CAPVT VI. Reges noſstros piè ſsemper, & ſsanctè ea omnia ordinaſsſse, quæ in detegendis, & cõvertendisconvertendis Indis fieri conveniebat, & exceſsſsus, atque iniurias à Ducibus & militibus irrogatas, nihil eorũeorum pietati, & iuſstificationi nocere.

SVMMARIVM Capitis VI.

  • 1 Auctor quid in hoc opere ultra alios præſstiterit, eruditorum iudicio relinquit.
  • 2 Invidi, & novatores Indiarum retentionem mordent, quorum calumniæ referuntur, & refelluntur. Et num. ſsequentibus
  • 3 Initium cuiuslibet rei ſsemper inſspici ſsolet.
  • 4 Fundamentum ubi eſst erroneum, aut vitioſsum, omnia corruunt.
  • 5 Cupiditatis vitium, non Religionis zelum Hiſspanos ad Novum Orbem perduxiſsſse aliqui cavillantur.
  • 6 Cupiditas eſst omnium malorum radix iuxta ſsententiam D. Paul. 1. ad Timoth. 6.
  • 7 Hiſspanorum avaritiæ, & cupiditatis, initio detectionis Indiarum, aliqua exempla referuntur.
  • 8 Aurum eſsſse Hiſspanorum Deum, Indi exiſstimarunt, & de feſstis ei hac de cau|ſsa à quodam Regulo Cubæ factis.
  • 9 Enciſsus Bacchalarius aurum in provincia Darienis retibus piſscari publicavit.
  • 10 Zenu in fluvio auri glebæ gallinacei ovi magnitudine retibus expiſscari ſsolent.
  • 11 Divitias Novi Orbis nimis extollit Maiolus.
  • 12 Atabaliba PeruanorũPeruanorum Imperator immenſsas divitias pro ſsua libertate promiſsit.
  • 13 Hiſspanis accõmodariaccommodari poteſst, quod olim T. Livius de Romanis in Africam traijcientibus, ſscriptum reliquit.
  • 14 Senecæ elegans locus refertur, & ad Hiſspanorum in Orbem Novum adventum accommodatur.
  • 15 Charitas aurum optimum, Dei verbũverbum argentum præſstantiſssimum.
  • 16 Hiſspanos milites divitiarum deſsiderio in expeditionibus Indicis permoveri, mirandum non eſst.
  • 17 Pecuniæ obediunt omnia.
  • 18 Aurum omnia ſscindit, & ſsuperat.
  • 19 Aurum bella, & alia plura ſscelera, & damna in mundum invexit, ex Virgil. & alijs Poëtis.
  • 20 Pax non poteſst placere ijs, quibus immodica cupiditas eſst.
  • 21 Hiſspani propter auri cupiditatem crudeliter Indos tractaſsſse, ac ferè deleſsſse, dicuntur.
  • 22 Damna, & iniurias Indis ab Hiſspanis illatas qui recenſseant, & ſsuccenſseant?
  • 23 Chriſstiani, etiam cùm iuſstis bellis operãoperam navant, mites & tẽperatitemperati eſsſse debẽtdebent.
  • 24 Clementis Alexand. elegans locus ad ſsuadendam Chriſstianorum manſsuetudinem ponderatur.
  • 25 Auctor non intendit abſsolutè excuſsare exceſsſsus, & turbines bellorum olim Indis illatorum.
  • 26 Peccatum ſsi quid fuit in primis ad Indos expeditionibus, Regibus noſstris imputari non debet.
  • 27 Reges Catholicos Hiſspaniæ ſsemper piè ac providè ea omnia ordinaſsſse, quæ ad bonãbonam converſsionem, & tractationẽtractationem Indorum conveniebant, multis oſstenditur.
  • 28 Chriſstophoro Columbo quid primum Reges Catholici circa Indorum curam dederint in mandatis?
  • 29 Nicolao de Ovando ſsummè iniungitur à Regibus Catholicis cura converſsionis, & bonæ tractationis Indorum.
  • 30 Clauſsula teſtamẽtiteſtamenti Eliſsabethæ Reginæ Catholicæ de Indorum converſsione, & tuitione enixè agens, refertur.
  • 31 Carolus V. Imperator Licentiato Figueroæ, & alijs plurimum Indorum cauſsas, & patrocinium commendavit.
  • 32 Ferdinando Corteſsio multũmultum pacifica In dorum converſsio, & tutela præcipitur.
  • 33 Schedulæ, & inſstructiones plures remiſssivè congeruntur de cura converſsionis, & defenſsionis Indorum multa piè, & utiliter præcipientes.
  • 34 Schedula quædam Philipi II. refertur, quæ iniurias Indis illatas graviter dolet, & à RegũRegum noſtrorũnoſtrorum mente, & volũtatevoluntate valde alienas eſsſse demonſstrat.
  • 35 Schedulæ Regis Philippi III. expẽdũturexpenduntur, quæ Indorum prædicationem omnino Evangelico modo fieri iubent.
  • 36 Reges noſstros ab iniurijs Indis illatis plures auctores excuſsant.
  • 37 Leges quantumvis iuſstæ improborum temeritate violantur.
  • 38 Damna omnia Indis illata, inſsolentiæ, & avaritiæ militum tribuit Ioan. Boterus, cuius verba referuntur.
  • 39 Conſsilium Regium Indiarum ſsemper Indorum damnis, & oppreſssionibus obviam ire curauit.
  • 40 Leges, & præcepta Regum, ubi illi longè abſsunt, facilè contemnuntur. Et hoc in Indijs contigiſsſse ex Eman. Roder. Acoſsta, & alijs, quorum verba referuntur.
  • 41 Luſsitanorum Regum ſsanctas ordinationes qualiter, & quare in Indijs Orientalibus eluſsas fuiſsſse tradat Meffeius?
  • 42 Bella ſsemper plura damna, & calamitates adducunt.
  • 43 Milites vix pij eſsſse poſsſsunt.
  • 44 Leges inter arma non exaudiuntur.
  • 45 Arma non ſservant modum, ex Seneca.
  • 46 Bellum, & eius damna multoties cohibere non poteſst Princeps ipſse, qui illud incepit. Ex Salluſst.
  • 47 Michaëlis Hoſspitalis elegantia carmina de damnis bellorum adducuntur.
  • 48 Victi ſsemper ſsolent à victoribus calcari, & ſspoliari.
  • 49 Militaris diſsciplina à Romanis maximè obſservabatur.
  • 50 Lex poſstliminium, §. filius, D. de captivis illuſstratur.
  • 51 Romani milites non ſsolùm hoſstibus, verùm & ſsocijs, ac confœderatis multa damna, & iniurias inferebant.
  • 52 Procopij elegans locus expenditur de exceſssibus militum Romanorum.
  • 53 Miſseri, & pauperes ſsemper potentiorum iniurijs, & ſspolijs ſsubiacent, ex Iuvenali.
  • 54 Ludovici XII. Galliæ Regis apophthegma refertur.
  • 55 Ferdinan. Davalos Marchio Piſscariæ milites, Marti ſsimul, & Chriſsto ſservire, difficile reputabat.
  • 56 Milites Hiſspani in Indijs aliquando iuſstis ex cauſsis in Barbaros ſsævierunt.
  • 57 Hiſspani à multis auctoribus excuſsantur de crudelitatibus, quas olim in Indos exercuiſsſse dicuntur.
  • 58 Thomæ Bozij elegantiſssima verba referuntur, pro excuſsanda Hiſspanorum adverſsus aliquos Indos aſsperitate.
  • 59 Chriſstophori Columbi cum Fr. Builo Catelano contentio ſsuper modo, quo Indos adigi conveniebat.
  • 60 Milites Hiſspani, quibus rationibus ſsuam adverſsus Indos ſsævitiam excuſsare ſsolebant?
  • 61 Theodori de Bry notabilia verba referuntur, quibus Hiſspanorum exceſsſsus excuſsat.
  • 62 Nationes omnes multa quotidie peccata propter avaritiam committunt, præſsertim in militaribus expeditionibus.
  • 63 Indorum plurimi non ob ſsævitiam Hiſspanorum, ſsed peſstiferis morbis, & alijs varijs cauſsis perierunt.
  • 64 Peruanorum Indorum magna pars variolarum lue miſserè perijt.
  • 65 Novæ Hiſspaniæ Indi magna ex parte duabus peſstibus abſsumpti ſsunt.
  • 66 Deus occulto ſsuo iudicio Indos varijs calamitatibus affligere ſsolet.
  • 67 Indos brevi prorſsus abſumẽdosabſumendos eſsſse quidam vaticinati videntur.
  • 68 Indorum pro ſsalute, & conſservatione quæ ſstatuuntur, eis plerumque nociva eſsſse ſsolent, quod eorum peccatis aliqui tribuunt.
  • 69 Romanæ urbis in excidio ſsub Alarico, multa contigiſsſse narrat Sozomenus, Indorum vaſstationi ſsimilia.
  • 70 Indos quantumvis malos & tyrannos ſsuis rebus ſspoliari non potuiſsſse, multi aſsſseverant.
  • 71 Rem alterius etiam ſsi quis à prædone capiat, legitimus eius dominus non efficitur.
  • 72 Pontificiæ conceſssionis titulum hæretici in dubium vocare nituntur.
  • 73 Papæ auctoritas non poteſst peccatũpeccatum permittere, neque ab eo excuſsare.
  • 74 Finis bonus ſsolus non facit actum bonum, ſsi per media illicita procuretur.
  • 75 Peccare quis poteſst faciendo bona intẽtioneintentione rem licitam, quæ ſsibi non competit, aut in ea excedendo.
  • 76 Exceſsſsus punitur, etiam ſsi aliàs actus eſsſset permiſsſsus.
  • 77 Mandans, vel permittens delictum fieri, illud facere videtur, etiam ſsi mandatarius excedat.
  • 78 Eventus regulariter tribui ſsolet cauſsæ proximæ, & immediatæ, & quãdoquando hoc fallat?
  • 79 Actus non tribuitur exequenti, ſsed ordinanti.
  • 80 Dominus teneri ſsolet de factis, & delictis famulorum, & miniſstrorum, quos alicui negotio præpoſsuit, maximè ſsi viles ſsint. Et num. 83. & 107.
  • 81 Magnates non excuſsantur à reſstitutione damnorum, quæ famuli inferunt, eorum potentia confiſssi.
  • 82 Damni occaſsionem dans etiam ex leviſsſsima cauſsa, ad damnum tenetur.
  • 84 Damnum debet refici ab ijs, quorum cõtemplationecontemplatione cauſsatur.
  • 85 Bello imprudenter illato, quæ obligationes oriantur, remiſsſsivè.
  • 86 Ratum qui habet delictum, vel exceſsſsum ab alijs commiſsſsum, qualiter teneatur.
  • 87 Nobiles, qui in ſsuo famulatu, vel ſsatellitio habent homines ſsceleratos, ex delictis eorum tenentur.
  • 88 Milites ſsi aliquod damnum popularibus faciant, Magiſster militum illud reficere debet.
  • 89 Princeps graviter punire debet milites, qui abſsque eius licentia bella, vel damna inferunt.
  • 90 Maieſstatis læſsæ tenentur, qui ſsine licẽtialicentia Principis bellum movent, & etiam in hoſstes & alienos graſsſsantur.
  • 91 Regum noſstrorum iuſstitia à calumnijs hæreticorum facilè vindicatur.
