# 74

 Capvt lxxiiii. 
 
 Svmmarivm. -  1 Malae fidei superuentus post completam praescriptionem non nocet, ingens pugna. -  2 Nostrum nobis sine facto nostro non raro ex legis dispositione adimitur. -  3 Praescriptum haeres debitum soluere iussus, restituere non tenetur. -  4 Praescripta actione personali cum bona fide, obligatio naturalis, si qua superest, inutilis est quo ad effect um iuris ciuilis. -  5 Conscientiae in foro liber est, qui actionem personalem praescripsit cum bona fide. -  6 Praescripta actione personali, obligatio natur. si qua superest, non proderit, vt super eam possit fieri nouatio, cum communi contra alteram communem, nec proderit, vt ei posset accedere fideiussor, cum communi contra alteram communem. -  7 Actio personalis praescribitur de iure canonico cum bona fide, & cum mala fide non praescriberetur etiam de iure ciuili. -  8 Mala fides facilius praesumitur de iure canonico, quam de iure ciuili. 
 
SI post [sect. 1] completam praescriptionem, quam quis bona perfecit, superueniat mala fides, non tenetur quis rem praescriptam restituere. Ita ait esse communem opinionem Theologorum, Ange. in l. 1. num. 59. C. de iud. Imol. in c. fin. nu. 30. de resc. Abb. in c. vigilanti. num. 6. vbi Feli. num. 11. & hanc opinionem communem esse firmat ibi Felin. eandem dicit communem opin. esse Legistarum, & Cano. Imol. vbi supra, quod & firmat Ang. vbi supra, & etiam Abb. in c. vigilanti. Gloss. & Collec. in c. fin. eo. Innoc. in c. cura, de iure patr. Aegi. in d. c. vigilanti. Bald. cons. 315. lib. 3. Tho. quodlib. 12. articu. 4. Conradus de contractib. q. 15. concil. 3. & 4. Decius in c. nu. 18. de const. Balb. de praescript. in 2. part. 3. part. prin. q. 9. vbi hanc dicit communem, quod & firmat Couar. in c. possessor, de reg. iur. part. 3. §. 2. qui plures allegat. Contrariam opinionem vt praescribens restituere teneatur, dicit esse communem Theologorum Ioan. Banchel. in breuiario sexti. in regula, possessor, in fi. q. de reg. iur. per Alciat. de quinque pedum praesc. nu. 33. & nu. 50. vbi hanc opinionem affirmatiuam, vt restituere teneatur, veriorem esse multis verbis contendit Anto. in d. c. vigilanti, de praescr. Bart. in extrau. de repr. in ver. denunciationem. Ioan. And. in d. c. possessor, de reg. iur. in 6. summa. Rosella in verb. praescr. & alij quamplures Theologorum relati per Ange. vbi supra, & Corn. consil. 252. in hac consulta. nu. 4. lib. 3. quamplures alios alleg. hanc opin. tenentes. Sed primam opinionem tenent diuus Tho. quodlib. 12. & quodlib. 25. Scotus in 4. sen. dist. 15. Anto. Flo. in 2. par. prin. tit. 1. c. 7. diuus Berna. lib. de euang. aeterno, ser. 37. c. 1. & iterum c. 3. & 4. & Adria. in suis q. And. Tiraq. de praescr. §. 1. Gloss. 2. ad fin. qui plures allegat. Mouentur quod id, quod nostrum est, sine facto nostro a nobis auelli non possit. l. id quod nostrum. ff. de reg. iur. & iniurium est alterum alterius iactura locupletari. c. locupletari, de reg. iur. in 6. l. iure nat. de regu. iur. l. nam hoc, de condi. indeb. ff. ergo qui post completam praescript. coepit habere scientiam rei alie. quae licet modo sua sit, non aliena, tamen antea aliena erat, & a potestate domini citra vllum eius factum, aut voluntatem euasit, abscessitque ab eius dominio, qui ergo (inquam) norit illum hanc iniuriam pati, & laesionem, vel passus fuisse videtur, vt eam resarcire teneatur, nec contra aequitatem naturalem durescat: argu. l. vt vim. ff. de iust. & iur. cum ibi not. nec memini me legisse aliquem huic rationi ex integro satisfacientem. Vnde quae ab alijs traduntur omissis, defendendo communem sentent. quam verissimam opinamur, sciendum est inspectis principijs iuris naturalis omnia esse communia, dico & loquor de praedijs, fundis, & similib. natura enim isthaec hominibus exhibuit vtenda tantum, non etiam vsurpanda, vt plene docent Paul. in rep. l. ex hoc iure. ff. de iust. & iur. Vnde Ouid. sic ait: 
 
 Omne solum forti patria est, vt piscibus aequor. 
 
