CAPVT VII. De natura, & excellentijs Novi Orbis: & aliqua de terræmotibus, montibus ignivomis, & eorum cauſsis.

SVMMARIVM Capitis VII.

  • 1 Repetere, aut tranſscribere quæ ab alijs benè tractata ſsunt, otioſsum eſst.
  • 2 Novi Orbis excellentias cur Auctor notare voluerit?
  • 3 Novi Orbis provinciæ, ut plurimùm, amœniſsſsimæ & temperatiſsſsimæ ſsunt.
  • 4 Terræ elemẽtumelementum inæquale, & cum aliquibus defectibus, etiam ante diluvium à Deo creatum fuit, & quare?
  • 5 Tellus eadem non parit omnia, ſsicut nec mare.
  • 6 Terræ defectus Deus induxit ad cohibendam idololatriam ſsecundùm Theodoretum.
  • 7 Columbus putavit Paradiſsum voluptatis in Novo Orbe inveniri.
  • 8 Paradiſsi locum ſsub Æquatore poſsitum, multi ſsenſserunt.
  • 9 Regiones plurimæ admodum temperatæ, & habitabiles reperiuntur ſsub linea Æquinoctiali contra veterum opinionem.
  • 10 Paradiſsi locus ubi ſsit, incertum eſst, & Deus occultum eſsſse vult.
  • 11 Novi Orbis temperies & amœnitas deſscribitur & comparatur Tempe, aut campis Elyſsijs ſsecundùm Acoſstam.
  • 12 Homines beatiſsſsimè in Novo Orbe vivere poſsſsent, ſsi pecunijs congerendis non inhiarent.
  • 13 Orbis olim cogniti partes, Europa ſscilicet, Aſsia & Africa de principatu contendebant.
  • 14 Novus Orbis ferè in omnibus antiquam excellit.
  • 15 Flumina Novi Orbis mirabilia.
  • 16 Deſscriptiones & relationes rerum, & locorum Novi Orbis ſsemper fieri iuſsſsæ ſsunt.
  • 17 Comes Lemorum Excellentiſsſsimus laudatur, & eximia eius cura in petendis deſscriptionibus, & relationibus Novi Orbis.
  • 18 Romani qualiter diſsponebant notitiam utriuſsque Imperij.
  • 19 Auguſstus Cæſsar qualiter curaverit peculiarem deſscriptionem, & relationem totius Orbis habere.
  • 20 Europam cæteris mundi partibus præponit Boterus.
  • 21 Hiſspaniæ laudes, & excellentiæ.
  • 22 Novus Orbis hodie excellentior eſst, cùm ultra proprios fructus, & animalia, quibus antè abundabat, reliqua ab Hiſspanis allata poſsſsideat, & uberrimè reddat.
  • 23 Vbertas incredibilis fructuum, & frugum Novi Orbis.
  • 24 Peponum inſsulæ Hiſspaniolæ mira fertilitas.
  • 25 Fœnum abſsciſsſsum quinta die ad cubitum creſscit.
  • 26 Frumenti bis mille grana ex una ariſsta in Novo Orbe, & ſspicas ad brachij magnitudinem.
  • 27 Fructus tres quotannis redduntur in aliquibus provincijs Novi Orbis, & aliæ plures fruges intra decimum, aut vigeſsimum diem matureſscunt.
  • 28 Frumentum HiſpanorũHiſpanorum matureſscit intra duos menſses in aliquibus regionibus Nobi Orbis, & Indicum bis in anno metitur, & centuplum reddit.
  • 29 Novi Orbis arbores toto anno frondent & virent.
  • 30 Novi Orbis feracitas & vbertas præfertur Aſsiæ, & Indiæ Orientalis ſsecundùm Maiolum.
  • 31 Arborum, & arundinum Novi Orbis
  • ingens magnitudo: & quædam in Perù quæ Venerem domat, num. 33.
  • 32 Lignum quoddam Novi Orbis noctu lucem emittit.
  • 33 Maguei arbor Novi Orbis ad innumera ſseruit.
  • 34 Animalium Novi Orbis mira fœcunditas.
  • 35 Animalium quadrupedum tria tãtùmtantùm, vel quinque genera erant in Hiſspaniola ante Hiſspanorum adventum, eaq́ue minutiſsſsima, nunc plurimis & magnis ſscatet.
  • 36 Hiſspaniola inſsula armentis abundat, & ingentem coriorum copiam in Hiſspaniam mittit.
  • 37 Oves duæ in Novo Orbe intra decem annos quadraginta mille uni domino reddiderunt. Vacca una octingentos aureos domino 20. annis reddidit, ibid. Bezaar lapis, & eius inventio & virtus, ibid.
  • 38 Metallis, & lapidibus pretioſsis abundat Novus Orbis.
  • 39 Lapidei globi admodum rotundi reperiuntur in inſsula Cuba, qui ad ænea tormenta proficiunt.
  • 40 Pulvis pyrius, ſsive tormentarius, vulgò polvora reperitur à natura creatus in provincia Quautemallan.
  • 41 Novus Orbis intra breve ſspacium terræ habet varia temperamenta.
  • 42 Arbores, quæ ex una parte uno ſsemeſstri, ex alia alio virent & fructus producant, & huius rei ratio.
  • 43 Pluviæ nullæ in planis Regni Perù, & quare?
  • 44 Nebulæ planorum Regni Perù, quas vocant, Garvas ad plura utiles ſsunt.
  • 45 Pluit nunquam in montibus Hyrsaniæ, & in alijs regionibus.
  • 46 Terræmotus ſsolent eſsſse frequentes in Novo Orbe, & aliqui referuntur.
  • 47 Terræmotus Regni Chilenſsis vehementiſsſsimus.
  • 48 Dominus Ioannes à Sancta Cruce Senator Panamenſsis laudatur, & eius infœlix mors.
  • 49 Atheiſsſsi bonis viris aliqua mala contingebant, providentiam negabant.
  • 50 Mors quolibet modo contingens mala dici non poteſst, ſsi eam bona vita præceſsſsit.
  • 51 D. Simeon Stylites fulmine percuſsſsus interijt.
  • 52 Naufragium horrendum, & miſserandum, quod Indica claſsſses circa Habanam paſsſsa eſst quinta die Septembris anno 1622.
  • 53 Pat. Paulus Ioſseph. ab Arriaga Societatis Iesv laudatur, & eius exitus refertur.
  • 54 Terræmotuum cauſsas aliqui ignivomis montibus tribuunt.
  • 55 Montes ignivomi plures reperiuntur in Novo Orbe, Ætna & Veſsuvio mirabiliores.
  • 56 Terræmotus cauſsæ, & eorum præcipuè, qui contingunt in oris maritimis.
  • 57 Terræmotus Neptuno attributi, & quare?
  • 58 Terræmotus notabiles, qui in varijs Orbis partibus contigerunt, remiſsſsivè.
  • 59 Terræmotuum mentionem & conſsiderationem etiam habuerunt I. C.
  • 60 Terræmotus, aliqui ex Iure Conſsultis, vi divinæ tribuunt, alij vi naturali, & de eorum concordia. Lex fluminum 24. §. Servius, D. de dãnodamno infect. & l. Martius, D. locati conciliantur, & illuſstrantur, ibid.
  • 61 Deus, & Natura idem ſsunt.
  • 62 Terræmotus etſsi ex naturalibus cauſsis contingere poſsſsit, ſsemper tamen Dei iræ & indignationi tribuendus eſst.
  • 63 Terram Deus ſstabilem, & immotam eſsſse voluit.
  • 64 Philaſstrius appellat hæreticos eos, qui terræmotus adſscribunt cauſsis naturalibus, & non peculiari Dei iuſsſsioni, & indignationi.
  • 65 Terræmotum ſsemper ut rem prodigioſsam & divinam acceperunt Romani.
  • 66 Terræmotibus plura gravia delicta Deus vindicavit.
  • 67 Ferias extra ordinem terræmotuũterræmotuum cauſsa indicebant Romani, & qualiter?
  • 68 Feriæ repentinæ, & extraordinariæ, quæ?
  • 69 Terræmotus ratione aliquæ votivæ feriæ Limæ indictæ.
  • 70 Terræmotus ne damnum inferant, quæ verba foribus, & parietibus ſscribere oporteat.
  • 71 Doctor Franciſscus Carraſscus del Saz Senator Panamenſsis laudatur.
  • 72 Terræmotus notabilis urbis Arequipæ, & eructatio montis ignivomi, qui circa eam erat.
  • 73 Cinis ad torrentis modum fluxit in Arequipa.
  • 74 Terræ pars quædam corruit circa oppidum Ango Ango, & per ſseſsquileucam aquæ inſstar profluxit.