  • 92 Finis ſsanctus, & rectus ubi conſsequitur, non multum curare ſsolemus de medijs. Et num. 97.
  • 93 Principia in omni negotio longè abſsunt à perfectione.
  • 94 Incrementa regulariter habere non ſsolent, quæ illicitè incipiunt.
  • 95 Principia ſsiniſstra ſsæpè ad fœlices exitus perveniunt.
  • 96 Operis deformitas non attenditur, quãdoquando fuit recta intentio, & finis operãtisoperantis.
  • 98 Finis contemplatione omne agens operatur, & dicitur cauſsa cauſsarum.
  • 99 Novi Orbis in acquiſsitione, multa multi ſsanctè & religiosè operati ſsunt.
  • 100 Malorum interventio bonis aliorum operibus nocere non debet.
  • 101 Miniſstri Dei eſsſse ſsolent, etiam qui mali ſsunt.
  • 102 Cauſsa iuſstior, & potentior prævalet, & attendi debet.
  • 103 Cauſsa quæ prodeſst, ubi concurrit cum ea, quæ nocet, illa attendi debet, non hæc.
  • 104 Chriſstianorum fœx quod facit, non eſst ſspectandum, ſsed quod boni Chriſstiani ex D. Auguſstino.
  • 105 Exceſsſsus, & abuſsus rerum earum utilitatem non tollit.
  • 106 Dominus de exceſsſsibus, & delictis famulorum, & miniſstrorum regulariter non tenetur.
  • 108 Reges noſstri ſsemper optimos Duces, ac probatos miniſstros ad Novum Orbem mittere procurarunt.
  • 109 Domino abſsenti, ignoranti, vel aliàs impedire non valenti, non imputantur miniſstrorum ſsuorum delicta.
  • 110 Dominus in dubio præſsumitur ignorare exceſsſsus, & delicta ſsuorum famulorum.
HActenvs de iuſstis, & legitimis, vel etiãetiam probabilibus titulis, & rationibus acquirendi & retinendi huius Novi Orbis dixiſsſse ſsufficiat. In quibus
1
quidẽquidem exponendis, aſsſserendis, & illuſtrãdisilluſtrandis, quid Nos ultra alios præſstiterimus, eruditorũeruditorum iudicio relinquimus. Nunc autem, ut nihil omnino maneat intactũintactum, ſsupereſst, ut
2
calumnijs, & obiectionibus novatorũnovatorum, & invidorũinvidorum reſpõderereſpondere curemus, qui prædicta omnia importunis latratibus perturbare, & lividis ac Theoninis dentibus mordere conãturconantur, & Hiſspano nomini infenſsi, quotidie curioſsulas quæſstiones circa IndiarũIndiarum dominiũdominium movere non deſinũtdeſinunt, ut benè obſservavit Pet. Matthæus in notis ad conſstitut. Pontif. pag. 153.
Et in primis nobis obijciunt, quòd cùm
3
initiũinitium cuſsuslibet rei ſsemper in|ſspiciendum, & conſsiderandum ſsit, l. 3. §. ſscio, D. de minor. l. tutor, D. de fideiuſsſsor. l. 3. D. de tutelis, l. qui id quod, D. de nonat. l. vetus, cum ſseq. D. de trit. vino, & oleo legato, l. uxorem, §. agri plagam, D. de legat. 3. l. 1. C. de impon. lucrat. deſscrip. lib. 10. cum multis alijs, quæ latè congerit Bald. in l. 1. num. 11. D. de orig. iur. Rolandus à Valle conv. 78. num. 2. vol. 4. Riminal. in l. ut vim, num. 38. D. de iuſst. & iure, & in l. poſsthumo num. 311. C. de bonor. poſsſs. contr. tab. Pet. Gregor. lib. 2. ſsyntag. cap. 18. num. 1. & ſseq. Petrus Surd. de alim. tit. 7. quæſst. 34. num. 4. Ioan. Salisberienſs. in Policrat. ſsive de Curialium nugis, lib. 9. cap. 20. Claud. Pratus Gnoſseon general. iur. lib. 3. tit. 1. cap. 2. & noviſssimè Ioan. Bapt. Valençuela conſs. 4. ex num. 28. & conſs. 19. ex num. 1. & conſs. 33. num. 117. & conſs. 88. num. 2. Et ubi
4
fundamentum erroneum, ac vitioſsum eſst, omnia corruant, neque ullus validus effectus reſsultare poſssit, quia totus ordo deſstruitur, ſsi principium legitimum non ſservatur, & qui primitiva inficit, derivata vituperat, ut poſst Ariſstotel. lib. 1. de cœlo & mundo oſstendit I. C. in 1. egi tecum, D. de except. rei iudic. cap. Principatus 1. quæſst. 1. cap. cùm Paulus 1. quæſst. 2. Bald. in l. nominationis, num. 2. C. de iudic. Paul. Caſstrenſs. conſs. 5. num. 22. vol. 3. cum plurimis alijs adductis à Tiber. Decian. conſs. 8. num. 208. lib. 1. Nevizan. in Sylva nuptial. lib. 1. num. 64. Claud. Prat. dict. titul. 1. cap. 6. & Valençuela conſs. 69. num. 129. & ſseqq. Non poteſst hæc Indiarum Occidentalium acquiſsitio, & retentio iuſsto aliquo titulo communiri, cuius initia vitioſsa fuerunt,
5
utpotè non tam Religionis zelo, quàm auri, & argenti illecebris, & divitiarum execrabili cupiditate ſsubnixa,
6
quam omnium malorum radicem meritò appellavit D. Paul. 1. ad Timoth. 6. dum inquit: Nam qui volunt divites fieri, incidunt in tentationem, & in laqueum diaboli. & deſsideria multa, & inutilia, & nociva, quæ mergunt homines in interitum, & perditionem: radix enim omnium malorum eſst cupiditas.
Ad quod probandum
7
multa de Hiſspanorum cupiditate notarũtnotarunt Hierony. Benzo, Honoratus Faſsitellus, Traianus Bocalinus, & alij, quorum dicta retulimus ſsuprà lib. 1. cap. 16. num. 95. & ſseqq. Et poteſst addi, quod ex noſstris, poſst Epiſscopum Chiapenſsem, tradit Fr. Auguſstin. Davila in hiſstor. Mexican. Ordin. Prædicat. lib. 1. cap. 8. & 9. tantam ſscilicet auri ſsitim primis illis conquiſsitoribus fuiſsſse, ut nihil aliud niſsi aurum à Barbaris peterent, illoſsq́ue pacificè Evangelij promulgationem ſsuſscipere iudicarẽtiudicarent, qui auri plurimùm offerebant, in negantes verò crudeliter deſsævirent. Quo factum eſsſse inquit,
8
ut Indi, aurum, Hiſspanorum Deum eſsſse putarẽtputarent, cui, Hatuey Cubenſsis inſsulæ regulus, publicas hac de cauſsa choreas, & ſsaltationes indixit. Quam hiſstoriam narrat etiam Anton. de Herrera in hiſst. gener. Ind. decad. 1. lib. 10. cap. 15.
Qui idem
9
quemdam BacchalariũBacchalarium Enciſsum plures ſsecum homines ex Hiſspania ad Darienis provincias adduxiſsſse commemorat, eius ſsuaſsione pellectos, quòd auri ingentem copiãcopiam, retibus ubique in illius regionis flumina iactis, expiſscari affirmaret. Quod etiam de
10
Zenu fluvio, non procul à Carthaginis Occidentalis urbe labente, ubi auri glebæ retibus ſsæpè expiſscari ſsolent gallinacei ovi magnitudine, ſseriò tradit Petr. Mexia in Sylva variæ lection. 5. part. cap. 12. & 13. & ex eo recolit Simon. Maiolus in diebus canicul. 1. p. colloq. 11. ad finem, pag. mihi 298. & colloq. 19. pag. 47. Vbi
11
alia quoq;quoque mirãdamiranda de ingentibus Novi Orbis divitijs recẽſetrecenſet, & cum Surio comm. ann. Domini 1558. FrãciſciFranciſci Pizarri, & ſociorũſociorum avaritiãavaritiam notat, qui
12
AtabalipãAtabalipam Pe| p. 709ruaumPeruanum Regem violentâ morte necarunt, non parvâ Caroli Cæſsaris iacturâ, cùm ille pro libertate ſsua ſsepties quadraginta auri vaſsa appendiſsſset, & intra ſseptuageſsimum diem ſseptuaginta milliones aureorum Carolinorum, ideſst, ſseptuagies decem centena millia aureorum ſse appenſsurum ſspopondiſsſset.
Poſsſsumuſsq́ue
13
Hiſspanorum turmis eâ tempeſstate in hunc Novum Orbem confluentibus illud Livij applicare lib. 29: Tantus omnibus ardor erat in Africam traijciendi, ut non ad bellum duci viderentur, ſsed ad certa victoriæ præmia. Et melius, elegantiſssima
14
Senecæ verba lib. 5. natur. quęſtquæſt. ad finẽfinem, qui veluti hæc iam tunc præſsagiens & enuntians, ſsic inquit: Hoc verò quid aliud quis dixerit, quàm inſsaniam, circumferre pericula, & ruere in ignotos, iratum ſsine iniuria, occurrentia devaſstantem, ac ferarum more occidere, quem non oderis? Illis tamen in ultionem, aut ex fame morſsus eſst: nos ſsine ulla parſsimonia noſstri, alieniq́ue ſsanguinis, movemus maria, & navigia ducimus, ſsalutem committimus fluctibus, ſsecundos optamus ventos, quorum fœlicitas eſst, ad bella perferri. Quouſsque nos malos mala noſstra rapuere? Parum eſst intra Orbem ſsuum furere? Sic Perſsarum Rex ſstolidiſssimus in Græciam traijcit, quam exercitus non vincet, cùm impleverit. Sic Alexander ulterior Bactris, & Indis volet quærere, quid ſsit ultra magnum mare, & indignabitur, aliquid eſsſse ultimum ſsibi. Sic Parthis avaritia Craſsſsum dabit. Non horrebit revocantis diras Tribuni, non tempeſstates longiſssimi maris, non circa Euphratem præſsaga fulmina, & Deos reſsiſstentes. Per hominum, Deorumq́ue iras ad aurum ibitur. Ergo non immeritò quis dixerit, rerum naturam melius acturam fuiſsſse nobiſscum, ſsi ventos flare vetuiſsſset, & inhibito diſscurſsu furentium, in ſsua quemq;quemque terra ſstare iuſsſsiſsſset. Magna pars erat pacis humanæ maria præcludi, &c.
