 Ratio quòd nusquam sit nec unquam fuerit, nec erit, ubi non sit notitia de Deo probabilis, & cui omnes teneantur rationabiliter credere. -  5 Rationis ad usum quòd quis poßit uenire, & pro aliquo tempore non habere notitiam Dei. -  6 Rationis ad usum ueniens, etiam si Deum non cognoscat, an talis poßit bene moraliter agere. -  7 Homo cum omnis primum ad usum rationis peruenerit, etiam si Deum neque cognoscat, neque poßit cognoscere, quòd potest bene moraliter agere. -  8 Rationis ad usum perueniens, qui nec Deum cognoscit, nec potest cognoscere, an talis poßit peccare. -  9 Deum antequam cognoscat quis, aut poßit cognoscere, quòd potest peccare. -  10 Legis diuinæ duplex consideratio. -  11 Rationis usum an poßit habere quis ad peccandum uenialiter priùs, quàm ad peccandum mortaliter. -  12 Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd non teneatur se conuertere in Deum explicitè, distinctè, & formaliter. -  13 Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd ad actum aliquem teneatur statim. -  14 Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd teneatur se conuertere in bonum eo modo, quo tũc potest, id est conformiter ad cognitionem, quam habet. ERAT quæstio, Quid homo possit cum primum peruenit ad usum rationis: circa quam maximè occurrunt quatuor dubia. Primum, An* homo cum primum peruenerit ad usum rationis, possit Deum cognoscere. Et ut omissis certis & facilioribus, ueniamus ad nodum difficultatis, loquamur de homine edu cato in Barbaria, sine instructione, & mentione Deitatis, & religionis, An talis possit cognoscere Deum cum primum peruenerit ad usum rationis. & uidetur quòd sic. Primò illud est per se notum, saltem apud S. Tho. 1. p. q. 2. arti. 1. ergo non indiget tempore ad cognoscendum. Secundò quòd regula theologorum est, quòd facienti quod in se est, Deus non deficiet in necessariis ad salutẽ : sed credere quòd Deus est, est necessarium ad salutem. ad Hebr.{ Hebræ. 11. } 11. Accedẽtem ad Deum oportet credere, quia est, & quia inquirẽtibus se remunerator est: ergo si facit quod in se est, nõ ignorabit. Et confirmatur ex illo 1. Iohan. 2. Vnctio eius docet{ 1. Iohan. 2, } uos de omnibus. In contrarium est, quia cognoscere quòd Deus est sine doctore extrinseco, est ualde difficile, habitat enim lucem in accessibilem, & cognosci non potest, nisi per ea, quæ facta sunt: & oculus noster se habet ad manifestissima naturæ, sicut oculus noctuæ ad lumen solis, & ita uidetur de Deo. Et item Apostolus Roma. 10. Quomodo credent ei, quem{ Rom. 10. } non audierunt? & ponamus quòd nihil audiuit: ergo nihil potest talis cognoscere, Ad hoc respõdeo per propositiones. Prima est, Ad* cognoscendum quòd Deus est, saltem sine doctore extrinseco, homo indiget nõ paruo tempore, etiã post capacitatem ad percipiendũ di sciplinas. Quæ propositio primò probatur sufficienter argumentis factis. Item, quia si potest cognosci, hoc maximè est argumentis, & rationibus procedentibus ex solo lumine naturali, & experientia rerum, & cognitione creaturarum, sicut uidetur dici ad Rom. primo. sed hoc est ualde difficile, ut patet ex rationibus factis, tum ab Aristo. tum aliis philosophis, & doctoribus, quæ sunt difficiles, & procedunt ex principiis, quæ indigent magno ingenio, & doctrina, & hæc accepta à maioribus opinione, & commota iam disputatione de Deo quanto difficilius inuenta & cognita, etiam apud eum, cuius auribus nihil unquam de Deo insonuit. Neque dubitandum mihi uidetur de hac propositione. De qua difficultate egregiè Cicero, in libro de natura Deorum sub persona Cottæ contra Balbum & Velleium, quāquam Velleius hanc dicebat esse præ notionem & prolepsym insitam animis hominum Deos esse. Secunda propositio,* Si quis non habet doctorem extrinsecum, uidetur ꝙ pro tẽpore possit habere ignorantiã inuincibilẽ de Deo. probatur ex prima, & probationibus eius. & cõfirmatur , quia S. Tho. q. 10. 2. 2. artic. 1. dicit, Quòd apud eos, qui nihil audierunt de fide, infidelitas siue ignorãtia fidei non est peccatũ , sed profectò omnino uidetur eadẽ ratio de illa, Deus est, apud omnes qui nihil audierũt de deo, sicut de aliis propositionibus fidei: & eadẽ uidetur intẽtio Augu. lib. 83. q. & per hoc facilè posset respõderi ad dubiũ negatiuè, scilicet quòd uidetur dicẽdũ , ꝙ non omnis talis potest cognoscere Deũ , cũ primũ peruenit ad usum rationis. Et ad argumẽta esset facilè respõdere . Nã ad primũ dicitur ex illo Aristo. Oculus noctuę, &c. & 1. Phy. Nõ eadẽ sunt nobis nota & naturę. Ad secundũ dicitur, ꝙ saltẽ priùs esset ꝙ iste quæreret, & laboraret ad inueniẽdũ , & tũc Deus prouideret, & iam saltẽ pro aliquo tẽpore ignoraret. Et itẽ Deus non semper prouideret docẽdo : quia clarum est, quòd aliquis etiam faciens quod in se est, potest habere ignorãtiam de necessariis, ad salutem, putà de Christo, & de præceptis, saltem pro tempore: sed Deus prouideret, uel uel illuminando, uel non imputando ignorantiam. sed de hoc latiùs in 3. & 4. q. Sed his non obstantibus sit tertia propositio probabilis, Nusquã * est, nec unquam fuit natio, nec erit, ubi non sit notitia de Deo probabilis, & cui omnes rationabiliter teneant̃ credere. Ista propositio, fortasse non poterit ita manifestè probari, sed certè apparẽter . Primũ in historia nũ quã legimus tam barbarã , & efferã nationem, quę nõ habeat aliquem religionis ritũ , & puta ret deum esse. ut Balbus, & Velleius eloquenter apud Ciceronem disputant. Et patet ex omni historia tam sacra quàm profana: & si qua fuit natio, facilè potuerunt scire ex aliis nationibus, apud quas seruata fuit opinio de Deo. Ita hoc fuit multo tempore notum, & receptũ in toto orbe etiã post diluuium. ergo nunquam traditum est obliuioni, quin perseueraret in memoria hominum. Item Deus est administrator & gubernator orbis, ut ex fide notum est: sed in administratione hominum maxima pars est religio, religio autem nulla esse potest sine cognitione Dei. ergo adhuc ostensum est homines per seipsos cognoscere. Probatur, Quia pater meus usque modo operatur. Et Sapientiæ 14. Tu pater gubernas omnia. Item Sapientiæ 8. Sapientia attingit à fine usque ad finem, &c. Item Deus uult omnes homines saluos fieri, qui nõ possunt esse salui nisi per cognitionem Dei: non possunt nisi cum magna difficultate, & multo tẽpore cognoscere Deum, si Deus permittet tolli memoriã & cognitionem sui ab hominibus, nulla posset esse religio, quod non esset congruum Prouidentiæ diuinæ, & sapiẽtiæ ipsius, qui disponit omnia suauiter, & attingit, &c. quod nullus sapiens homo permitteret, si posset impedire. Et cõfirmatur , quia etiã præcepta iuris naturalis, & decalogi non sunt per se nota, & tamen ex prouidentia Dei doctores concedunt, quòd non stat ignorari, saltem nisi ex malitia, in quacũque prouincia, & natione. ergo cũ multo magis ad uitam humanã exigatur cognitio Dei, quàm præceptorũ , nullo modo est dicendum, ꝙ Deus permittat aboleri memoriã deitatis. Ita semper homo si uellet adhibere diligẽtiã , posset cognoscere Deũ esse. Et si cõtra hoc quis arguat, ꝙ per millia annorum maior pars hominum falsos Deos coluit, & nullã habuit notitiã ueri Dei, dico ꝙ nunquã uidẽtur defuisse philosophi, & ueri sapiẽtes , qui unitatẽ ueri dei affirmarẽt , ut patet ex Apostolo ad Ro. 1. & ex historia. Et si hoc uerũ erat circa tẽ pora Apostoli, multo magis uidetur uerisimile superioribus tẽporibus , quãdo minus distabãt à lege naturæ & memoria Patrũ : & alii tenebãtur rationabiliter illis credere. & sic Deus semper sufficiẽter cõsuluit , & ꝓuidit . Secũdò , possemus dicere etiã si gẽtiles habeãt falsas sectas de deo, tamẽ semper hoc erat omnibus cõ mune , ꝙ erat aliquis Deus, siue unus, siue plures, cui debebãt cultũ , et religionẽ : et sic siquis uel ignorabat, uel negabat, uel dubitabat, aut ex culpa sua, ut Diagoras, ꝗ atheos dictus est, & Theodotus, qui deorũ naturã apertè substulerũt , & Protagoras sophista, qui in dubiũ reuocauit, quo nomine Atheniẽsium iussu urbe & agro est exterminatus, libriq́ue eius in cõ cione cõbusti . Et ex hoc respõdetur affirmatiuè ad quęstionẽ , scilicet ꝙ quilibet cum primũ peruenit ad usum rationis, potest habere notitiã Dei. Sed quia etiã si ista uera sint (ut certè sunt) tamen non probantur, quia saltem breui tempore posset aliquis esse sine notitia Dei. Ideo potest poni quarta propositio, ꝙ * potest quis peruenire ad usum rationis, & pro aliquo tẽpore nõ habebit notitiã Dei, quia argumenta hoc uidentur probare. Et ita tenet Caiet. q. 10. ar. 4. 1. 2. expressè. Et quanquam ita sit, ut dictum est, ꝙ Deus gerit prouidẽtiã manifestandi nomẽ suum, non respondet ad casum de eo, qui nutritur in sylua sine mẽtione religionis: nam Deus ordinaria uia nõ prouidet, nisi per causas secũdas , & de doctrina per prędicatores ad Ro. 10.{ Rom. 10. } Secundũ dubiũ est, An* quilibet talis possit bene moraliter agere. Et quia de alio nõ est difficultas, perseuerat dubiũ de illo, qui ita educatus extra religionẽ , & sine doctrina, & mẽtione Dei. De hoc dubio Grego. 2. d. 38. & priùs dist. 26. contendit, ꝙ ad actũ moraliter bonum requiritur circunstantia ultimi finis, qui est Deus. Itaque nisi actu, uel habitu actus referatur in Deum, actus nõ solùm non est bonus, sed est malus, & peccatum. Idem uidetur tenere Ochã in 1. d. 1. q. 1. quẽ sequitur Almain in Mora. c. 14. quantũ ad hoc ꝙ ad bonitatẽ moralẽ requiritur circũstantia ultimi finis. sed uidẽtur æquiuocare de actu moraliter bono. unde Ochã apud Gab. 2. dis. 28. tenet, ꝙ ad actũ moraliter bonũ nõ requiritur ꝙ referatur in Deũ . Et ita tenet Gabriel illic, & est cõ munior opinio, de qua nos etiã latè in lectionibus ordinariis diximus. Et ideo quantũ spectat solũ ad hoc dubiũ , patet, ꝙ secundũ Grego. dicendum sit, ꝙ si quis non cogitat Deum pro illo tẽpore , non potest bene moraliter agere. Contra quam opinionem argumentor sic, Quia sequitur, quòd nulla uia posset ille, qui aliquãdo ignoraret Deũ , peruenire ad cognitionem eius, saltẽ nisi casu haberet exteriorem doctrinã . Probatur & maximè secũdũ sensum eius, loco citato, quia non potest peruenire ad talẽ cognitionem sine speciali auxilio Dei, sed iste nullo modo potest se disponere ad tale auxiliũ , quia per omnes actus suos nõ potest. Secũdò sequitur, ꝙ talis esset perplexus, quia nõ potest saltẽ statim cognoscere Deũ , & tamẽ tenetur seruare pręcepta secũdũ eundẽ , 2. d. 34. & nõ potest seruare nisi ꝑ actũ malũ , ergo est perplexus, quia ipse nõ ponit actus indifferẽtes inter bonũ & malũ , imò uidetur ꝙ talis actus sit mortalis ꝗa est fruitio creaturæ. hoc argumẽtũ aliter solui nõ potest, nisi dicendo, quòd talis potest cognoscere Deum cum speciali auxilio Dei, & sic iam non est perplexus, quia potest uitare illud peccatum, saltem cum speciali auxilio, sicut ipse sibi respondet in illa d. 26. Sed hoc impugnatur uehementer, quia stat, quòd non detur tale auxiliũ , & hoc sine culpa illius. ergo iam nõ poterit uitare peccatũ . Assumptũ patet, quia non omnibus datur illud speciale auxiliũ ad cognoscendum Deũ (ut etiam ipse habet fateri) multi enim perseuerãt in tali ignorantia, & hoc non est propter culpam actoris, quia non potest illud uitare antequã illuminetur secundũ ipsum. ergo adhuc manet perplexus. Item, uel ad hoc quòd illuminetur, requiritur, ꝙ iste aliquid faciat uel non: si non, ergo non est in potestate ipsius quòd illuminetur, & sic erit perplexus sine culpa sua. Si oportet eum aliquid facere antequam illuminetur, cõ trà , Illud non potest esse nisi peccatum: peccatum autẽ non requiritur ad illuminationẽ . ergo. Item ipse in eadem d. dicit, quòd nullũ potest esse meritum etiam de congruo ad primã gratiã , uel ad auxiliũ speciale. ergo non requiritur dispositio, quia illa uideretur meritũ de cõ gruo . Itẽ , dato ꝙ ex culpa sua talis nõ illuminaretur, adhuc esset inconueniens, quia ex culpa præcedẽti necessariò incideret in nouũ pecca tum. Ad hoc argumentũ respondet necessariò Greg. ꝙ non obstante, ꝙ Deus negaret alicui speciale auxiliũ ad uitãdum peccatũ , nihilominus imputaret̃ ei, quia ista priuatio uel ignorã tia est ex peccato originali. Et ita respõdet expressè in illa di. 26. q. 1 in fi. sicut si quis ex ignorãtia , quã incurrit, uel ex originali peccato ageret quod nõ debet. Sed hoc profectò nõ uidetur catholicè dictũ . Itẽ , quòd iste, qui nũquam aliquid audiuit de Deo, cognoscat Deũ esse, & uult finẽ & omnia referẽda in ipsum, nõ solùm est speciale auxiliũ , sed etiam spiritus prophetiæ. ergo si quis ita natus & educatus esset sine religione & doctore, nullo pacto posset uitare peccatũ , nisi in ipso primo instãti usus rationis, antequã quicquã boni aut mali egisset, reciperet spiritũ prophetiæ: quia quicquid priùs faciat, ne erit peccatũ , etiã si Deus post duos dies mittat angelũ aut prædicatorẽ . Imò dato ꝙ statim mittat prædicatorẽ , impossibile est uitare peccatũ , ꝗa ipsum audire prædicatorẽ erit peccatũ , cũ potest credere priùs quàm audiat. Hæc sunt absurdissima: & ideo si quis uellet omnino defendere, ꝙ ad actũ moraliter bonũ requiritur circũstantia ultimi finis, oporteret ut teneret simul, ꝙ actus carẽs illa circunstantia esset indifferẽs , ne tamẽ hoc satis faceret, quia magnũ incõueniens uidetur, ꝙ actus indifferens reꝗritur ut illuminetur à Deo. Sed quia in moralibus nõ oportet solicitũ esse, an possit aliqua sententia & opinio defendi, aut quomodo respõderi possit argumẽtis , sed considerare potiùs, ꝗd uerisimilius sit. ideo sit ad dubium propositio. Prima propositio, Omnis * homo cum primum ad usum rationis peruenerit, etiam si Deũ ne cognoscat, ne possit cognoscere, potest bene moraliter agere. Hæc probatur propositio, quia (ut dictũ est) liberum arbitriũ est facultas rationis & uolũtatis : ergo quicũ  habet liberum arbitriũ , potest nõ solùm cognoscere bonum & malũ , sed etiã facere & uelle, ut suprà dictũ est. nõ loquũ tur theologi aut philosophi de usu rationis aut liberi arbitrii, nisi in ordine ad bonũ & malũ , & ideo uocantur amẽtes & insani: ꝙ si ad actũ bonũ requiritur relatio in Deũ , talis qui non cognosceret Deũ , nõ solùm nõ posset bene agere, sed ne cognoscere quid bonũ esset. Itẽ , si ad bene agẽdũ requiritur relatio in Deũ , uel hoc est de iure naturali, uel positiuo & diuino. Primũ nõ uidet̃ , cùm hoc nõ sit notũ in lumine naturali, imò secũdũ sentẽtiã Greg. ne cognosci quicꝗd esse potest sine auxilio speciali. ergo nõ est de iure nāli . positiuo, aut nõ cõstat uñ . ne n. Paulus cũ dixit, Oĩa in gloriã Dei facite, uoluit aliꝗd nouũ ius ꝓmulgare , ne aliꝗs philosophorum hoc unquam dixit, qui tamen lumen naturale habebãt . Item, dato quòd esset præceptum illius relationis, Paulus apertè excusat ignorantẽ , ad Rom. 10.{ Rom. 10. } Quomodo inuocabunt in quem nõ crediderunt? Quòd si non credere est sine culpa, ut suprà probatũ est, ergo nõ inuocare, uel nõ referre in illũ actiones suas erit sine culpa. Et quidem de relatione formali in Deum, uel concomitante, uel etiã præ cedente. Ita tenet Caiet.{ Caietanus. } 1. 2. q. 10. art. 4. Dicit tamen quòd per hoc, ꝙ actus humani referantur in bonum obiectũ , feruntur in Deũ , quia feruntur in res eo modo, quo Deus instituit, sicut & omnia naturalia fiunt propter finẽ . 2. Physic. & tamen non semper referuntur in talẽ finem ab ipso agente, ut actus hirundinis cùm cõponit nidũ , aut formicę cùm frumentatur in æstate, referũtur quidem ad certos fines, nõ ab hirundine uel formica, sed à superiori intelligentia. Ita cùm homo operatur bonum ex genere, licet non referat in Deũ , tamen illi actus relati sunt in Deum ipsum, hoc dicit S. Tho. 2.{ S. Thomas. } d. 38. art. 10. Rerum (inquit) omnium unus est finis ultimus, id est Deus. Ita & uolũtatum omniũ unus est finis ultimus, scilicet Deus. nihilominus sunt alii fines proximi, & si secundum illos fines seruatur debita relatio uoluntatis in ultimum finẽ , erit recta uoluntas. De bita autem relatio seruatur secundũ illum finẽ , quo uolũtas nata est ultimũ finem participare, omnia propter semetipsum operatus: sicut seruus, qui suũ officiũ facit, si eius dominus constituit, uirtualiter facit propter dominũ , & ad finẽ , quem dominus ordinauit. Et uidetur facere ad hoc, quòd S. Tho. dicit 1. 2. q. 21. ar. 3 & { S. Thomas. } 4. ꝙ homo natura est animal ciuile & sociale. Qui autẽ in societate aut ciuitate uiuit, pars est ciuitatis. Qui ergo aliquid in bonũ & in commodũ facit alicuius priuati hominis, facit etiã in bonum publicũ & cõmune , sicut qui priuatum hominẽ lædit, bonũ cõmune lædit, cuius ille est pars, atque laudem & præmiũ meretur, non à priuato homine solùm, sed etiã à tota ciuitate aut collegio, & eadem ratione ab eo qui pręsidet collegio & ciuitati humanę, & si nihil de Deo cogitet. Et certè hoc naturalis ratio dictat. Et confirmatur, Certè enim uidetur iniquũ & contra Dei bonitatẽ excogitatũ , ꝙ offendatur Deus etiã ab illo, qui nihil minus cogitat, quàm Deũ offendere. & tamen bene agere nemo potest, nisi Deo placere studeat, nec est quisquam qui nõ laudet uel probet factum aut bonũ collatũ in amicum suũ , aut utrũque necessarium, etiã qui sibi nullo modo ualuerit gratificare. Vt quid ergo affirmamus Deũ cõ dẽnare , & omnia officia collata in Dei filios, qui non respectu Dei faciunt, ne Deus præ cepit parentes honorare propter Deũ , sed honorare solùm: & ita de aliis præceptis ita implere, ut rebus ipsius expediebat. sunt enim pręcepta distincta de cultu diuino, & de rebꝰ humanis: at adeo nihil necesse est in omnibus aliis actibus Deum colere. Secundum dubiũ in hac secunda quæstione est, An* omnis talis perueniens ad usum rationis possit peccare. Et loquimur semper de illo qui nec Deũ cognoscit, nec potest cognoscere. Et pro parte negatiua fiunt argumenta, neque leuia, neque ita facilè expedibilia. Videtur enim, ꝙ ille qui Deũ non potest cognoscere, pro eo quidem tẽpore neque peccare quidẽ possit. & primò quidẽ , quia Deum esse, imò Deum esse dominũ , est præ ambulum ad legem diuinam: ut S. Tho. ait. 2. 2. q. 16. arti. 1. quia pressupponitur ante susceptionẽ legis, ut quis fateatur subiectionẽ legislato ri, iuxta illud, Accedentẽ ad Deũ oportet credere quia est. ne est intelligibile, ut quis recipiat legẽ ab illo, quẽ non cognoscit superiorẽ . Vnde qui nõ tenetur recipere aut cognoscere Deũ , aut legislatorẽ , neque legem eius tenetur recipere. ergo iste, quẽ ponimus sine culpa sua ignorãtẽ Deũ , nõ tenet̃ recipere legẽ Dei, ne illi obedire. Sed peccatũ est dictũ , uel factũ , uel cõcupitus cõtra legẽ Dei. ergo. Et probat̃ au thoritate Aug. 22. cõtra Faust. & Ambr. dicunt enim quòd est cælestiũ inobedientia mãdatorum . ergo uidetur ꝙ in tali non possit esse peccatũ . Et cõfirmatur , Ego nõ habeo dominum neque superiorẽ cui tenear obedire. ergo non obligor aliqua lege. ergo nõ pecco. Cõsequentiæ uidentur notæ, quia nullus tenetur aliqua lege, nisi superioris: neque peccat, nisi faciẽdo contra id ad quod tenetur. Sed antecedens est inuincibiliter creditum ab isto. ergo & consequens, & per consequens excusatur ignorãtia inuincibili. Item sequitur, Non est Deus, ergo nullum est peccatum. Et consequẽtia uidetur nota, quia peccatum non est nisi contra legem Dei. Antecedens est inuincibiliter creditũ ab isto, ergo & consequens. Et confirmatur, quia si per impossibile non esset Deus, nullus obligaretur. Sed pro eodem uidetur haberi, quòd non sit Deus, & quòd non possit cognosci an sit, sicut quantùm ad obligationem, pro eo facto habetur, quòd quis non haberet regem, uel ignoraret inuincibiliter se non habere regem, omnino est absurdũ dicere quòd rex obliget me, de quo ego inuincibiliter iudico, ꝙ nõ est rex meus. Et probat̃ , quia in omni mortali est auersio à Deo. ergo si nõ esset Deus, uidetur quòd nõ esset mortale. Item Apostolus Ro. 4. Vbi non est lex, neque præuaricatio. ubi per præuaricationẽ nihil aliud uidetur intelligere, nisi peccatum, ergo ubi ignoratur lex inuincibiliter, etiam non erit peccatũ , quia idem uidetur iudiciũ , ꝙ non sit lex, & ꝙ ignoretur. Et confirmatur, quia lex non obligat nisi promulgata: in decretis leges instituuntur cũ promulgãtur . Si ergo quis ignoret legem, nõ obligatur lege. Itẽ quia actus est bonus, uel malus inquantum est conformis, uel difformis rationi. 2. Eth. Sed ratio humana nõ habet uim obligandi neque rationẽ legis nisi à lege diuina. ergo qui propter ignorantiã excusatur à lege diuina, ergo à lege rationis. Et cõfirmatur , quia leges humanæ non obligant nisi uirtute legis diuinæ, quia omnis potestas à domino Deo est, ad Ro. 13. & Dominus in Euan. Io. 19. Non{ Rom. 13. } haberes potestatẽ aduersus me ullam nisi tibi{ Iohan. 19. } desuper esset datum. ergo etiã neque ratio humana habet uim obligandi nisi à lege diuina. Itẽ omne malũ est malum, quia prohibitum à lege æterna. ergo si ignoratur lex æterna, uidetur ꝙ excuset à peccato: sed qui ignorat Deũ , ignorat legem Dei, ut probatum est. ergo excusatur à peccato. Antecedens est S. Tho. 1. 2. q.{ S. Thomas. } 71. ar. 6. ad quartum, ubi dicit, quòd omne peccatum est malum, quia prohibitum intelligitur peccatum iure positiuo. Sed omne peccatũ est malum, quia prohibitum lege ęterna. Item, uidetur quòd S. Thom. dicit illic ad quintum, Peccatum quidem à philosopho consideratur ut est contra rationem, sed à theologo ut est offensa Dei. Mirabile autẽ uidetur, ꝙ quis offendat Deũ , quẽ ne cognoscit, ne tenetur cognoscere. Et confirmatur, quia ponamus ꝙ talis antequã cognoscat, neque possit cognoscere, sed incipiens inquirere an sit Deus, néc ne, habet tale propositum, si scirẽ esse Deum, ego uellem placere illi in omnibus, tunc uidetur quicquid faciat, quòd excusetur. Item si quis ignoret inuincibiliter Dominum, nõ tenetur præceptis Domini: ergo qui ignorat Deum, non tenetur præceptis Dei. Item habet ignorãtiam inuincibilem obligationis ad pœ nam neque inferni neque purgatorii, ergo uidetur ꝙ saltẽ nõ imputetur ei peccatũ . Itẽ facit id, si non uenissem, & loquutus eis non fuissem, peccatum non haberent. ergo à simili si non cognoscatur Deus. & Iohan. 