  • 75 Aquæ magna vis ſsubitò èex terræ viſsceribus erupit in provincia Chumbivilcas.
  • 76 Aquæ ſsub terru, & flumina reperiuntur.
  • 77 Pericula undique hominibus imminẽtimminent, ut Deum timeant.
  • 78 Terræmotus qui non timent, ſstupidi ſsunt, & ſsenſsus expertes ſsecundùm Ariſstotelem.
PErstrinxi quidem, & maiori, quâ potui, brevitate ea omnia delibavi, & ni fallor, aliquatenus illuſstravi, quæ de Novi Orbis, ſsive utriuſsque Americæ regionibus à varijs ſscriptoribus tradita ſsunt, & omnino obſservatione digna ad ſsuſsceptæ tractationis ſcopũſcopum videri potuerunt. Etenim ſsi peculiariter ſsingula proſsequi vellẽvellem, non ſsolùm noſstras paginas onerare, | verùm & alienas tranſscribere neceſsſsarium eſsſset.
1
Quod ſsemper fugiendum cenſsui, ſsequutus Polybij ſsententiam lib. 1. hiſstor. dum ait: Profectò neminem puto iudicaturum, neceſsſsarium fuiſsſse, ut de his, quæ rectè, & à multis dicta ſsunt, denuò ſsermo haberetur.
Sed ne aliquis arbitretur prędictasprædictas provincias longitudinis & latitudinis ſsuæ immenſsam vaſstitatem, cœli, aut ſsoli infœlicitate, vel ſsterilitate penſsare,
2
operępretiumoperæpretium duxi, aliqua etiam ſsub eâdem brevitate connectere, quibus earum ubertas, ſsalubritas & utilitas aperiatur.
Et planè quamvis negari non poſsſsit, multa in eis loca ſsabuloſsa, aut ſsaxoſsa reperiri, & præruptis collibus, opacis nemoribus, aut altiſssimis & infructuoſsis montibus occupata, & ob nimium calorem, vel frigus parùm habitationi hominum commoda; hoc neutiquam
3
impedit, quin cætera, quęquæ, ut plurimùm, amœniſssima & temperatiſssima ſsunt, celebrare debeamus.
Hæc
4
enim terrarũterrarum inæqualitas in omnibus mundi partibus invenítur, non ſsolùm poſst diluvium, ut aliqui erroneè ſenſenrũtſenſenrunt, ſsed ab ipſso ſsuæ creationis die, & ſsummi Opificis immenſsitatem, ac benignitatem ipſsâ varietate commendat, quando tot locorum diverſsas proprietates effecit, alijs quędamquædam, alijs alia tribuens, alijs alia negans; tum, ut patêret omnibus, quęquæ fecerit, voluntatis ſuęſuæ fuiſsſse, non neceſsſsitatis: cùm etiam, ut multa hominibus, cæteriſsq́ue animalibus bona præſstaret, quæ ex prædicta varietate deſscendunt, prout egregiè probatur in Pſsalm. 103. ex verſs. 8. uſsque ad 19. & Proverb. cap. 8. verſs. 25, & proſsequitur Ariſstotel. lib. de Mundo cap. 2. Virgil. lib. 1. & 2. Georgicor, Strabo. lib. 3. de ſsitu Orbis,
5
Ovidius lib. 1. de Arte amandi, dum ait:
Nec tellus eadem parit omnia vitibus illa Convenit, hæ oleis, bìc benè farra virent.
Horatius eadem de mari ſscribens lib. 2. Satyr. 4.
Sed non omne mare eſst generoſsæ fertile teſs
Murice Baiano melior lucrina peloris, Oſstrea Circëis, Miſseno oriuntur echini: Pectinibus patulis iactat ſse molle TarẽtũTarentum.
D. Chryſsoſst. ad cap. 13. epiſst. 1. Corint. homil. 34. Hug. de Sancto Victore lib. 1. de inviſsib. Dei, §. 1. relatus à D. Antonin. 3. part. hiſstor. tit. 18. pag. 2. Albert. Magn. de Problem. lib. 1. tractat. 2. cap. 4. Abulenſsis ſsup. Geneſs. cap. 1. Maiol. collog. 17. de propriet. locorum in princip. verſs. Cogitemus, Acoſsta de proc. Ind. ſsal. lib. 2. cap. 13. Pat. Salazar ſsup. d. cap. 8. Proverb. Pat. Lorinus ſsup. d. Pſsalm. 103. Auguſstin. Torniellus in annal. ſsacris, 3. die Mundi, num. 3. pag. 38. & anno 1956. n. 21. pag. 167. Fr. Ioa. à Ponte in convenient. utriuſq;utriuſque Monarch. lib. 3. cap. 14 §. 2. pag. 94. & Iuſst. Lipſs. de Phyſsiolog. Stoic. lib. 1. diſsſsert. 13. quibus arridet Theodoret. lib. 3. de curand. Græc. affection. in princip.
6
niſsi quòd hos terræ defectus ad cohibendam hominum idololatriam à Deo inductos fuiſsſse opinatur, ſsic inquiens: Hominum errorem ſsapientiſsſsimus Deus multò antè præſsentiens, nonnullos defectus elementis adiunxit, ut illorum quidem ſspecies ac magnitudo intuentes homines, ad Opiſsicem demirandum, attolleret; ipſsæq́ue viciſsſsim labes ac patientiæ homines cohiberent, quominus ea, tanquam Deos adoranda cenſserent.
Talis eſst ergo, ac tanta Americanarum inſsularum, & regionum continentis pro maiori parte fœlicitas, ac temperies,
7
ut primus earum inveſstigator Chriſstophorus Columbus, hâc conſsideratione ductus, ferè opinatus ſsit, Paradiſsum terreſstrem in illis inveniri, ut tradit Gomara in hiſstor. Ind. lib. 1. quem refert Martin. Delrio in adag. ſsacris 1. tom. adag. 789. pag. 378. & latiùs proſsequitur Anton. Herrera in hiſstor. gener. Ind. decad. 1. lib. 3. cap. 12. pag. 106. Ad quod ſsuſspicandum, il|lorum
8
ſsententiâ non ineprè moveri potuit, qui Paradiſsi locum ſsub ęquatoreæquatore, ſsive æquinoctiali linea plãtatumplantatum exiſtimarũtexiſtimarunt; quos ſsequuntur D. Thom. 2. 2. quæſst. 164. art. 2. ad 5. S. BonavẽturaBonaventura, & Durand. in 2. ſsentent. diſstinct. 17. Nicolaus de Lyra, & Ludov. Iſstella ſsup. Genef. cap. 2. Cœlius Rhod. lib. 1. lect. ant. cap. 22. & alij relati à Ludovic. Vives in addition. ad D. Auguſstin. lib. 13. de Civit. Dei, cap. 21. & MaluẽdaMaluenda de Paradiſso cap. 10. pag. 25. & 26.
Circa & infra quam
9
lineam, & ſsub Zona præuſsta, plures Novi huius Orbis inſsulas & provincias iacêre, ſsatis compertum eſst, & contra antiquorum opinionem eas admodum temperatas, fertiles & habitabiles eſsſse, ut benè probat idem Maluenda ubi ſsup. & lib. 3. de Antichriſst. cap. 14. Benedict. Pererius ſsup. Daniel. lib. 4. ad illa verba, Benedicat terra Dominum, Ioſseph. Acoſsta lib. 1. de natura Novi Orbis cap. 10. in fine, & lib. 2. cap. 1. cum ſsequentib. & Fr. Ioan. à Ponte in d. Monarch. lib. 3. cap. 19. §. 1. & nos repetimus infr. cap. 11.
Sed licèt hoc, quod de Paradiſso dicitur, admitti ſsine temeritate non poſsſsit, teſste Acoſstâ d. lib. 2. cap. 14. & Delrio d. pag. 378.
10
Cuius ſsitum multi opinantur poſst diluvium evanuiſsſse, & alij in India Orientali, vel ſsub Zeilana provincia, & in alijs varijs locis conſstituunt, & alij de eius loco diſsputare inanem quæſstionem eſsſse; quoniam Deus omnibus occultiſssimum eſsſse voluit, nec niſsi Divinâ revelatione cognoſsci, nec niſsi Divino auxilio adiri poteſst, ut tetigimus ſsup. cap. 2. num. 5. & cap. 3. num. 40. & latiùs docent D. Auguſstin. de peccato origin. contra Pelagium lib. 2. cap. 23. Mag. Sentent. d. diſstinct. 17. Chaſsſsan. in Catalog. gloriæ mundi part. 12. conſsiderat. 4. Maluenda d. tract. de Paradiſso per totum, Simon Maiol. colloq. 17. ex pag. 381. Delrius d. adag. 789. Rutil. Benzonius de anno Iubilæi lib. 2. cap. 43. & Auguſst.