Sed huic calumniæ, & obiectioni plenè reſspondimus ſsuprà d. lib. 1. cap. 16. ex num. 99. uſsque ad 113. quæ hîc lector repetere poterit. Addiq́ue poſsſsunt, quæ in ſsimili de Luſsitanorum ad Indiam Orientalem navigationibus & lucris, vix ſsumptus pro extendenda & conſservanda fide factos, æquantibus, noviſssimè obſservat Seraphin. Freitas de Imperio Aſsiat. cap. 17. per totum. Et quamvis non
15
negemus, quin charitas aurum optimum, Dei Verbum argẽtumargentum præſtãtiſsimumpræſtantiſsimum ſsit, & his omnino medijs ac telis hanc Orbis Novi converſsionem, & acquiſsitionem peragi longè præclarius, & convenientius fuiſsſse:
16
mirandum tamen non eſst, nec uſsquequaque ſsuccenſsendum, quòd milites, & alij vulgares, & ſsæculares homines, aliquo divitiarum deſsiderio permoti, pias Regum noſstrorum leges, & ſsinceram aliorum ReligioſorũReligioſorum virorum curam, atque incorruptam prædicandi rationem ſsuâ cupiditate fœdaverint,
17
cùm pecuniæ obediant omnia, ut habetur Eccleſs. cap. 10. verſs. 19. ubi Martinus Delrius in adagijs, & Ioan. Pineda in comment. plura notarunt, & ſsecundùm Diphilum relatum ab Stobæo, ſsermon. 89. aurum
18
longè validiſssimum ſsit, per ipſsum enim omnia ſscinduntur, & conficiuntur. Quod
19
& bella, parricidia, legum tranſsgreſssionem, & plurima alia ſscelera in mundum invexiſsſse, eleganter oſstendit Virgil. lib. 3. Æneid.
Fas omne abrumpit Polydorum obtrũcatobtruncat, & auro
Vi potitur, quid non mortalia pectora cogis
Auri ſsacra fames?
Ovid. lib. 1. Metamorph:
Effodiuntur opes irritamenta malorum,
Iamq́ue nocens ferrum, ferroq́ue nocentius aurum
Prodierat, prodijt bellum, quod pugnat utroque:
Lucanus lib. 3. Pharſsal.
Vſsque adeò ſsolus ferrum, mortemq́;mortemq́ue timere
Auri neſscit amor? pereunt diſscrimine nullo
Amiſsſsæ leges; & pars viliſssima rerum
Certamen moviſstis opes.
Et lib. 7:
Impulit amentes auriq́ue cupidine cæcos,
Ire ſsuper gladios, ſsuperq́ue cadavera patrum.
Et cæſsos calcare Duces.
Propertius lib. 3. eleg. 11:
Aurum omnes victa iam pietate colunt,
Auro pulſsa fides, auro venalia iura,
Aurum lex ſsequitur, mox ſsine lege pudor.
Tibullus eleg. 10. lib. 1:
Divitis hoc vitium eſst auri: nec bella fuerunt, Faginus aſstabat cum ſscyphus ante dapes,
Non arces, non vallus erat, ſsomnumq́ue petebat, Securus varias Dux gregis inter oves
Balbus Poëta:
Aurum bella gerit, mucronibus imperat aurum, Aurum ventoſsis vela dat æquoribus,
Evertitq́;Evertitq́ue urbes, & mœnia diruit aurum, Delet & extructis oppida celſsa rogis.
Et pleniùs Iacob. Philomuſsus, dum canit:
AurũAurum deſstructor vitæ, princepſq́;princepſq́ue malorũmalorum, O quam difficiles nectis ubique dolos:
O utinam natum nunquam mortalibus eſsſses: Dulcia ſsuppeditas, quæ nocumenta viris.
Te propter pugnæ fiunt, & bella moventur, Ad prædam, & cædes corpora noſstra trahis.
Proſsternis gentes, & totum deſstruis OrbẽOrbem: Nulla fides homini, te duce, ſstare poteſst.
Fœderatu Regum, & falſsos iungis amicos, Imperio ſservit & genus omne tuo.
Secvndò novatores nobis obijciunt,
20
pacem non poſsſse ijs placêre, quibus immodica cupiditas eſst, ut eleganter, de Sylla loquens, inquit Velleius Paterculus volum. 2. relatus à Pet. Fab. lib. 1. Semeſst. cap. 7. pag. 42. in fine his verbis: Tentavitq́ue iuſstis legibus, & æquis conditionibus bellũbellum cõponerecomponere ſsed ijs, quibus & peſssima, & immodica cupiditas erat, non poterat pax placere. Quod in hac detectione & cõquiſitioneconquiſitione IndiarũIndiarum cõpertũcompertum fuiſsſse aiunt,
21
cùm Hiſspani propter divitiarum cupiditatem, quâ (ut inquiunt) ducebantur, pacis, mãſuetudinismanſuetudinis, & prędicationisprædicationis Apoſstolicæ nullãnullam curam habuerint, ſsed bellis, armis, & terroribus omnia turbantes, aſsperè, nimis, & crudeliter Indos tractaverint, ac ferè deleverint, & ubique plurima damna, & iniurias eorum rebus, & perſsonis tyrannicè, & violenter intulerint. In quibus
22
recenſsendis, & ſsuccenſsendis totam ſsuam IndiarũIndiarum hiſstoriam Hieronym. Benzo. & eius additionator clauſsiſsſse videntur, & nimis dolent, & invehunt Epiſscopus Chiapenſs. in ſsuis apologijs contra Sepulvedam, & in peculiari libello, cui nomen indidit: Breviſssima relacion de la deſstruicion de las Indias, Caietan. 2. 2. quæſst. 66. art. 8. ad 2. Victoria in relect. de Indis. §. 4. concluſs. 2. 5. 6. & 7. Fr. Auguſst. Davila in dict. hiſstor. Mexic. lib. 1. cap. 100. & ſsequentib. ubi aliqua miracula, & ſsupplicia recenſset, quæ Deus pro eiuſsmodi crudelitatibus vindicandis operatus eſst, Ioan. Boterus in relat. univerſs. 4. part. lib. 3. pag. 59. & ſsequentib. Ioſseph. Acoſsta lib. 3. de procuran. Ind. ſsalu. cap. 4. & 5. Fr. Eman. Roder. in quæſst. regular. tom. 2. quæſst. 99. art. 4. Petr. Zieza tom. 2. cap. 33. & alij hiſstoriæ Indiarum ſscriptores varijs in locis. Et latè Ioann. Metellus in epiſstola, quæ Oſsſsorij operibus præfixa eſst, à quibus habuit Theatrum vitæ humanæ, volum. 12. lib. 3. pag. 2739. & iterum pag. 2753.
Porrò
23
Chriſstianos, etiãetiam cùm iuſstis bellis operãoperam navant, mites, atq;atque in parcendo, quantum fieri poſssit, faciles eſsſse debêre, multis argumentis, ultra alios, noviſssimè probat Fr. Ioan. Marquez in Gubern. Chriſst. lib. 2. cap. 28. | & ſseqq. ubi citat illud Arnobij lib. 1. contra Gentes, cuius verba retulimus ſsub. lib. 2. cap. 17. num. 86. Et
24
potuit allegare Clem. Alex. lib. 2. Strom. cap. 8. ubi legem Deuter. cap. 20. commendat, quæ etiam in agris oſstium redundanti quadam humanitate pomiferas arbores ſsuccidi prohibuit, allegoricè oſstendens, ut addit Gentian. Hervetus ibîde, ex hoſstibus eos ſsolùm eſsſse interimendos, qui nobis poſsſsunt nocêre, non eos, qui ſsunt innoxij.
Sed ego
25
licèt abſsolutè excuſsare non poſssim, nec debeam bella omnia, bellorumq́;bellorumq́ue geſstorum exceſsſsus, atque omnes illos ſsuperiorum temporum turbines, & quæ in Indos partratæ dicuntur, crudelitates. Illud tamen certè, &, intrepidè moneo,
26
ſsicubi in his peccatũpeccatum fuit, id planè nullatenus, ut ſsæpè diximus, RegũRegum noſstrorum pietati, & iuſstificationi nocêre: quorum ea
27
ſsemper fuit cura, & ſsolicitudo erga Indorum converſsionem religiosè, & ſsuaviter diſsponendam, libertatem aſsſserendam, bonam tractationem, atque inſstructionem curandam, damna, & iniurias, quæ miſseris illis irrogabantur, vindicandas, & depellendas, & viros probos, doctos, ac religioſsos, ad hææc omnia commodius exequenda, undecumque quærendos, conſsulendos & delegandos, ut iniuncto ſsibi à Sede Apoſstolica muneri abſsque dubio ſsatisfeciſsſse videantur, ut conſstat ex ijs quæ diximus ſsuprà lib. 1. cap. ult. num. 106. & ſsequentibus, & lib. 2. cap. 8. num. 25. cap. cap. 9. num. 17. cap. 15. num. 25. cap. 17. num. 5. & præcipuè cap. 18. numer. 15. cum quinque ſsequentibus. Ita enim videmus
28
in primo capite primæ illius inſstructionis, quam Catholici Reges Chriſstophoro Columbo dederunt, ubi ad inſsulas à ſse repertas, cum Almiralij, & Gubernatoris titulo remeavit; cuius verba, ultra alios, refert Epiſscopus de Chiapa in replicat. ult. adverſsus obiection. SepulvedęSepulvedæ pag. 52. ſsic pijſssimè, & prudentiſssimè cautum fuiſsſse: Por ende ſsus Altezas, deſseando, que nueſstra ſsanta Fè Catolica ſsea aumentada, i acrecentada, mandan i encargan al dicho Almirante, Viſsorey i Governador, que por todas las vias i maneras que pudiere, procure i trabaje atraer a los moradores de las dichas Islas i tierra ſsirme, a que ſse conviertan à nueſstra ſsanta Fè Catolica, i para ayuda dello ſsus Altezas embian al devoto Padre Frai Buil, juntamente con otros Religioſsos, que el dicho Almirante conſsigo ha de llevar, los quales por mano, è induſstria de los Indios, que acà vinierom, procuren, que ſsean bien informados de las coſsas de nueſstra ſsanta Fè, pues ellos ſsabran i entenderan mucho de nueſstra lengua, è procurando de los inſstruir en ella lo mejor que ſser pueda. I porque eſsto mejor ſse pueda poner en obra, deſspues que en buena hora ſsea llegada allà la armada, procure, i haga el dicho Almirante, que todos los que en ella van, e los que mas fueren de aqui adelante, traten muy bien, è amoroſsamente a los dichos Indios, ſsin que les hagan enojo alguno; procurando, que tengan los unos con los otros converſsacion i familiaridad, haziendoſse las mejores obras que ſser puedan. I anſsimiſsmo el dicho Almirante les dè algunas dadivas gracioſsamente de las coſsas de mercaduria de ſsus Altezas, que lleva para el reſscate,, i los honre mucho: i ſsi caſso fuere, que alguna, ò algunas perſsonas trataren mal a los Indios en qualquiera manera que ſsea, el dicho Almirante como Viſsorei, i Governador de ſsus Altezas lo caſstigue mucho por virtud de los poderes de ſsus Altezas que para ello lleva.
Et poſsteà, cùm ijdemmet Catholici Reges
29
nobilem, & prudentem virum Nicolaum de Ovando Alcantarenſsis Militiæ Equitem ad earumdem inſularũinſularum regimẽregimen mitterẽtmitterent anno 1501. hoc ei præcipuè in mãdatismandatis dederunt: Que procuraſsſse con grãgran vigilãciavigilancia i cuidado, que todos los Indios de la Eſspañola fueſsſsen libres de ſservidumbre, i que no fueſsſsen mo|leſstados de alguno, ſsino que vivieſsſsen como vaſsſsallos libres, governados i conſservados eu juſsticia, i que procuraſsſse que en la ſsanta Fè Catolica fueſsſsen inſstruidos; porque ſsu intencion era, que fueſsſsen tratados con mucho amor i dulçura, ſsin conſsentir, que nadie les hizieſsſse agravio, porque no fueſsſsen impedidos en recibir nueſstra ſsanta Fè, i porque por ſsus obras no aborrecieſsſsen a los Chriſstianos. I que para que mejor pudieſsſsen ſser dotrinados, ſse procuraſsſse, que ſse comunicaſsſsen con los Caſstellanos, tratando con ellos, i ayudando los unos a los otros: ut refert latiùs Anton. de Herrera in dict. hiſst. gener. Indiar. decad. 1. lib. 4. cap. 11. & 12. & lib. 5. cap. 11. qui etiãetiam eâdem decad. 1. lib. 6. cap. 19. & lib. 9. cap. 5. & 14. alia decreta recenſset, quęquæ eorundem Catholicorum Regum piãpiam hac in parte ſsolicitudinem, & ſstudium commendant.
