DE ORIGINE IVRIS CIVILIS ET omnium magistratuum & succeßione iuris prudentum. Titvlvs II.

Section
Vix alius est tractatus magis vtilis, aut necessarius iuris prudentiæ candidatis, quàm hic quem aggredimur. Vix alius rursum quem superiorum temporum imperiti iuris periti magis neglexerint, ac velut clausis oculis pertransierint, dum historicam hanc cognitionem tanquàm superuacuam aspernantur. Sed fuerit id temporum vitium, Recentiores certè | Budæus Zasius Oldendorpius aliíque non incelebris nominis iurisconsuti ita agnouere, vt non aliam iuris partem diligentiùs ac pleniùs interpretandam putauerint. Horum præcipuus Zasius interpretatione sua, non minùs se totius Romanæ historiæ, quàm iurisprudentiæ consultum ostendit. Tantorum virorum opera nos labore leuati, pauca duntaxàt quædam pro suscepti muneris ratione adnotauimus. Cætera ex eorum libris petuntur.

L. I. Caivs. Lib. Ad .I. Leges Xii. Tab.

FActvri legvm vetvstarvm interpretationem. Commemorantur suprà in indice, quem his libris Imperator præposuit, Caij ad leges libri x v. Hi erant ad leges xii. Tab. vt inscriptio huius capitis ostendit, in his ita Caius exordiebatur. Id exordium ad ius ciuile in vniuersum Imperator transtulit, vt & sæpe alia diuersiore etiam interdum ratione à scriptorum sensu, dum ex eorum verbis, quod proposito suo bonum atque commodum est, quoquo modo efficere studet. Quare sæpe incidimus in difficultates, nonnunquàm etiam in perplexitates inextricabiles.

L. II. Pomponivs Lib. singvlarvm Enchiridii.

NEcessarivm itaqve. Inscribuntur & alia capita ex hoc libro singulari Pomponij. l. veluti. supra tit. j. Sed in indice non liber singularis, sed libri duo Enchiridij Pomponio ascribuntur. quare vel subesse mendum eo loco arbitror, vel hunc librum in duas diuisum fuisse partes. Enchiridij liber latinè dicitur manualis.
§. Deinde.

§. Deinde.