Torniellus in dictis annal. ſsacris die mundi 3. num. 13. ex pag. 41. ad 52. & Pat. Ludovic. Balleſster. in Onomathograph. verb. Paradiſsus, pag. 305. ubi plurimas quæſstiones de Paradiſso proponunt, & proſsequuntur: adhuc tamen idem Acoſsta concludit,
11
conſsideratâ quamplurium regionum huius Novi Orbis temperie, & veluti perpetui Veris benignitate, tãquamtanquam voluptatis hortum & alteram Tempe meritò reputari poſsſse. Cùm neque hyems premat frigore, neque æſstas caloribus coquat, adeò ut parvo ceſspite iniurięiniuriæ omnes ſsatis propulſsentur, veſstiumq́ue viciſssitudine vix opus ſsit. Ita ut ſsi homines cupiditatis, pravarumq́ue opinionum vinculis expedirẽturexpedirentur, & ingenuâ libertate dominari potiùs, quàm ſservire pecuniæ decreviſsſsent, facilè hîc iucundam, ac beatam vitam fuiſsſsent victuri. Nam quod poëtæ de Elyſsijs, quod de Tempe, quod Plato de ſsua illa Atlantide, vel fingit, vel narrat, id certè in his regionibus reperirent. De quibus etiam non ineptè ea omnia prædicare poſsſsumus, quæ eleganti ſstylo, de fœlicibus illis inſsulis in Oceano ſsitis canit Horatius lib. Epod. Ode 16. quas licèt omnes eius expoſsitores pro Fortunatis accipiant, Bernard. tamen Aldret. Heſsperides eſsſse dicit lib. 4. de antiq. Hiſspan. cap. 17. pag. 566. quæ huius Novi Orbis partem cõſtituuntconſtituunt; verba autem Horatij ſsic habent:
Vos, quibus eſst virtus, muliebrem tollite luctum, Hetruſsca præter & volate littora.
Nos manet Oceanus circumvagus: arva, beata Petamus, arva divites & inſsulas:
Reddit uhi Cererem tellus inarata quotannis, Et imputata floret uſsque vinea:
Germinat & numquam fallentis termes olivæ,
Suamq́ue pulla ficus ornat arborem:
Mella cava manant ex ilice: montibus altis | Levis crepante lympha deſsilit pede. Illic iniuſsſsæ veniunt ad mulctra capellæ, Refertq́ue tenta grex amicus ubera: Nec veſspertinus circumgemit urſsus ovile, Nec intumeſscit alta viperis humus. Pluraq́;Pluraq́ue felices mirabimur, ut neque largis Aguoſsus Eurus arva radat imbribus, Pinguia nec ſsiccis urantur ſsemina glebis, Vtrumque rege temperante cœlitum.
Non hùc Argoo contendit remige pinus, Neque impudica Colchis intulit pedem.
Non hùc Sidonij torſserunt cornua nauta, Laborioſsa nec cohors Vlyſsſseì. Nulla nocent pecori contagia, nullius aſstri Gregem æſstuoſsa torret impotentia.
Iuppiter illa piæ ſsecrevit litora genti, Vt inquinavit ære tempus aureum.
Ære, dehinc ferro duravit ſsæcula: quorum Pijs ſsecunda vate me datur fuga.
Vnde quemadmodum olim collatis inter ſse tribus MũdiMundi cogniti partibus, Europâ
13
ſscilicet, Aſsiâ & Africâ, de earum præſstantia & excellentia diſsputari ſsolebat, ut conſstat ex traditis à Chaſsſsaneo in Catal. glor. mundi part. 12. conſsiderat. 17. Iacob. Pontano in 1. part. volum. 3. progymnaſsmate. 18. ex pag. 315. & alijs, quos retulimus ſsup. cap. 1. num. 26. Ita nunc detectâ hac, quæ quarta vocatur, an illis præftantior, & excellentior cenſseri debeat? in quæſtionẽquæſtionem adduci ſsolet. Et ferè in omnibus
14
præſstare, Novumq́ue hũchunc Orbem antiquo præponi debêre, apertè concludit Ioſseph. Acoſsta in lib. 3. & 4. de hiſstor. natur. & moral. Indiar. & Anton. Herrera in eâdem hiſstor. decad. 1. lib. 1. cap. 5. pag. 11. Quibus ego non gravatè ſsubſscriberem, ſsi ita cultus, & habitatus ut antiquus reperiretur: cùm & ingenti magnitudine & temperie, ut diximus, lõgèlongè ſsuperior ſsit,
15
& aquarum, fontium, lacuum, ac fluviorum mirabilium, & navigabilium copiâ, de quibus plura tradit idem Acoſsta d. lib. 3. cap. 18. 19. & 20. Fr. Gregor. Garcia de Ind. origin. ex pag. 163. ad 172. Simon Maiol. colloq. 10. pag. 264. Maffæius lib. 2. hiſstor. Indiar. Boterus d. lib. 3. pag. 377. ubi de inſsigni flumine dicto Orellana, ò el Marañon, & 383. ubi de altero non minore, quod Argenteum, ſsive Rio Dela Plata vocatur, Garcilaſsſsus Inca in ſsuis Commentarijs lib. 8. cap. 22. & Ioan. Bapt. Scortia lib. 1. de natur. & increm. Nili cap. 5. ubi Nilum, qui fluminum Rex ab antiquis iudicabatur, teſste Sil. Ital. lib. 6. & Agellio lib. 10. cap. 7. longè ſsuperari fatetur à prędictoprædicto Orelanio Novi Orbis flumine, cuius tanta eſst aquæ abundantia, ut in fine ad nonaginta quinque leucas pateat, adeò, ut in medio navigans, nonniſsi cœlum & aquãaquam conſspicias. Vnde meritò dixit Hieronym. Cardanus, eſsſse maximum totius Orbis flumen, Vincitur etiam (inquit) ab Argento fluvio in eadem America, qui oſstio patente ad quadraginta leucas adeò violentus currit in Oceanum, ut nautæ prius quàm tellurem ex alto conſspiciant, dulces latices hauriant. Paſscuis etiam, fructibus, & varijs arboribus, quin & plurimis radicibus, ad vitæ ſsuſstentationem utiliſssimis, abundantior: & auri, & argenti, aliorumq́ue metallorum, & pretioſsiorum lapidum ditior reperiatur.
Quæ omnia ſsigillatim prædicti auctores proſsequuntur,
16
& manifeſstiùs conſstare poterunt ex relationibus & deſscriptionibus, quęquæ Regum noſstrorum repetitis decretis & ſschedulis fieri iuſsſsæ ſsunt de omnibus huius Novi Orbis inſsulis & regionibus, & de his, quæ in unaquaque earum procreantur, & puculiari animadverſsione digna videntur. Inter quas ſschedulas, una expedita eſst ſsub anno 1606.
17
Excellentiſssimo Lemorum Comite Domino ac Domino meo ſsemper colendo, & venerando D. Petro Ferdinandez à Caſstro in Regio Indiarum Senatu Præſside, quæ tanti auctoris curam, prudentiam, & ſsolertem indagationẽindagationem ſsatis oſstendit, cùm nihil, vel minutiſssimum, excogitari poſssit, ad provincia|rum ſsitus, gentes, mores, maria, littora, fluvios, fontes, montes, valles, paſscua, itinera, pecudes, aves, fructus, arbores, metallorum fodinas, & denique ad cœlum & ſsolum huius Novi Orbis ſspectans, de quo diſstinctam & peculiarem notitiam ab eorum Prætoribus, & Gubernatoribus non exegerit. ExẽploExemplo
18
forſsitan ducto à Romanorum libris, ſsive laterculis, quibus utriuſsque Imperij vires & rationes ſsimiliter ordinabant; circa quos luculẽtosluculentos & eruditos commentarios ſscripſsit Alciatus, & Guido Pancirolus:
19
vel ab Auguſsto cæſsare, de quo ſscribit Priſscianus in princ. ſsuæ Coſsmograph. Philip. BergomẽſBergomenſ. in ſsuo ſsupplem. Chronic. lib. 7. Chaſsſsan in d. Catal. glor. mund. part. 12. conſsider. 10. in fin. & SimõSimon Maiol. d. colloq. 10. pag. 262. & pag. 266. & colloq. 16. de inſsulis pag. 342. quòd per omnem terrarum Orbem, per triginta continuos annos dimenſsores legatos viros doctiſssimos, & in Geometrica arte peritos, ad Præſsides, Duces, & Iudices provinciarum miſsit, ut deſscriberent, meſsurarentq́ue terras, aquas, nemora, plana, concava, montes, colles, itinerarium, atque etiam maria, & maritima loca, & quidquid ubique vel arte, vel naturâ mirandum, aut prodigioſsum occurriſsſset, ea q́ue omnia Senatui diligenter notata, & fideliter ſscripta, nuntiarent.