Sed hoc gravius, & luculentius oſtẽdituroſtenditur
30
ex clauſsula quadam teſstamenti ipſsius Eliſsabeth Reginæ Catholicæ, quam refert Epiſscopus de Chiapa ubi ſsuprà, & idem Herrera dict. decad. 1. lib. 7. cap. 12. ubi ita cavetur: Item, por quanto al tiempo que nos fueron concedidas por la ſsanta Sede Apoſstolica las iſslas i tierra firme del mar Oceano, deſscubiertas i por deſscubrir: nueſstra principal intẽcionintencion fue al tiempo que lo ſsuplicamos al Papa Sexto Alexandro de buena memoria, que nos hizo la dicha conceſssion, de procurar de induzir i traer los pueblos dellas, i los convertir a nueſstra ſsanta Fè Catolica, i embiar a las dichas islas i tierra firme, Prelados, i Religioſsos, i Clerigos, i otras perſsonas doctas, i temeroſsas de Dios, para inſstruir los vezinos, è moradores dellas en la Fè Catolica, è los enſseñar, i dotar de buenas coſstumbres, è poner en ello la diligencia devida, ſsegun mas largamente en las letras de la dicha conceſssion ſse cõtienecontiene. Por ende ſsuplico al Rei mi ſseñor muy afectuoſsamente, encargo i mando a la dicha princeſsa mi hija, i al dicho Principe ſsu marido, que aſssi lo hagan i cumplan, è que eſste ſsea ſsu principal fin, i que en ello pongan mucha diligencia, i no conſsientan ni den lugar, que los Indios vezinos, è moradores de las dichas islas, è tierra firme, ganadas, è por ganar reciban agravio alguno en ſsus perſsonas ni bienes: mas manden, que ſsean bien i juſstamente tratados; i ſsi algun agravio han recibido, lo remedien i provean, por manera que no excedan coſsa alguna de lo que por las letras de la dicha conceſssion nos es inyungido, i mandado.
Ipſsis quoque Catholicis Regibus vitâ iam functis,
31
& invictiſssimo Cæſsare ac Rege noſstro Carolo V. Regni habenas ſsuſscipiente, Licenciatus de Figueroa ad eaſsdem inſsulas miſsſsus fuit ann. 1518. eique peculiariter iniunctum, ſsicuti refert idem Herrera decad. 2. lib. 3. cap. 8. ut quoniam diverſsis opinionibus agitatum erat, utrũutrum Indi, ſsi in ſsua libertate, & arbitrio relinquerentur, Fidei ſsuſscipiendæ, & retinendæ capaces eſsſsent? ipſse ſsuper hoc vocatis in conſsilium prudentibus, & integrioribus earum inſsularum viris, maturè deliberatet: Teniendo ſsobre todo reſspeto a que los Indios fueſsſsen Chriſstianos para la ſsalvacion de ſsus almas, i para que pudieſsſsen aprender a vivir como hombres de razon, ſsin darſse a vicios, i malas coſstumbres, i la holgazania que uſsavan, i fueſsſsen mantenidos en juſsticia, ſsin recibir daños ni opreſssiones. Para lo qual procuraſsſse de formar las mejores ordenes que pudieſsſse, aprovechandoſse de las ordenanças para eſsto dadas por el Rei Catolico, acrecentandolas, i diſsminuyendolas como le pæarecieſsſse, i haziendo otras de nuevo, con lo que mas provechoſso parecieſsſse para la intencion que ſse llevava, poniendo penas a los tranſsgreſsſsores, i dando ſsalarios a los executores dellas de la hazienda Real.
Et poſstmodum anno 1523. ut ipſse quoque Herrera recenſset decad. 3. lib. 5. cap. 1.
32
cùm Ferdinandus Corteſsius Mexicani Imperij, quod detexerat, & gentium, rerumq́ue in illo repertarum eundem Imperatore CarolũCarolum V. certiorem ſsuis nuntijs, & litteris | reddidiſsſset, hoc reſsponſsum accepit: Que ſsobre todas coſsas avia holgado ſsu Mageſstad del deſcubrimiẽtodeſcubrimiento de la Nueva-Eſspaña, i avia dado gracias a Dios, por aver entendido, que aquellos Indios eran mas habiles i capazes que los demas, haſsta entonces deſscubiertos, para ſser inſstruidos en la ſsanta Fè como Chriſstianos para ſsalvarſse, que era ſsu principal intencion: i que pues todos eſstavan obligados a los ayudar, i trabajar en eſste propoſsito, le encargava quanto podia, que tuvieſsſse eſspecial cuidado con la converſsion i dotrina dellos, i que con todas ſsus fuerças, poſspueſstos todos intereſsſses, trabajaſsſse quanto en el mundo fueſsſse poſssible, como ſse convirtieſsſsen a nueſstra ſsanta Fè Catolica, para que vivieſsſsen como Chriſstianos, i ſse ſsalvaſsſsen, procurando reduzir, è inſstruir primero a ſsus ſseñores i Caciques, i ponerlos en buenas coſstumbres, i toda orden de vivir, i deſsterrando ſsus vicios, idolatrias, i ſsacrificios, i darles buen exemplo: i que fueſsſsen acariciados, i bien tratados, para que tuvieſsſsen amiſstad i contratacion con los Caſstellanos, defendiendo i caſstigando ſsevera i riguroſsamente a los que ſsin orden i cauſsa juſsta les enojaſsſsen, hizieſsſsen guerras, o malos tratamientos, o les tomaſsſsen con violencia coſsa alguna contra ſsu voluntad, ſsino con limpia i libre contratacion i reſscate, que era la paga, porque eſste era el mejor camino para traerlos al conocimiento de la ſsanta Fè Catolica, que era el principal fin que ſse pretendia, i mas ſsegura coſsa convertir ciento por eſsta via, que cien mil por otra. I que en caſso, que por eſste camino no quiſsieſsſsen obedecer, ſsin que ſse les huvieſsſse de hazer guerra: eſsta por ningun caſso ſse les hizieſsſse, ſsino es ſsiendo ellos los agreſsſsores, i aviendo hecho daño a los Chriſstianos. I que aun quando los Indios huvieſsſsen cometido algun exceſsſso: todavia antes de romper con ellos, ſse les hizieſsſsen primero los requerimientos que eſstavan ordenados, &c.
Quem
33
ardentẽardentem Fidei & Religionis Chriſstianæ ſsuaviter, & pacificè inter eoſsdem Indos prędicandæprædicandæ, & propagandæ zelum, & indeſsinentem Regum noſstrorum curam in illis inſtruẽdisinſtruendis, defendendis, & benè tractandis, non minus efficaciter exprimunt alięaliæ inſstructiones, ordinationes, & ſschedulæ annis ſsubſsequentibus, diverſsis Ducibus, Conquiſsitoribus, & Gubernatoribus datæ, quæ extant apud eundem Herreram d. decad. 1. lib. 6. cap. 1. decad. 3. lib. 9. cap. 2. & lib. 10. cap. 9. & 10. & decad. 4. lib. 1. cap. 8. & lib. 2. cap. 3 & lib. 4. cap. 10. & lib. 6. cap. 11. & alibi paſssim, & in 4. tom. ſschedularum impreſsſsarum, pag. 221. & multis ſseqq. de quibus aliqua diximus ſsup. lib. 2. cap. 17. num. 59. & cap. 18. ex num. 15.
Sed omitti non poteſst
34
notabilis quædam ſschedula Pijſssimi ac Prudentiſssimi Regis noſstri Philippi II. Vliſssipone 27. Maij ann. 1582. ad Archiepiſscopum LimanũLimanum ſscripta, in qua damna, & vexationes Indis illatas graviter recenſset, & dolet, queriturq́ue, quòd ea, quæ ad hoc tollendum, & puniendum ſstatuta fuerant, ut oportebat, ſservata non fuerint, ſsic inquiens: I porque aviendoſse proveido tan cumplidamente lo que ha parecido convenir al bien eſspiritual i temporal, i converſsion de los dichos Indios, teniendo tanto cuidado de procurar que fueſsſsen dotrinados, è inſstruidos en las coſsas de nueſstra ſsanta Fè Catolica, mantenidos en juſsticia, i amparados en ſsu libertad, como ſsubditos i vaſsſsallos nueſstros: entendiamos, que nueſstros miniſstros cumplian lo que les aviamos ordenado: i de no averlo hecho ni cumplido, illegado a eſstado de tanta miſseria i trabajos, nos ha dolido como es razon. I fuera juſsto que vos, i vueſstros anteceſsſsores, como buenos i cuidadoſsos paſstores, huvierades mirado por vueſstras ovejas, ſsolicitando el cumplimiento de lo que en ſsu favor eſstà proveido, ò dandonos aviſso de los exceſsſsos que huvieſsſse, para que los mandaſsſsemos remediar, i ſse cumplieſsſse nueſstra voluntad, que es de que eſstos pobres gozen de deſscanſso i quietud, i conozcan a nueſstro Señor, para | que mediante ſsu Divina gracia, i la predicacion del ſsanto Evangelio, puedan ſsalvarſse, &c.
Extant
35
quoque alięaliæ ſschedulæ 5. & ult. Decemb. ann. 1608. ad Excellentiſsſs. Proregem Marchionem MõtiſclariumMontiſclarium directæ, quibus ſseriò deciditur: Item ha parecido ordenaros, como lo hago, que ſsi eſstos Indios no ſson rebeldes ò enemigos de los vaſsſsallos mios, ò concurrieren en eſsta conquiſsta otros de los titulos que lo pueden juſstificar, no ſse intente por fuerça de armas, ſsino por medio de Religioſsos, i predicacion del Evangelio, ni ſse conſsientan malocas en las provincias de Indios, que aun no ſse huvieren levantado, ſsiendo vaſsſsallos mios, ò infeſstaren los confines, i vaſsſsallos mios: i que ſsi a eſstos tales quiſsieren los Religioſsos entrar a convertir los, no lleven conſsigo ſsoldados, aunque las inſstrucciones antiguas lo permitan, por aver moſstrado la experiencia, que los ſsoldados no ſse contentan con atender a la defenſsa de los Predicadores, ſsino que excediendo de los limites de las inſstrucciones, hazen ſsiempre grandes violencias, vexaciones, i demaſsias a los naturales.