Sentit enim nullos hominum habere in solo dominium, non magis quam pisces in aequore, sed vsum tantum communem. Et Virg. 
 
 Ante Iouem nulli subigebant arua coloni. 
 
Qua de re plene disseruimus in tractat. de suc. crea. in praefa. & §. 1. Sed iure gen. quod hac in re a naturali declinat, dominia fuerunt distincta. d. l. ex hoc iure. istud autem ius gentium ex causa possunt & solent leges & principes immutare aliqua ex parte, & disponere, [sect. 2] vt dominium nostrum, nobis inscijs, vel etiam inuitis, auferatur. l. item si verberatum. §. 1. ff. de rei vend. tradunt Bart. Paul. Ias. & alij in d. l. ex hoc iure. Dec. in l. id quod nostrum, de regul. iur. ibi nouissimi diximus. & nos in d. §. 1. in tract. de suc. crea. ergo ex causa publicae tranquillitatis, quae summopere expedit Reipub. ne rerum dominia in incerto sint, inductum fuit, vt id quod nostrum fuit, licet regulariter sine facto nostro a nobis auelli non possit, tamen possit ex causa vsucapionis, quae propter bonum publicum inducta fuit, ne rerum dominia in incerto essent. l. 1. ff. de vsucap. nam cum ei, cuius rei praescripta est, eius dominium contingeret per concessionem legis positiuae, non enim mero iure naturae, ita quoque dominium ab eo discedere potuit per dispositionem alterius iuris positiui. Et vt, propter gentium tranquillitatem, dominorum distinctio contra ius naturae primaeuum permissa fuit, ita quoque & propter eandem tranquillitatem ista vsucapionis acquisitio permissa est. Nec est nouum, vt quod nostrum est, nobis inuitis aut ignorantibus abscedat, nam & idem contingit in dict. §. item si verberatum, & idem contingit in terminis l. 2. & 3. §. fin. & l. naturalem. §. examen. ff. de acquiren. rerum domin. & in l. adeo. §. ferae, cum pluribus seq. §§. ff. de acquirend. rerum domin. & in §. ferae, cum pluribus §§. sequen. vsque ad finem titu. illius Instit. de rerum diuis. Quinimo quod isto modo a nobis abscessit, nobis postea non restituitur, vt d. §. examen, & d. l. 2. & 3. ff. de acq. rer. domin. quia vt lex nobis dispensauit & permisit ex causa publicae tranquillitatis, vt illud proprium & peculiare non in communi haberemus, ita eadem lex ex causa eiusdem publicae tranquillitatis induxit, vt postquam diu res nostra ab alio possideretur, sua fieret, nostraque esse desineret, ne post longam & quietam possessionem inquietaremur, & haec ratio militat etiam in rebus mobilibus, & se mouentibus, & iuribus, quae licet per legem nostram fiant, & regulariter sine facto nostro a nobis non abscedant, tamen saepe expedit, vt sine facto nostro a nobis abscedant, inque alium migrent. Ergo omnia quae inspecto iure naturae primaeuo communia esse debebant, iure positiuo permissum est, vt cuiusque in particulari propria esse possint, optimus text. in l. fin. C. de longi temporis praescri. eodemque positiuo iure datum est, vt quemadmodum propter publicam tranquillitatem admissum fuit, vt proprium nostrum aliquid esset, & in communi esse desineret, ita quoque propter publicam tranquillitatem, quod proprium meum erat, eadem lege positiua desinit, etiam me inscio vel inuito, esse meum. paren. enim potestatem lex habuit in dando, & in adimendo. l. quidam referunt. ff. de iur. codicil. ergo si rem tuam praescripsi tibi dicenti, cur improbe impieque retines, quod meum antea erat, replicabo, cur tu quoque retinere vis, quod antea alterius erat. legis enim authoritate, & quod antea alterius erat, in te translatum fuit, & eiusdem legis authoritate, postquam in te translatum fuit, rursus in me migrauit. Neque ad rem pertinet, quod inscio te migrasset, nam & in quam pluribus alijs casibus dominium ignorantes amittimus, quod alijs lex applicuit. nec ideo magis nobis restituitur, qui se per contractum & voluntatem nostram a nobis abscessisset, sicque ei, cuius res ita praescripta est, dicere possemus, eum non tam suum videri amisisse, quam alienum reddidisse, sicque nullam iniuriam tulisse, vt in simili per text. in l. filio quem. ff. de lib. & posthum. [sect. 3] Vnde haeres iussus a testatore omnia debita persoluere, non tenetur ad debitum a testatore praescriptum. Ita Bart. in l. legaui. ff. de lib. lega. & in l. quibus diebus. §. dominus. ff. de cond. & demonstr. Bal. in l. id quod pauperibus. C. de Episcop. & Cleric. & in l. si creditori. ff. de lega. 1. & in sua disp. incip. statuto cauetur. Ioannes Imol. in capit. final. colum. 37. de praescriptio. Andre. Tiraquel. de praescript. §. 1. Gloss. 2. in fin. Debebam [sect. 4] tibi decem actione personali, ea per praeteritionem legitimi temporis bona fide praescripsi, an obligatio naturalis extincta sit, vehementer & saepissime controuersum fuit. qua in re Bar. in l. fin. ff. rem ratam haberi. tenet naturalem obligationem non extingui quidem mero iure, per §. sed naturalia. Inst. de iur. nat. l. omnes populi. ff. de iust. & iu. l. eas causas. ff. de ca. dimi. l. iura sanguinis, & quae ibi late per Dec. & nouiores. ff. de regu. iur. tamen eius effectus, aut ad nihilum reducitur & eneruatur. Idem Bar. in extrauag. ad repri. ver. per denunciationem, sequitur & dicit esse communem opin. Ioan. Crot. in l. nemo potest. ff. de lega. 1. num. 52. sequitur etiam & dicit cum Bart. esse communem opin. Imol. in c. fin. de praescr. num. 31. vbi subdit, quod Bald. dum in auth. adhaec. C. de vsu. num. 8. dixit in contrarium se habere communem opinionem, verum non dixit, & cum Bar. tenet Ange. in rep. l. 1. num. 61. C. de iud. & Feli. in c. ad aures. col. 2. de praesc. Balb. de praescri. in 2. part. 3. par. prin. quaest. 10. vbi cum Bar. ait esse communem opi. quamuis ipse ibi, & rursus in 1. part. prin. q. 5. & q. 6. videatur tenere contrarium, & etiam And. Tiraq. de praescr. §. 1. Gloss. 2. ad finem. 
 