Et quamvis Ioan. Boter. in relatio. univerſs. 1. part. vol. 2. lib. 1. cap. 4. & 5. ex pag. 339. hoc, quod de excellentia Novi Orbis aſsſserimus, in dubiũdubium vocare velit,
20
Europeis regionibus, cæteriſsq́ue primas deferens, quęquæ ad ArcticũArcticum Polum ſspectant. Quod etiam
21
Hiſspaniæ noſtręnoſtræ laudes exaggerãsexaggerans, ſsentire videtur Fr. IoãIoan. à PõtePonte in conven. utriuſsque Monarch. lib. 3. cap. 11. & 30. Paniam, ſsive Iubaliam dictam fuiſsſse cõſideransconſiderans, quaſsi omnia bona, quæ in reliquis Orbis partibus diviſsa conſspiciuntur, in ea cumulatiſssimè reperiãturreperiantur, de quo pluribus agit Plin. lib. 3. cap. 1. & ſseqq. & lib. ult. cap. ult. Strabo lib. 3. Iuſstin. lib. 44. Latin. Pacat. in Panægyr. ad Theodoſs. Claudian. de laudibus SerenęSerenæ, Apian. Alex. lib. 2. cap. 22. Lucius Flor. lib. 2. Archiep. Tolet. 1. part. hiſst. Hiſspan. cap. 13. & 4. Philip. Bergom. in ſsupplem. Chron. lib. 2. Lucius Marinæus Siculus de rebus Hiſspus. lib. 1. & 5. Ioan. Vaſsæus in Chron. Hiſspan. cap. 9. Zamalloa lib. 1. Chaſsſsan. in Catal. glor. mun. part. 12. conſsider. 17. Ambr. Moral. in deſscript. Hiſspan. tom. 2. cœl. Rhodig. lib. 18. antiq. lect. cap. 12. Didac. Davalos in Miſscellan. Auſstral. colloq. 37. Conradus in templo Iud. lib. 1. cap. 2. §. 3. Camill. Borrell. de præſstan. Reg. Cathol. ferè per totum, Pineda de reb. Salom. lib. 4. cap. 14. §. 5. Madera, & Valdeſsius in libris, quos de excellentijs, & dignitate Hiſspaniæ luculenter ſscripſserunt. Tandem tamen ipſse idem Pater temperiem, & communem ubertatẽubertatem Americani Orbis extollit: & Boterus etiam fatetur,
22
hodierni temporis conſsideratione habitâ, negari non poſsſse, quin antiquum Orbem excedat, cùm animalibus, arboribus & fructibus, quibus anteà abundabat, illi ferè omnes acceſsſserint, qui apud Europeos in uſsu erant. Quorum
23
in his regionibus ingens, & propè incredibilis fœcũditasfœcunditas, & ubertas paſssim experitur, & multorũmultorum teſstimonijs celebratur, ut cõſtatconſtat ex mirabilibus relatis à Pet. Mrtyre in decad. de Novo Orbe, Dida. Fernand. de Oviedo in ſsumma rer. Indic. cap. 79. & 81. & in hiſst. lib. 9. cap. 16. & lib. 11. cap. 1. Aloiſsio Cadamuſsto, Alumno Corteſsij, & alijs, qui relationes Novi Orbis ſscripſserunt, Acoſsta d. lib. 3. & 4. per totum. pet. Mexia Hiſspalenſs. in Sylva var. lect. 5. part. c. 26. & 27. Herrera decad. 1. lib. 10. cap. 9. & alibi ſępèſæpè, Simon Maiol. in dieb. Canicul. tom. 1. colloq. 14. de Iuſsulis ex pag. 340. & colloq. 17. de propriet. locorũlocorum ex pag. 391. & paſssim colloq. 20. & 21. ubi de herbis & plantis, Torquem. in Monarch. Ind. lib. 14. ex c. 36. ad fin. libri, & Gar|cilaſsſsus Inca in ſsuis Commentar. lib. 8. ex cap. 9. ad 21. & lib. 9. ex cap. 16. ad 30.
24
Vbi inter alia referunt, pepones in Hiſspaniola inſsula in tãtamtantam amplitudinẽamplitudinem inaugeri, ut vix unus homo, unicum peponem humeris ferre poſsſsit, totoq́ue ibi anno ſsemper matureſscere, ſsemperq́ue ſsapidos, & ad veſscendum gratos eſsſse:
25
ſsœnum quoque falce abſsciſsſsum, quintâ die ad cubiti proceritatem rurſsum adoleſscere. Et in eâdem inſsula, & plurimis circa illam alijs, & in aliquibus continentis eiuſsdem Novi Orbis regionibus,
26
ex una ariſsta frumenti bis mille grana numerata fuiſsſse, ſspicas adeò ingentes eſsſse, ut humano brachio ęquenturæquentur,
27
tres fructus quotannis reddi, & cucumeres, pepones, ac cucurbitas poſst vigeſsimam à ſsatione diem maturas colligi: lactucas, betas, bugloſsſsa, caules, decimâ: frumentum
28
verò noſstrum, intra duos menſses. At illud Indicum, cui Maiz nomen eſst, ſsemper centuplum referre, biſsq́ue in anno ſsatum, bis meti.
Denique
29
totum hunc Novum Orbem tum in continenti, tum in inſsulis, toto anno penitus virere: nulla enim arbor frondibus unquam deſstituitur, præter paucas quaſsdam.
Quæ exactè perpendens
30
Maiol. d. colloq. 17. pag. 391. meritò concludit, feracitatẽferacitatem Novi Orbis feracitati, quęquæ de India Orientali, & alijs Aſsiæ regionibus celebrari ſsolet, proculdubio præferendam eſsſse. Non enim (inquit) ita paſsſsim in illis hæc fructuum exuberantia eſst, ſsed alicubi tantùm in locis, immenſsis inter ſse intervallis, disiunctis. Idem quoque Auctor d. colloq. 21. & alij ex ſsup. relatis plura miranda recenſsent
31
de natura, & ingenti magnitudine arundinum, & aliarum arborum eiuſsdem Orbis, & præcipuè
32
de ligno quodam Novæ Hiſspaniæ; in quo cùm vetuſstior putredo eſst, lux quædam, ſsplendorq́ue nocturnis in tenebris enaſscitur, & noctu itinerantibus percommodum eſst, ut comitem quiſsque ſsuum videat, & abſsque errore ſsequatur. Et de alia arbore, nomine,
33
Magvei, quæ una omnium rerum officia præſstat, ex ea enim parantur aquæ, vina, oleum, acetum, mel, ſsyrupi, fila, acus, tigna, & domorum tecta. & res aliæ infinitæ, ut latiùs recenſset Acoſsta d. lib. 4. cap. 23. & Garcilaſsſsus Inca in ſsuis comment. lib. 8. cap. 13. Nec minus memorabilis videtur alia quęquæ in Peruvia reperitur materie ſspongioſsa, quæ venereos ſstimulos perdomat. Eamq́ue ob cauſsam Indi nunquam ex ea ignem ſstruunt, ne eius calore fumóve impotentes in venerem reddantur, ut ex Ioan. Metello narrat Theat. vitęvitæ humanęhumanæ volum. 23. lib. 2. pag. 3973.
Quantum
34
verò animalia ex Hiſspania adducta multiplicent, vel ex eo cognoſsci poterit,
35
quòd cùm in inſsula Hiſspaniola ante Noſstrorum in eam adventum tria tantùm quadrupedum genera naſscerentur, ut ait Magin. tab. 34. pag. 290. vel quinque, eaq́ue minutiſssima, cuniculorum inſstar, quorũquorum nomina refert Ovetus lib. 12. hiſstor. Ind. cap. 1. & 5. & Maiol. d. colloq. 17. pag. 391. nunc verò innumerabilibus domeſsticis animalibus ſscatet, & armentis præcipuè,
36
ita ut hinc ingens coriorum, ac pellium copia in HiſpaniãHiſpaniam cõporteturcomportetur, ut præter alios tradit Acoſsta d. lib. 4. cap. 33. & eadem fœcũditasfœcunditas in equis, porcis, capris, ovibus, & avibus Caſstellæ in eâdẽeâdem inſsula, & reliquis ferè Americæ regionibus invenîtur, ut obſservat idẽidem Acoſsta d. cap. 33. & ſseqq. & Ant. de Herrera decad. 4. lib. 9. cap. 5. pag. 231. & cap. 14. pag. 250.