15. & 14. Ista & alia similia, quæ pro parte negatiua afferri possent, certè non parum mouere possunt ad suadẽdam partem negatiuam, quòd scilicet antequã cognoscat, aut cognoscere possit Deũ , non potest peccare. Pro parte autem affirmatiua non oportet multa adducere, cùm sit consensus omnium doctorum, quòd quicunque habet usum rationis, potest bene uel malè age re. Imò hoc uidetur ex diffinitione usus rationis, aut liberi arbitri. probatur tamen, quia aliqui actus sunt intrinsecè mali, ut mendaciũ ex sententia Augustini, & doctorũ : ergo si fiat ab habente usum rationis, erit peccatum. Itẽ probatur apertè ex illo Psal. 4. Multi dicunt, Quis ostendit nobis bona? signatum est super nos, &c. ubi uidetur tolli excusatio ignorãtiæ . Itẽ , aliâs prima principia non essent necessaria, puta, Nõ est faciendum alteri quod tibi non uis fieri, quia in tali casu omnia licerent, si nõ posset peccare. Ad hoc non uidetur omnino certum quid dicẽ dum sit, & si liceret more iurisconsultorum noua dogmata asserere, & recta in discrimen uocare, non uidetur absurdum defendere duas propositiones sequentes. Prima, Quicunque habet usum rationis, potest quamprimum bene & malè agere, & propriè peccare. Ista propositio satis probata est. Secũ da propositio, Quicunque non cognoscit nec potest cognoscere Deũ , non habet usum rationis. & sic de eo de quo positũ est dubium tam primũ quàm secundũ quàm tertiũ , diceremus, ꝙ ista dubia præsupponũt falsum, ꝙ scilicet talis habet usum rationis, qui nõ potest cognoscere Deũ , sed dicere ꝙ est idẽ iudiciũ de illo, & de puero, & amẽte , ne bene ne malè potest agere. & sicut suprà diximus quãtũcunque quis habeat usum rationis in artificialibus, uel in quibuscũ  aliis, si tamẽ nõ possit suficiẽter deliberare de moribꝰ , diximus ꝙ nõ habet simpliciter usum rationis, ut loquit̃ theologus & philosophus. Ita uidet̃ dicẽdũ de eo, qui nõ cognoscit, neque potest cognoscere Deũ , ꝙ quã tuncũque utatur ratione & cõsultet , nõdũ peruenit ad usum ratiõis , quia nõ potest deliberare de bono & malo: ꝗa ut uidet̃ sentire S. Tho.{ S. Thom. } 1. 2. q. 19. ar. 4. & q. 71. ar. 6. nihil est bonũ aut malũ , nisi ꝗa probat̃ , aut reprobat̃ in lege diuina: & ideo qui nõ cognoscit legẽ diuinã , deficit ei principiũ ad deliberandũ de agẽdis , & sic non habet usum rationis. & confirmatur hoc, quia si per impossibile quis priuaretur notitia priorũ principiorũ circa agibilia, quãtuncũque haberet principia speculatiuarũ sciẽtiarũ , imò & cõclusiones , nõ diceret̃ habere usum rationis, sicut ne bruta animãtia , & si discurrerent de mediis ad finẽ , & haberẽt potestatẽ agẽdi , & cognoscẽdi , nõ dicerent̃ habere liberũ arbitriũ , quia nõ cognoscerẽt bonũ , aut malũ in minoribus. Et possent ista cõfirmari ex illo ad Ro. 1. Qui cũ cognouissent Deũ , nõ sicut Deũ glorificauerũt : ita ut sint inexcusabiles. unde uidet̃ , ꝙ si non cognoscerẽt , essent excusabiles. Neque uideo quàm posset hoc uehemẽter impugnari, neque magna inconueniẽtia possent ex hoc sequi, & maximè, quia ut suprà dictum est, prouidentia Dei factum est, ut hoc uel nõ possit contingere, uel breui admodum tempore, ut non possit quis habere notitiã de Deo, non uidetur incõueniens , si quis paruula morula nõ sit capax boni aut mali, quãtumuis in aliis bene intelligat. Sed quia hoc non omnibus auribus placeret, & nouũ uideretur, ideo ad dubium affirmatiuè respondeo per hanc propositionẽ , Antequam* aliquis aut cognoscat aut possit cognoscere Deum, potest peccare. Ista propositio pręter probationes iam positas adhuc potest probari, quia agere contra conscientiam est peccatum, iuxta illud Pauli, Omne quod non est ex fide, peccatum est: in tantum, ut etiam uoluntas discordans à conscientia, falsa sit & mala, ut omnes doctores dicunt. Sed ignorans sic Deum potest facere cõ tra conscientiam, quia naturaliter homo iudicat quòd est malum iniuriã facere innocenti, parentes esse honorandos, ergo potest malè agere, & per consequens peccare. Confirmatur, quia etiam philosophi illi, uel qui negabãt Deũ esse, ut Diagoras, uel qui negabant saltẽ quicquã ad Deum uel Deos attinere factum bonum, ut Democritus & Epicurus, dicebãt tamẽ aliqua esse bona, alia mala, & peccatũ , & laudabilia, & uituperabilia, ergo id non depen det ex notitia Dei. Itẽ aliâs si nullũ peccatum mortale esset per se notũ , nullũ ergo principiũ esset per se notũ . Itẽ sequit̃ , ergo, ꝙ quicũque nõ habet euidẽtiã , ꝙ Deus est, nõ habet euidẽ tiã de aliquo malo, aut peccato. Patet cõsequẽ tia manifestè Quia si periuriũ esset manifestè peccatũ , uel homicidium, pẽdet ex hoc principio, ꝙ Deus est: ergo qui nõ habet euidẽtiã de illo peccato, ergo neque de alio, scilicet ꝙ homicidiũ est peccatũ , sicut nõ potest habere euidẽtiã maiorem aut certitudinẽ de baptismo, quàm de Christo. Ad ratiões in cõtrariũ Gregorius quidẽ Ariminẽsis in 3. d. 34. tenet duo. Primũ , dato per impossibile, ꝙ nõ esset Deus, adhuc esset peccatũ , & malũ morale. secũdũ dato, ꝙ nulla esset lex prohibitiua diuina, adhuc est peccatũ . Infert corollarium, ꝙ multa sunt peccata ita secundũ se mala, ꝙ nõ sunt mala, ꝗa prohibita etiã lege diuina, fundamẽtũ eius potissimũ est, quia ad hoc, ꝙ quis malè agat, satis est ꝙ agat cõtra rectã rationẽ , siue humanã , siue angelicã . Cùm ergo hoc posset esse, etiã neque Deo ne aliqua diuina lege existẽte , ergo illa duo dicta cũ corollario sunt uera. Itẽ ad Ro. 2. Gentes quę legem nõ habẽt , naturaliter quæ sunt legis faciũt : ipsi enim sibi sunt lex. ergo ratio sufficit. Et cõfirmatur , quia si nihil est malũ nisi prohibitũ , cùm posset nihil esse pro hibitũ , posset nihil esse peccatũ . Et sic odium Dei, & periuriũ possent nõ esse mala. Hāc tamẽ propositionẽ nullo modo puto probabilẽ : ne est intelligibile quomodo aliquis peccet si omnino nõ obligatur, neque uideo quomodo intelligatur, si nõ habet superiorem. atque adeò si uel Deus nõ esset, uel nihil præciperet, ego nõ dubito, quin nullum esset propriè peccatum aut malum morale, licet posset esse peccatum, sicut est in natura uel in arte: nec erit aliter malũ quòd homo interficeret patrẽ , quàm quòd lupus interficeret matrem, quòd uidetur etiã probari: quia etiam in his, quæ de se mala sunt, si fiant authoritate diuina, desinunt esse mala, ut interficere innocẽtem . Ergo si quid bonum aut malum est, tota bonitas aut malitia dependet ex authoritate diuina, & omnis obligatio est ex lege, sed lex non potest fieri nisi à cõmunitate , uel superiori, S. Thom. 1. 2. q. 9. articu. 2. Ex quo infero, quòd{ S. Thom. } Deus nullo modo obligari potest, quia non habet superiorem. neque potest certè explicari quid sit Deum obligari. Si enim de lege nõ stat, quin faciat hoc, uel quòd faciat illud. tũc ergo obligatur diligere se, & filiũ , & Spiritũ sanctũ , & generare filiũ , et itẽ quicꝗd aliud faciat pater ad extra quãtuncũque cõstituerit legẽ , gratis omnino facit. ergo nõ obligatur, ne que promissio diuina, aut lex inducit proprie obligationẽ in Deũ sed rectitudinẽ Secũdò in fero, ꝙ licet bene asseratur à theologis, ꝙ sunt quædã quę Deus nõ potest facere, ut peiurare, nõ seruare promissum, & similia: tamen malè cõcedũt , ꝙ si faceret, peccaret. Nõ enim sequit̃ per locũ intrinsecũ , Deus mentit̃ , ergo peccat, nõ plus quàm sequitur, Deus facit duo cõtradictoria : ergo peccat. patet corollariũ , quia nõ tenetur, nec obligatur, sed est eodẽ modo impossibile Deũ mẽtiri , sicut non esse, uel mori, uel ægrotare. Et ideo relicta imaginatiõe Gregorii, aliter dico ad argumẽta facta cũ S. Tho. 1. 2. q. 19. ar. 4. ad tertiũ , ꝙ * lex diuina dupliciter potest cõsiderari à nobis, uno modo ut est in ipso Deo. & sic omnino est nobis ignota, neque hoc nos obligare posset. Alio modo prout nobis innotescit, uel per lumẽ naturale, uel per reuelationem: & hoc modo nos obligat. Dico ergo, quòd aliquis obligetur lege diuina, non oportet ut formaliter faciat esse aliquã legem, uel legislatorem, à quo lata sit, sed satis est quòd sciat aliquid esse bonum, uel malum, etiam si ignoraret omnino causam quare est bonum uel malum, uel utrum sit prohibitum uel non. Et sic talis qui ponitur sine cognitione Dei adhuc ex casu, postquam ponimus eum habẽtem usum rationis, cognoscit aliquid esse malum, aliud bonũ , & hoc satis est ut possit peccare, quia cognoscit aliquid esse uituperabile, & hoc est ꝗa malũ S. Tho. 1. 2. q. 21. ar. 2. dicit, Ex hoc actus est laudabilis uel culpabilis, quia est bonus uel malus. Et hoc cõfirmatur apparẽter , quia si ignorantia Dei inuincibilis omnino excusaret à peccato, ergo dato ꝙ ignorantia esset culpabilis deobligaret ab aliis præceptis legis diuinæ. Et qui omnino ex ignorantia crassa ignoraret Deũ esse, nõ teneret̃ honorare parẽtes , neque diligere proximũ . Consequẽs est absurdum, dicere, ꝙ impii negãtes Deũ esse, solùm peccarent illo peccato, & nõ fornicando, neque occidendo: ergo nullo modo est admittendum. Probo ꝙ sequatur. Nam si ignorãtes Christũ inuincibiliter omnino excusantur à culpa, ita etiam ignorantes uincibiliter: licet peccarent illo peccato infidelitatis, tamen excusantur ab aliis præceptis Christi, ut de confessione, Eucharistia, & aliis. Neque Saraceni peccãt , quia nõ cõfitẽtur , uel sumũt eucharistiã . Ergo etiã à simili si ignorantia Dei excusat ab omni peccato, ergo ignorantia culpabilis Dei excusabit ab aliis præceptis. Et per hoc potest responderi ad omnia argumenta. & ideo perseuero in conclusione supra posita, ꝙ etiã ille, qui perueniens ad usum rationis, neque habet neque po test habere notitiã de Deo, posset nihilominꝰ peccare. sed ex alio capite arguo, quòd perueniens ad usum rationis, nõ possit peccare saltẽ pro primo instanti usus rationis, quantumcunque habeat notitiam Dei: & loquimur de eo, qui nutritus est & educatus in uera religione. Et arguo sic, maximè in uia sancti Thomę, homo non potest peccare in primo instanti sui esse, ergo neque in primo instanti usus rationis. Antecedens est sancti Thomæ, tum in multis locis, tum in prima parte, quæstione sexagesima tertia, articulo quinto. Consequentia probatur, quia tempus præcedẽs ante usum rationis, uidetur omnino pro nihilo reputandum, quantùm ad bonitatem uel malitiam hominis spectat, nec uidetur habere maiorem potestatem homo per hoc, quòd priùs fuerit sine usu rationis, quàm si nunc inciperet esse cum usu rationis. Si ergo inceperit esse cum usu rationis, non potest peccare: contrà, nec ille, qui nũc primò peruenit ad usum rationis. Et confirmatur hoc, Sit puer quatuor annorum, cui Dominus pro hoc instanti acceleret usum rationis, & incipiat habere usum rationis, & sit alius quem Deus creet in eodem instanti cum simili usu rationis, certè nulla uidetur ratio, quòd primus possit peccare, & non secundus Et confirmatur secundò, quia si Adam nõ po tuisset peccare in primo instanti, in quo creatus est, nulla uidetur ratio, quòd si creasset per unam horam antè sine usu rationis, quòd hoc idem fiet, ut possit peccare, cum primum habet usum rationis. Secũdò arguo ratione S. Tho. quia primus actus creaturæ rationalis est ex inclinatione naturali: sed inclinatio naturalis nõ potest esse ad malum, ergo primus actus nõ potest esse malus. Maior probatur, quia id, quod est per se, est prius eo, quod est per accidens, sed naturalia sunt per se, ergo primus actus est ex inclinatione naturali. Minor autem patet, quia inclinatio naturalis tribuitur generanti, 8. Physic. sicut motus grauium & leuium: ergo si actus ex inclinatione naturali esset malus, tribueretur Deo. Sed hoc argumentũ uidetur eodem modo procedere in primo instãti usus rationis, quia est primus actus: tunc non poterit esse peccatum. Et confirmatur, quia primus actus in perueniente ad usum rationis uidetur quòd sit dilectio sui, sed illa non potest esse mala. ergo primus actus in instanti usus rationis non potest esse malus. Maior uidetur 8. Ethi. Amicabilia ad alterum sunt ex amicabilibus ad se. ergo primus actus est dilectio sui. Minor patet, quia diligere seipsum, est ex inclinatione naturali. ergo non potest esse mala. His tamen non obstantibus dico, quòd per ueniẽs ad usum rationis, inprimo instanti potest peccare, quia est liber ad bonũ & malũ . hoc enim importat ad liberum arbitrium. Est conclusio sancti Thomæ Prima secundæ, quęstione octuagesimanona, articulo sext. & omniũ . Item aliâs sequitur, quòd omnis talis perueniens ad usum rationis haberet necessariò gratiam sine sacramento, etiam Saracenus, uel Iudæus. Patet, quia uel facit totum quod tenetur pro illo tempore, uel non: si non, ergo peccat in primo instanti, & habet intentum principale. Si facit totum quod in se est ad quod tenetur, ergo recipit gratiam. nam facienti quod in se est Deus non deficit in necessariis ad salutem, ut est regula theologorum. ergo. Ad argumenta. Primò possem dicere, quòd idem est iudicium de primo instanti usus rationis, & simpliciter de primo instanti sui esse, & quòd sanctus Thomas non intendit negare, quòd homo in primo instanti sui esse non possit peccare, sed solùm quòd primus actus non possit esse peccatum. Secus autem per omissionem, neque argumenta eius id uidentur probare: nunquam enim probat quin possit peccare per omissionem. Et dicendum de primo instanti usus rationis, ꝙ talis scilicet non potest peccare cõmissiuè , sed bene omissiué. Et certè nõ est facile probare differẽtiã , quãtũ ad hoc, inter primum instans usus rationis, & primum instans simpliciter. Aliter dico, & fortè plus ad mentẽ sancti Thomę, negando consequentiam factam in argumento à primo instanti simpliciter, ad primum instans usus rationis. Et ratio differẽtię est, quia qui nũc primò peruenit ad usum rationis, priùs habuit multos actus intellectus & uoluntatis: & dilexit se, & per consequens iam patet habere alios actus circa alia obiecta, & sic potest habere actus malos. Quamuis enim actus usus rationis nihil faciant ad bonitatem aut malitiam, faciunt tamẽ ad ordinem actuum, ut scilicet possit quis habere aliquos actus cùm peruenerit ad usum rationis, quos non posset habere, nisi illi præcessissent: notum enim est, quòd educatio ante usum rationis multùm facit ad actus sequentes usus rationis, atque adeo permultũ interest ad mores, qualis fuerit instructio ante usum rationis. Bene autem concedo, quòd si fieri potest, increatus sine usu rationis nullum actũ habet ante usum rationis, omnino idem esset iudicium de illo, & simpliciter de primo instanti esse: nihil enim refert an sit primũ instans simpliciter, an nõ , si priùs nullum actum habuit. Et hoc de secundo dubio huius secundæ partis & quæstionis. Quartum dubium circa eandem quæstionem est, An* possit quis habere usum rationis ad peccandum uenialiter, priusquam ad peccandum mortaliter, hoc est, an posset peruenire ad talem statum, ut sit sufficiens ad peccandum uenialiter, & non peccandum mortaliter. & uidetur quòd sic. Nam semiplena deliberatio sufficit ad peccandum uenialiter & non mortaliter. Sed potest quis imperfectè deliberare antequam homo perfectè possit: ergo poterat peccare uenialiter antequam posset mortaliter. Maior conceditur ab omnibus theologis. & probatur manifestè de motibus subitis circa materiam moralem, qui propter defectum de liberationis non imputatur ad mortale. Minor uerò probat̃ , quia maior capacitas requiritur ad perfectè deliberandum, quàm ad imperfecté. Et hoc uidetur sentire Iacobus c. 1. Concupiscentia cùm conceperit, parit peccatu, peccatum uerò cùm consummatum fierit, generat mortem. Et confirmatur, quia post primum tempus usus rationis contingit frequenter in adulto, ut habeat sufficientem notitiam ad peccandum uenialiter, & non ad peccandũ mortaliter, quare non ita poterit in primo instanti usus rationis contingere. Item uidetur, quòd aliquando ebrietas uel furia, relinquãt usum rationis imperfectum sufficientem ad ueniale, & nõ ad mortale. Quare non poterit quis naturaliter uenire ad illam dispositionem. Item, hominem uehementer iratum excusamus sæpe à mortali circa materiam ex genere mortalẽ , & nõ à ueniali, & non uidetur, quia naturaliter quis posset peruenire ad similem dispositionẽ . Itẽ usus rationis acquiritur successiuè: peruenit enim ex transmutatione naturalium qualitatum, quæ nõ simul tota fit: ergo poterit priùs habere usum rationis imperfectum, quàm perfectum, & sic peccare uenialiter. Confirmat̃ ex S. Tho.{ S. Thomas. } 4. distin. q. 1. arti. 4. q. 2. ad quintum. Vbi dicit, quòd consensus in pollutione postquam quis euigilauit à somno, aliquãdo quidẽ est mortalis, si sit ex plena deliberatione: uenialis uerò, si sit ex surreptiõe . unde patet, ꝙ postquã perdidit usum rationis, potest ita redire ad illũ , ut prius ueniat imperfectè ut sufficiat ad peccandũ uenialiter, priusquã ad peccãdũ mortaliter, quod nõ est nisi postquã est plenè expergefactus: ergo omnino uidetur, ꝙ similiter carens usu ratiõis possit etiã illicò peruenire ad usum rationis successiuè: omnino enim uidẽtur similes quãtũ ad hoc, & dormiẽs , & puer. His tamẽ nõ obstãtibꝰ dico negatiuè, ꝙ impossibile est, ut aliquis primò perueniat ad talẽ usum rationis, ꝙ possit uenialiter peccare, & nõ mortaliter. Ista cõclusio est S. Tho. 1. 2. q. 89. arti. 6. idẽ in 2. di. q. 1. ar. 4. & probatur. Primò, quia mate ria peccatorũ mortaliũ notior est, quàm uenialiũ , ut notius est, ꝙ homicidiũ , periurium sunt mala, quàm mẽdaciũ , uel uerbũ otiosum. ergo nõ potest quis ita esse dispositus, ut possit cognoscere uenialia peccata, & nullũ mortale. Itẽ prima deliberatio nõ potest esse circa materiã particularẽ , ut puta circa mẽdaciũ , uel ludũ , uel uanã gloriã , uel aliquid simile: sed necessariũ est ut incipiat ab aliquo uniuersali, puta, ꝙ est lex, cui tenemur obedire, uel ꝙ homo potest bene aut malè agere, & posita deliberatione tali, in uniuersali sufficit ad mortaliter peccãdũ : & clarũ est, ꝙ priùs est ut homo cognoscat ꝙ est aliquod malũ graue & aliquod leue, quàm ꝙ mẽdaciũ est malũ . hoc enim per se nõ est notũ , & præsupponit alias cognitiones sufficientes ad mortale. Itẽ usus rationis, qui sufficit ad bene agẽdũ mortaliter, sufficit ad mortaliter peccãdũ : sed impossibile est ut quis habeat usum ratiõis ad peccãdũ uenialiter, quin possit bene moraliter agere. ergo omnis talis potest mortaliter peccare. Maior probatur, quia ad bene moraliter agendũ , requiritur plena deliberatio: ut uidet̃ 2. Ethi. quòd ad bene agẽdũ oportet ut quis agat sciens, eligens, & propter hoc, prout sapiens determinauerit. Minor uerò patet, quia si quis posset peccare, & non bene agere, daretur uiator sine culpa in statu peccandi, & non merendi, quod uidetur inconueniẽs . Et confirmatur, quia nõ potest ita perdi usus rationis, ut maneat sufficiẽs ad peccandum uenialiter, & non mortaliter: ergo neque etiam ita acquiri. Antecedens probatur, quia nunquam damus amentem, neque auditum est de quo putemus quòd possit uenialiter peccare, & non bene agere. Item probatur{ S Thomas. } à posteriori, quia sequitur, quòd possit esse peccatum ueniale cum solo originali, quod infrà ostendemus esse impossibile. S. Tho. 2. d. q. 1. art. 4. ad 7. sic dicit, Si aliquid est sufficiens ad excusandum maius peccatũ , multo amplius sufficit ad excusandum minus peccatum. Sed imperfectio ætatis excusat peccatum mortale: ergo multo amplius excusat ueniale. & ideo non potest esse quòd homo uenialiter peccet ante illud tẽpus , quo usum rationis habet, ut iam mortaliter possit peccare. Ad argumenta uerò in contrarium dico, quòd nunquam aliquis semiplenè deliberat, quin possit plenè deliberare, licet sit difficilius: & sic posset mortaliter paccare . Et sic causa quare motus subiti sunt ueniales, non est, quia non perfectè potest deliberare, sed quia non perfectè deliberat. Vnde quantumcunque aliquis posset perfectè, imò faciliter deliberare circa materiam illecebram, si tamen non deliberat actu, nun quam est mortale, quantumcunque duret & perseueret illecebra. Secũdò dico, quòd postquam aliquis plenè & pluries deliberauit perfectè, potest semiplenè deliberare, sed non anté. Nam imperfecta deliberatio præsupponit perfectam: ex eo enim quòd quis cognoscit quòd homicidium est peccatũ mortale, postea subitò cognoscet esse malum, licet non consideret esse mortale. Ad secundum patet, quia uel nego, quòd talis non possit perfectè deliberare: uel non est simile, quia in adulto præ cessit plena deliberatio, & iam non potest esse semiplena, non ita est de alio. Ad tertium de ebrio, licet etiam posset dici, quòd non est simile, quia in ebrio præcessit deliberatio perfecta, sed melius nego, quòd hoc possit contingere: impossibile est enim quòd cognoscat mendacium esse peccatum, & non periurium, uel homicidium. Ad quartum patet per idem, quia excusatur, quia non deliberat, non quin possit deliberare, aliâs esset amens. Ad quintũ primò transeat assumptum, sed priùs est circa materias uniuersales, quàm particulares, & priùs circa materias grauiores, quàm leuiores. Secundò dico, & ueriùs, quòd omnino est impossibile, ut quis habeat usum rationis ad deliberandum in una materia, quin etiam possit deliberare de quacunque materia quæ se offe ret. Clarum est enim quòd si quis cognoscit quòd potest bene & malè agere de quacunque materia agendorum oblata, poterit dubitare an sit bona, uel mala, & per consequens cogitare an sit bonum scilicet, an malum: & similiter est ac si quis diceret, quòd aliquis dialecticus potest nectere syllogismum ex materia philosophica, & nõ mathematica. Ad sextum, & patet ex dictis, nam talis potest deliberare perfectè, sed non deliberat. Et item, ut dictum est, non est simile, quia iam præcessit deliberatio perfecta. & omnia argumẽta præsupponunt falsum, scilicet quòd detur tẽpus , in quo quis potest primò deliberare, cuius oppositum suprà probatum est. 
 
