Translatitivm
ab antiqua origine ac vetustissimum esse hoc edictum vsitatamq́ue illius obseruationem ostendit Cicero, in epistola ad Q. Fratrem, quia illum Prouinciam Asiam Proconsule obtinentem ad munus suum
quàmrectissimè
obeundũ
obeundum
& perpetuam sibi ex eo gloriam
comparandā
comparandam
egregiè instruit. Eius verba quà eum admonet, qualem se in iure dicendo, rebusq́ue
statuendis & decernendis præbere oporteat, hæc sunt. Constantia est adhibenda & grauitas, quæ resistat non
solũ
solum
gratiæ,
verũetiam
verumetiam
suspicioni: adiungenda
est facilitas in audiendo, lenitas in decernendo, in satisfaciendo ac disputando
diligentia. His rebus nuper Gn. Octauius iucundissimus fuit, apud
quẽ
quem
primus
lictor quieuit, tacuit accensus, quoties
quisq;
quisque
voluit dixit, & quàm voluit diu.
quibus ille rebus fortassè nimis lenis videretur, nisi hæc lenitas illam seueritatem tueretur. Cogebantur Syllani homines, quæ per vim & metum abstulerant, reddere: quæ in magistratibus iniuriosè decreuerunt, eodem ipsis priuatis erat iure parendum. Hactenus Cicero, locus tamen nonnihil deprauatus
est: nam vulgò legitur, primus lictor qui fuit. quæ scriptura nullum sensum efficit, nos coniectura emendandum existimauimus: quieuit, hic lictor, non primus, sed proximus in Verrinis appellatur. Qui scilicet quasi magister lictorum esset, & duriores litigatores, cùm opus esset, coërcerent. Ex hoc quoque
Ciceronis loco apparet, de iurisdictione deq́ue his quæ à iudicibus pro potestate statuuntur ac decernuntur in causis controuersiisq́ue ciuilibus & iudiciariis edictum initio
propositũ
propositum
fuisse, quo sensu ferè & omnia sub hoc tit. disposita
loqui apparet. sed nescio quo errore
nō
non
interpretes nostrimodò,
verũetiam
verumetiam
Romani Pontifices, in c. cùm omnes. de consti. de legibus. & de legislatoribus, quæ
|
statuta & statuentes vocari iam diu inualuit, edictum hoc exaudiuerunt.
Itaq;
Itaque
intempestiuè & acriter hoc loco, qui nam hi sint, qui leges & statuta condere
possint quæsiuerunt. Inter hos minus vituperandus Raphael Fulgosius. Nam is
sibi
quidẽ
quidem
antequàm
doctorũ
doctorum
commentationes vidisset, in
mentẽ
mentem
venisse ait, accipienda hæc esse de his
quę
quæ
à iudicantibus decernuntur, nam propriè statuta
ea dici animaduerterit. l. post sententiam. C. de senten. sed tamen doctores, inquit, sic intellexerunt, de legibus videlicet statutarijs, quasi dicat. Et nos ne brachia contra torrentem.
Cæterũ
Cæterum
erroris causa doctoribus nostris, quòd nouum
ius statuere posse neminem excepto principe existimarunt: proptereà quòd ad
ipsum
solũ
solum
,
condendarũ
condendarum
legũ
legum
curam pertinere, hodie
traditũ
traditum
est. l. fi. C. de consti.
cautum
etiā
etiam
insti. de off. iud. in prin. vt non aliter iudices iudicent
quā
quam
quomodo legibus & moribus
proditũ
proditum
est: quare
neminẽ
neminem
tam insigniter impudentem,
neque iudicem, neque magistratum fore existimarunt, qui ex professo se & nouas leges ponere, &
secũdum
secundum
illas iudicare velle diceret,
quemadmodũ
quemadmodum
Solonẽ
Solonem
olim, interrogatum, quare non & aduersus parricidas legem posuisset, respondisse ferunt, quòd neminem ex suis ciuilibus parricidium admissurum esse credidisset. Censuerunt tamen iidem doctores nostri, & ad iudices edictum pertinere, si quid iudicando, aut decernendo
perperā
perperam
, aut nouiter statuissent, verùm
id per interpretationem magis quàm directo, cùm potius contrà definire debuerint, directo teneri ius dicentes hoc edicto,
cęteros
cæteros
autem vtiliter & per interpretationem. Hæc idcirco tam inconsultè, quia memores
nō
non
fuerunt ac fortassè ne nouerunt
quidẽ
quidem
, latissimam antiquitus fuisse prætorum in iure dicendo potestatem, vtpote qui arbitratu suo ex quaque causa actiones redderent
vel negarent.