Qvae omnia attendentes, & pio, quo dccet, affectu conſsiderantes, meritò
36
Reges noſstros Catholicos, hac in parte non ſsolùm excuſsant, verùm etiam laudant, ſsanctaſsq́ue, & providas eorum leges, ac ordinationes cõmendantcommendant Ioſseph Acoſsta lib. 2. de procur. Ind. ſsalu. cap. 7. & lib. 3. cap. 5. verſs. Ad quas accedit, & cap. 15. ubi inquit, ſsemper Indos omnes Regijs legibus liberos eſsſse, & ſsuis rebus liberè uti, declaratum fuiſsſse, & ut neque noſstri milites aggrederentur non laceſssiti ad vexandos, cædendòſsve Barbaros, neque illos undecunq́ue captos ſservire compellerent, graviſssimis pœnis propoſsitis, ijs, qui cõtrariumcontrarium feciſsſsent: ita ut quæ Indis incõmodaincommoda acciderunt, hominũhominum magis nequitiæ, quàm adminiſstrationis vitio referenda ſsint: Quamvis
37
enim (inquit) rectè, & ſsapienter conſstituta Reſspublica, quamvis æquis
legibus temperata, facilè improborum temeritate violatur, cùm ſsit nihil, quod non humana perverſsitas, ſsi relinquatur ſsibi, cõvertatconvertat in peius.
Frat. Auguſst. Davila in dict. hiſstoria Mexic. lib. 1. cap. 8. pag. 35. ubi inquit, leges iuſstiſssimas, & ſsanctiſssimas fuiſsſse, quæ tamen ab improbis, & militaribus hominibus malè acciperẽturacciperentur & exequerentur.
Ioan. Boterus ubi ſsup. pag. 59. & ſsequentibus, ubi
38
idem tradens, damna omnia, & exceſsſsus inſsolentiæ, & avaritiæ militum tribuit: Che è di natura ſsua ſsmiſsurata, irrationale, è inhumana, è diſspietata, è cruda: non la tengono à freno le leggi humane, non le divine, non la tema de la morte, non dell' inferno: Hor che farà ella ne gli animi dè ſsoldati, alla cui diſscretione ſsiano rimeſssi populi imbelli, è di niuno potere? Non è fiera al mondo piu indomita, è piu crudele, che il ſsoldato, hor che farà egli, ove lungi dal ſsuo Principe, ſsi vegga padrone, è ſsignor di ogni coſsa?
Eman. Roder. dict. quæſst. 99. art. 4.
39
ubi ait, prædictis damnis, & oppreſssionibus indeſsinenti curâ Regum noſstrorum, & ſsupremi Conſsilij Indiarum ſsemper obviam itum fuiſsſse: In quo illuſstriſsſsimo Senatu id Chriſstianiſssimè tractatur, & media ad eas oppreſssiones extirpandas ſsumma conſsultatione adhibita ordinantur;
40
quæ ſsi in illis tam remotis partibus non omnino executioni mandantur, non eſst mirandum, cùm multa in his Hiſspaniarum partibus contra iuſstitiam, contra expreſsſsam Regis, & ſsui ſsupremi Senatus voluntatem moliantur, ratione quorum non poſsſsumus Catholicum, & Chriſstianiſssimum Regem noſstrum, nec eius ſsupremum Senatum arguere de peccato.
Idem non minus diſsſsertè oſstendit, & fatetur Fr. Ioan. à Torquemada in Monarch. Ind. lib. 1. cap. 14. & lib. 17. cap. 19. & Hierony. Benzo. eiuſsq́ue additionator, quamvis parum noſstris rebus affecti, lib. 4. hiſst. Ind. cap. 17. & 18. in 4. p. Americæ ex pag. 78. & ite|rum Ioſseph Acoſsta dict. lib. 3. cap. 4. pag. 290. cauſsam huius inobedientiæ diſstantiæ locorum attribuens: Nam cùm remotiſssimæ (inquit) regiones hæ ſsint, caputq́ue huius univerſsæ Reipublicæ, ſsive Regiam, ſsive Pontificiam Maieſstatem ſspectes, longiſssimè diſssitum licentiæ, ac libidini Præfectorum campus latè patens oſtẽdituroſtenditur, ut quicquid collibeat, licere ſsibi etiãetiam opinentur. Quod enim longè diſstat, quaſsi nihil ad ſse pertineat, facilè temeritas humana contemnit. Hinc ſseditioſsa conſsilia, tumultus etiam, atque adeò totius Reipublicæ perturbatio: remedium verò oppido ſserum, atque incertum. Itaque ut medici pulmonum, ſsi ægrotare cœperint, curandorum perdifficilẽperdifficilem eſsſse rationem, docent, quòd ad traducendum eo uſsque medicamentum longa, & valdè clauſsa via ſsit per ſstomachum, ut pharmaci vis iam debilitata perveniat, aut ne perveniat quidem, ita planè longinquitas ſsupremæ potentiæ, atque auctoritatis huius Reipublicæ ægritudini levandæ remedia opportuna vix plerumque expectare permittit. Quamobrem quicquid in rebus Indicis à Præfectis peccatur, ſsine emendatione peccabitur, &c.
Et conducunt verba Petr. Maffæij lib. 12. hiſst. Ind. Orient. circa finem, pag. 303.
41
ubi pari ratione ſsanctas quoque leges à Luſsitanis Regibus pro Indis Orientalibus latas, ſsimiliter eluſsas fuiſsſse, ſsic inquit: Cæterum ſsalutaria Principis mandata, itemq́;itemq́ue Prætoris edicta non quantum par fuerat ponderis habuere obſservata, & exhauſsta fermè facillima quæque, reliqua, partim quod privatis obſstarent commodis, haud æquo animo accepta: partim nondum maturis ad agendum rebus in aliud tempus dilata.
Quod valdè mirandum non eſst primis illius temporibus, in his regionibus, nullam adhuc certam Reipublicæ formam habentibus, & inter homines militares, bellis, ſsævitiæ, & avaritiæ ut plurimùm deditos, accidiſsſse. Nam bella
42
ſsemper plures calamitates, iniurias, & damna producunt, &
43
milites vix pij, & clementes eſsſse poſsſsunt, ut latè, & eleganter, præter alios, oſtẽditoſtendit Marcus Tullius in Orat. pro lege Manilia, Vlpian. in l. ex conducto 15. §. ſsi vis, D. locati, l. illicitas, §. ne tenuis, D. de offic. Præſsid. l. 2. l. cum affinibus 5. C. de metat. & epidem. lib. 12. Iuſstini. in Novella 130. de tranſs. milit. D. Auguſst. lib. 19. de Civit. Dei cap. 7. Eraſsmus in adagio Dulce bellũbellum in expertis, & in pacis querimonia, Menchaca lib. 1. quæſst. illuſst. cap. 10. Petr. Gregor. lib. 11. de Repub. cap. 1. num. 5. Rævard. lib. 3. coniectan. cap. 6. Radulphus Forner. lib. 1. rer. quotid. cap. 21. Andreas Gail. de pace publ. lib. 1. cap. 4. ex num. 34. Pet. Faber lib. 3. Semeſst. cap. 13. pag. 187. Rutil. Benzonius de anno Iubil. lib. 5. cap. 10. pag. 532. Simon Maiolus in dieb. Canicul. tom. 3. colloq. 2. de bellorum eventibus, ferè per totum, Thom. Bozius de ſsign. Eccl. Dei, lib. 2. cap. 9. Petr. Andr. Canonherius in Aphoriſsm. Polit. Hippocr. lib. 1. pag. 555. & ſseqq. Marquez in Gubernat. Chriſst. lib. 2. cap. 14. & 31. Theat. vitæ humanæ vol. 7. lib. 4. pag. 1925. Bobadilla, qui plurimos refert, in Polit. lib. 1. cap. 10. num. 34. & lib. 4. cap. 1. num. 10. cum ſseqq. & Cardin. Tuſschus verb. BellũBellum mala multa operatur, concluſs. 38.
Inter quæ, illud maximum eſst,
44
ut leges inter arma non exaudiantur, neque modus ſservetur, & ut ipſse Princeps, qui bellum cœpit, ſsæpè ab eius iniurijs milites ſsuos cohibere non poſsſsit, ut præclarè canit Lucanus d. lib. 3. Pharſsal. ſsuprà relatus, & lib. 10. dum ait:
Nulla fides, pietasq́ue viris, qui caſstra ſsequuntur,
Venaleſsq́ue manus, ibi fas ubi plurima merces.
Seneca in Hercule furente tragœd. 1:
Arma
45
non ſservant modum,

Nec temperari facilè, nec reprimi poteſst
Strictus enſsis ira, bella delectat cruor.
Salluſstius in Iugurth. Omne
46
bellum | ſsumitur facilè, cæterum ægerrimè deſsinit, nec cuius poteſstate initium, eius & finis eſst. Eleganter Caſssiodor. lib. 1. variar. epiſst. 12. in fine: Militaribus officijs aſsſsueti, civilitatem premere dicuntur armati, & ob hoc juſstitiæ parere deſspiciunt, quoniam ad bella Martia ſsemper intendunt: dum neſscio quo pacto aſssiduè dimicantibus difficile eſst morũmorum cuſstodire menſsuram. Tradunt alia auctores ſsuprà relati, & Menoch. de arbitr. caſsu 95. n. 28. Ioan. Garcia de nobilit. gloſs. 2. num. 4. & 7. Hieron. Zevallos pract. commu. tom. 4. quæſst. 906. num. 6. & 166. & plenius omnibus
47
Michaël Hoſspitalis lib. 5. ſsuarum Poët. epiſst. in epiſst. ad Carolum Cardinal. Lotharenum, ubi inter alia ſsic ait:
Nemo unquam bello melior fit, ſsive ſsecunda,
Sive mala infelix commiſserit alite pugnam,
Bella docent homines peccare, metumq́ue Deorum
Excutiunt, pœnas, infernaq́;infernaq́ue Tartara rident,
Hi quorum Solis fiducia nititur armis
Propoſsita eſsſse bonis in cœlo præmia ridẽtrident,
Tolle metum legum, rigidi legumq́ue miniſstri
Emicat, & nullo retinetur ſsica pudore,
Imbellem timidumq́ue valẽtiorvalentior exuit armis
Et vita zonaq́ue, &c.
Et ſsemper
48
victos à victoribus calcatos, & imbelles, ac timidos à potentioribus ſspoliatos, multis alijs Sacræ ScripturęScripturæ, & bonorũbonorum Auctorum teſstimonijs comprobat Gaſspar Sanctius in Iſsaîam cap. 51. num. 71. & cap. 63. num. 13. Et vel ipſsorum Romanorum exemplo ſsatis oſstendi poteſst,
49
quibus licèt militaris diſsciplina magnæ curæ fuerit, & filiorum charitate antiquior, atque potentior,
50
l. Poſstliminium 19. §. filius, D. de captivis & poſstlim. reverſs. Valer. Maximus lib. 2. cap. 7. Quintilian. in milite Marian. Veget. lib. 1. de re milit. iunctis alijs, quæ doctè & copiosè congerit Petr. Faber lib. 1. Semeſst. cap. 19. pag. 127. & Balthaſs. Ayala de iure, & officio belli, lib. 3. cap. 1. Adhuc tamen
51
eò laſsciviæ & petulantiæ procedebant, ut non ſsolùm hoſstibus, verùm neq;neque ſsocijs, & confœderatis parcerent, ut tradit Procopius lib. 3. de bello Goth. his verbis
52
Romani exercitus Principes, & ſsimul milites ipſsi res ſubditorũſubditorum diripere, cõtumelijscontumelijs, & ſsceleribus nihil reliquum facere, adamataſsq́ue habere in præſsidijs fœminas, luxui, ac temulentiæ operam dare. Sed milites ipſsi, quum ſse præfectis inobedientes, contumaceſsq́ue exhiberent, in omnem abſsurditatis, & flagitij ſspeciem incidebant, &c. De quo etiam multum dolet, & queritur Salvianus lib. 4. & 7. de providen. & alia congerens Bernard. Aldrete lib. 4. de antiquit. Hiſspan. cap. 28. Eòq́ue alludens
53
Iuvenal ſsatyr. 8. inquit:
Curandum inprimìs, ne magna iniuria fiat
Fortibus, & miſseris tollas licet omne quod uſsquam eſst
Auri, atque argenti.