 SEQVITVR tertia pars, & quæstio{ Tertia pars } principalis huius relectionis, Ad quid teneatur homo cum primum peruenit ad primum instans usus rationis. Et intelligo quæ stionem per se loquendo, id est ex eo solum, ꝙ peruenit ad usum rationis, excludẽdo à quæ stione, si tũc occurrat per accidẽs necessitas implendi aliquod pręceptũ particulare. Et uidetur ꝙ non teneatur aliquo pręcepto, pro illo primo instãti usus rationis, & loquamur generaliter de omni tali ad usum rationis ueniẽte . Arguit̃ ergo primo ad partẽ negatiuã , quia saltẽ loquẽdo de eo, qui nõ sit institutus à sapiẽtibus , omnino ignoraret, ne que posset scire tale præceptũ , cùm nõ sit per se notum. ergo non tenebitur pro tali istãti . Itẽ confirmatur, Quia tale præceptum est in dubio etiã inter sapiẽtes theologos: multi enim tenẽt partẽ negatiuam. ergo indiget quis tẽpore ad sciendũ illud præ ceptum, & sic nõ obligat in primo instanti. Itẽ non potest scire quomodo primo peruenit ad usum rationis. ergo nõ potest scire quomodo obligat̃ tali præcepto. Antecedẽs enim est manifestũ : quis enim unquã notauit, ego nũc primò habeo usum rationis? imò neque per aliquãtam differentiã & spatiũ tẽporis . Itẽ , trāsacto illo primò instanti, nõ tenetur statim, & si tũc omiserit, ergo neque in illo. Itẽ , qui est in peccato mortali, non tenetur se conuertere in Deum in primo instãti usus rationis. ergo ille qui est inoriginali, & multo minus qui est baptizatus, tenet̃ se conuertere in Deũ in primo instãti usus rationis. Et cõfirmat̃ , quia nullus etiam de numero eorum, qui timẽt Deum, & sunt soliciti de salute sua, sentit cõsciẽtiã de tali trāsgressione , neque pœnitet, aut confitetur de illa, cũ tamẽ nemo sit qui audeat affirmare se implesse tale præceptũ . ergo nõ est ponẽdũ tale præceptũ . In cõtrarium est, quia si pro illo instanti nõ obligat, cùm nõ sit maior ratio de tempore præsenti, eadem ratione nunquam obligabitur: quod non uidetur dicendum. Neque uidetur sufficiens solutio communis, quòd tenetur semel in uita. Hoc enim est absurdum dicere, quòd Adam aut Mathusalen, qui millenos annos uixerunt, possent nongentos annos licitè transigere sine fide, aut dilectione Dei. Neque satisfacit alia solutio, quòd dantur induciæ, nam de iure naturali non possunt determinari tales induciæ, iure autẽ positiuo multo minus. Respondetur primò, Nihil exploratũ potest haberi, neque ex Scripturis, neque ex doctoribus in hac quæstione, quia quicquid dicatur, uidentur sequi non leuia inconueniẽtia , neque expediri facile possunt argumenta. Sed quod uerisimilius uidetur, dicam paucis propositionibus, prima, Nõ * quilibet perueniens ad usum rationis tenetur se cõuertere in Deũ explicitè, distinctè & formaliter. Ista propositio est expressè Caieta. 2. 2.{ Caieta. } q. 10. arti. 4. ubi dicit expressè, ꝙ ad diligendum Deum explicitè ut finem naturæ & uniuersè non tenetur homo semper, cùm sit præ ceptum affirmatiuum, neque statim, quia non tenetur priùs diligere, quàm cognoscere. Constat autem, quòd post multum temporis aduenit homini ista cognitio, naturaliter loquẽdo . Eandem tenet. 1. 2. q. 89. articu. 6. & probatur efficaciter ex ratione Caieta. & ex aliis rationibus suprà positis, quibus probatum est, quòd homo nõ statim postquam peruenit ad usum rationis, potest cognoscere Deum, quia nullus obligatur ad impossibile, ut ait Hieronymus, & certum est. ergo homo nõ tenetur statim diligere Deum. Item procedit argumentũ statim factũ , quia non omnes sciunt, neque possunt scire tale præceptũ statim. Itẽ nusquã legitur hoc præceptum. ergo temerè asseritur. Assumptum probatur, quia uel esset illud, Cõ uertimini ad me. quod habetur & apud Hiere. & Oseam, & Ezechi. & Iohelem, & alios prophetas: uel ex illo præcepto, Diliges dominũ Deũ tuũ ex toto corde tuo. quod habet̃ Deute. 6. & Matth. 22. & Luc. 10. Sed primùm, ut dictum est, obligatio nõ est ad impossibile. Secundò id præceptum, Cõuertimini ad me, ut patet ex propriis locis, fit ad peccatores actualibus peccatis, nec est mentio de aliis. Item ubi habetur, quòd illud præceptum Conuertimini ad me, obligat statim potius quàm alia præ cepta affirmatiua? Itẽ illud præceptũ expressè est de pœnitentia, ut patet locis suis, quia in omnibus locis ponitur, Et agite pœnitẽtiã , uel in ieiunio, fletu, & plāctu , uel, à uiis uestris pessimis, sed ad pœnitentiam, ut est communis sententia omnium, nõ tenetur aliquis statim. ergo nec etiam ante peccatum. Aliud uerò præ ceptum de dilectione Dei refellitur eisdem ar gumentis. Item non tenetur quis statim credere, ergo neque cõuerti . Consequẽtia est nota ex Paulo ad Hebræos 11. Accedentem ad Deũ oportet credere quia est. Antecedens patet ex eodẽ Paulo ad Roma. 10. Quomodo credẽt ei quem nõ audierunt? quomodo autẽ audiẽt sine prædicãte ? sed nõ quilibet statim potest habere prædicatorẽ , ergo neque potest credere. Et cõfirmatur ex eodẽ loco Pauli, Quomodo inuocabũt , in quem nõ crediderũt ? sed de hoc plura in 4. qō. Oppositũ his partis tenet Capreolus 2. d. 40. quæstione unica ad argumẽta Scoti cõtra secundã quæstionẽ , ubi dicit, & uidetur tenere, ꝙ statim, ꝙ aliquis peruenit ad usum ratiõis , refert se in suum Deũ , aut peccat mortaliter. Et putat se ꝓbare ex S. Tho. sed certè non probat. Secũda propositio, Omnis* talis tenet̃ ad actũ aliquẽ statim. Ista ꝓpositio nõ uidet̃ certa, sed est ꝓbabilis , licet sit cõtra conmunẽ sentẽtiã Scholasticorũ . & est S. Tho. 1. 2. q. 89. ar. 6. & 2. d. 41. q. 1. ad 7. ubi dicit, ꝙ statim ꝙ homo usum ratiõis habet, si faciat qđ in se est, Deus ei gratiã infundit, si autẽ nõ , peccat mortaliter, quia tũc tempus est, ut de sua salute cogitet, & ei operam det. Ista propositio probatur ratione S. Tho. ubi suprà, quia omnino est grauissima negligẽtia , ꝙ aliꝗs nõ disponat de ratione uitæ suæ, ex qua dependet salus & dãnatio eius. & cùm statim oportet aut bene aut malè agere, neque homo posset suas actiones suspendere, uniuersaliter uidetur, quòd statim oportet disponere de summa uitæ, & de agendis: aliâs uidetur grauissima negligentia. Item si quis haberet curã alterius quo ad omnes actiones eius, & depẽderet ex eo saluatio, uel perditio illius, uidetur quòd peccaret mortaliter, si non statim prouideret de salute alterius, si statim posset alius periclitari. ergo multo plus obligatur de seipso. Item à posteriori, quia aliâs sequitur, quòd aliquis habẽs usum rationis facit totum quod debuit in tota uita sua, & tamen damnabitur. consequens non uicetur credendum, ergo neque id, &c. Consecuentia patet manifestè de illo, Qui peruenit ad usum ratiōis , facit totũ quod debuit in tota uita sua in peccato originali, qui si nullum actum tenetur habere statim: ergo si se haberet negatiuè, & moriatur, iam patet quòd facit totum, ad quod tenebatur, & tamen damnabitur. & confirmatur, ille ergo seruat omnia mandata, & tamen non saluabitur. ergo non esset uniuersaliter uerum, quod Dominus dicit Matth. 19. Si uis ad uitam ingredi, serua mandata. Item si non tenetur statim, ergo poterit tunc solùm peccare uenialiter, & tunc si ille sit in peccato originali, erit cũ solo ueniali & originali, quod uidetur inconueniens, quia nõ puniretur in limbo, quia non habet pœnam sensus neque in purgatorio, quia est uia ad gloriam: neque in inferno. Tertia Talis* tenetur se cõuertere in bonũ eo modo, quo potest tunc, id est conformiter ad cognitionem quam habet. Ista probatur ex præcedenti: quia si teneretur ad aliquem actũ , non potest esse incognitũ . ergo oportet quòd sit conformiter ad cognitionem quam habet. Pro quo est considerandum quòd (ut suprà tactum est) prima deliberatio non potest esse circa particularem materiam moralẽ , quia nec esse est intellectum à notioribus procedere. 1. Phy. & sicut simpliciter in cognitione ens est prius notum, quàm species, aut genera: ita in cognitione practica principia uniuersalia & conclusiones etiam magis uniuersales, sunt magis notæ, & oportet intellectum ab illis incipere, ut est id pricipium , Oportet uiuere cõ formiter ad rectum rationem, expedit homini honestè uiuere, nõ est facienda iniuria, uel aliquod huiusmodi, quod potest esse notum lumine naturali, etiam apud illum, qui educatus est sine notitia, aut religione Dei: aliquod tale principium, ut colendus est Deus à me, oportet me seruare legem Dei, non licet agere contra præceptum dei, uel aliquid simile. Est enim impossibile, ut prima cognitio, uel deliberatio sit de eleemosyna aut de temperantia. Dico ergo, quòd cum primum homo habet tale iudicium sufficienter deliberatum, tenetur habere propositum bene agendi conformiter ad id iudicium: & si cognoscat Deum, tenetur formaliter conuerti in Deum, puta, uolo, aut propono seruare legẽ Dei, uolo colere Deum: sin autem non cognoscat, satis est ut proponat bene uiuere cõformiter ad dictamẽ . ut propono uiuere secundum rationem, uolo honestè agere, nolo male agere. Hoc expressè dicit Sanctus Thoma. de ueritate, quæstio. 14. arti. 11. ad primum. ubi dicit de eo, qui nutritus esset in syluis, quòd si faciat quod in se est, ad prouidentiam Dei spectat subuenire in necessariis, & declarat quid sit facere, quod est in se, dicens, quòd est sequi dictamen legis naturalis cũ appetitu boni, & fuga mali. & quòd hoc sufficit, constat manifestè ex dictis. Neque obstat quod quidã dicũt , quòd si hoc faciat, iam Dominus illuminabit eum de fide. Quidquid enim sit de hoc, de quo statim dicam, sed saltẽ prius est hoc ipsum facere quod in se est, quàm quòd illuminetur, & sic illa illuminatio nõ spectabit ad primum tempus usus rationis. Et confirmatur ista conclusio cum præcedente, nam quilibet tenetur recipere fidem & legẽ Christi, cum primum ei fuerit sufficiẽter promulgata, neque liceret alicui differe in certum tempus, neque fatis esset accipere semel in uita, sed tenetur proponere uiuere in lege Christi, & ipsum colere. ergo etiam cum primum ei est promulgata lex naturalis, tenetur eam recipere, sed non recipit, nisi proposito seruandi illam, & uiuendi conformiter ad legem, ergo tenetur habere tale propositum. Consequentia uidetur nota, quia non minus obligat lex naturalis, quàm Christiana, cùm sit æquè diuina. Promulgatur autem lex naturalis per hoc, quòd aliquis cognoscit, quòd uiuendum est conformiter ad rectam rationem, ut quòd nocendum non est proximo, uel aliquid simile. & confirmatur iterum, quia uidetur impossibile, ut quis deliberet de uita & salute sua, & cognoscat quòd expedit sibi ad bene esse uel felicitatem, ut bene uiuat, & uitet malũ , ut nõ faciat iniuriam, & quòd suspendat actum uoluntatis, & non proponat uel sic uel aliter uiuere. Neque puto, ut quisquam, etiam de industria, hoc possit facere, scilicet suspendere omnem actũ uoluntatis cum tali deliberatione. Prima autem cogitatio, quæ occurrit in primo instanti usus rationis, est, ut cogitet in genere & in uniuersali de salute sua. & S. Tho. dicit 1. 2. q. 89. arti. 6. id est de bene esse suæ salu tis, uel quod in cõmuni expediat ei. si ergo uidetur impossibile ut non habeat actum, & nõ licet habere actũ auersum à bono, ergo oportet quòd habeat actum conuersum ad bonum. Ex dictis patet corollarium, quòd non solùm apud eum, qui nullo modo cognoscit Deum sufficit talis conuersio ad bonum & sine Deo, sed etiam aliquando apud eum, qui sit bene educatus in religione, & cultu Dei. Patet, quia dato quòd sit institutus in fide, potest fieri prima deliberatio per solum lumen naturale, & conuersio etiam illo modo sufficit. Ad hunc ergo sensum intelligenda est celebrata opinio Sancti Thomæ de cõuersione in Deum in primo instanti usus rationis, qui nihil aliud uult habere, nisi quòd cum primum quis actu cogitat & deliberat de uita sua, oportet ut habeat propositum ad bonum, siue in uniuersali, siue etiam diuinum conformiter ad cognitionem. Et hoc modo erit probabilis & sententia cõ sona rationi. Et hæc est conclusio non solùm theologorum, sed philosophorum etiam sententiis celebrata, de qua nobilem illam sabulã ueteres prodiderunt, de illo nobili Hercule: cũ ille scilicet ad hoc ætatis peruenisset, de quo in præsentia disputamus, & solicitus esset an uiam potiùs sequeretur uirtutis & laboris, an uoluptatis & desidiæ, duas illi matronas subi tò astitisse, uirtutẽ scilicet ac uoluptatem, uariisq́ue incitamẽtis & suasionibus utrāque conatam ut ad se animam Herculis traheret, sed uicisse tandem uirtutem, atque Herculem in suam sententiam & contubernium traxisse. Simile est quod S. Tho. uult & docet, ut cùm scilicet primo quis solicitus est, ac deliberat, an potius sequitur bonum, aut malum, uitium, an uirtutem, non se expediat ab eo cõsilio , & deliberatione priusquam constituat ac proponat meliorẽ partem, id est uirtutem, potius sequi. Et ad hoc præceptum conuersionis tenentur non solùm qui ad tale tempus perueniunt sine gratia, sed etiam baptizati, qui gratiam habent: præceptis enim non satisfacit, quis per gratiam, aut omnino per aliquẽ habitum, sed per actum. Ad argumentum in contrariũ . Ad primum dico, quòd perueniẽs ad usum rationis ignorabat hoc præceptũ sub illa lege, Cõ uertimini ad me, in primo instãti usus rationis, uel alia simili forma. sed cognoscit, quòd oportet seruare, legem Dei uel oportet uiuere secundum rectam rationem, uel huiusmodi iudicium, quia est ista prima deliberatio, & per hoc patet ad prima tria argumẽta . Ad quartũ , concedo, quòd postea non tenetur, quia iam est transgressus illud præceptũ , licet posset dici, quòd per se tenetur quo ad usque impleat. Ad quintum nego consequẽtiam . Ad sextum dico, ꝙ , ut dictum est, est impossibile, uel ualde difficile, ut sic deliberans nõ habeat uel bonum propositum, uel malum, & si habeat malum, iam de eo pœnitet. Si quis enim ha bet propositum non seruandi legem Dei, pœniteat de illo. Et ista pro præsente Relectione sufficiant. FINIS SECVNDI TOMI 
 