37
Vbi tradit, in quadam valle prope MexicũMexicum ex duabus ovibus cuidam Hiſspano homini, nomine, Camargo, intra decem annos quadraginta mille, & plures natas fuiſsſse. Et Pet. Ciez. 2. tom. hiſst. Ind. c. 35. Cardan. de variet. rer. lib. 7. c. 27. & Theat. vit. hum. vol. 3. lib. 1. pag. 611. narrant in d. inſsula Hiſspaniola vaccarũvaccarum carnes mercedis loco offerri excoriare volẽtivolenti, & DecanũDecanum RodericũRodericum Bap|tiſstam, ex una vacca octingentos ducatos aureos viginti annorum ſspacio collegiſsſse, cum quovis anno bis pareret.
In ſsolis prætereà
38
Peruanis montibus animal reperitur, Vicuña, ab indigenis appellatum, quod rufum colore eſst, hircis Indiæ Orientalis ſsimile, cornua non habens, & curſsu ſsuper reliqua velociſssimum. Hoc animal herbis ſsalutiferis, quæ ſsunt ibi plurimæ, nutritur, & lapides Bezaares in marſsupio quodam latenti gignit, in quo herbas ruminandas reponit. Quorum lapidum uſsum, & utilitatem puer annorum duodecim, in vîtis Indis Hiſspanos admonuit, & ob id à ſsuis mox ſsacrificatus fuit. Adeò Hiſspanis ſsua myſsteria invident, ut tradit Ioan. Mettel. relatus à Theat. vitæ humanæ volum. 1. lib. 1. pag. 106. Ioſseph. Acoſsta in hiſst. nat. & moral. Indiar. lib. 1. cap. 21. & lib. 4. cap. 41. & 42. & Doct. Huerta in annot. ad Plin. lib. 8. cap. 53. folio 289. Et Auctor libri qui de lapide Bezaar noviſssimè prodijt, Herrera decad. 5. lib. 4. cap 9. pag. 123. & Camill. Borrellus de præſst. Reg. Cathol. cap. 28. num. 40. qui pluribus probat hunc lapidem in aliquibus partibus fodinalem, aut mineralem reperiri.
Et
39
ut alia mirabilia prętereamusprætereamus, quæ natura in metallis & lapidibus earũdemearundem regionum auxiſsſse videtur, de quibus videndus erit Acoſsta in d. hiſst. Ind. lib. 5. per totum & Garcilaſsſsus Inca in d. commentar. lib. 8. cap. 23. 24. & 25. omitti non poteſst, quod de inſsula Cuba narrant Ovetus lib. 17. hiſst. Ind. cap. 7. & in ſsum. Ind. cap. 5. Pet. Mexia in d. Sylva, 5. part. cap. 9. Porcacchus in Inſsular. lib. 3. pag. 173. Magin. d. tab. 34. fol. 290. & Maiol. colloq. 17. pag. 391. & colloq. 18. pag. 418. In qua vallis eſst, ad duodecim millia paſſuũpaſſuum porrecta, quæ tota referta viſsitur lapideis globis, ſsive ſsilicibus prærotundis à natura ipſsa perfectè ad ſsphæricam formãformam tornatis, perinde ac ſsi arte nimiâ fuiſsſsent confecti, extant minimi, magni, maiores, maximi, ampliſssimi, ut ſsingulis tormentorum æneorum, ſsive bombardarũbombardarum formis aptari poſssint, ceu de induſstria ad hoſstes profligandos parati, ad quem effectum ingẽtemingentem illorum copiam Hiſspalim adduci à Catholicis Regibus iuſstam, ſscribit Petr. Martyr decad. 7. cap. 7.
Et quod admirabilius eſst,
40
teſstante eodem Pet. Mexia d. 5. part. cap. 23. & Maiol. d. colloq. 18. pag. 418. natura, velut quęquæ expectaſsſset ChriſtianorũChriſtianorum in has regiones adventum, poſst globos adeò ingenti copiâ, adiecit, non minore tormẽtariumtormentarium pulverem, etiãetiam ſsulphuream materiam ſsuppeditans, in provincia Quautemallan, mirumq́ue eſst, nullâ arte egêre, ut conficiatur is pulvis, quandoquidem ſsulphur eâ naturâ ibi inditâ naſscitur, ut idem opus, efficaciamq́ue præſstet in ipſsis bombardis, quam apud nos abſsolutiſssimus tormentarius pulvis præſstare ſsolet.
Eſst quoque in eiſsdem regionibus, & præſsertim
41
in iſstis Peruanis nimis mirabile, quod intra breviſssimum terræ ſspacium, magna climatis, aut temperamẽtitemperamenti variatio, & diverſsitas invenîtur, & prout loca ad mõtanamontana, vel ad valles reſspiciunt, frigoris vel caloris, & Hyemis, ac Veris differentiam, & effectus præſsentiunt, ut cognoſsci poteſst ex traditis ab Acoſsta d. lib. 4. cap. 32. Pet. Mexia in Sylva 5. part. cap. 25. & Boter. in relatio. univerſs. 1. part. vol. 2. lib. 3. pag. 390
42
Vbi ex hoc deſcẽderedeſcendere dicunt, ut arbores uno ſsemeſstri ex uno latere, ſseu parte, altero ex alia fructus producãtproducant, qualẽqualem eſsſse ficulneãficulneam produnt in valle de Mala tredecim leucarũleucarum intervallo ab hac civitate de los Reyes, quæ parte dimidiâ, quà AuſtrũAuſtrum ſspectat, frõdetfrondet, & fructus fert eo anni tẽporetempore, quo in montanis æſstas viget, alterâ verò, quæ ad planities maritimas reſspicit oppoſsito, aut contrario anni tempore quo illæ vernant, viret, atque fructificat. Cuius diverſsitatis cauſsa à diverſso aëris temperamento dimanat, ab hoc, | vel illo latere arborem afflantis, & percutientis.
Sed neque minus mirabile eſst, quod in eiſsdem planis,
43
ſsive maritimis oris totius Peruani Regni quotidie experimur, & præter alios plures ſscriptis ſsuis commendant Auguſstin. Zarate in hiſstor. Peru lib. 1. cap. 7. Acoſsta d. lib. 3. cap. 22. & 23. Boterus in relation. d. lib. 3. pag. 387. Petr. Mexia d. cap. 25. Simon Maiol. colloq. 16. pag. 378. & colloq. 1. pag. 18. Anton. Herrera decad. 4. lib. 9. cap. 3. & in deſscriptio. cap. 19. Michaël Balboa Cabello in Miſscellan. Auſstr. M.S. part. 3. cap. 4. & D. Didac. Davalos & Figueroa in ſsua Miſscellan. colloq. 35. ex fol. 157. ſscilicet, quod in illis nunquam pluat, aut ningat, nec tonitrua, fulgura, aut fulmina ſsentiantur, cùm tamen in montanis, quæ ab his oris decem (ut plurimùm) milliaribus diſstant, & ſsub eâdem linea & gardibus iacent, hęchæc omnia frequentiſssima ſsint. Cuius rei cùm plures philoſsophicas rationes prædicti auctores excogitaverint, in eam tamen magis conveniunt, ut id ſsiccitati horum littorum tribuatur, ex quibus nulli humores, aut vapores craſssi ſsuſscitantur, qui faciendis pluvijs idonei ſsint; ſsed tenues nimis halitus, qui ſsolùm nebulas, ſsive, ut loquuntur, Garvas cauſsare poſsſsunt. Et prętereapræterea, quia Auſstralis ventus, qui vocatur, Svr, & perpetuo flatu in eiſsdem littoribus dominatur, nubes in montanis exhalatas repellit, & cùm hîc contrarium non habeat, vapores ibi elatos ſsolus in altum promovêre non poteſst, ſsed eoſsdem, in inferiore ſstatione relictos, tantùm in nebulas diſsponit.
44
Quæ tamen nebulæ apprimè utiles ſsunt, quoniam & gramini incrementum præſstant, & fruges producunt. Nam etſsi univerſsa huius terræ loca undarum ex fluminibus eductarum magnam copiam habeant, ros tamen, & nativa cœli humiditas plus efficaciæ poſssidet, præſstatq́ue, eo enim ſsolo, arenoſsa admodum, & aliàs arida, & ſsterilia non ſsolùm ſsplendidè virent, ſsed pabulum etiam uberrimum nanciſscuntur, quo pecora promprè & facilè pingueſcũtpingueſcunt. A quibus
45
non multum abeſsſse videtur, quod de HyrcanięHyrcaniæ montibus ex Oneſsicrito commemorat Plinius lib. 31. cap. 3. tradens in illis à Meridiano latere nunquam pluere, ſsylvaſsq́ue ab Aquilonis tantùm parte naſsci, fertiliſsſsimam tamen regionem eſsſse, & idem de alijs regionibus Ægypti, Babylonis & Arabiæ ſscribit Strabo lib. 16. Mela lib. 1. cap. 5. & alij, quos refert Simon Maiol. d. colloq. 17. pag. 386. & 387. & d. colloq. 1. de meteoris pag. 18.