Et
54
Ludovicus XII. Galliæ Rex, ut eius annales referunt, dicere ſsolebat, plebem, & ruſsticos eſsſse paſscua tyrannorum & militum: tyrannos autem, & milites paſscua eſsſse diabolorũdiabolorum.
55
Et Ferdinandus Davalos PiſcarięPiſcariæ Marchio, ut refert Paul. Iovius in eius vita lib. 2: Nihil ijs, qui in bello verſsarentur eſsſse difficilius, quàm Martem ſsimul & Chriſstum pari diſsciplinâ coluiſsſse, quãdoquando mos bellicus in hac corruptela militiæ, à iuſstitia & religione penitùs averſsus eſsſse videretur.
Vltra quęquæ, notare etiam poſsſsumus,
56
quòd etſsi Duces ac milites à noſstris Regibus miſssi, diligenter & exactè traditum ſsibi ordinem ſservare voluiſsſsent, ubi tamen ad has provincias pervenerant, multa ſseſse illis offerebant, quæ vel omnino ab incœpto deſsiſstere ſuaderẽtſuaderent, vel aliquid amplius audere, quàm in mãdatismandatis accepiſsſsent. | Nam aliquando Indorum feritas, & barbaries, domanda prius, & ad politicam, ac ſsociabilem vivendi formam reducenda videbatur, ut ſsic poſsteà cum illis de Fidei, & Religionis negotijs ſseriò, & utiliter agi poſsſse. Interdum etiam alij, noſstros ad eos quietis, pijs, & tranquillis animis accedentes, ad hoſspitium, & commercium, vel ad Fidei legationem, & prædicationem exponendam, admittere recuſsabant; ſsæpè quoque admiſsſsos, & initio benevolè exceptos, poſsteà ſsine iuſsta cauſsa per inſsidias adoriebantur. Quæ omnia, omni iure inſspecto, ut in ſsuperioribus latè probavimus, legitimãlegitimam bellandi occaſsionem Hiſspanis Ducibus ac militibus præſstare potuerunt. Et pariter efficiunt,
57
ut minus notandi, & ſsuggillandi videantur, ſsi quos fortè Barbarorum his rationibus debellaverint, vel alijs ſsupplicijs affecerint, ut tetigimus ſsuprà lib. 2. cap. 16. num. 46. & ſsequentibus, & expreſssè obſservat Ioſseph. Acoſsta in hiſst. moral. Ind. lib. 7. cap. 27. in fine, Ioan. Boterus in d. relat. univerſs. 4. part. lib. 3. ex pag. 65. & eleganter Thom. Bozius lib. 7. de ſsign. Eccl. cap. 5. in fine, & lib. 10. cap. 13. verſs. Hinc ut legimus, quem noviſssimè refert & ſsequitur Caliſstus Remirez in tract. de lege Regia Aragon. §. 32. num. 6. ubi ſscriptum
58
reliquit: Mirum non fuiſsſse, ſsi cum belluis iſstis humana effigie contectis Hiſspani interdum aſsperius egerint. Belluinis namque factis belluas omnes ſsuperabant. Nam quæ beſstiæ ſsui generis beſstias devorant, ut illæ mutuò ſseſse comedebãtcomedebant: quæ beſstiæ filios ſsuos alunt, ut pinguiores, & adultiores effecti, ſsint parentibus (horrendum dictu!) pro cibo? Quo circa ut aliquis Hiſspanus fuerit aliquando in illas crudelis, tanta certè quidẽquidem immanitas erat illorum populorum, ut ad humanæ naturæ ſstudia revocari nullo modo poſsſsent, niſsi edita fuiſsſsent in illos exempla illuſstriſssima ſsuppliciorum atrociſssimorum; quæ tamen Epiſscopi, Religioſiq́;Religioſiq́ue noſstri cohibuerunt. Non benè igitur quidam ſscriptores invehuntur in Hiſspanos, quòd adeò fuerint diri in Indos. Aliquos ex Hiſspanis fuiſsſse in aliquos Indos haud negandum, vix tamẽtamen erat, ut aliter fieri poſsſset. Peccatum eſst ab aliquo: non totius eſst notionis id crimen, &c.
Idem tradit Pet. Martyr in decad. Novi Orb. decad. 1. ubi refert,
59
ſsæpè inter Chriſstophorum Columbum, & frat. Builum Catelanum, Monachum Benedictinum, quem Præſsulis Eccleſsiaſstici nomine ac poteſstate Alex. VI. Papa ad Indias miſsit, contentiones honeſstas exoriri, quòd Builus nimirũnimirum contendebat, ne in gentes illas à noſstris aliquo modo ſsæviretur: Columbus autem, & alij, multoties convenire, ut ſsupplicia de illis ſsumerentur, aſsſseverarent.
Antonius quoque de Herrera in hiſst. gener. Ind. decad. 4. lib. 6. cap. 11. Rationes
60
militum, ac priorum Orbis huius cõquiſitorumconquiſitorum commemorat, quibus ſsubactionem Indorum excuſsabant, & defendebant.
Sed pręſtatpræſtat, ut
61
Theodori de Bry verba ſsubijciamus, qui in epiſstola quadam, quam hiſstoriæ Hieronymi BẽzoniBenzoni præfixit in quarta parte hiſstoriæ Americæ, etſsi Hiſspanorum avaritiam, & ſęvitiamſævitiam adverſsus Indos, mutuaſq́;mutuaſq́ue inter ſse cædes damnet, & ploret: poſsteà ita concludit: Verumtamen ne quis in Hiſspanicæ gentis ignominiam trahat, expendat unuſsquiſsque quid ab alijs aliarũaliarum nationum hominibus fiat. An
62
non ſsimilia quotidie à nobis perpetrantur? FrumẽtumFrumentum, & vinum coëmimus, & in cellas ac horrea condimus, ut pauperes tempore famis, aut annonæ caritatis iugulemus. Fraudibus, uſsuris, & impoſsturis fratres noſstros facultatibus ſsuis ſspoliamus, & exhaurimus. In mutuas cædes ambitione, & avaritia abrepti quotidie ruimus, nec modus eſst ullus, aut finis noſstræ cupiditati, & crudelitati. Ne ſsimus ergo tam præcipites in damnandis Hiſspanis, quin prius nos ipſsos ſseriò examinaverimus, num ipſsis meliores ſsimus? Multos enim inter Hiſspanos novi
| viros pios, & probos, non minus quàm in ulla alia gente, quod abſsque ullius præiudicio dictum ſsit. Si quæ ſsævè, crudeliter, avarè, & iniquè geſsta ſsunt ab Hiſspanis in India, ea genti imputanda non ſsunt, ſsed potius militari licentiæ, quæ in alijs gentibus non minus efferata comperietur. Quis enim ignorat, quàm multa crudeliter patrata ſsint, atque etiam num hodie patrentur à militibus Gallis, Germanis, Italis, & alijs in omnibus ferè expeditionibus ac bellis? Quis tamen æquus iudex hæc toti genti imputabit, &c.
His accedit, quòd licèt verum ſsit, plures Indos bellorum occaſsione, & aliquorum Hiſspanorum ſsævitiâ, atque avaritiâ conſsumptos eſsſse:
63
plurimi tamen ex ijs, qui hodie in varijs inſsulis, & provincijs, vel omnino, vel ex magna parte deſsiderantur, quarum in gentem vaſstationem ita dolent, & exaggerant Epiſscopus Chiapenſsis, & alij ex ſsuprà relatis non Hiſspanorum cauſsâ, ſsed varijs, & peſstiferis morbis ingruentibus, perierunt, necnon etiãetiam terræ motibus, quinimò & proprijs vitijs, præſsertim ebrietatis, & herbæ Coca, uſsu, cui ſsupra modũmodum dediti ſsunt, ut latiùs recenſset Pet. Zieza 2. tom. rer. Ind. cap. 29. Ioan. Boter. d. 4. part. lib. 3. pag. 99. & ſseqq. Ioſseph Acoſsta in hiſst. natur. & moral. Ind. lib. 3. cap. 21. Fr. Auguſst. Davila in hiſst. Mexicana lib. 1. cap. 33. & cap. 39. Fr. Ioan. à Torquemada in Monarch. Indian. lib. 5. cap. 22. & Theat. vitæ humanæ vol. 2. lib. 4. pag. 339. Vbi ſspecialiter referunt, qualiter
64
plurimi Indi Peruani variolarum morbo miſserrimè perierint: & in
65
Nova Hiſspania anno 1545. lue quadam octingenta Indorum millia defeciſsſse: & anno 1576. alteram contagionem exortam, quæ ſsola duos Indorum milliones abſsumpſsit, ideſst, bis decem centena millia. Quibus
66
calamitatibus Deus alias quotidie clades occultis ſsuis iudicijs in eorudem Indorum perniciem videtur adijcere, ita ut plures pij, & religioſsi viri eos
67
in totum brevi abſsumendos eſsſse, prænuntiaſsſse dicantur, ut referunt Avila, & Acoſsta ubi ſsuprà. Maximè cùm experiendo compererint,
68
nihil in eorum ſsalutem, & utilitatem curari, aut ſstatui, quod eiſsdem maius damnum ac detrimentum non generet.
Vnde vindicis Dei irãiram magis, quàm Hiſspanorum ſsævitiam in iſstorum Barbarorum diminutione, & internecione ſsuprà dicti Auctores agnoſcũtagnoſcunt, fortè propter ipſsorum ingentia ſscelera & antiquam idololatriam,
69
ut in ſsimili excidio, & everſsione urbis Romanæ, & Romanorum, quæ ſsub Alarico contigit, conſsiderant Socrates lib. 7. hiſst. Eccleſs. cap. 10. Nicephorus lib. 13. cap. 35. & Sozomenus lib. 9. cap. 6. qui ita ſscribit: Cordatis verò hæc ob indignationem Dei Romanis evenire videbantur, ad eorum pœnam, quæ ipſsi quondam præ nimia protervia, ac petulantia in ipſsos, & pauperes iniquè deliquiſsſsent. Fertur itaque probus aliquis Monachus ex his, qui in Italia erant, Romam cum feſstinatione profectus, Alarico conſsuluiſsſse, ut urbi parceret, nec ſse tantorum malorum auctorem conſstitueret. Cui & Alaricus reſspondiſsſse dicitur, ſse non volentem hoc tentare, ſsed eſsſse quemdam, qui ſse obtundendo urgeat, ac præcipiat, ut Romam evertat, quòd ille tandem fecit. Et diximus alia ſsuprà lib. 2. cap. 13. num. 52. & 63.