Contrariam sententiam, vt nec tollatur obligatio naturalis, nec eius effectus, tenet & dicit communiter teneri Bald. in d. auth. adhaec. C. de vsuris. num. 8. quod & defendunt nonnulli scribentium relati per Balb. vbi supra. Mouentur, quia nihil tam iure naturae, naturalique aequitati conuenit, quam conuentio, pactorumque obseruatio, fideique praestitae inuiolata exhibitio. l. 1. ff. de constit. pecu. l. 1. ff. de pac. l. non minorem. C. de trans. c. 1. de pac. Sed lex ciuilis ciuilia quidem iura perimere aut mutare potuit, naturalia vero non vtique. §. sed naturalia. Institu. de iure naturali. l. eas causas. ff. de cap. dim. l. iura sanguinis. ff. de regulis iuris. ergo qui conuenit mecum vt decem daret post annos triginta, etiam si forte praescripsit debitum, quia erat in bona fide per obliuionem vel aliam rationem. l. sicut, & l. omnes. C. de praescrip. triginta annorum. tamen a sola obligatione ciuili, & coactione, quam leges illae perimere potuerunt, liberatus videbitur non quidem ab obligatione naturali, quam leges illae perimere nequibant. manet ergo integra naturalis obligatio, quae legibus ciuilibus subdita non est. Verum huic argumento facile satisfaciemus, nam vt lex ciuilis potuit ciuilia iura perimere, ciuilemque actionem vel obligationem, ita quoque potuit obligationem naturalem enudare, & expilare ab illis effectibus & iuribus, quos illi obligationi accommodauit, quosque a lege naturali sortita non fuit, sed tantum a lege positiua, nam quod obligatio naturalis pariat exceptionem. §. praeterea. Institut. de excep. l. iurisgentium. §. quinimo. §. si paciscar. ff. de pact. quod ipsa possit nouari. l. 1. ff. de nouati. §. praeterea. Insti. quibus mod. tollitur obligatio, quod obligationi naturali possit accedere fideiussor. §. 1. Institut. de fideiuss. quod ipsa vtilis sit & oriatur, cum alteri stipulamur, Gloss. communiter approbata per Barto. Alexand. Ias. & alios ibi in l. stipulatio ista. §. alteri. ff. de verborum oblig. isthaec omnia & alia multa similia, effectus sicut quibus obligatio naturalis a lege quidem ciuili positiua, non item a lege naturali, condonata fuit, hosque effectus lex positiua ei adimere potuit. c. omnis res, de reg. iur. l. nihil tam naturale. ff. de regul. iuris. l. fina. ff. de acceptil. ergo rectissime & scitissime dixerunt Barto. & alij supra memorati per praescriptionem eneruari obligationem naturalem, enudari, expilarique ab omnibus suis effectibus, quia eos effectus intelligebant huic obligationi, legem ciuilem non naturalem condonasse, & accommodasse, quae intelligenda sunt, quo ad forum contentiosum, tam ciuile quam canonicum. [sect. 5] In foro vero quod aiunt, animae vel conscientiae dubitari posset, an adhuc ille, qui praescripsit, teneatur, & per denunciationem euangelicam exigatur, & quidem, si ea obligatio non descendebat ex contractu per eum inuito, sed forte haereditaria erat, ipseque ex contractu defuncti conueniebatur, seque exceptione praescriptionis tegebat, & tuebatur, expeditum est liberum esse etiam in foro poenitentiali, quia quod haeredes teneantur ad soluenda debita defunctorum pro portionibus haereditarijs repraesentantes, quo ad illas portiones, personas ipsorum defunctorum. l. 1. C. de haer. act. l. pro haereditarijs. ead. l. 1. C. si cert. pet. l. 1. §. si haeredes. ff. ad Trebel. id sane ex lege ciuili, non etiam naturali descendit, ex dispositioneque legis ciuilis, quae huius obligationis, & actionis praescriptionem induxit, cessabit. Quod si ex proprio contractu is conueniretur, ad cuius inuiolatam obseruationem iure naturae tenetur, tunc magis dubium, sed adhuc idem defendi potest. Nam leges fiunt & factae regulariter praesumuntur, propter bonum publicum. c. erit autem lex. 4. distinct. l. 1. & 2. ff. de legib. plene per And. Tiraq. de vtroque retract. in praefat. num. 75. quod maxime verum est in hac praescriptione. l. 1. ff. de vsucap. not. in l. ius ciuile. ff. de iust. & iur. expedit enim Reipublicae, etiam principaliter, ne lites excitentur, vtque excitatae breui finiantur, vt tradunt communiter Doctores in l. nemo potest. ff. de lega. 1. per Bart. Alexand. & alios in simili, in l. Seius & Augerius. ff. ad legem Falcid. vbi huic rei negant priuatorum conuentione posse derogari. Nec dubium est, quin si post annos triginta liceret debitum petere, lites plures excitarentur, aliae vero longioris essent vitae, quam par est, quod malum a Republica exulare conducibile & pium est, huicque tam vtili legis traditione, tamque ad publicam tranquillitatem spectanti, priuatos homines acquiescere sanctissimum est. cap. 2. de maior. & obed. per Bart. & alios in l. si quis pro eo. ff. de fideiuss. in simil. Ergo praetextu peccati vitandi non debet admitti huius legis positiuae transgressio, quae maxime pertinuit ad Reip. tranquillitatem, litesque vitandas & alia quam plurima mala, quae inde oriuntur, & multorum peccatorum calumniarumque occasio esset contrarium admittere. id autem recipit distinctionem, vt infra dicam, nam simpliciter verum non esset. 
 