Verumtamen eſst, hæc tot ac talia cœli & terræ bona, quæ in his Americanis regionibus reperiuntur, terræmotuum
46
damnis, & ruinis prægravari, qui in illis, ac præſsertim in maritimis, valdè frequentes & aliquando vehementiſssimi eſsſse ſsolent, qualis in hac Regali Regum urbe illi fuiſsſse perhibentur, qui annis 1582. 1586. & 1609. acciderunt, & alius in urbe Quitenſsi anno 1587. & in urbe Arequipa anno 1582. quo omnes ferè eius domus proſstratæ ſsunt, interemptis tantummodo viginti duobus viris, & alius in Regno Chilenſsi
47
anno 1562. qui ita vehemens fuit, ut per 300. oræ maritimæ leucas percurrens, montes ſsuis ſsedibus moverit, fluminum alveos pręcluſeritpræcluſerit, maria ſsuos terminos exire coëgerit, & urbes quaſsſsaverit, de quibus & alijs latiùs agit Acoſsta d. lib. 3. cap. 28. Boterus d. lib. 3. pag. 386. Fr. Gregor. Garcia de Indor. orig. pag. 385. Herrer. in deſscript. Ind. cap. 20. pag. 59. & in hiſst. gener. decad. 5. lib. 10. cap. 6. Magin. tab. 34. fol. 285. & Fr. Ioan. Troquemad. in Monarch. Ind. lib. 14. cap. 35.
Et his ultimis annis ingens alius terræmotus accidit in urbe Trvxilo, qui momento temporis omnia eius ædificia funditùs ſsubvertit, & alter in urbe Panamenſsi, die 2. Maij, ann. 1621. quo plure etiam domus proſstratæ | ſsunt; & inter reliquas, ea,
48
ubi præſstantiſssimus, mihiq́ue amiciſssimus vir D. Ioannes à Sancta Cruce, Regius eiuſsdem urbis Senator morabatur, qui dum matrem ægram, & luxatam, lecto iacentem, ut Æneas alter, à tanto periculo eruere ſsatagit, labentis trabis ictu miſserè colliſsus interijt. Dignus profectò ob talem pietatem, & vitam anteactam exitu fœliciore,
49
ſsi rem humanis oculis inſspiciamus, ut Atheus ille fecit, qui dixit:
Cùm rapiant mala fata bonos, ignoſscite faſsſso, Sollicitor nullos eſsſse putare Deos.
At ſsi divinæ mentis arcana animo, & cogitatione luſstremus, parui referre iudicabimus, igne quis, aquâ, ferro, fame, aut quavis aliâ
50
morte moriatur, cùm hæc mala dici non poſssit, niſsi cùm mala vita præceſssit. Neque enim facit malam mortem, niſsi quod ſsequitur mortem: & ijs, qui neceſsſsariò morituri ſsunt, non multum curandum eſst, quid accidat, ut moriantur, ſsed moriendo, quo ire cogantur, ut piè docet D. Auguſstin. in lib. de dono diſsciplinæ, & lib. 1. de Civitate Dei, cap. 11. D. Ambroſs. in orat. de obitu Valentiniani, tom. 5. ibi: Nec putet aliquis meritis eorum, obitus celeritate detractum &c. & latè proſsequitur Seneca in lib. quare bonis viris mala accidant. Muretus ibîdem in oratione de provident. Iuſstus Lipſsius de Phyſstolog. Stoic. lib. 1. diſsſsert. 13. & ſsequentib. & Franciſsc. Petrarcha de remed. adverſs. fort. Dialog. 54. ubi ait: Neſscio quid terribilius adeò ſsit, in aquis mori, quàm in terris, quandoquidem in alterutro moriendum eſst, ſseu quid optabilius, vermium cibum eſsſse, quàm piſscium.
Quorum ſsententijs,
51
& exemplo Divi simeonis Stylitis, quem Sophronius in Prato ſspirituali narrat, fulmine percuſsſsum interijſsſse, ingentem mœrorem leniebam triſstis nuntij, in hanc urbem, ipfo, quo hæc; tranſscribimus tempore, allati, de plurimis eius civibus,
52
qui in Hiſspaniam navigantes, horribili, & tremendo naufragio circa Havanam periêre. Equibus unus fuit
53
inſsignis ille Pater Paulus Ioſseph. ab Arriaga èex Societate Iesv, quem omnes ob vitæ puritatem, religionis obſservantiam, morum ſsanctimoniam, atque etiam ob variam eruditionem, cum maxima humilitate coniunctam, reverenter ſsuſspiciebamus, & nunc etiam magis venerari debemus: cùm fidedignis teſstibus compertum fuerit, paulò ante navis ſsubmerſsionem, concionãdoconcionando, & a audiendis naufragantium confeſssionibus feſsſsum, Chriſsti Domini crucifixi imagini innixum, piam animam exhalaſsſse. Sed valet hîc illud, quod apud Homerum Iupiter effatur, Habeo curæ & pereuntes, quaſsi diceret, tunc quoque cum pereunt, non negligi à Deo, ſsed bono aliquo fine perire. Vnde ut D. Damaſscen. docet lib. 2. de fide Orth. cath. 29. Omnia admirari, omnia laudare, omnia ſsine inquiſsitione ſsuſscipere ProvidẽtiæProvidentiæ opera debemus, etiam ſsi multis iniuſsta videantur, quia ſscilicet ignota eſst, imò comprehendi nobis impotens Divina Providentia.
Dictorum
54
autem terræmotuũterræmotuum cauſsas aliqui ignivomis mõtibusmontibus tribuũttribuunt, vulgò dictis Volcanes, quorum plures in hoc
55
Novo Orbe apud Mexicum, Tlaſscalam, Nicaraguam, Guathemalam, Terenatem, Paſstum, Quitum, Arequipam, & alibi paſssim reperiuntur, non minus Ætnâ, ac Veſsuvio mirabiles, de quibus, & de cauſsis, quòd ignis & ſsumus in eis tamdiu duret, poſst Ariſstot. de admiran. cap. 36. Plin. lib. 2. cap. 106. & lib. 3. cap. 8. Solin. cap. 10. & 11. Trogum lib. 4. D. Auguſst. lib. 21. de Civit. Dei cap. 4. & Ludov. vives in notis, Paul. Oroſs. lib. 5. cap. 10. & 11. & lib. 7. cap. 9. D. Iſsid. lib. 14. Etymol. cap. 8. plura tradit Acoſsta lib. 3. de hiſst. Ind. cap. 26. & 27. Petr. Mexia in Sylva, 5. par. cap. 23. & ſseq. Raviſs. Textor in officin. 2. tom ex pag. 379. Maluend. de Antich. lib. 1. c. 35. pag. 50. Simon Maiol. | colloq. 16. ex pag. 368. & 373. ubi de montibus ignivomis utriuſsque Orbis multa congeſssit, & colloq. 17. pagina 396. & colloq. 22. ex page. 498. Georg. Agricola lib. 1. & 2. de ortu & cauſs. ſsubterraneorum, & lib 4. de natur. eorum quæ effluunt ex terra, Cardan. lib. 2. de ſsubtilit. Herrera in deſscript. cap. 18. pag. 53. Torquemada d. lib. 14. ex cap. 30. ad 34. & Baſsil. Pontius Legionenſs. 1. part. variar. diſsput. quæſst. 8. expoſsit. cap. 4. ubi de his montibus ignivomis Novi Orbis exponit illud Iob cap. 28. Terra, de qua oriebatur panis in loco ſsuo, igni ſsubverſsa eſst, de quo latiùs agimus infrà cap. 15. num. 62.
Sed quoniam
56
multoties accidit, ut etiam in regionibus ab huiuſsmodi montibus, & eorum eruptionibus nimis diſstantibus, & præcipuè in planis, & littoralibus locis, terræmotus ſsentiantur, ut ſsuprà retulimus. ſsunt alij, qui eorum caulas eſsſse opinantur, quòd pori & cavernæ terræ, per quas halitus egreſsſsuri erant, maris aquâ obturentur, atque etiam ſsuperficiei humiditas efficiat, ut ferventes vapores, humoreſsq́ue interiùs concluſsi, & quaſsi captivati maneant; qui ſsi poſst nimiopere incaluerunt, latiſssimè diducuntur, & quaſsi difflantur, eo maiori impetu, quo exhalatio maior fuerit. Atque ita nonnulli obſservarunt, terræmotus tum potiſssimum excitari, cùm ſsiccum annum frequẽtesfrequentes pluviæ inſsequuntur.