Tertiò
70
tandem calumniantes inſsiſstunt, & iuſstitiam acquiſsitionis, & retentionis huius Novi Orbis eâ adhuc argumẽtationeargumentatione convellunt, quòd etiam ſsi Indi mali, & tyranni fuiſsſsent, non potuerunt, nec debuerũtdebuerunt ab Hiſspanis puniri, & ſspoliari, cùm certum ſsit,
71
quòd etiam ſsi à prædone rem alterius aliquis capiat, non ideò magis iuſstum eius titulum capiens acquirere poſssit, iuxta text. in l. qui re, §. ſsi quis alteri, D. de furtis, l. navigia, l. in civile, C. eod. l. ſsuperempti. C. de eviction. l. ſsi mancipia, C. de rei vind. & in noſstris terminis advertit Ioſseph | Acoſsta lib. 3. de procur. Indor. ſsalute, cap. 3. Neque
72
titulum conceſssionis ſsive confirmationis Romani Pontificis aliquid prodeſsſse contendunt: eius enim auctoritatem in dubium vocare nituntur, de quo latè egimus ſsuprà lib. 2. ex cap. 22. ad 25. & ut aliquam eſsſse concedant,
73
ab exceſssibus, & peccatis excuſsare non poſsſse inquiunt, quęquæ Hiſspani contra ipſsius Pontificis mentem, & intentionem in eiuſsdem Orbis debellatione, & ſsubactione patrarũtpatrarunt, argumento eorum, quæ latè notant Innocent. & Abbas num. 3. in cap. inquiſsitioni de ſsenten. excom. Marta de iuriſsdict. 3. p. cap. 8. num. 31. & 32.
Rurſsus
74
neque finem bonum prædicationis, & converſsionis Indorum admittunt; quia finis bonus ſsolus non facit actum eſsſse bonum, aut legitimũlegitimum, ſsi per modum illicitum fiat, ut exemplo medici, qui ægro ſsanitatem conferre tentat per maleficium, aut fornicationem, benè oſstendit Martin. Delrius in diſsquiſs. mag. lib. 4. cap. 4. quæſst. 5. ſsect. 2. pag. 333. Et
75
peccare quis poteſst faciendo bonâ intẽtioneintentione etiam rem licitam, quæ ſsibi non competat, ut ſsimiliter docet, & probat idem Delrius ubi ſsuprà pag. 335. & lib. 3. part. 2. quæſst. 4. ſsect. 8. pag. 241. vel ubi in modo exercendæ rei ſsibi competentis, & permiſsſsæ excedere reperitur.
76
Vnde dicimus, exceſsſsum puniri, etiam ſsi alià factum eſsſsent licitũlicitum, & permiſsſsum, ut notant DD. in l. ab executore, C. quorum appellat. & plures alij, quos refert Zevallus pract. commun. tom. 4. quæſst. 1. aliàs 897. num. 928. & ſsequentib. & Caliſstus Remirez in tract. de lege Regia Aragon. §. 20. num. 65.
Denique minus probant, quòd Reges noſstri culpas, & exceſsſsus, qui in his regionibus conquirẽdisconquirendis intervenerũtintervenerunt Ducum, & militum vitio, & cupiditati tribuere velint,
77
quoniam is facere videtur, qui iubet, etiam ſsi mãdatariusmandatarius excedat, & ad reſstitutionem damnorũdamnorum tenetur, quæ inde fuerint ſsupſsequuta, cap. qui per alium 72. de regul. iur. in 6. ubi Petr. Pechius plura notavit, l. ſsi quis id quod, l. ſsi familia, D. de iuriſsd. omn. iud. l. 1. §. deieciſsſse, D. de vi, & vi arm. l. 1. & per tot. ſsi familia furt. feciſsſse dicatur, cap. mulieres de ſsent. excom. cap. fin. de homicid. Nam
78
licèt aliàs eventus cauſsæ tribus ſsoleat cauſsæ proximæ & immediatæ, l. ſsi mulier, D. rer. amot. hoc tamen locũlocum non habet, quando cauſsa illa immediata ex prima dependat, quæ & ipſsam inducit, ut latè proſsequitur Tiraquel. in tract. ceſsſsan. cauſsa, limit. 10. Hippolyt. de Marſsilijs conſs. 607. Pechius ubi ſsuprà num. 13. Et ita
79
actum non tribui exequenti, ſsed ordinanti meritò docet Conſs. in l. item eorum, §. ſsi Decuriones, D. quod cuiuſq;cuiuſque univerſs. cap. cum aliquibus de reſscrip. lib. 6. cum notatis a Petr. Surdo in tract. de aliment. tit. 8. privil. 59. n. 88. ¶
80
Quinimo, etiam citra mandatum, dominum tenêri de facto famulorum, & officialiũofficialium ſsuorum, qui in officio deliquerunt, cui à domino præpoſsiti ſsunt, quia eorum conditionem explorare debuit, apertè oſstendit text. in l. ult. §. ſservorum, D. nautæ caupon. l. ne quid, ubi Bart. Baldus, & alij, D. de incend. ruin. naufr. l. 1. §. familiæ, D. de publican. & vectigal. l. ſsi ſservus, §. ſsi fornacariusfornicarius, & §. Proculus, D. ad leg. Aquil. 1. qui inſsulam, §. ult. D. locati, cum multis alijs quæ latè in varijs cauſsis adducunt, & expendunt Calcaneus conſs. 40. col. 2. Annania conſs. 71. num. 3. Gozadinus conſs. 63. n. 14. & ſseqq. Roland. conſs. 95. num. 11. & ſseqq. vol. 2. Caravita cauſsar. crimin. diverſs. conſs. 116. lib. 2. Ioſseph. Ludovic. deciſs. Peruſs. 25. num. 18. Farinac. conſs. crimin. 63. num. 1. & in praxi crimin. 1. tom. q. 24. num. 49. & ſseqq. Ferdin. Rebellus de oblig. iuſtitięiuſtitiæ lib. 2. q. 11. & q. 14. ſsect. 4 num. 42. ubi
81
quòd magnates non excuſsantur à reſstitutione, cùm famuli, eorũeorum potentiæ fidentes, damna inferunt, Menoch. de arbitrar. caſsu 390. num. 19. & | conſs. 53. num. 2. & ſseq. & conſs. 1105. num. 2. & 1188. num. 15. & 1194. numer. 4. & 33. Vbi addit,
82
quòd damni occaſsionem dans, etiam ex leviſssima cauſsa tenetur ad damnum Felinus in cap. Petrus num. 7. de homicid. Alciatus in l. pronuntiatio, § ſervientiũſervientium, num. 34. D. de verb. ſsignif. & de præſsumpt. reg. 1. præſs. 40. n. 4. Fr. Eman. Roder. in ſsumma, q. 425. n. 8. fol. 121. Vbi
83
quòd dominus habens ſservos, vel miniſstros viles, tenetur ex delicto eorum, nec poteſst allegare propriam ignorantiam, Cardin. Tuſschus pract. concluſs. iur. verb. Damnum, concluſs. 7. 8. & 15. Vbi
84
quòd damnum debet refici ab illis, quorum contemplatione cauſsatur, Stephan. Gratian. diſscep. forenſs. part. 4. cap. 635. & Mag. Lorca in 2. 2. ſsect. 7. diſsput. 55. ex num. 1. ubi tractat, quæ
85
obligationes oriantur ex bello imprudenter illato. Et in eo, qui
86
ratum habuit, ut perinde ſsit, ac ſsi ipſse feciſsſset, tam in cõtractibuscontractibus, quàm in delictis, l. 1. §. quoties, D. de vi, & vi armat. gloſs. in d. cap. mulieres, pleniſssimè Salicet. in l. non ideò, C. mandati, & Pechius in d. cap. qui facit ampl. II. & in cap. ratihabitio de reg. iur. in 6.
Quibus addere poſsſsumus, quæ multum in terminis, & copiosè more ſsuo perſsequitur Tiraq. in tract de nobilit. cap. 37. n. 134. docens,
87
nobiles, qui in ſsatellitum, & famulitium ſsuum ſsicarios, lenones, cęteroſq́uecæteroſq́ue id genus admittunt, aut retinent, ex eorum delictis arbitratu iudicis plectendos eſsſse. Præſsumi enim eorum cõditionemconditionem notam habuiſsſse. Vnde
88
reſsolvit Chaſsſsaneus ad conſsuet. Burgun. rub. 1. §. 6. in verb. En meſsuſsage, num. 2. reficiendum eſsſse à Magiſstro militum, ſsi damni aliquid milites prædijs dederint, citatq́;citatq́ue in id. l. 2. C. de paſscuis publ. lib. 12. Et hoc ita ex facto, celebri Galliæ Arreſsto, pronuntiatum fuiſsſse, tradit Ant. Mornacius in notis, ſsive obſservat. ad Pandect. ad d. l. ſsi familia, D. de iuriſsd. omn. iud. Nimirum, quia
89
Principes, & Magiſstri militum eos punire, & graviter coërcere debent, qui ſsine ipſsorum licentia bellum inferunt, vel in terris proprijs, aut alienis hoſstiliter graſsſsantur: cùm
90
in hoc crimen læſsæ Maieſstatis committant, l. 3. D. ad leg. Iul. Maieſst. l. ſsi alium, §. eſst & alia, D. quod vi aut clàm, l. Papinianus, § reiperduellionis, D. de acquir. hęredhæred. l. furem, D. ad leg. Cornel. de ſsicar. l. 1. C. ut armor. uſsus lib. 11. ubi DD. & in l. ex hoc iure, D. de iuſst. & iure, Bartol. in. l. hoſstes, D. de captivis, Innocent. in cap. olim, el 1. de reſstit. ſspol. & in cap. ſsicut de iur. iuran. & Oldrad. Andreas de Iſsernia, Afflictis, & alij, quos refert, & ſsequitur Marta de iuriſsd. 1. part. cap. 39. num. 1. & ſsequentibus.
Vervm autem verò
91
ab his quoque argumentis, ſsophiſsmatibus, facilè Regum noſtrorũnoſtrorum iuſstitiam, & maieſstatem liberabimus, ſsi prout ſsæpè fecimus, piam, & exactam illorum curãcuram in Indis convertendîs, & idoneis medijs, ac miniſstris ad id deligendis, conſsideraverimus, & conceſssioni Pontificiæ, & alijs titulis, ſsigillatim, à nobis in tota hac tractatione perpenſsis, eam vim, quam habent, tribuamus. Non enim ſsolo occupationis iure nituntur, ut argumentum videtur ſsupponere: neque dici poſsſsunt iniunctum ſsibi à Sede Apoſstolica prædicationis munus pro virili non adimpleſsſse, cùm tot, ac tales progreſsſsus Chriſstiana Religio in his regionibus fecerit, quot, ac quales ſsuprà, multis etiãetiam in locis poſst graviſssimos Auctores enumeravimus, & quotidianâ præſsentiâ, & experientiâ cognoſscimus. Quod ubi conſsequutum eſst,
92
& rectus ac ſsanctus finis, qui intendebatur ad effectum perductus, parum eius iuſstitiæ, & utilitati officit, quod aliquid per militarem laſsciviam, avaritiam, aut petulantiam in eius initijs, aut medijs diſsponendis, vel exequendis exceſsſsum ſsit; licèt non negemus excedentes peccaſsſse, ut au|ctoritates in argumento relatæ concludunt. Principia
93
enim in omni negotio longè ſsemper à perfectione abfuerunt, nec ulla res conſsummata poteſst eſsſse, dum incipit, ut benè inquit Petr. Faber lib. 1. Semeſst. cap. 16. in princip. & ante eum Caſssiodor. lib. 2. var. epiſst. 3. dum ait: Solent enim initia portendere meliora, dum à parvis inchoãtinchoant, quæ in ſsequentibus magna ſse admiratione ſsublimant.