 INDEX RERVM ET VERBORVM LOCVPLETISSIMVS TOMI PRIMI. 
 
 A -  ABbatissæ, et aliæ monasteriorũ & uirginum matres, quòd nullam habeant potestatem nec iurisdictionem spitualẽ . numero 4. pag. 142 -  Apostoli, an æqualem acceperint cum Petro potestatem. 10. 148 -  Amens, an poßit esse dominus. 22. 308 -  Apostoli domini quam potestatem, & authoritatem habuerint in ecclesia. 7. 19 -  Apostoli omnes an habuerint potestatẽ immediatè à Christo, an solus Petrus à Christo, & alij à Petro. 8. 145 -  Apostoli, quòd non solùm potuerunt relinquere sibi successores, sed etiam quilibet successorum eorum potuerit similiter sibi relinquere successorem. 28. 268 -  Apostolorum aliorum quilibet à Petro, quòd potuerit relinquere successorem, licet nõ uniuersalem, saltem in quacun prouincia uoluisset, qui esset uerus episcopus illius prouinciæ. 27. 267 -  Apostolis alijs quòd successerit nemo cum æquali potestate & authoritate iurisdictionis. 26. 266 -  Authoris sentẽtia pro dubio, an princeps secularis possit ponere impedimentum matrimonio. 12. 458 -  Authoritas perfecta, & propriè spiritualis, quòd tota inceperit ab aduentu Christi, qui fuit primus author, & dator clauium, & potestatis spiritualis. 8. 61 -  Authoritas propriè, & perfectè spiritualis (quæ sunt claues regni cælorũ ) quòd nunquam fuerit in lege naturæ, nec in lege scripta ante nostri Redemptoris aduẽtum , ostenditur. 5. 58. 
 