Quas rationes aperuit Ariſstot. lib. 2. Meteror. Seneca lib. 6. natur. quæſst. cap. 1. 12. 21. & 23. & lib. 7. capit. 25. ubi. spiritus, inquit, intrat terrãterram per occulta foramina, quæmadmodũquæmadmodum ubique, ita & ſsub mari. Deinde cùm eſst obſstructus ille trames, per quem deſscenderat, reditum autem illi à tergo reſsiſstens aqua abſstulit, huc & illuc fertur, & ſsibi ipſsi occurens, terram labefactat. Ideò frequentiſsſsimè mari oppoſsita vexantur,
57
& inde Neptuno hæc aſsſsignata eſst movendi potentia. Quiſsquis primas litteras Græcas didicit, ſscit illum apud Homerum Εννοϐίγαιομ vocari, ideſst, terræ motorem, aut cõcuſſoremconcuſſorem.
Eandem rationem, & cauſsam nominis Neptuni exponit plutarc. in lib. de Homer. & in vita Cimonis, Ammian. Marcellin. lib. 1. Natal. Comes in mitol. lib. 2. cap. 8. & luvenal. ſsatyr. 10. dum ait:
Ipſsum compedibus qui vinxerat Ennoſsigæum.
Et
58
plurima ſsimul de alijs cauſsis, & de varijs terræmotibus congerentes, qui in varijs Orbis partibus contigerunt, prolixiùs proſsequntur Plinius lib. 2. cap. 80. 83. & 84. Lucretius lib. 6. de natur. rer. idem Senenca lib. 2. natur. quæſst. cap. 30. & 31. & lib. 9. cap. 25. Diodor. Sicul. lib. 15. Biblioth. Nicephor. lib. 13. cap 36. & lib. 14. cap. 46. & lib. 18. cap. 13. D. Antonin. tit. 6. cap. 21. §. 2. & tit. 22. cap. 14. §. 2. & 3. Acoſsta d. lib. 3. cap. 28. Torquemad. d. lib. 14. pag. 35. Petr. Fab. lib. 1. Semeſst. cap. 9. & lib. 3. cap. 4. pag. 63. & 64. Simon Maiol. omnino videndus colloq. 1. de Meteoris ex pag 29. & colloq. 13. de fontibus pag. 319. & colloq 17. de propriet. loc. ex pag. 397. Rutil. Benzonius de ann. Iubil. lib. 6. cap. 12. ex pag. 675. Berbard. Aldret. de antiq. Hiſspan. lib. 3. cap. 6. ex. pag. 349. Maluenda de Antichriſst. lib. 7. cap. 14. Pined. in Iob cap. 9. verſs. 6. & in Eccleſs. cap. 1. verſs. 4. Ludov. Balleſster. in Hierologia lib. 2. cap. 10. & alij relati à Torreblanca de Magia divinatr. lib. 1. cap. 2. ex nu. 21. & cap. 6. per totum, & lib. 2. cap. 11. ex num. 28. Theatr. vitæ hum. vol. 3. lib. 2. pag. 632. 636. 637. & 646. & ſseq. Fr. Greg. Gracia de Ind. orig. lib. 4. cap. 12. & Nos ſsup. c. 4. num. 16. & Ioan. Bapt. Scortia de nat. & increm. Nili, lib. 1. cap. 8. ubi cauſsam exponit cur in Ægypto nunquam intremiſscat, & P. Ioan. Ludov. Cerda in comment. ſsup. Virgil. lib. 8. Æneid. verſs. 241. not. 5. ubi ſsex terræmotuum ſspecies commemorat.
Neque
59
abſsunt noſstri I. C. qui de eiſsdem terræmotibus mentionem faciũtfaciunt in l. fluminum 24. §. hæc ſstipulatio, & | §. Servius, D. de damn. infect. l. propter incendium 4. D. de pollicitat. l. ex cõductoconducto. 15. §. Si vis tempeſstatis, l. ſsi merces 25. §. vis maior. l. Martius 59. D. locati.
60
Inter quas tamen aliquod diſssidium eſsſse videtur. Nam priores illæ, terræmotum inter caſsus fortuitos numerant, & ex ira, ſsive indignatione Dei provenire docent, indeque illum θeoybian, hoc eſst vim Divinam appellant. Poſsterior autem vi naturali tribuit, cauſsas nimirum, & rationes naturales, ut apparet, cõſideransconſiderans, ex quibus terræmotus oriri retulimus. Neque placet concordia Petr. Fab. d. lib. 3. cap. 4. ad finem, qui vim Divinam, & naturalem pro ſsynonomis à Iuriſsconſsultis uſsurpari putant,
61
cùm Natura Deus ipſsa ſsit, iuxta illud Ovid. 1. Metamorphoſs.
Hanc Deus, & melior litem Natura diremit.
Et Senecæ lib. 4. de benefic. capit. 7. Quid enim aliud eſst Natura, quàm Deus, & Divina ratio toti mundo, & partibus eius inſserta? cum alijs, quæ eleganter congerit Iuſstus Lipſsius de Phyſsiologia Stoic. lib. 1. diſsſsert. 5.
Quare
62
verius eſsſse arbitror, quòd etſsi naturali aliqua vi, aut ratione terræmotus cauſsari, & impelli poſssit, atque hoc inſspecto ad vim naturalem eum referat Iavolen. in d.l. Martius: id tamẽtamen nihil vetat, quominus alij Iuriſsconſsult. ipſsum quoque Dei iræ adſscribant, atque adeò vi Divinæ, quam & vim maiorem appellant. Quoniam cùm
63
terram firmam, ſstabilem, & immotam Deus manère iuſsſserit, iuxta illud Eccleſs. cap. 1. verſs. 4. Terra autem in æternum ſstat. & Pſsalm. 133. Fundaſsti terram ſsuper ſstabilitatem ſsuam, cum alijs, quæ ibídem eruditè tradit Pineda, & ſsup. Iob cap. 28. verſs. 7. & cap. 38. verſs. 4. & Iuſstus Lipſsius ubi ſsup. lib. 2. diſsſsert. 19. Benzonius d. lib. 6. cap. 27. pag. 696. nunquam eiuſsdem terræ cõmotionescommotiones, quantumvis ex cauſsis naturalibus fluant, niſsi in ſsignum DivinęDivinæ potentiæ, aut indignationis accipere debemus, quibus vel peccatores punit, vel commonet, ut convertantur, ut oſstendit ſsacra Pagina Iob 9. verſsic. 6. Eccleſsiaſstici 16. 18. & alibi paſssim. Quare
64
Philiaſstrius in lib. de hæreſsib. appellat hæreticos, & vanos illos Philoſsophos, qui terręmotumterræmotum rerum, & elementorum naturęnaturæ adſscribunt, non Dei peculiari iuſssioni, & indignationi. Et
65
prodigioſsum ſsemper extitit antiquitati, atque adeò Divinum, ſsi terra movit, & ad portenti ſsignificationem aucupandam libros Sybillinos adibant, ut tradit Livius lib. 34. Seneca lib. 6. nat. quæſst. ferè per totũtotum, Agel. lib. 2. noct. Attica. cap. 28. Ludov. Carrion lib. 1. emend. cap. 11. & 12. Lorin. in Act. Apoſstol. cap. 4. verſs. 31. Clavius ad cap. 1. SphęræSphæræ.
66
Et plura exẽplaexempla Divinæ indignationis & vindictæ, per terræmotus ſsumptæ, adducit Maiolus d. colloq. 1. pag. 29. & 30.
Ferias
67
quoque, cùm moveri terram ſsenſserant, eius rei cauſsâ edicto imperabant Romani, teſste eodem Agell. ubi ſsup. Dei tamen, inquit, nomen, ita uti ſsolet, cui ſservare ferias oportere, non edicebant, ne alium pro alio nominando, falſsa religione populum alligarent. Eas ferias ſsi quis polluiſsſset, hoſstiam immolabat. Idq́ue ita ex decretis Pontificum obſservatum Marc. Varro dicit, quoniam & qua vi, & per quem Deorum, Dearumve terra tremeret incertum eſsſset. ¶ Ad quarũquarum feriarum imitationem, & aliarum, quæ ob alios
68
prodigioſsos, aut repentinos caſsus indici ſsolebant, de quibus agit text. in l. fed etſsi, §. ſsi feriæ, D. de ferijs, l. 1. C. eodem, l. 38. tit. 2. part. 3. Covarr. lib. 4. var. cap. 19. Anton. Theſsaur. deciſs. 39. num. 6. Briſsſsonius in l. Dominico, C. de ſspectacul. & Roſsinus de antiquit. Roman. lib. 4. cap. 3.