Deinde Cornelius Sylla publicas quæstiones constituit, veluti de falso de parricidio, de sicarijs, de iniurijs & prætores quatuor adiecit. Existimaui operæpretium me facturum, si verba Cornelij Taciti, de principijs iuris ad sua vsque tempora, quibus ad varietatem ac multitudinem infinitam legum peruentum esse dicit, hoc loco adscriberẽ adscriberem , quo Zasium hæsitasse video, tum quòd his verbis dubitationem omnem eximi arbitror, tum quòd iuris nostri progressum omnem, diuersa quadam ratione non minùs elegāter eleganter explicant, quàm hoc loco Pomponius explicauerit. Ea sunt libro tertio Annalium hæc. Vetustissimi mortalium nulla adhuc mala libidine, sine probro, scelere, eóque sine pœna, aut coërcionibus agebant, neque præmijs opus erat, cùm honesta suopte ingenio peterentur, & vbi nihil contra morem cuperent, nihil per metum vetabantur. At postquàm exui æqualitas, & pro modestia ac pudore, ambitio & vis incedebat, prouenere dominationes, multósque apud populos æternum mansere. Quidam statim, aut postquàm Regum pertæsum, leges maluerunt. Hæ primò rudibus hominum animis, simplices erant. Maximéq; Maximéque fama celebrauit Cretensium, quas Minos Spartanorũ Spartanorum , quas Lycurgus: mox Atheniẽsibus Atheniensibus quæ | sitiores iam & plures Solon perscripsit. Nobis Romulus, vt libitum, imperitauerat: dein Numa religionibus & diuino iure populum deuinxit, repertáque quædam à Tullo & Anco. Sed præcipuus Seruius Tullius sanctor legum fuit, quîs etiam Reges obtemperarent. Pulso Tarquinio, aduersum patrum factiones multa populus parauit tuendæ libertatis, & firmandæ concordiæ: creatíque decemuiri, & accitis quæ vsquam egregia, compositæ duodecim tabulæ, finis æqui iuris. Nam secutæ leges, & si aliquando in maleficos ex delicto, sæ piùs tamen dissentione ordinum, & adipiscendi licitos honores, aut pellendi claros viros, aliáque ob praua per vim latæ sunt. Hinc Gracchi & Saturnini turbatores plebis, nec minor largitor nomine Senatus Drusus, corrupti spe aut illusi per intercessionem socij. Ac ne bello quidem Italico, mox ciuili omissum, uin quin multa & diuersa sciscerẽtur sciscerentur , donec L. Sulla dictator, abolitis, vel conuersis prioribus, cùm plura addidisset, ocium ei rei haud in longum parauit, statim turbidis lepidi rogationibus: neque multò pòst Tribunis reddita licentia, quoquò vellent populum agitandi. Iamq́ue non modò in commune sed in singulos homines latæ quæstiones, & corruptissima rep. plurimę plurimæ leges. Tum Gn. Pompeius tertiùm consul corrigendis moribus delectus, & grauior remedijs quàm delicta erant, suarúmque legum autor, idem ac subuersor, quæ armis tuebatur, armis amouit. Exin continua per viginti annos discordia, non mos, non ius. Deterrima quæque impunè ac multa honesta exitio fuere. Sexto demum consulatu, Cæsar Augustus potentiæ securus, quæ triumuiratu iusserat, aboleuit, dedítque iura, quis pace & principe vteremur, acriora ex eo vincula, inditi, custodes, & lege Pappia Poppæa præmijs inducti, vt si à priuilegijs parentum cessaretur, velut parens omnium populus vacantia teneret. Sed altiùs penetrabant, vrbémque & Italiam, & quod vsquam ciuium corripuerant, multorúmque exscisi status, & terror omnibus intentabatur, ni Tiberius statuendo remedio quinque consularium quinque à prætorijs, totidem è cæ tero senatu sorte duxisset, apud quos exoluti plerique legis nexus, modicum in præsens leuamentum fuere. Hactenus Tacitus. Ex his verbis illud quoque apparet, Cornelium Syllam dictatorem esse, de quo Pomponius loquitur. Cicero quoque in oratione pro Cluentio. Posteà, inquit, L. Sylla homo à populi causa remotissimus: tamen cùm huius rei quæstionem hac ipsa lege constitueret, qua vos hoc tempore iudicatis &c. Loquitur de lege à C. Graccho primùm lata contra senatores qui coijssent, vt quis iudicio publico condemnaretur. Cuius rei quæstionem ea ipsa lege à Sylla posteà constitutam dicit. Hic est enim sine dubio ille L. Sylla, qui posteà Felix apellatus est, cùm per vim remp. possedisset, & dictaturam perpetuam inuasisset, ab initijs bonarum actionum, vt Asconius ait, ad perditas progressus, quanuis Zasius, an is fuerit dubitare se dicat. Quæstiones autem à Sylla constitutas quomodò accipiendum sit, declarant eadem Taciti verba, cum scilicet abolitis, aut conuersis prioribus legibus, plura etiam addidisse eum dicit. Debemus etiam intelligere constitutas quæ stiones, ex eo quòd iudicia ab equitibus Rom. ad Senatores transtulit, quod Ascon. in Verrinis sæpe admonet, & ita Ciceronis verba frequentissima