 B -  Barbari, an priusquam aliquid audissent de fide Christi, peccabant peccato infidelitatis, eo quòd non crederent Christo. 32. 332 -  Barbari, an ad primum fidei Christianæ nuntium teneantur credere, ita quòd peccent mortaliter, non crendentes Christo, solum per simplicem annuntiationem, &c. 34. 337 -  Barbari insulani quomodo in ditionem Hispanorum uenire potuerunt propter tyrannidem. 15. 368 -  Barbari Indi, quòd potuerint in Hispanorum ditionem uenisse per ueram, & uoluntariam electionem. 16. 369 -  Barbari quando tenerentur recipere Christi fidem sub mortalis peccati pœna. 37. 340 -  Barbari, quòd causa religionis Christianæ propagandæ potuerunt in Hispanorum ditionem uenire. Et quòd Christiani habeant ius prædicandi, & annuntiandi Euangelium in prouincijs barbarorum. 9. 362 -  Barbari, quòd non sint debellandi, neque eorum bonis priuandi, si permittãt Hispanos liberè, & sine impedimento Euangelium prædicare, siue illi fidem recipiant, siue non. 11. 364 -  Barbari, quòd in Hispanorũ uenire potuerint ditionẽ : quia cum bona pars eorũ esset ad Christum conuersa, Papa, illis petentibus, aut non petentibus, potuerit ex rationabili causa dare illis Christianum principem, ut est Hispanorum rex, alijs dominis infidelibus repulsis. 14. 367 -  Barbari, quòd societatis, & amicitiæ titulo potuerunt uenire in ditionem Hispanorum. 17. 370 -  Barbari, quòd nec propter peccata alia mortalia, nec propter peccatum infidelitatis impediantur quin sint ueri domini tam publicè quàm priuatim. 19. 304 -  Barbari, quòd amentiæ præ textu non impediantur esse ueri domini, cum non sint amentes. 23. 309 -  Barbari quomodo potuerũt uenire in ditionem Hispanorum ratione naturalis societatis, & communitatis. 1. 352 -  Barbari, quomodo potuerũt in Hispanorum ditionem uenire, eo quòd cum essent conuersi, & Christiani effecti, eorum principes ui, aut metu uolentes eos ab idololatria reuocare, ab Hispanis fuerint protecti, & sub eorum tutelam recepti 13. 366 -  Barbari rogati, & admoniti, ut audiãt pacificè loquentes de religione, quomodo si nolint, non excusentur à peccato mortali. 36. 339 -  Barbari si nolint recognosce re dominium aliquod papæ, quòd non ob id poßit eis bellum inferri, & illorum bona occupari. 31. 327 -  Barbari si uellent prohibere Hispanos quominus exercerẽt cũ illis cõmercia , &c. quid esset agendum. 6. 358 -  Barbari, siue eorum domini, siue ipsa multitudo, impedientes Euangelij promulgationem, quomodo ab Hispanis ( abs tamen scandalo) poßint coërceri. Et quid dicendum de his, qui prædicationẽ admittunt, conuersionem tamen aut interficientes uel punientes, siue terrentes ad Christum conuersos impediunt 12. 364 -  Barbaris an hactenus ita proposita & annuntiata fuerit fides Christiana, ut teneantur credere sub nouo peccato, ꝙ nõ satis liqueat secundum authorẽ . 38. 340 -  Barbaris et si quantũcun fides annũtiata ꝓbabiliter et sufficiẽter fuerit, et noluerint eã recipere, ꝙ non tñ ob id liceat eos bello per sequi, & bonis suis spoliare. 39. 341 -  Barbaris, ꝙ non liceat prohibere Hispanos à communicatione & participatione illorum, quæ apud eos sunt communia tam ciuibus, quàm hospitibus. 4. 356 -  Barbaris si simpliciter annuntiaretur & proponeretur, & nollent statim recipere, quòd hac ratione non possent Hispani illis bellum inferre, neque iure belli contra eos agere. 35. 339 -  Bellum an poßit ex utraque parte esse iustum. Ex quo modo seclusa ignorantia hoc non poßit contingere. 32. 402 -  Bellum defensiuum, quòd quilibet poßit suscipere, & gerere, etiam priuatus. 3. 384 -  Bellum gerendi, aut incendendi penes quem sit authoritas. 2. 384 -  Bellum quando nullum esset iustum. 13. 193 -  Bellum si satis commodè geri potest non spoliando agricolas, aut alios innoncen tes, quòd uideatur non licere eos spoliare. Et quid dicendum de peregrinis, et hospitibus qui sunt apud hostes. 40. 401 -  Bellum ut dicatur iustum, ꝙ nõ semper sit satis principem credere se habere iustam causam. 20. 395 -  Belli causas examinare qui non teneantur, sed poßint fide adhibita maioribus, licitè militare. 25. 398 -  Belli iusti quæ poßit esse ratio, et causa. Et ꝙ iusti belli causa nõ sit diuersitas religionis, probatur. 10. 309 -  Imperij amplificatio, ꝙ non sit iusta causa belli. 11. 389 -  Belli iustitia si sit dubia, quid faciendum. Et quomodo si Princeps unus sit in legitima posseßione, quòd manente dubio nõ poßit alius bello, & armis repetere. 27. 399 -  Belli iustitia, quòd sit summopere, & magna cum diligẽtia examinanda. 21. 396 -  Bello iusto, ꝙ liceat occupare ex bonis hostium impẽsam belli, et omnia dãna ab hostibus iniustè illata. 17. 392 -  Bello iusto, quòd liceat recuperare omnes res perditas & illarum partem. 16. 392 -  Bello iusto existente, quòd liceat omnia facere quæ ad defensionem boni publici sunt necessaria. 15. 392 
 
 C -  Canones, siue regula uniuersalis obseruanda, si ex aliquo pacto, aut stipulatione non statim ab initio oriatur matrimonium. 9. 448 -  Canones, seu regulæ belli gerandi describũtur . 60. 424 -  Capta in bello iusto, utrum fiant capientium, & occupantium. Et quomodo capta in iusto bello usque ad sufficiẽtem satisfactionem rerum ablatarum per iniuriã , & etiam impẽsarum fiant occupantiũ . 50. 417 -  Captiuos aut deditos an liceat interficere, supposito quòd etiam fuerunt nocentes. 49. 417 -  Christus an totius orbis fuerit dominus. 15. 88 -  Christus inquantum homo, ꝙ habuerit potestatẽ remittendi peccata, et quomodo sæpe usus fuerit ea, imò & eam tradiderit Apostolis. Et de remißione peccatorum per claues Ecclesiæ traditas. 4. 31 -  Christus quòd dono Dei non habuerit dominium tepo rale, quale est dominium principum. 17. 90 -  Christus ꝙ non fuerit rex hæ reditaria succeßione. 16. 90 -  Christi regnum in toto orbe quo titulo fuerit. 18. 92 -  Christus quando claues dederit Apostolis, uariæ sententiæ recensentur. 9. 64 -  Christiani an sint aliqui, quibus conuenire non poßit potestati ecclesiastica. 1. 39 -  Christiani omnes, quòd nec sint sacerdotes, nec omnes æquales, sed quòd sit ordo in ecclesia, & gradus ecclesiasticæ potestatis. 1. 135 -  Christianis quòd liceat militare, & bella gerere. 1. 381 -  Ciuitas, aut prouincia, de qua dubitatur, an habeat legitimũ possessorẽ , maxi mè si est deserta morte legitimi domini, &c. quid in tali casu sit agẽdũ . 28. 400 -  Ciuitatũ , rerum́ publicarũ fons & origo, ꝙ nõ fuerit inuentũ hominũ , sed tāquā à natura profectum. 5. 181 -  Claues ecclesiæ, ꝙ solæ sufficiant ad salutẽ , & ad aperiendum regnũ cælorum, ubi nulla alia uia esset apertum. 7. 38 -  Claues regni cælorum, potestas remittendi peccata, & excommunicandi, consecrandi &c. quòd sint in ecclesia. 6. 19 -  Clericorum aliqua exemptio à potestate seculari, quòd sit de iure diuino. 3. 100 -  Clericorũ exemptio, maximè quo ad personas, ita ꝙ nec iudicari, nec puniri à seculari potestate poßint, ꝙ sit multum conformis iuri diuino, & naturali. 6. 104 -  Clericorũ exemptio siue sit de iure diuino, siue non, ꝙ tamen non poßit à principe seculari huiusmodi libertas, uel exemptio tolli. 7. 105 -  Clericorum libertas si esset in manifestam Reipub. perniciem, & pontifices nollent remedium adhibere, quid agendum. 8. 106 -  Clericorum personæ, quòd non omnino, & quoad omnia sint exemptæ a potestate ciuili, ne iure diuino, nec humano. 4. 102 -  Clericorum, quòd non omnis exemptio sit de iure diuino. 2. 97 -  Concilij facta determinatione, quòd nunquam in aliqua lege ecclesiastica dispensetur, an liceret nunquam Papæ dispensare in tali lege, & utrũ dispensando ex quacun causa, peccaret mortaliter. 12. 248 -  Concilium quæ maximè debeat cauere, si quando decretũ aliquod esset faciendum, ut Papæ authoritas illibata conseruetur. 25. 279 -  Concilium, quando, et in quo casu posset conuocari, & congregari contra uoluntatem Papæ. 24. 278 -  Concilium quando, & in quo casu posset declarare, & determinare, & etiam statuere, ut in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensaretur. 10. 247 -  Concilium quòd uidetur non posse errare in determinatione, quòd in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensetur. 11. 248 -  Concilium, si declarat aliquid eße de fide, aut de iure diuino, quòd Papa in hoc nihil poßit declarare, aut immutare, maximè si tale ius spectet ad fidem, uel ad mores ecclesiæ uniuersalis. 2. 228 -  Condemnatione facta etiam post mortem hæretici, ꝙ retro agatur confiscatio ad tempus commißi criminis, ad quamcun peruenerit potestatem. 12. 302 -  Consensus inter uirum & fœ minam, an sit de ratione matrimonij. 4. 431 -  Contritio quid importet. 8. 40 
 
 D -  Decretum si fieret à concilio quòd in aliquibus legibus ecclesiasticis nunquam dispẽsaretur , quòd tale decretum non deberet apponi in multis legibus, sed solum in paucis, his́ grauißimis, & ualde necessarijs. 13. 260 -  Decreto facto per consilium, quòd in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensetur. Si illo non obstante, Papa dispensaret, utrum teneret factum, esto quòd malè faceret. 14. 260 -  Deus quomodo uniuersalis ecclesiæ duas instituerit dignitates. 21. 21. -  Dolor qualis sufficiat ad remißionem peccatorum cũ clauibus. 10. 43 -  Dolor quando non dicatur contritio. 9. 41 -  Dominium utrum perdatur ratione infidelitatis. 7. 299 -  Dominij ut quis sit capax, an usus rationis requiratur. 20. 305 -  Dubitans de iure suo, etiam si pacificè poßideat, quomodo examinare teneatur diligenter causam, si fortè poßit certum scire uel pro se, uel pro alio. 29. 401 -  Dubius in rebus, qũo post cõ sultationem rei dubiæ debeat sequi id, quod diffinitum fuerit à sapientibus esse illicitum, etiam si aliâs esset licitum. 2. 292 -  Dubius in rebus, si post consultationem rei dubiæ diffiniatur à sapiẽtibus illud esse licitum, quod aliàs est illicitũ , ut sit tutus in consciẽtia an debeat sequi sententiam illorum. 3. 292 -  Dubius in rebus ut sit tutus in conscientia, quomodo debeat consultare illos, ad quos spectat hæc docere. 1. 291 -  Ducere relictam fratris sine liberis defuncti, ut in causa regum Anglorum contingit, quòd nũquam fuerit prohibitum iure diuino legis ueteris. 7. 482 -  Ducere uxorem fratris defuncti, quòd non sit prohibitum lege naturæ. 6. 479 -  Deus quòd ea sapientia, qua constituit in naturalibus, ut inferiora regerentur à superioribus, eadem etiam prouidit, ut in ecclesia sua ordo rerum esset circa dignitates, & officia. 13. 24 
 
 E -  Ecclesia ex quibus constet. 5. 121. -  Ecclesiæ quòd insit aliqua potestas, & authoritas tẽ poralis in toto orbe. 11. 81 -  Ecclesiastici, quòd iure sint exempti, & liberi à potestate ciuili, &c. 97 -  Ecclesia sicut aliquas personas sua authoritate reddit illegitimas ad contrahendum, an princeps hoc possit facere. 11. 454 -  Ecclesia utrum præter ciuilem, & laicam potestatem necessario habeat etiam aliam spiritualem. 3.17 -  Ecclesiasticæ personæ, dato quòd non essent exemptæ iure Diuino, aut Cæsareo, quòd summus Pontifex potuit eas eximere à potestate ciuili. 5.103 -  Electio summi Pontificis deficiẽtibus cardinalibus, &c. quòd non uideatur spectare ad totum clerũ . 20.162 -  Electio summi Pontificis ad quem spectaret cardinalibus deficientibus, negligentibus, aut perniciose inter se dißidẽtibus . 19.161 -  Eligendi summum Põtificem ratio, quæ nunc seruatur in ecclesia, quòd non sit de iure diuino. 24.265 -  Eligendi summum Põtificem ratio, quòd sit ex constitutione, & authoritate ecclesiæ, aut summorum Pontificum, quæ eadem est, & eadem authoritate mutari posset. 25.266 -  Episcopus quilibet, quòd in sua prouincia potuit condere legem, ut presbyteri eligerent episcopum, uel aliam formam institutionis dare, etiam sede Petri inconsulta. 29.270 -  Error duplex eorum, qui dicunt uirtute clauium non uere remitti peccata, sed solùm ostendi remissa. 5.36 -  Error quorundam recensetur, qui dicebant, nullum in peccato mortali exi stentem habere dominium in quacunque re. 5.297 -  Examinata causa, quòd quã diu rationabiliter perseuerat dubium, legitimus possessor non teneatur cedere posseßioni, sed quòd poßit licitè retinere, ostenditur. 3.401 
 
 F -  Frater, quòd secluso iure humano, sine quacunque Papæ dispensatione posset accipere uxorem fratris siue cum liberis, siue sine liberis defuncti. 8.484 
 
 G -  Gradus ecclesiæ, quòd perseueraturi sint in ecclesia usque ad ultimum iudicium, & mortuorum resurrectionem. 15.154 -  Gradus in Leuitico prohibiti, quòd non omnes iure naturali sint prohibiti, ostenditur. 5.471 -  Gradus omnes, qui Leuit. 18. & 20. prohibẽtur , an sint iure naturali prohibiti. 1.464 
 
 H -  Hæretici uenditiones, dona tiones, & omnis alia alienatio bonorum, quòd à die commißi criminis sint inualidæ, &c. 13. 302 -  Hæreticus an de iure humano perdat dominium bonorum suorum. 9. 301 -  Hæreticus in quo casu etiam titulo oneroso posset bona sua licitè alienare. 18. 304 -  Hæreticus, quòd à die commißi criminis incurrat confiscationem bonorum. 10. 302 -  Hæreticus, quòd iure diuino non amittat dominium bonorum suorum ob hæresim commissam. 8. 301 -  Hæreticus, quòd sit dominus bonorum suorum in foro conscientiæ antequam cõ demnetur . 14. 303 -  Hæreticus, quòd titulo gratioso potest transferre bona sua, puta donando. 16. 304 -  Hæretico, quòd non liceat titulo oneroso, puta uendendo, aut dando in dotem, bona sua transferre, si crimen posset uenire in iudicium. 17. 304 -  Hæreticorum bona, quòd non liceat fisco occupare ante condemnationem, quamuis de crimine constet. 11. 302 -  Hæreticus, quòd licitè potest uiuere ex bonis suis. 15. 304 -  Hominis miseria recensetur. Et quid faciendum oportuit, ut illius neceßitatibus consuleretur. 4. 178 -  Hispani, quando, & in quo casu possent sæuire in barbaros tanquam in perfidos hostes, & in illos omnia belli iura prosequi, eos spoliare, imò & in captiuitatem redigere, quin etiam & dominos priores deponere, & nouos constituere. 8. 360 -  Hispani quòd potuissent barbaros redigere sub eorum ditionem, si certò constaret eos esse amentes. 18. 371 -  Hispani, quòd habeant ius peregrinandi ad Indorum barbarorum prouincias, & illic degendi, sine tamen eorum nocumento aliquo, nec possunt ab illis prohiberi. 2. 352 -  Hispani si omnibus modestissime tentatis, non possunt consequi securitatem cum barbaris insulanis, nisi ciuitates occupãdo , & subijciendo illos, an hoc facere licitè poßint. 7. 360 -  Hispanis, quòd liceat apud Indos barbaros negotiari, sine patriæ tamen incommodo, importãdo merces, quibus illi carent, &c. & offerendo inde aurum, & argentum, uel alia quibus abundant. nec illorũ Principes possunt impedimẽto esse quominus subditi exerceant cõmercia inter Hispanos, &c. 3. 355 -  Hostes multare parte agri, quòd liceat ratione iniuriæ illatæ, & nomine pœ næ, hoc est ad uindictã . Et quomodo hac etiã ratione potest arx, aut oppidum cum moderamine occupari. 56. 421 -  Hostes si nolint restituere res iniuria ablatas, & nõ poßit, qui est læsus, aliunde recuperare, quomodo poßit undecun satisfactionem capere, siue à nocentibus, siue ab innocentibus. 41. 411 
 