Nos,
69
qui unum & verum Deum, ut omnium cauſsarum cauſsam in eius Sanctis veneramur, ſolẽniaſolemnia vota emittere, & anniverſsaria feſsta celebrare ſsolemus, illis diebus, quibus violentiore | aliqui terræmotus contigerunt, ut in hac LimẽſiLimenſi urbe obſservatur in die Viſsitationis Deiparæ, & D D. Criſspini & Criſspiniani, & olim in Gallia Mamertum Epiſscopum obſservaſsſse legimus apud Iornandes in Annal. Sigon. lib. 14. Imper. Occident. & lib. 4. Reg. Ital. & Theat. vitæ humanæ volum. 16. lib. 2. pag. 3049. Et at Dei iram, atque indignationem placãdamplacandam
70
illa etiam verba foribus, & Parietibus noſstrarum ædium affigi curamus, Christvs NoBiscvm, State, quibus quaſsi cœlitus miſssis Antiochenæ urbis ingentẽingentem terræmotũterræmotum ſsedatum fuiſsſse tempore Iuſstiniani Imperatoris commemorat Anton. Contius in eius vita, & Nicephorus Caliſst. lib. 17. hiſstor. Eccleſs. cap. 3. Et de eiuſsdem urbis Limenſsis terræmotibus agens litteris mandavit eruditiſssimus
71
Doctor Franciſscus Carraſscus del Saz, qui poſstquàm in ea pluribus annis honorificum advocationis, & adſseſsſsoris Dominorum Proregum officium exercuit, Regij Panamenſsis Senatus Conſsul creatus fuit, in ſsuo lib. pract. quæſst. ſsup. novam Recop. cap. 2. ex num. 18. ad 24.
Sed ut his, quęquæ de terræmotibus diximus, finem imponamus, lubet hic notabilem,
72
& admirandum caſsum cuiuſsdam terræmotus, & ignivomi montis eruptionis huius Peruani diſstrictus inſserere, qui præter quàm quòd in eo omnibus notiſssimus eſst, Reverendi Patris Martini Delrio aſsſseveratione cõmunîturcommunîtur lib. 4. diſsquiſsit. magic. cap. 3. q. 2. pag. 299. ubi ſsic ait: Anno ſsuperiore 1600. die 18. Februarij prope Arequipam ex illis, qus multi in Peruana ſsunt montes ignivomi, (Vulcanos vocant) unus eorum, Guaina Putina, principio candidam nubem viſsus pecorarijs èex longinquo eructare, quam conſsecuta eſst procella fragminum ingentium, quaſsi avulſsorum à rupibus, ſsed ignitorum: hæc paulum ſspacij progreſsſsa comminuebantur in minores lapides, & paulatim, centeſsimo fermè paſsſsu à cratere, in cinerem. Vbi ſsaxa decidebant, cuncta revulſsa, diruta, comminuta, interempta: ubi lapides, pauci mortales evaſsere, vel iumenta. Fors Hiſspanus iter faciebat eques, cùm vim grandinis lapillaceæ non ferret, deſscendit, & ſse ſsub equo locat; ſsed equus non valebat ſsubſsiſstere præ vi ictuum. Herus videns, nec tutum, nec quietum ſsibi ſsub equo refugium, epiphium aufert, equum deſserit, capiti ſsellam imponit, ſsic ægrè evaſsit crani fragium. Torrentes & fluvij, ac fontes nonnulli penitus exaruere, alijs lapſsus facultas intercluſsa, cineris multitudine, idq́ue per leucas plus trecẽtastrecentas. Arequipæ primùm ortæ clara luce tenebræ, integrum ferè menſsem durarunt. Intereà initio cœlum fulminibus viſsum dehiſscere, & audiri tonitrus, ſsammeiq́ue globi, inſstar artilleriæ bellicæ aciebus hinc inde diſspoſsitis mutuò exploſsæ, viciſsſsim huc illuc diſscurrere. Ingens globus ſsemel decidit, & à templo in proximum ambitum, inde in viam publicam patente porta erupit, & ſsubito diſsparuit, relicto ſsulphureo nidore. Terræmotus iugis fuit, adeò ut multæ domus conciderent, reliquæ quaſsi tripudiarent nutantes. Nec ceſsſsavit interea pluere terram albam inſstar cinerum, ſseu calcis tritæ, ut nemo per plateas incederet, quin mox digiti ſspiſsſsitudine cooperiretur, Domus quæ minimum tectæ eſsſsent, craſsſsitudine ſsemipedali: ſsic pleræq́ue ſsub onere gemebundæ ſsubſsiderunt. Malum durabat, luce per intervalla potius oſstentante ſse, quàm diem præbente. Menſse ferè exacto ceſsſsatio fuit, & nonnulla intermiſsſsio, ut noſstri, qui illic degunt perſscripſsere; ſsed adhuc metus manebat graviorum. Magnam morum in melius tum timor expreſsſsit commutationem, omnes ad pedes Sacerdotum devolvi, adeò, ut quies nulla daretur, & vi in cubicula pœnitentes irrumperent. Sic Deo lucrum animarum multarum acceſsſsit. Sed nec Satanas neglexit occaſsionem; nam cùm Indi Pagani viciniores flammis, ſsolita ſsuperſstitione, Magos acceſsſsiſsſsent, & ſsimul ad montem illum properarent, & malis cantibus, ac ſsacriſsicijs procurarẽtprocurarent, Magos, & viciniores quoque flammæ conſsumpſserunt, cæteri omnes malè mulctati, | deſsperabundi, pars ſsuſspendio, pars aliter ſsibi mortem conſsciverunt.
73
Quibus addo ex relatione multorum, qui huic ſspectaculo interfuerunt, cineres torrentium more magno impetu per plures leucas, etiam tranſsvadatis fluminibus decurriſsſse, & domos aliquas in agris poſsitas, illęſisillenſis habitantibus, ſsuis ſsedibus motas, & in alias exportatas.
Addere
74
etiam libet ingens aliud naturæ miraculum, quod narrat Acoſsta d. lib. 3. cap. 28. in fine, & poſst eum Herrera in deſscript. Ind. cap. 20. pag. 59. ſscribens anno 1581. circa urbem Chuquiavo, aliàs de la Paz, magnam partem altiſssimæ rupis ad Indorum pagum reſpiciẽtisreſpicientis, qui dicitur Ango Ango, ſsubitò corruiſsſse, & eorum plures, qui idololatræ, & malefici erant, obtriviſsſse. Et quod maius eſst, rupem ipſsam non ſsecùs ac undam, aut ceram liquefactam, ad ſseſsquileucæ ſspacium procurriſsſse, aut profluxiſsſse, lacumq́ue vicinũvicinum, & omnem illum ambitum terrâ expletum fuiſsſse.
In alia quoque provincia Peruana, quæ Chumbivilcas
75
appellatur anno 1612. iuxta oppidum de Alca repentè parvus torrens, qui illud alluit, in magnum fluvium erupit, regionem univerſsam per dies aliquot cum maximo incolarum damno inundavit, ingentia ſsaxa rapidiſssimè volvens, nullis aquis pluvijs adauctus, ſsed ijs, ut apparet, quæ, dehiſscente ibîdem tellure, ex intimis eius penetrabilibus effluxerũteffluxerunt: iuxta
76
quæ de aquis terręterræ immixtis, & fluminibus, & abyſssis ſsub ea latentibus, ex aliorum Philoſsophorum ſsententia commemorat Plinius lib. 2. cap. 68. & Seneca omnino videndus lib. 3. natural. quæſst. per totum, & pręcipuèpræcipuè cap. 8. 19. & 30. & lib. 5. cap. 14. & lib. 6. cap. 7. & Simon Maiol. d. colloq. 10. de mare pag. 262. Vt ſsic appareat undique,
77
& ubiq;ubique hominibus pericula imminêre, l. Senatus 35. §. mortis cauſsa, D. de donat. cauſs. mor. l. 1. §. cùm tamen, D. depoſs. Deumq́ue eiuſsmodi naturæ portenta, ut timeatur, ordinaſsſse, ſsicuti docemur Pſsalm. 33. ita ut Ariſst. lib. 3. Moral. Nicomach. docuerit, non eſsſse
78
fortes appellandos, ſsed inſsanos potiùs, ac ſsenſsu vacantes eos, qui non habitu virtutis, ſsed immanitate quadam naturęnaturæ, terræ concuſssionem non perhorreſscerent, quæ videtur inferorum ad ſsuperorum ſsedem eruptionem minitari. Vnde ad ſstupidæ conditionis hominem deſignãdumdeſignandum in Proverbium abijt: Neque terræmotus timet, neque fluctus. De quo plura poſst Eraſsmum ſscribit Paul. Manutius in adagijs pag. mihi 1160.
Loading...