de constitutis iudicijs interpretatur. Quæstio enim hoc loco iudicium significat, & | constituere quæstionem, iudicio peragendo certam formam præscribere. Sed Sylla iure potestatis suæ etiam de pœnis criminum quædam canit: quod & senatus sæpe fecit, cùm vel hactenus ei crimini, cuius quęstio quæstio decerneretur, proposita pœna non esset, vel vetus lex nimis facilis, aut nimis aspera videretur. Nam & ipsum constituendæ quæstionis decretum: plerumque aut lex, aut Senatusconsultum erat. Quare magnum Ciceroni negotium, cùm pro Milone diceret, suadere iudicibus, nihil noui iuris, quò magis minúsve damnaretur Millo, statutum fuisse ea lege, quam Pompeius tulerat, qua nominatim, vt de cæde Claudij in Appia via facta quæreretur, comprehenderat, & explicando iudicio certam formam dederat. In Antonium autem, quod attinebat, inquit, noua lege quæri de eo qui hominem occidisset, cùm esset quę stio quæ stio legibus constituta? Tum in eadem oratione pro Milone, oratorio more causæ seruiens. Pompeius, inquit, de iure, non de facto quæstionem tulit, hoc est, vt quæreretur, an iure Clodius occisus esset, non autem an omnino occisus esset. Nam perpetuæ quæstones vt essent pridẽ pridem ante L. Syllam constitutũ constitutum fuisse, tum suprascripta Taciti verba, tum idem Cicero significat in lib. de claris. oratoribus, cùm de L. Gellio oratore loquens, ita scribit, Eóque forum tenente, plura fieri iudicia cœpere. Nam & quæstiones perpetuæ hoc adolescente constitutæ sunt, quæ anteà nullæ fuerant. L. enim Piso Tribunus pleb. legem primus de pecunijs repetundis Censorino & Mancilio Conss. tulit. Hactenus Cicero, cuius verba non ita accipienda sunt, quasi ante id tempus de quo loquitur, significet nullos fuisse qnæsitores, & (vt nunc dicimus) iudices ordinarios, apud quos quotidiana crimina punirentur, quod quidam existimarunt. Nimium quippe negotium Senatui, aut Tribunis, vel consilibus fuisset, si in singula singulorum crimina, specialibus legibus, aut Senatusconsultis prospicere per momenta necesse habuissent, aut omnibus ad populum diem dici necessarium fuisset. Sed erant Quæstores parricidij, apud quos homicidia & cæ des vindicabantur, quorum Pomponius suprà mentionem fecit, & à populo constitui solitos, vt capitalibus rebus præessent, dixit, eorúmq; eorúmque etiam meminisse legem xij. tab. Erant & triumuiri capitales, quorum & Plautus meminit, in Amphitr. Si tres viri me in carcerem compegerint. Et Horatius cùm ait, Sectus flagellis hic triumuiralibus pręconis præconis ad fastidium. Apud hos autẽ autem & fures & serui nequam, vt Ascon, ait ad columnam Mœniam puniri solebant. Quare, Cicero in diuinatione, Vobis autem inquit, tanta inopia reorum, vt mihi causam præripere connemini potiùs, quàm aliquos vestri ordinis reos à columna Mœnia reperiatis? Eos habuisse carceris custodiam, & cùm animaduerti oporteret, ipsorum interuentu fieri solitum, Pomponius ipse proximè tradidit. Perpetuas ergo quęstiones quæstiones illo tempore quasdam constitutas fuisse, quæ anteà non essent, intelligere debemus, vt Repetundarum, Ambitus, Peculatus, & similium criminum, quæ ante partum pop. Romano in exteras gentes imperium, ne cognita quidem erant. Non omnino autem nullas quæstiones fuisse credendum est eorum criminum, quæ quotidie committerentur & legibus xij. tab. vel quibusuis alijs, prout è rep. gradatim visum esset, ante id tempus vindicari iuberentur. nam hoc absurdum esset. Indicat id ipsum etiam verbum illud, Plu | ra, quod non ferè sine comparatione dici solet, expressa vel subintellecta, quicquid apud Gellium Capito commentetur lib. v. cap. xxi. Sanè quibus legibus nouæ ac perpetuæ quæstiones constituebantur, his aut nominatim de eo quoque qui quæstioni præesset, qui Quæsitor dicitur, déque Iudicibus qui ei in cōsilio consilio essent, quomodò creari deberent, cauebatur, vt in illa Gn. Pompeij de cæde Clodij, vt Quæsitor suffragio populi, ex ijs qui consules fuerant crearetur. Iudices propositi ab ipso Pompeio fuerunt, & apud Liuium lib. ix. Decreta quæstio, simul & Dictator qui eam exercerent C. Menenius dictus vel si de Quæsitore comprehensum non esset, aut manente lege Quæsitor datus esse desiisset, quod plerũque plerunque accidebat, huic rei sic prospiciebatur, vt Prætores creati singulis annis inter prouincias & munera sortirentur etiam has ipsas legum & iudiciorum publicorum quæstiones exrercẽdas exercendas , alij alias, vel nonnunquàm etiam vnus omnes, prout vel publicæ occupationes ferrent, vel reorum, ac iudiciorum multitudo poscere