 I -  Ignorantia ad hoc quòd alicui imputetur, & sit peccatũ , uel uincibilis, quid requiratur. Et quid de ignorantia inuincibili. 33. 336 -  Imperator, quòd non sit totius orbis dominus. 25. 313 -  Indi barbari, utrum essent ueri domini ante aduentum Hispanorum priuatim, & publicè. Et utrum essent inter eos aliqui uiri principes, & domini aliorum. 4. 294 -  Innocentes, à quibus in futurum imminet periculum, an liceat interficere. 38. 409 -  Innocentes, & pueri esto quòd non sint interficiendi, an saltem liceat ducere illos in captiuitatem, & seruitutem. 42. 412 -  Innocẽtes interficere in bello, an liceat. 34. 406 -  Innocentes interficere, quòd nunquam per se & ex intentione liceat. 35. 406 -  Interficere an liceat omnes in bello nocentes. 44. 413 -  Interficere innocentes per accidens, etiam scienter, quòd aliquando liceat, & aliquando non. 37. 408 -  Interficere an liceat infantes & fœminas in bello contra Turcas. Et quid dicendũ de agricolis apud Christianos, togatis, peregrinis, hospitibus, & clericis. 36. 407 -  Interficere quòd aliquando & liceat & expediat oẽs nocentes, & hoc maximè in bello contra infideles. Et quid in bello contra Christianos. 48. 416 -  Interficere quòd liceat indifferenter omnes, qui in actuali conflictu prælij, uel in oppugnatiõe , aut defensione ciuitatis contrà pugnant, & quandiu res est in periculo. 45. 414 -  Interficere quòd non semper liceat omnes nocentes solùm ad uindicandum iniuriam. 47. 415 -  Interficere quòd liceat nocen tes, parta uictoria, & rebus iam extra periculum positis. 46. 414 -  Iniuria accepta, quòd sit unica & sola causa iusta ad inferendum bellum. 13. 390 -  Iniuria quælibet, & quantauis, quòd non sufficiat ad bellum inferendum. 14. 391 -  Iure diuino quòd nullus alius de numero Christianorum præter fœminas excluditur à potestate ecclesiastica, siue ordinis siue iurisdictionis. 6. 144 -  Inuasus à latrone, aut inimico, an poßit repercutere inuasorem, si poßit fugiendo euadere. 4. 384 -  Ius conueniendi an satis sit ad matrimonij essentiam. 3. 430 
 
 L -  Lex aliqua etiam positiua, quòd posset esse in ecclesia, & fortè aliquæ tales sunt, in quibus expediret, ut nunquam dispensaretur. 9. 244 -  Lex diuina quòd sicut habet uim obligandi ad culpam, ita & lex humana. 17. 200 -  Lex humana & diuina in quo differant, & in quo etiam conueniant. 16. 198 -  Legis ratione cessante, an cesset obligatio. 22. 208 -  Leges ciuiles an obligent legislatores, & maximè reges. 21. 206 -  Leges humanæ quando obligent ad mortale, & quando ad ueniale, qualiter dignosci poterit. 19. 203 -  Legum humanarum transgressores, ad quam culpã obligentur, ad mortalẽ , an ad uenialem solum. 18. 202 -  Libertas, quòd non sit minor in regali principatu, quã in aristocratico, & democratico. 11. 191 -  Liberi, si apud Indos nascantur ex parentibus Hispanis illic domicilium habentibus, et uelint esse ciues, ꝙ non poßint arceri uel à ciuitate, uel à cõmodo aliorũ ciuium, ostẽditur . 5. 357 
 
 M -  Matrimonij consensus qualis sit, inquiritur. 8. 444 -  Matrímonij uinculum, quomodo ex lege naturali aut diuina non contrahatur, nisi coniugum ipsorum consensu, licet Deus sine dubio, nullo consensu uiri & fœminæ interposito, constituere poßit. 6. 435 -  Matrimonium, quòd nulla authoritate humana possit constitui, nisi consensu contrahentium, probatur. 7. 440 -  Matrimonium quantum ad sui essentiam quid sit. 5. 434 -  Matrimonium quid sit. 1. 428 -  Matrimonij quotuplex finis. 2. 429 -  Matrimonium si quis deceptus contrahat, an teneat. 19. 452 -  Militibus, an liceat ciuitatem permittere in præ dam. Et quomodo non sit illicitum, sed & necessarium. 52. 419 -  Militibus, quòd non liceat prædas agere, aut incendia facere sine authoritate, aliàs tenerentur ad restitutionem. 53. 420 -  Mobilia omnia quomodo iure gẽtium fiant occupan tis, etiam si excedant compensationem damnorum. 51. 143 -  Monachæ an non teneantur obedire Abbatissæ. 5. 143 -  Monarchia, siue regia potestas, quòd non solùm iusta sit, & legitima, sed quòd reges etiam à iure diuino & naturali habeant potestatem, & non ab ipsa republica, aut prorsus ab hominibus. 8. 186 -  Mulieres, quòd nec sacerdotes esse poßint, nec aliquẽ ordinem aut potestatem ecclesiasticam habere, quæ sit de iure diuino. 3. 140 
 
 O -  Obsides, qui uel tempore induciarum, uel peracto bello ab hostibus recípiuntur, utrum interfici possint, si hostes fidem frangerent, & conuentis non starent. 43. 413 -  Occupare quòd liceat ab hostibus, & tenere arcem aliquam, aut ciuitatem pro paranda securitate, & uitando periculo, aut pro defensione, & ut tollatur ab hostibus occasio nocendi, &c. 55. 420 -  Occupare quòd liceat, & tenere agrum, arces, & oppida hostium quantũ necessarium fuerit ad damnorum illatorum compensationem. 54. 420 
 
 P -  Papa an & quando esset audiendus rege contradicente, & quando non, in his quæ ad aliquam legem ciuilem, aut administrationem tẽporalem attinent. 14. 86 -  Papa, an sit orbis Dominus. 2. 68 -  Papa in quo genere decretorum aut canonum nihil poßit immutare dispensando, & multo minus ab gando. 1. 216 -  Papæ mandatum, aut dispensatio, quòd nõ semper obliget subditos ad parendum. 18. 266 -  Papæ mandatis, an liceat resistere per appellationem ad futurũ concilium. 21. 272 -  Papa non obstante decreto irritante concilij, quòd posset dispensare in statutis eius. 5. 236 -  Papa quid poßit, aut quid non poßit, &c. quòd non spectet ad subditos illud determinare, ut examinare, probatur. 17. 265. -  Papa, quòd nullam potestatem temporalem habeat in barbaros Indos, neque in alios infideles. 30. 327 -  Papa quòd non sit dominus ciuilis, aut temporalis totius orbis, loquendo propriè de dominio, & potestate ciuili. 27. 322. -  Papæ, quod non liceat dispensare in legibus, & decretis conciliorum pro suo arbitrio, & sine causa rationabili, etiam ubi nihil continent iuris diuini. 7. 239 -  Papa, quòd potuerit negotiũ cõuersionis Indorum barbarorũ solis Hispanis demandare, & omnibus alijs nõ solùm prædicationem, sed etiam commercium interdicere. 10. 363 -  Papa, quòd non habeat potestatem deponendi prin cipem secularem, etiam ex iusta causa ratione authoritatis temporalis. 6. 76 -  Papa, quòd non habeat confirmare, nec poßit infirmare leges ciuiles. 7. 76 -  Papa, quòd habeat potestatem temporalem in ordine ad spiritualia. 29. 324 -  Papa, quòd poßit dispensare in legibus, & statutis concilij generalis. 2. 930 -  Papa, quòd in ordine ad finem spiritualem habeat amplißimam potestatem temporalem supra omnes principes, & reges, & imperatorem. 12. 82 -  Papa, quòd non habeat iudicare, saltem uia ordinaria, de causis principum, aut regnorum titulis, nec potest ad eum ppellaari in causis ciuilibus. 5. 74 -  Papa, quòd dispensando in legibus, & decretis, tam conciliorũ , quàm aliorum pontificum, poßit errare, & grauiter peccare. 6. 239 -  Papa, quòd multo minus potest abrogare sine causa rationabili decreta cõcilij , quàm in eis dispensare. 8. 242 -  Papa quòd non deberet ægre ferre, sed potius gaudere, quòd fieret aliquod decretum à concilio, quo caueretur, ut in aliqua lege ecclesiastica nunquam dispensaretur. 20. 271 -  Papa sicut peccaret dispensans cõtra decretum concilij, quòd ita etiam peccaret petẽs dispensationem, & utens illa, ostenditur. 15. 262 -  Papa si dispensaret, in quo casu subditi non tenerentur parere dispensationi. 19. 270 -  Papa si facta declaratione, & decreto à concilio, contrarium mandaret, quid agendum. 23. 275 -  Personæ aliquæ ex hoc, quòd in Leuitico sint prohibitæ contrahere, quòd non sit argumentum illas tempore legis euāgelicæ iure diuino esse prohibitas. 3. 467 -  Personæ aliquæ ex hoc, quòd iure diuino prohibeantur contrahere, quòd nõ suffi cienter probetur si cõtrahant , matrimonium esse nullum & irritum. 2. 465 -  Personæ quæ sint prohibitæ à matrimonio iure diuino, quòd terminari non possit nisi ratione naturali, hoc est, ex morali philosophia, & propositionibus cognitis ex lumine naturali. 4. 470 -  Peccatum mortale, quòd non impediat dominium ciuile, & uerum dominium. 6. 298. -  Petrus, quòd inter Apostolos omnes fuerit authoritate, & potestate primus & princeps, cum summa supra totam ecclesiam potestate. 11. 150 -  Petrus beatus, quòd potuerit eligere, & designare successorem, qui, eo defuncto, sine alia electione esset summus Pontifex. 23. 264 -  Petrus beatus, quòd uel solus, uel cum alijs Apostolis potuerit constiture formam, & rationem, qua post obitum eligeretur ei successor. 22. 263 -  Petri successores, quòd potuerunt, & possunt pro suo arbitrio episcopos creare in singulis prouincijs, & quascun leges de hac re prius latas tollere, & nouas condere, prouincias distinguere, & omnia ad hoc spectantia pro suo iudicio, & potestate facere 30. 270 -  Petro Apostolorum principe defuncto, quòd aliquis ei successerit cum simili & authoritate, & potestate iurisdictionis in totum orbem. 17. 158 -  Petro mortuo, quòd ecclesia habeat potestatem subrogandi, & instituendi alium loco illius, etiam si Petrus nihil de hoc prius constituisset. 18. 160 -  Pontificis dispẽsationes , quòd sint in duplici differentia, & quæ sint. 16. 264 -  Pontificis mandatis resistere & non parere, quòd non uideatur permittendũ cuicunque priuato sua authoritate, etiam si huius modi mãdata eß ẽt contra deter minationem cõcilij . 22. 276 -  Potestas ad quid constituatur in republica. 4. 18 -  Potestas aliqua spiritualis ꝙ potuerit esse in statu innocentiæ. 1. 53 -  Potestatis ciuilis & ecclesiasticæ differentia. 2. 48 -  Potestas ciuilis, quòd aliquo modo subiecta sit, non potestati temporali summi pontificis, sed potestati spirituali. 10. 78 -  Potestas ciuilis, quòd non sit subiecta potestati temporali Papæ tanquam domino temporali. 4. 73 -  Potestas ecclesiastica, an sit per se in tota ecclesia. 1. 108 -  Potestas ecclesiastica, & spiritualis tota, quæ nunc residet in ecclesia, quòd sit de iure diuino positiuo mediatè uel immediatè. 4. 50 -  Potestas ecclesiastica, quòd immediatè sit in concilio, & etiam ratio totius. Et multa de potestate cõcilij . 6. 122 -  Potestas ecclesiastica, quòd sit duplex. Et de earum ef fectibus. Et quomodo nonnulli hæreticorũ ab utra claue tollunt omnem effectum merè spiritualẽ . 2. 78 -  Potestas ecclesiastica, quòd quantum ad aliquam potestatem sui habuerit ortũ à iure naturali, uel positiuo. 3. 48 -  Potestas ecclesiastica, quòd sit uerè & simpliciter causa alicuius effectus spiritualis. 1. 28 -  Potestas ecclesiastica quòd non solùm fuerit in Apostolis, sed etiam in alijs. 13. 153 -  Potestas ecclesiastica quo iure sit introducta. 1. 47 -  Potestas ecclesiastica siue ordinis, siue iurisdictionis, quòd tota fuerit in Petro Apostolo. 7. 145 -  Potestas ecclesiastica, siue spiritualis quomodo poßit esse in tota ecclesia, ostenditur. 2. 110 -  Potestas gubernandi quòd scientiam exigat. 9. 29 -  Potestas merè temporalis, quòd nulla sit in papa, uidelicet quæ ad finem ordinetur temporalem. 8. 76 -  Potestas omnis ordinis & iurisdictionis, quæ prius erat in Christi Apostolis, quòd illis defunctis perseuerauerit in ecclesia, probatur. 14. 154 -  Potestas omnis seu publica, seu priuata qua respublica secularis administratur, quòd non solum iusta & legitima sit, sed ita Deũ actorem habeat, ut nec orbis totius consensu tolli, aut abrogari poßt , ostenditur. 1. 175 -  Potestas omnis spiritualis quæ fuit in lege naturæ, licet potuerit esse solùm authoritate humana, quòd tamen uerisimile sit uel quòd ex speciali reuelatione diuina, uel instinctu & motione diuina fuerit constituta authoritas aliqua, & potestas spiritualis, & aliqua sacrificia & sacramenta, & aliæ cæremoniæ spectantes ad cultum diuinum, & ad salutem spiritualem animarum. 3. 56 -  Potestas ordinis in ecclesia, quòd tota deriuata sit, & pendeat immediatè ab episcopis. 16. 155 -  Potestas, quòd sit duplex, publica, & priuata. 2. 175 -  Potestas regia quamuis contineat omnem potestatem ciuilem, ꝙ tamen non habeat authoritatẽ ad cultũ diuinum, & actiones spirituales, ostenditur. 10. 20 -  Potestas spiritualis, quæ fuit in ueteri testamento, quòd tota expirauerit, & antiquata fuerit in lege euangelica, nec amplius perseuerauerit. Et quòd sacerdotes noui testamẽti non sint successores illorũ , sed omnino sit noua potestas. 7. 61 -  Potestas spiritualis, quòd statim post peccatum fuerit in lege naturæ. 2. 55 -  Potestas spiritualis, quòd sit præstantior, & eminẽtior , potestate temporali, ostenditur. 1. 67 -  Potestas spiritualis, quòd fuerit aliqua in lege scripta, probatur. 4. 57 -  Potestas spiritualis tota, quæ fuit in ueteri lege, quomodo primo & solum in tribu leuitica fuerit. 3. 110 -  Potestas spiritualis tota, quæ fuit in ueteri lege, quòd fuerit de iure diuino positiuo. 5. 50 -  Potestas temporalis, & ciuilis, quòd sit integra apud paganos. 8. 19 -  Potestas temporalis in summo pontifice, qualiter intelligatur. 13. 83 -  Potestas temporalis, quòd non dependeat à spirituali omnino eo modo, quo ars, siue facultas inferior dependet à superiori. 9. 77 -  Potestas temporalis quòd nõ dependeat à summo pontifice, sicut aliæ potestates spirituales inferiores, &c. 3. 71 -  Potestas uere, & propriè spiritualis, qualis nunc est in ecclesia, quæ uocatur potestas ecclesiastica, quòd nec primo, nec per se, imò nullo modo sit immediatè in tota ecclesia uniuersali eo modo, quo potestas ciuilis est in republica. 4. 113 -  Potestas utra , ordinis scilicet, & iurisdictionis, quòd habeat uerũ effectum spiri tualem, probatur. 3. 30 -  Potestatis ciuilis causa efficiens quæ. 6. 182 -  Potestatis ciuilis finis quis sit. 3. 178 -  Potestatis publicæ secularis tres causæ explicantur. 10. 190 -  Potestatis spiritualis testimonia ex scripturis recensentur. 12. 22 -  Potestatem ecclesiasticam aliquam, quòd nullus alius à Christo uideatur accepisse præter sacros Apostolos. 121. 152 -  Potestatem omnem, quam Apostoli habuerunt, quòd receperint immediatè à Christo, probatur. 9. 147 -  Potestatem totam in ueteri lege iure diuino institutã , quòd potuerit Israëliticus populus sua authoritate instituere, etiam si à Deo instituta non fuisset. 6. 62 -  Potestates qui potius appellentur, ab authore recensentur. 2. 17 -  Potestates, quibus infidelium respublicæ gubernantur, an sint legitimæ. Vel, an inter paganos sint legitimi principes, & magistratus. 9. 190 -  Præcepta parentum, quòd eodem modo obligent, sicut leges ciuiles. Et idem de præceptis meritorum in uxores. 24. 209 -  Prætores, & magistratus omnes citra Principem, ꝙ grauiter errent, & peccent, iudicia exercentes cõtra priuilegia clericorũ quāuis perniciosorũ . 9. 106 -  Princeps iusti belli recuperatis rebus ab hostibus, quid ulterius poßit facere. 18. 393 -  Princeps, quòd eãdem authoritatem habeat ad indicendum & inferendũ bellum, sicut respublica. 6. 387 -  Princeps, siue subditus, qui ex ignorantia sequutus est bellum iniustum, si postea constiterit ei de iniustitia belli, an teneatur restituere. 33. 404 -  Principis gloria propria, aut aliud cõmodum , quòd non sit belli iusta causa. 12. 390 -  Principi iusti belli, quòd liceat parta uictoria, recuperatis rebus, ac pace etiã & securitate habita, uindicare iniuriam ab hostibus acceptã , et animaduertere in hostes, & punire illos ꝓ iniurijs illatis. 19. 394 -  Princìpes Christiani, quòd non poßint, etiã authoritate Papæ, coërcere Barbaros à peccatis contra legem naturæ, nec ratione illorum eos punire. 40. 344 -  Principes hostium an liceat deponere, & nouos ponere & constituere, uel sibi principatum restituere. Et quomodo non paßim, et ex quacun causa belli iusti hoc liceat facere. 58. 422 -  Principes hostium quando legitimè possent deponi, ostenditur. 59. 423 -  Principum leges, & constitutiones quomodo obligẽt in foro conscientiæ. Et quid de præceptis parentum in filios, & maritorum in uxores. 15. 196 -  Puer an poßit esse dominus ante usum rationis. 21. 307 
 