Et
94
quamvis regulariter incremẽtaincrementa habêre non poſssint, quæ illicitè cœperint, ſsed ſstatim cum ſsua prava æmulatione deſsiciant, capite Novatianus 8. quæſst. 1. ſsæpè tamen contingit, ut
95
ſsiniſstra principia ad fœlices perveniant exitus, ut Iacob Geneſs. 27. per ſupplãtationemſupplantationem pervenit ad benedictionẽbenedictionem, ut ſseges, quæ leproſsâ manu ſseritur, munda tamen metitur, ut ex adulterino concubitu pulchra ſsoboles naſscitur, quæ ſsunt exempla text. in cap. nũquamnunquam 241. quæſst. 1. Et
96
deformitas operis non attenditur, quando fuit recta intentio, & finis operantis, ut docet Rebellus de obligat. iuſst. lib. 3. q. 19. ſsect. 3. Quia
97
finis facti cõſideraturconſideratur potius, quàm modus ducens ad finem; & ut vulgò dici ſsolet, ubi habemus effectum, non multum curamus de modo, l. quæritur, D. de bon. libert. l. fin. C. mand. l. ſsi mater 3. ubi Bald. C. de inſstit. & ſsubſstit. l. continuus. §. cùm ita, D. de verbor. obligat. idem Bald. in l. ſsi adrogator, numer. 14. D. de adopt. Tuſschus practic. concluſs. verb. Effectus, concluſs. 51. & Ioan. Baptiſsta Valençuela conſs. 85. numer. 28. Nam ut ait Probus in addition. ad Monach. in cap. cùm in aliquibus, n. 15. de reſscript. in 6. poſst Bald. in l. eam quãquam, circa princ. C. de fideicomm. omne
98
agens agit propter finẽfinem, & finis dicitur cauſsa cauſsarum, & ab eo denominantur omnia; quod ſsequuntur plurimi alij relati per Tiraquel. de retract. lignag. §. 1. gloſs. 7. num. 45. & Molina de Hiſspan. primogen. lib. 1. cap. 5. num. 15. ubi inquit, hoc eſsſse, quod Philoſsophi dicere ſolẽtſolent in omnibus rebus agendis finem principium eſsſse.
Maximè, quia in dictis principijs, & medijs, ut
99
ſsæpè etiãetiam diximus, & probavimus, multa rectè, & ſsalubriter non ſsolùm inſstituta, ſsed operata ſsunt, & plures viri pij, & religioſsi Apoſstolicam prædicandi formam tenuerunt, & ſsuis virtutibus, miraculis, & martyrijs hunc Novum Orbem illuminarunt. Vnde
100
interventio aliorum, qui aliter ſse habuerunt, nocêre non debet. Nam
101
& miniſstri Dei eſsſse ſolẽtſolent, etiam qui mali ſsunt, ut pluribus probat Gaſspar Sanctius ſsup. Iſsai. cap. 10. num. 3. Et ſsemper
102
cauſsa iuſstior, & potentior prævalet, inſspiciendaq́ue eſst, l. ſsi quis neque cauſsam, cum ibi notatis, D. ſsi cert. pet. Bald. in l. reos, col. 5. C. de accuſsat. Ioan. Zephal. conſsil. 141. num. 5. vol. 1. Ripa in l. ex facto, num. 14. D. de vulgar. IoãIoan. Gutier. lib. 3. pract. quæſst. 1. num. 11. & Molinus de pact. nuptial. lib. 1. c. 13. n. 40.
Et quando
103
cauſsa, quęquæ prodeſsſse poteſst, concurrit cum ea, quæ poteſst nocêre, illa attendi debet, non hęchæc, maximè ubi utilior & favorabilior eſst, l. 3. §. ſsi quis palàm, D. de iure fiſsci, l. multũmultum intereſst, ubi Iaſs. notab. 2. D. de verb. obligat. l. 2. §. ſsi à pupillo, D. de uſsucap. pro empt. idem Iaſs. numer. 3. Aretin. & Decius num. 11. in l. ſsi Rufinus, C. de teſstament. Bartol. in Extravag. ad reprimendum, verb. Non obſstantibus, Bald. in l. hac conſsultiſssimâ, in princ. num. 1. verſs. In contrarium, C. de teſstam. cum alijs, quæ notat Ioan. Garcia in tract. de nobilit. gloſsſs. 12. num 42. & Valençuel. conſs. 92. num. 222. & ſsequenti. Et magis in noſstris terminis D. Auguſstin. epiſst. 49. quẽquem refert, & explicat Alan. Cop. dial. 5. c. 23 pag. 720. ubi
104
docet, non eſsſse ſpectãdũſpectandum, quod fœxfæx Chriſstianorum, ſsed quid perfecti Chriſstiani faciant, ſsic inquiẽsinquiens: Nolite conſsectari turbas imperitorum, qui vel in ipſsa religione ſsuperſstitioſsi ſsunt, | vel ita libidinibus dediti, ut obliti ſsint, quid promiſserint, &c. & Ioſseph. Acoſsta dict. lib. 3. de procur. Ind. ſsalut. cap. 11. in fine, ubi de ipſsorum Indorum commẽdiscommendis loquens, ſsic ait: Verùm vitio hominum non cauſsæ hoc fit. Neque verò pravorum perverſsitas bonis detrahere debet. Quod
105
etiam generalius ad reliquarum rerum exceſsſsus, & abuſsus tranſstulit Seneca lib. 5. nat. quæſst. in fine, dum inquit: Si beneficia naturæ utentium pravitate perpendimus, nihil non noſstro malo accepimus. Nihil invenies tam manifeſstæ utilitatis, quod non incõtrariũincontrarium tranſsferat culpa.
Neque his quicquam officit, quod de damnis Ducum, & militum noſstris Regibus imputandis in eodem argumento prætexitur. Nam
106
verior, & generalior iuris traditio eſst, dominum regulariter de ſsuorum famulorum delictis, & exceſssibus non tenêri, ut probat text. in l. 1. §. deieciſsſse, & §. quoties, & in l. 3. D. de vi, & vi arma. l. 1. de eo per quem fact. erit, l. 2. D. de noxal. action. & in cap. cùm ad Sedem, de reſstit. ſspol. cum multis alijs, quæ congerit Felinus in cap. Petrus, num. 2. de homicid. Iaſs. in l. 1. in princip. D. ne quis eum, qui in ius voc. Curtius Iun. in l. 1. poſst numer. 13. C. de ſserv. fugit. Afflict. deciſs. 82. numer. 2. Alciat. de præſsumpt. regul. 40. numer. 2. Curtius Sen. conſsil. 41. col. 1. Franc. Marcus deciſs. Delphin. 423. num. 11. & ſsequentibus, & deciſs. 425. 1. part. Iul. Clarus, qui de communi teſstatur in praxi crimin. quęſtquæſt. 86. verſsic. Hinc infertur, Farinac. in eâdem prax. 1. tom. quæſst. 24. num. 48. Alexand. Ambroſsinus deciſs. Peruſs. 48. numer. 25. 2. par. Et licèt
107
hoc ſecũdùmſecundùm ipſsos, & alios, quos ſsup. retulimus, limitari ſsoleat, in dominis, qui delicta mandant, aut rata habent, vel qui miniſstros viles, aut minus idoneos officijs, & negotijs gerendis tam togæ, quàm belli præficiunt. Satis
108
tamen conſstat, quantum hoc genus culpæ à Catholicis Regibus noſstris ſsemper abfuerit, quibus, ut ſsæpè diximus, & probavimus, nihil charius, & antiquius fuit quàm pias, & opportunas eiuſsmodi expeditionum leges edicere, idoneos earum executores diligenter inquirere, & flagitioſsam tranſsgredientium petulantiam ſseveriſssimè coërcere. Cui ſsi aliquando ſsufficienter, atque efficaciter obviam iri non potuit, id ſsanè ingenti locorum diſstantiæ, militum avaritiæ, Indorum ruditati, & feritati, & alijs cauſsis tribuendum eſst, quarum ſsuprà meminimus. ¶
109
Vnde ſsuccedit alia non minus certa, & communis Doctorum admonitio, quæ habet, dominum abſsentem, ignorantem, vel prohibentem nullatenus de ſsuorum famulorum, miniſstrorum, ſsive officialium delictis tenêri, idemq́ue eſsſse, ſsi eis plenè reſsiſstere, quamvis cuperet, non valuerit, ut conſstat ex traditis à Felino, Curtio Sen. & Afflict. ubi ſsuprà. gloſsſs. in cap. 1. verb. Archidia. de officio. Archid. Speculat. in titul. de legat. §. iuxta, verſsic. Quid ſsi amici, Baldo conſsil. 222. lib. 2. Caſstrenſs. in l. videamus, D. locati, Decio in l. 3. numer. 8. C. de pact. Sylveſst. in ſsumma, verb. Dominus, numer. 7. Calcan. conſsil. 64. numer. 6. Ruin. conſsil. 21. num. 1. lib. 4. Grammar. deciſs47. num. 1. Anton. Gabriel concluſs. 8. num. 62. lib. 7. Farinac. dict. quęſtquæſt. 24. ex num. 55. Ambroſs. dict. deciſs. 48. numer. 26. & in noſsſsra ſspecie probat IoãIoan. Boter. in dict. relat. univerſs. 4. parte, lib. 3. pag. 59. & ſsequentibus, IoãIoan. Matienzus in tract. manu ſscripto de moderat. Reg. Perù, lib. 1. cap. 2. & 3. ubi ſse remittit ad ea, quæ latiùs dixerat in altero tractat. de ſstylo Cancellar. tit. 1. præeminent. 17. caſsu 20. declarat. 9. & tangit Fr. Emanuel Roder. in quęſtquæſt. regular. 3. tomo, quæſst. 32. art. 4. verſs. At contrariæ. Et in dubio
110
ſsemper præſsumi dominum ignorare ea, quæ malitiosè, & flagitiosè à ſsuis famulis, vel ſservis geruntur, docet tex. in cap. | quia pręſulatuspræſulatus 12. q. 4. Alex. conſs. 45. num. 5. lib. 1. Boër. deciſs. 277. num. 7. Ripa in tract. de peſste, tit. de remed. ad conſservan. ubert. num. 131. & Ambroſsin. ſsupr. num. 25. Et in ipſsis noſstrorum Indorum terminis noviſssimus Seraphin. Freitas de iuſsto Imper. Aſsiat. cap. 12. numer. 12. ubi concludit, quòd licèt per Ducum & militum vim, & tyrannidem contra Pontificis, & Regum Hiſspaniæ mentem, voluntatem, ac ordinationes Indi bonis ſsuis ſspoliati fuerint, Regemq́ue Hiſspaniæ ut ſsuperiorem cognoverint, hoc tamen nihil iuſstæ eiuſsdem Regis poſsſseſssioni, retentioni, & adminiſstrationi nocêre, ex traditis à Salmeron. tom. 12. tract. 38. ad fin. Acoſsta lib. 2. de proc. Ind. ſsalut. cap. 2. ad finem & cap. 3. & Salon. 2. 2. quæſst. 60. art. 6. controverſs. 1. verſsic. Denique.
Loading...