videretur. Id ex his Ciceronis verbis pro Murena cognosci potest, & Budæus animaduertit. in l. prima, ad leg. Corn. de sicar. quanuis verba Ciceronis ad manum non habuerit. Quid in ipsa prætura, inquit, nihil ne existimas inter tuam & istius sortem interfuisse? huius sors ea fuit, quam omnes tui necessarij tibi optabamus, iurisdicundi: in qua gloriam conciliat magnitudo negotij, gratiam æquitatis largitio, qua in sorte sapiẽs sapiens prætor, qualis hic fuit, offensionem vitat æqualitate decernendi, beneuolentiam adiungit lenitate audiendi: egregia & ad consulatum apta prouincia, inqua laus æquitatis, integritatis, facilitatis, ad extremum ludorum voluptate concluditur. Quid tua sors? tristis, atrox, quæstio peculatus, ex altera parte lachrimarum & & squaloris & ex altera plena cathenarum, atque iudicum. cogendi, iudices, inuiti retinendi, contra voluntatem scriba damnatus, ordo totus alienus. Syllana gratificatio reprehensa, multi viri fortes & propè pars ciuitatis offensa est, lites seuerè æstimatæ, cui placet obliuiscitur, cui dolet, meminit, &c. Hactenus Cicero nec hoc solùm loco, sed & alijs quæ colligere non vacat. Durauit autẽ autem hic mos sortiendarum quæstionum etiam in tempora Imperatorum, vt ex his verbis Taciti cognoscitur, Annalium lib. v. de fœnore supra modum exercito loquentis. Sed tum Gracchus prætor cui ea quæstio euenerat, multitudine periclitantium retulit ad Senatum &c. Significat hoc etiam Papin. in l. j. infr à de off. eius. lege Iulia de vi nominatim cauetur, vt is cui contigerit exercitatio, possit eam, si profisciscatur, mandare. quo loco in libris Thuscis, non contigerit, sed, obtigerit, scriptum esse accepimus. Nec solæ quæstiones ex nouis legibus, sed omnia omnino capitalia prætoribus mandari consueuisse apparet. Nam Quæstores parricidij haud diu fuerunt. Liuius lib. v. Dec. v. Aulo Manlio Torquato Sardinia obuenerat, nequijt ire in prouincia? ad res capitales quærendas ex s. c. retentus. Non mirùm ergo si iudicia publicarum huiusmodi quæstionum plerunque apud Prætores exercebantur. Prætores enim ordinarii Quæsitores erant, non hi quibus iurisdictio vrbana peregrináve obuenisset, nam hæc ad ciuilia negotia pertinebat, vt & verba Ciceronis ostendunt, sed quibus speciale id munus obtigisset, vt quæstiones exercerent, quod de prætoribus in prætores deinceps perpetuabatur. Asconius in | argumento Diuinationis in Verrem, cognouisse tunc temporis de pecunijs repetundis M. Glabrionem prætorem, & amplissimos quosque senatorij ordinis iudicasse, hoc est, in consilio ei fuisse refert, & in argumento primæ actionis: cùm videret, inquit Cicero, id agi, vt à Glabrione prætore, & ab ijs iudicibus qui tunc erant, ad alium annum, aliúmque prætorem res tota transiret, eriperetúrque sibi reus patrocinio Hortensij, ac Metelli, qui tunc conss. futuri erant &c. Denique omnia huiusmodi iudicia, quibus Ciceronis orationes pro reis dictas exponit, apud prætores acta esse commemorat. Prætores quoque quatuor quos hoc loco adiecisse Syllam Pomponius refert: ideò adiectas esse intelligere debemus, quia constitutis ex integro atque auctis ab ipso iudicijs & quæstionibus, plura iam munera atque prouinciæ prætoribus incumbebant, vt plures pluribus negotijs deinceps sufficerent. Posterioribus temporibus vbi Monarchæ Imperatores esse cœperunt, criminales quæstiones plerunque à præfecto vrbis exerceri cœptæ. Prætoribus species antiquitatis magis, quàm effectus remansit. Sed hac de re suo dicemus loco. l. j. de off. præt. vrbi. Illud prætereà adnotandum ex verbis Taciti, tres potissimùm fuisse, qui leges & iudicia publica constituerent, Syllam, Pompeium, & Augustum. Vnde nec aliæ ferè de his rebus hodie leges extant, nisi Corneliæ, Pompeiæ & Iuliæ. Nam Augustus leges suas, non in honorem Iulij Cæsaris (vt quidam putant) sed quia ipse in nomen Cæsaris adoptatus erat, & C. Iulius Cæsar Octauius dicebatur, Iulius appellari voluit. l. j. ad legem Iul. de adulte. Quare & edicta Iulia Horatio dicuntur. Hæc omnia cognouisse suo loco vtile erit. l. j. de offic. eius. l. imperium. de iurisdi. omnium iudi. Postremò quia quæstionem de iniurijs quasi publicam enumerat, idémque etiam Venuleius interdum fecit, in l. hos accusare. .§. omnibus. de accus. Quod & Vlpianus præsumere videtur, in l. prætor edixit. §. j. de iniur. quam tamen actionem priuatam esse constat. l. fina. C. de iniur. Totam hanc rem edisserendam in interpretatione Venulei relinquemus. d. §. omnibus. vbi dixi. Interim à proposito longius non digrediamur.
Loading...