 R -  Reguli, siue Principes, qui non præsunt reipub. perfectè, sed sunt partes alterius reipub. quòd non possint bellum inferre, aut gerere. Et quid dicendum de ciuitatibus. 9. 388 -  Remedia duo efficacia ad remißionem peccatorum à Deo in ecclesia relicta. 6. 37 -  Respublica quælibet, quòd habeat authoritatem indicendi, & inferendi bellum. 5. 386 -  Respublica quid est & quis propriè dicatur Princeps. 7. 387 -  Respublica, quòd tota possit puniri licitè pro peccato regis. 12. 192 -  Respublica unde habeat potestatem ciuilem. Et de causa materiali eiusdem potestatis. Et penes quem iure naturali & diuino resideat. 7. 183 -  Reipublicæ sicut maior pars regem supra totam Rempublic. constituere potest, alijs inuitis: quòd ita pars maior Christianorum, reliquis etiam renitentibus monarcham unum creare iure poßit, cui omnes principes & prouinciæ parere teneantur. 14. 193 -  Respublicæ, aut principes plures, si habeant unum communem dominum, aut principem, an poßint per se inferre bellum sine authoritate superioris principis. 8. 388 -  Rex si uellet non obligare ad culpam, an posset. 20. 206 
 
 S -  Sacerdotes ueteris legis, an haberent potestatem ferendi leges, & præcepta faciendi obligantia in foro animæ. 6. 59 -  Sedes Apostolica in quocunque casu uacaret manẽdo in solo iure diuino, ad quẽ spectaret electio. 21. 262 -  Senatores reguli, & uniuersaliter omnes qui admittuntur, uel uocati, uel etiã ultro uenientes ad consilium publicum, uel regis, quòd teneãtur iniusti belli causam examinare. 24. 397 -  Spoliare an liceat innocentes inter hostes. Et quibus rebus sint spoliãdi . 39. 410 -  Subditi si habeant conscientiam de iniustitia belli, ꝙ non liceat illis sequi bellum, siue errent, siue non. 23. 397 -  Subditi, an teneantur examinare causam belli. Et quomodo si subdito constet de iniustitia belli, non liceat ei militare, etiam si Princeps impediret. 22. 396 -  Subditis quòd non solum liceat in bello defensiuo in re dubia sequi principem suum in bellum, sed etiam in bello offensiuo. 31. 402 -  Subditos militantes quando non excusaret ignorantia de iustitia belli. 26. 398 -  Summus Pontifex, dato quòd haberet potestatem secularem in mundo, quòd nõ posset eam dare principibus secularibus. 28. 324 -  Summus pontifex, quòd non solum poßit dispensare in statutis conciliorum, sed in totum, & aliquando abrogare talem legem, uel statutum. 4. 293 
 
 T -  Tributa an liceat uictis hostibus imponere. 57. 422 -  Tyrannorum leges an obligent. 23. 290 
 
 V -  Vitæ quòd sint duæ, una terrena, altera spiritualis. Et quomodo humana societas non poßit sine utra manere. 5. 18 
 





 INDEX TOMI SECVNDI. 
 

A -  ABstinere perpetuò à certo genere alimentorum, etiam in extrema neceßitate, utrum sit laudabile Cartusiensi, quòd etiã secluso scandalo non uideatur illicitum in extrema neceßitate abstinere à carnibus. 8. 86 -  Accipere aliquid pro sepultura, an sit licitum, & quando. 10. 235 -  Accipiens aliquid temporale ratione contractus simoniaci, an teneatur restituere quicquid simoniacè accepit. 1. 221 -  Actus intensior, quòd non augeat habitum per totã suam latitudinem, sed so lum secundum excessum quem habet supra habitũ , probatur. 3. 8. -  Actus intensior habitu, an augeat habitum secundum suam totam latitudinem, an solùm secundum excessum, quem habebat supra habitum. 2. 7 -  Actus quilibet meritorius, quòd augeat gratiam secundum totam suam latitudinem, & non solum secundum excessum supra habitum. 4. 15 -  Agentia plura, quòd nunquã producant maius lumen, uel calorem in primo puncto suæ sphæræ, uel actiuitatis, quàm produceret unum illorum, quòd maximum est. 9. 22 -  Alimentis insalubribus & nocuis uitam reddere breuiorem, quòd non liceat, neque tamen uti tenetur optimis. 34. 148 -  Animam ponere pro amicis licet sit stultitia huius mũ di , quòd tamen sit sapientia apud Deum. 27. 143 -  An licitũ sit dare aliquid tẽ porale pro spirituali. 1. 157 -  Animæ defunctorũ , maximè quæ sunt è numero damnatorum, an se misceant artibus & operibus magicis. 17. 286 -  Appetitus sensitiuus, quòd poßit esse causa priuationis usus rationis. 12. 337 -  Appetitus sensitiuus, quòd poßit eße causa priuationis usus rationis. 12. 339 -  Auxiliari quòd liceat amico etiam cum quantocunque uitæ discrimine. Et quid dicendũ de uxore, quæ etiam cum magno periculo marito peste laboranti adsideret. 31. 145 
 
 B -  Beneficiũ adeptus, qui qui dem non dederat pecuniã episcopo, sed alius pro eo, ipso ignorante, an teneatur restituere. 8. 233 -  Beneficium habens, cui per aliquod tempus ministrauit, quòd licitè poßit authoritate papæ concedere beneficio, retenta certa pensione super beneficium & sine quocun onerali officio spirituali. 49. 215 -  Beneficium si quis contulit, aut permutauit pro pensione, etiam authoritate apostolica, an talis pensio poßit uendi, aut pecunia redimi, dubitatur. 53. 218 -  Beneficium si quis conferat cõsanguineo aliàs idoneo, quantumcunque motus à consanguinitate, quòd nõ peccet mortaliter. 28. 192 -  Beneficium simoniacè acquisitum, an sit restitutioni obnoxium de iure diuino. 5. 228 -  Beneficia conferre propter preces principaliter, an sit simonia. 30. 193 -  Brutus, Cato, Decius & alij innumeri, qui sibi mortem consciuerunt, utrum excusationem habebunt, eo quòd putabant in hoc se fortiter & laudabiliter agere. Et quid de Samsone, Rasia, & Saule. 37. 150 
 
 C -  Carnium usus, utrum ante diluuiũ esset concessus. 3. 64 -  Carnibus humanis an uesci liceat. 5. 70 -  Carnibus uesci humanis, an in extrema neceßitate liceat. 6. 75 -  Cartusiensi an liceret in casu neceßitatis extremæ carnes comedere. 10. 92 -  Charitas an augeatur per quemlibet charitatis actũ . Et quomodo de hoc tres opiniones recitantur. 1. 5 -  Charitatis per quemlibet actum quantumuis remissum, quòd mereatur quis, & habebit maiorem gloriam. 11. 28 -  Charitas, quòd non augeatur per totã latitudinẽ actus, sed solùm secundum excessum actus supra habitum. 5. 15 -  Charitas, quòd nunquam sit æqualis gratiæ, saltem in adulto. 6. 15 -  Charitas quomodo dupliciter diminuatur. Vno modo per peccatum ueniale, alio modo per mortale. 20. 41 -  Charitas, uel gratia, an per peccatum ueniale diminuatur. 21. 41 -  Charitas per quemlibet actum quantumuis remissum, quòd augeatur gratia. 12. 30 -  Charitas, si per actum remissum non augetur charitas statim, quòd uoluntarium uideatur dicere, quòd augeatur in fine uitæ. 13. 31 -  Cibi, aut alimenti nullum genus fuisse, aut esse prohibitum homini iure naturali, ostenditur. 2. 55 -  Clerico utrum liceat suas locare operas in administratione spiritualium. 19. 240 -  Collatio spiritualis ratione consanguinitatis an sit simonia, 26. 191 -  Commendæ, quòd pro beneficio commutari non pos sint, etiam ex authoritate Papæ. 46. 212 -  Condimentis, & artificio, an liceat uti ad edendum cibos suauiores. 4. 70 -  Conferre beneficium intuitu consanguinitatis, quòd nõ sit simoniacum. 27. 192 -  Conferre spiritualia ad captandum quodcun commodum non spirituale, siue digno, siue indigno, quòd sit illicitum. 31. 195 -  Conferre spiritualia ad captandum quodcun commodũ non spirituale, quomodo ignorat author an hoc sit mortale, si aliàs collatio fiat digno. 32. 196 -  Conferre spiritualia ad captandum quodcun commodum non spirituale, quomodo si fiat digno, nõ putat hoc peccatum esse propriè simoniam author. 33. 196 -  Contractus aliquis, qui non nunc est simoniacus, an sit uel poßit iure positiuo fieri simoniacus. 13. 174 -  Contrahentes cum Papa, an sint simoniaci, aut incur rant pœnam iuris. 4. 234 
 
 D -  Dæmon malus, an sit operum magicorum author, uel an referenda sint potius in bonos angelos, uel in ipsum Deum omnipotentem. Et an omnino sint dæmones. 10. 269 -  Dæmon superior, an & quomodo poßit inferiorem dæ monem tenere alligatum annulo, aut imagini. 31. 306 -  Dæmones quòd angelis cogi poßint, & aliquando cogantur. 22. 296 -  Dæmones esse, quòd etiam stando in recta, et legitima Philosophia, nullo modo sit negandum. 11. 271 -  Dæmones, et magi, quòd uirtute dæmonũ poßint mouere, & transferre corpora de loco ad locum. 33. 308 -  Dæmones, et magi, quòd uirtute dæmonis non poßint immediatè imprimere in rebus naturalibus, & materialibus aliquã formam, ut calorẽ , frigus, morbum. aut sanitatem. 35. 312 -  Dæmones, quòd cogi poßint aliquando, et cogantur ab hominibus. 21. 296 -  Dæmones superiores, quòd poßint cogere inferiores. 30. 304 -  Dæmones superiores, an habeãt aliquam potestatem in inferiores. 29. 303 -  Dæmones ut uirtute diuina coërceantur, aut angelica, quod multùm refert, quibus uerbis, aut signis homines utantur. 23. 297 -  Damnato ad mortem quòd non liceat se fame interficere. 28. 144. -  Damnato ad mortem quòd liceat fugere, & non mortem expectare. 29. 144 -  Damnato ad mortem per cicutæ seu ueneni haustum, quòd sibi liceat illud haurire, nec uidetur ad eius mortem cooperari. 30. 144 -  Dare pecuniam, ut ab officio non deponatur, an sit simoniacum. 15. 239 -  Defectus, & imperfectio, uel priuatio usus rationis, unde semper, uel ex maiori parte proueniat. 11. 337 -  Deliberatio prima, quòd fit ex causis non naturalibus uel prorsus extrinsecis, puta uel à Deo, uel ab angelo. 21. 348 -  Deliberans primo, quòd non habeat in sua potestate prius deliberasse. 22. 350 -  Deliberans primò, quòd non tenebatur prius deliberasse. 25. 350 -  Deliberans primò, quòd potuit primò deliberasse. 23. 350 -  Deliberatio, ꝙ non poßit cadere sub præcepto. 24. 350 -  Deus an naturas rerum immutare potuerit, uel ab initio alias facere, quàm nunc sunt. 4. 116 -  Deus quòd naturas rerum mutare non poßit, ab authore probari uidetur. 5. 117 -  Deus quòd creauerit hominem sine inclinatione mala, qua appetitus inclinat ad malum. 8. 121 -  Deus quòd dederit appetitui naturalem inclinationem ut obediret uolũtati . 9. 121 -  Deus quòd solus sit uitæ & mortis dominus, nõ homo, qui quantum ad hoc, est peculiariter seruus Dei, unde occidere seipsum, est Deo iniuriam facere. 23. 138 -  Deus supposito quòd nõ possit rerũ naturas mutare, quomodo fecerit hominẽ cum naturali inclinatione ad malum. 6. 120 -  Deum antequam cognoscat quis, aut poßit cognoscere, quòd potest peccare. -  Dispositio qualitatum naturaliũ , quòd nulla sine speciebus sensibilibus sit sufficiens ad usum ranionis . 14. 342 -  Doctorem nõ habens extrinsecum, quomodo uideatur pro tempore posse habere de Deo ignorãtiam inuincibilem. 3. 355. 
 
 E -  Ecclesiastici liber an deberet recipi inter Canonicas scripturas, quomodo in ecclesia dubitatum fuerit, & quid tenendum. 1. 322 -  Educatio docta, & instructio, quòd multum faciat, ut aliquis perueniat ad usum rationis. 15. 342 -  Emptio, aut uenditio eorum, quæ iure positiuo sunt spiritualia, quòd sit iure diuino prohibita. 15. 175 -  Emptio, & uenditio rerum spiritualiũ quòd nõ solùm sit simoniaca, sed omnino dispensatio, & permutatio non gratuita. 8. 168 -  Emptio, aut uenditio, quòd non solùm ex intentione apud idololotras fuerit crimen simoniæ uerum, sed etiam ex obiecto. 21. 187 
 
 G -  Gloria, quòd respondeat gratiæ, & non charitati. 7. 15 
 
 H -  Habitus data opinione quòd non augeatur per actum remissum, an plures actus remißi poßint augere habitum, uel etiã unus actus continuatus poßit æquiualere in merito uni actui intenso. Et de triplici istius quæstionis opinione. 15. 33 -  Habitus in augmento, an habeatur respectus nõ ad intensiorem actus gradua lem meritorij, sed ad quantitatem meriti. 14. 31 -  Habitus, quòd sine dubio augeatur, quandocun peruenitur ad meritũ æquale cum actu intenso, siue per multiplicationẽ , siue per intensionem. 19. 37 -  Homicidium de iure naturali & diuino permissum, quibus sit commissum. 19. 130 -  Homo ad cognoscẽdum quòd Deus est, saltem sine doctore extrinseco, quòd indigeat non paruo tempore etiam post capacitatem ad percípiendum disciplinas. 2. 354 -  Homo cùm omnis primũ ad usum rationis peruenerit, etiam si Deũ ne cognoscat, ne poßit cognoscere, quòd potest bene moraliter agere. 7. 363 -  Homo in Barbaria educatus, sine instructione, & mentione deitatis, & religionis, an cum primũ peruenit ad usum rationis, possit Deum cognoscere. 1. 353 -  Homicidium omne ex intentione, quòd præcepto de nõ occidendo est prohibitũ seu publicæ, aut priuatæ personæ, præter quàm id, quod reip. aut publicis magistratibus, & principatibus fuerit cõmiß ũ . 20. 130 -  Homini omni ad usum rationis peruenienti, an pateat aditus ad salutẽ , & uitam æternam. 2. 324 -  Homo, quòd in multis casibus quamuis licitis uijs poßit uitam seruare, quomodo tamen nõ teneatur. 24. 139 -  Homo, quòd non inclinetur ad diligẽdum se plus quàm Deum, uel proprium bonum plus quàm commune. 10. 121 -  Homo, quòd semper teneatur defendere uitam proximi. etiam quandocunque licet, quòd non sit exploratum. 25. 141 
 
 I -  Inclinatio hominis quamuis sit ad malum, quòd tamen nõ sit mala, malitia morali, quandiu manet intra terminos appetitus. 7. 120 -  Inclinatio hominis, quatenus homo est, quòd sit bo na, & quòd ad nullum malum, aut uirtuti contrariũ inclinet, argumentis probatur. 3. 107 -  Instans primum, uel tempus usus rationis, in quo quis primo deliberat actu, quòd non sit in quo potest primò deliberare. Et multa de usu rationis. 27. 351 -  Interficere seipsum, quòd semper sit impium, ostenditur. Et multa de inclinatione naturali, an sit semper prona ad malum. 2. 102 -  Interficere seipsum quare nõ liceat. 21. 231 -  Interficere licebat adulterã , aut furem in lege Moysi, quod et licuit ante legem, & licet in lege euangelica. 14. 128 
 