Quasdā
Quasdam
ex legibus proditas, si quid deesse videretur, supplerent.
l. quia actionum. de præscri. verb. vtiles porrò actiones ad
exemplũ
exemplum
aliarum sæ
penumero darent:
deniq;
denique
iudiciũ
iudicium
in hæc aut illa verba, purè, vel cum exceptionibus, prout æquum esse videretur, redderent, formulas
cōciperẽt
conciperent
, iudicibus datis
æquitatẽ
æquitatem
& iudicij
formā
formam
in omnibus ita præscriberent,
causamq́;
causamq́ue
ad certum
statũ
statum
cōcluderent
concluderent
, vt dati iudices
nō
non
nisi cognitores rei gestæ essent, apud quos
scilicet de facto, non de iure disceptaretur
: Prætor ipse iuris custos ac velut oraculum
quoddā
quoddam
haberetur. Igitur
cũ
cum
de his quæ certo iure
cōprehẽsa
comprehensa
nō
non
essent,
sæpenumero
statuendũ
statuendum
esset, eueniebat vt nouo more
quędā
quædam
interdũ
interdum
decernere cogerentur: id
etiā
etiam
ex qualitate
personarũ
personarum
nōnunquā
nonnunquam
faciebant, vt
cũ
cum
Verres
de
quodā
quodam
homine dixit, si quis eum pulsasset, se
iniuriarũ
iniuriarum
actionẽ
actionem
non daturum.
Nam
edictũ
edictum
prętor
prætor
quisq;
quisque
, vt
prouinciā
prouinciam
acceperat, proponebat. nec
idẽ
idem
quidem
edictũ
edictum
obseruabat toto
tẽpore
tempore
magistratus sui, sed crebro illius partes quasdam
(vt res poscere videretur) mutabant, donec
tandẽ
tandem
ex edictis suis perpetuis, hoc
est, quæ
cũ
cum
semel proposuissent, amplius ipsi non mutarent, prætores ius dicere
cœperunt. Est
autẽ
autem
ius dicendi
verbũ
verbum
, vt statuendi, in magistratibus generale,
eoq́;
eoq́ue
tota omnino iurisdictio significatur, quæ
nō
non
tam iudicando,
quā
quam
summatim de
quibusq;
quibusque
cognoscendo, decidendo, iudices &
bonorũ
bonorum
possessiones dando, de appellationibus cognoscendo, res iudicatas exequendo, & cæteris huiusmodi continetur. Deinde perpetuum & translatitium edictum factum est, vt
vnum esset omnino
omniũ
omnium
Prætorũ
Prætorum
. Hæc omnia doctissimorum hominum
|
Alciati Augustini Duareni commentationibus hodie nota sunt. Non tamen
idcirco
officiũ
officium
prætoris cessauit penitus, quanquàm sublatis formulis & impetrationibus actionum, ac
plerisq;
plerisque
digesto iure iam præscriptis, magna ex parte
cōquieuerit
conquieuerit
, Sed verum illud est. Naturam expellas furca licet, vsque recurrit.
Emergunt enim quotidie in negotijs
cōtrouersiísq;
controuersiísque
ciuilibus
quædā
quædam
, quæ veluti
rediuiuũ
rediuiuum
prætorem postulent, quod vel satis certa forma ac iure definita, aut
comprehensa non sint: vel si sunt litigatores, tamen molesti
locorũ
locorum
rectores, de
rebus
causisq́;
causisq́ue
suis frequenter interpellant: dum vel ordinario iure, vel apud ordinarios iudices agere, aut conueniri nolunt, vel subueniri sibi quibusdam in rebus atque articulis causarum, ac nonnunquàm etiam in iuris publici declaratione postulant. Hoc totum officium Romæ hodie Cardinalis amplissimus signaturæ præfectus, approbante & singulis subscribente reuerentissimo Vicecancellario exercet. Solus olim vicecancellarius exercebat. Præsides ac legati in
prouincijs & rectores ciuitatum per sese, aut quas vocant signaturas suas, de
consilijs sententia plerunque prospiciunt. vt & Car. Romæ de consilio Referendariorum. In his occasio noui iuris statuendi persæpe nascitur: sunt enim hæc
omnia in æquitatis interpretatione posita.