 L -  Legans monasterio perpetuò mille aureos ut faciat sacrum perpetuò: hæres dicit, Ego dabo beneficium simplex huius missæ, et dimittatis legatum, an hoc sit licitum, & fieri poßit sine simonia. 13. 238 -  Legis diuinæ duplex consi deratio. 10. 375 -  Liberum arbitriũ aut usum rationis habere, quòd non sit idẽ , quod habere actus intellectus, & uoluntatis. 4. 326 -  Liberũ arbitriũ habere, ꝙ sit idẽ , quod esse dominũ suarum operationum. 6. 333 -  Liberum arbitrium habere, aut usum rationis, quòd non uideatur idem, quod posse agere, & non agere positis requisitis ad agendum ad sensum, in quo cõ muniter doctores capiunt. 5. 328 -  Liberum arbitriũ , quòd duo requirat, & quomodo secundum potest esse sine primo, & posito primo, ponitur secundum. 7. 335 -  Locare operas in administratione spiritualium, quòd non plus liceat, quàm ipsa spiritualia, ne licet aliquid recipere pro labore spirituali magis, quàm pro ipso spirituali. 20. 243 -  Lumẽ productum quòd nunquam sit maius, quàm sit lumen in maximo lumi noso. 10. 22 
 
 M -  Magia aliqua, quòd dici possit naturalis, & sine commercio alicuius substantiæ spiritualis. 7. 263 -  Magia ars an omnino sit, hoc est, an inter mortales sit ars, uel facultas aliqua ad uidendnm , & faciẽdum opera illa mirabilia, quæ de magis scribuntur, & circunferuntur. 1. 251 -  Magica ars alia, præter naturalẽ , quæ non uiribus & causis naturalibus cõstet , sed potestate aliqua, et uirtute immateriali, & separata nititur, ꝙ non sit dubiũ quin reperiatur. 9. 267 -  Magiæ studiosi qui fuerint, recensetur. 8. 266 -  Magi, an uirtute dæmonũ possint corpora localiter trāsmutare , hoc est, per multa terrarũ spatia, summa (ut ferunt) celeritate. 32. 307 -  Magi, an poßint cogere dæ mones pro suo arbitrio. 20. 294 -  Magi, an poßint miracula facere. 18. 288 -  Magi an poßint pro suo ar bitrio immutare corpora, alterãdo secundũ qualitates, immittendo, & contrà sanitatẽ præstando. 34. 311 -  Magi, quòd aliquando possint cogere dæmones. 25. 298 -  Magi, ꝙ in suis operationibus nõnunquã utantur facultate solũ naturali. 15. 280 -  Magi, quòd nihil operentur, aut potestate diuina, aut angelica. 14. 279 -  Magi, ꝙ non poßint miracula facere, ꝓbatur . 19. 291 -  Magi quomodo poßint dæ mones cogere, & non alio modo. 26. 299 -  Magi, qũo habentes fœdus cũ aliquo dæmone principali, possunt cogere inferiores dæmones, nõ aut ipsum principalem dæmonem. Et quid si non habeant tale fœdus. 27. 299 -  Magorũ facta licet nonnulla fiant solum per illusionẽ , & præstigia sensuũ , quòd tamen quædam in re, & secundum existentiã fiant, ostenditur. 5. 256 -  Magorum mirabilia opera, an sint omnia opera na turalia, hoc est, ex causis merè naturalibus, & non dependentia à substantijs separatis. 6. 260 -  Magorum operationes supra facultatem naturalem, quòd malorum dæ monum potestate, & uirtute fiant. 16. 281 -  Magorum opera, quòd non omnia sint uana, & conficta. 3. 255 -  Magorum tota opera, & efficacia in quo fundetur. 28. 300 -  Magica ars, esto quòd sit alicuius efficaciæ, an tota eiꝰ uis refertur circa illusionem sensuum, & imaginationis, ita quòd ex parte rei nullus sequatur effectus, nec sint entia uera, et naturalia, quæ à magicis fiunt, sed solùm præstigiũ & illusio oculorum. 4. 266 -  Magicorum opera, et mirabilia quæ referũtur , quòd eorum plurima sint falsa, conficta, & ex hominum uanitate credita. 2. 254 -  Mediatores, qui pro alijs cõ tractus constituunt simo niacos, quas incurrant pœ nas. 24. 138 -  Meritum, quòd nullo modo proportionetur intentioni. 16. 35 -  Meritum quòd non duplicetur, nisi sit magna continuatio & perseuerantia in actu. 18. 37 -  Meritum, quòd non solum proportionetur intẽtioni , sed quòd nec magna multitudo actuum remissorum æquiualeat uni actui intenso, uel perfecto. 17. 35 -  Mortem sibi cõsciscere , quomodo sicut semper impiũ , ita & mortem non solum patienter, sed liberè etiam subire, quòd plerun consilium, nonnunquam præ ceptum sit. 1. 101 
 
 N -  Nauigare, & artem militarem exercere etiam cum magno uitæ periculo seruatis circunstantijs (quæ magis & ut plurimũ contingunt) ꝙ liceat. 32. 146 
 
 O -  Obiectum uoluntatis, quòd non sit solum uerum bo num. 22. 135 -  Occidere hominem reipub. nociuum ex intentione, ꝙ stando in iure diuino & naturali liceat. 18. 129 -  Occidi quomodo dupliciter potest homo, scilicet ex intentione, & præter intentionem. 17. 129 -  Opera aliqua quòd fiant à magis, quæ nullo modo fiunt per gratias, & econtrariò. 13. 278 -  Opera eadem, uel similia, quòd fiant per artes magicas, & per gratias gratis datas. 12. 277 -  Opiniones secunda & tertia de augmento charitatis, in quo differãt à prima. 8. 17 
 
 P -  Panem quòd liceat alteri cedere cum certa pernicie propriæ uitæ. 26. 142 -  Papa quòd det clerico pensionem aliquam in alieno beneficio, solùm quia sit clericus, quòd non uideatur irrationabile. 51. 217 -  Papa, quòd in simonia, quæ est iuris diuinis, æquè, uel grauius poßit esse simo niacus, sicut alius homo. 39. 202 -  Papa, quòd non poßit uendere sine uitio simoniæ ex quacunque causa quodcunque beneficium ecclesiasticum. 44. 208 -  Papa, quòd non poßit dare alicui pensionem aliquam super beneficio ecclesiastico, qui nullum ministerium ne temporale, ne spirituale conferat in ecclesia, uel alio pio titulo. 50. 216 -  Papa quomodo si alicui iusto uel iniusto titulo concedat pensionem sine obligatione ad aliquod ministerium spirituale, neque ratione alicuius tituli spiritualis, quòd talis pensio sit merè temporalis. Et quomodo uendere talem pensionem, aut redimere pretio quolibet temporali, nõ sit simoniacum. 52. 217 -  Peccatum ueniale quòd nullum poßit tollere gratiã , dato quòd quilibet tollat partem gratiæ. 22. 44 -  Pecunia ex contractu simo niaco acquisita, cui debeat restitui. 6. 231 -  Pensio, quæ aßignatur alicui super beneficium alterius ratione alicuius ministerij spiritualis, quòd licita est, & honesta. 48. 214 -  Pensio quæcun , quam Papa imponet, uel ex officio suo, uel ad alterius supplicationem, modò non sit causa permutationis, & sine obligatione ad aliquod officium, uel ministerium spirituale, quòd possit uendi, & sine simonia redimi. Et an talis pensionarius teneatur ad officiũ canonicum. 54. 219 -  Pontifices parati ad dãdum beneficia cõsanguineis sine deliberatione, quòd peccent mortaliter. 29. 193 -  Præbendæ omnes militares, quas commendas uocant, quòd authoritate Papæ poßint uendi pro tẽporali sine uitio simoniæ. 45. 212 -  Præceptum de non occidendo, quòd sit iuris naturalis, & non positiui, sicut etiã alia præcepta Decalo gi, secũdum authorẽ . 12. 128 -  Præceptum de nõ occidendo, ꝙ semper fuerit æquale & ante legem, & in lege, & tempore Euangelij. 13. 128 -  Præcepto de non occidendo, quòd non magis prohibeatur homicidium authoritate publica, quàm priuata. 16. 129 -  Præcepto hoc, Non occides, quomodo prohibeatur omne homicidium, quòd stando in lege naturæ sola est malum, & irrationabile. 14. 118 -  Præcepto, Non occides, quid & qualiter homicidium prohibeatur. Et de triplici opiniõe ibi recitata. 11. 125 -  Præstare obsequium pontifici, ut illa ratione posset consequi beneficium, an, & quando esset simoniacum. 37. 201 
 
 R -  Ratio quòd nusquam sit, nec unquam fuerit, nec erit, ubi non sit notitia de Deo probabilis, & cui omnes teneantur rationabiliter credere. 4. 356 -  Rationis ad usum perueniẽs , qui nec Deum cognoscit, nec potest cognoscere, an talis poßit peccare. 8. 366 -  Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd non teneatur se conuertere in Deum explicitè, distinctè, & formaliter. 12. 388 -  Rationis ad usum quilibet perueniens, quòd ad actũ aliquem teneatur statim. 13. 290 -  Rationis ad usum quilibet perueniẽs , quòd teneatur se conuertere in bonum eo modo, quo tunc potest, id est conformiter ad cognitionẽ , quam habet. 14. 392 -  Rationis ad usum quòd quis poßit uenire, & pro aliquo tempore non habere notitiam Dei. 5. 859 -  Rationis ad usum ueniens, etiam si Deum non cognoscat, an talis poßit bene moraliter agere. 6. 359 -  Rationis usus primũ instans, quid sit, uel quid uocetur. Et quomodo deliberatio non poßit esse libera, id est, quòd sit in potestate ho minis deliberare, & non deliberare. 20. 348 -  Rationis usum an poßit aliquis habere circa aliquam materiam, uel obiectum, et non circa aliud, utpote circa materiam iustitiæ, & non circa materiam temperantiæ, ut sit capax rationis ad deliberãdum , & iudicandum an sit iurandum, uel nocendum alicui, & non sit capax ad consultandũ , de fornicatione sed habeat se ad illam tanquam puerum. 16. 344 -  Rationis usum an poßit habere quis ad peccandum uenialiter prius, quàm ad peccandum mortaliter. 11 380 -  Rationis usum habere, quid sit. 3. 326 -  Rationis usum habere sufficientem circa artes, qui nõ habeat circa materiam moralem, quòd uideatur poßibile. 17. 344 -  Rationis usum habere sufficientem circa artes, qui non habeat circa materiã moralem, licet sit poßibi le, quòd tamen uideatur multum difficile, uel nun quām contingere. 18. 344 -  Rationis usum habere circa aliquam materiam moralem, & non circa omnes, putatur impoßibile ab authore. 19. 345 -  Rationis usum quòd unus homo habeat, & alius non, unde proueniat. 8. 336 -  Rationis usum, quòd unus homo habeat, & alius nõ , poßit immediatè ex parte intellectus, & uoluntatis prouenire. 9. 337 -  Rationis usum quòd unus habeat, & alius non, quòd talis differentia non proueniat ex aliquo habitu à natura concreato, uel intellectu, uel in uoluntate, qui solum sit in uno, & non in alio, uel in puero, & in adulto. 10. 337 -  Recentiorum dictum, quòd detur tempus induciarum, in quo aliquis potest deliberare, quòd sit uanum. 26. 350 -  Religionem si quis ingrediatur, an ille, qui eum reci pit, poßit pro ingressu aliquid recipere. 12. 237 -  Restitutio pecuniæ acquisitæ per simoniam, quòd non sit de iure diuino. 4. 226 -  Restitutionem qui bona fide fecit dando pauperibus, uel illi, à quo accepit, an teneat factum. 7. 233 
 
 S -  Sacrificare homines Deo, ut faciunt barbari, quòd sit & iure diuino, & naturali prohibitum. 7. 79 -  Sepulturæ ius priuatum an poßit quis obtinere, & quomodo. 11. 237 -  Simonia aliqua, quòd sit omnino præcisè de iure po tiuo. 16. 175 -  Simonia an contingat circa pensiones. 47. 213 -  Simonia an sit aliqua circa ea quæ sunt uerè spiritualia, & secundum se & de iure positiuo. Et quomodo contractus aliquis, uel permutatio spiritualis secundum se de iure positiuo sit simoniaca. 17. 176 -  Simonia omnis an sit iure diuino prohibita, & an ali qua sit solùm iure positiuo. 12. 172 -  Simonia, quomodo fortè esset, si preces, fauor, uel laus, & amicitia deducerentur in pactum. 35. 198 -  Simonia, quomodo esset, si fauor, uel preces, uel laus resoluerentur tanquam pretium in aliquod temporale. 34. 198 -  Simonia, quòd sit diuino iure prohibita. 10. 170 -  Simonia, quòd sit illicita. 9. 170 -  Simonia, quòd sit iure naturali prohibita. 11. 171 -  Simonia, quòd in beneficijs uniuersaliter sit de iure positiuo, & quomodo Papa poßit ea uendere sine rationabili causa, & sine uitio simoniæ, uel ex rationabili causa, & sine peccato. 42. 205 -  Simonia, quòd non committatur nec circa scientiam, aut doctrinam, nec circa aliud spirituale à spirituali creato. 5. 163 -  Simoniæ crimen, an inter paganos, & idololatras esse potuerit. 20. 187 -  Simoniæ definitio. Et quid sit. Et unde sit dicta simonia. 2. 159 -  Simoniæ in definitione, quid per emptionem, & uenditionem intelligitur. 7. 168 -  Simoniæ peccatum quòd in lege naturæ & potuerit esse, aut fuerit. 19. 186 -  Simoniæ obiectũ circa quod uersetur. 3. 160 -  Simoniæ peccatum, quòd in lege scripta et potuit esse, & fuit. 18. 185 -  Simoniacus an poßit esse summus pontifex. 38. 202 -  Simoniacus an sit is, qui timore, cõsanguinitate , precibus, & fauore, aut obsequio administrat spiritualia. 22. 188 -  Simoniacus an de iure naturali et diuino teneatur restituere, an de solo positiuo. 3. 222 -  Simoniaci pœna quæ sit. 16. 239 -  Simoniacum quòd sit, conferre officium ecclesiasticum pro obsequio, quum tale obsequium est pecunia æstimabile, ita quòd tandem resoluitur in commodum temporale. Et quid si non adsit pactum expressum, uel tacitum. 36. 199 -  Simoniacum quòd nõ sit conferre spirituale sine respectu ad commodum, uel incommodum, timore indignationis. 23. 189 -  Simoniacum utrum sit sperare beneficium spirituale ex officio temporali. 40. 204 -  Simoniacè consecutus beneficium ecclesiasticũ , quòd nihil iuris acꝗrat in illo, ne faciat fructus suos, sed teneatur resignare. 2. 222 -  Spirituale dare digno ex timore mali temporalis, ut uitæ, aut exilij, aut carceris, dummodo hoc non redundet in aliquod commodum temporale, uel sit ex pacto, aut aliquo modo per modum pretij, quòd non uideatur esse malum. 25. 190 -  Spirituale dare ex timore alicui digno, quòd uideatur non esse malum. 24. 189 -  Spirituale, quòd in hoc proposito uocetur donum Spiritus sancti. 6. 166. -  Spirituale quid dicatur in materia simoniatica. 4. 161 -  Spiritualia promittere, an sit simonia. 41. 205 -  Spiritualia, quòd sint aliqua iure positiuo. Et quæ sint. 14. 174 
 
 T -  Titulus triplex recipiendi temporalia mediantibus spiritualibus describitur. 18. 240 -  Temporale esto, quòd non poßit aliquis recipere pro spiritualibus titulo emptionis & uenditionis, an aliquo titulo spirituali poßint esse media ad aliquod temporale. 17. 239 
 
 V -  Vendere Canonicatum simplicem, quòd nõ minus sit simonia, quàm uendere beneficium cum cura animarum. 43. 207 -  Verba nulla, nec exorcismi, quòd non habeant efficaciam infallibilem ad cogendum dæmones, & arcendũ illos, ita ut semper sortiantur effectum suum. 24. 298 -  Vitam per abstinentiam ex intẽtione reddere breuíorem, quòd non liceat. 12. 95 -  Vitam quantum quis per alimenta poßit protelare, ꝙ non teneatur. 13. 96 -  Vitam reddere breuiorẽ per abstinentiam, utrum liceat. 11. 95 -  Vitæ conseruandæ ratione quòd non sint omnia media adhibenda, sed solum illa, quæ ad hoc sunt de se & ordinata, & congrua. 35. 148 -  Vita quòd non sit in discrimine pro bonis temporalibus ponenda, inter quæ gloria, honor, & fama reponuntur. 36. 149 -  Vitam abbreuiare quòd nullo modo liceat, etsi non te neatur omnia media licita etiam facere, ut sibi uitam reddat longiorem. 33. 147 -  Vitam suam propriam quòd quilibet teneatur conseruare per alimentum, probatur. 1. 51 -  Vsum rationis posse tolli per habitus existentes in uoluntate, puta ex odio, uel amore uoluntatis, quòd sit probabile, posita etiam omnimoda rectitudine ex parte sensitiua. 13. 340 -  Vti alimẽtis , quibus uita breuior reddatur, quando non esset peccatum. 14. 96 -  Vti quis singulari inedia, & cibo nocuo, quando non excusaretur à mortali peccato. 15. 97 
 
FINIS.