Ex superioribus infertur contra eam opinionem, quam Bald. communem dixerat, [sect. 6] quod praescripta actione personali obligatio naturalis, si qua adhuc remanet, non proderit ad nouationem. Secundo quod non proderit ad hoc, quod ei accedat fideiussor. Tertio quod non pariat exceptionem, quae omnia nominatim collegit, & tenuit Crotus, vbi supra, & sunt ex mente Angeli, vbi supra, & etiam Imolae & aliorum, quos diximus tenuisse hanc obligationem naturalem vtilem reddi. & vide in simili per Iason. in l. si non sortem, in princip. ff. de condi. indeb. & quae plene diximus in tractat. de success. crea. libro tertio ad finem. Denique mirandum est, vnde tanta inter Doctores varietas, cum omnes in duobus conueniant, Primum, quod actionum praescriptio cum mala fide de iure ciuili hodie non magis procedat, quam de iure canonico.[sect. 7] Alterum quod cum bona fide procederet actionum praescriptio, non solum de iure ciuili, sed etiam de iure canonico, inde deducentes quod si debebam tibi centum ex contractu procuratoris mei, quem ignorabam, possum triginta annis istud debitum praescribere etiam de iure canonico, id quod tenent Antonius Butr. & Panormitan. colum. 5. in c. fin. de praescrip. Balbus in d. quaest. 10. Ioan. Imol. in l. sequitur. §. si viam. ff. de vsucap. estque communis opinio. 
 
[sect. 8] Quid dicendum? & sane varietas inde defluxit, quod quando sciebam me debere, licet creditor taceret per annos triginta, adhuc tamen ius canonicum interpretatur me esse in mala fide, non secus quam si rem corporalem alienam scienter possiderem triginta annis, domino vero tacente, nam adhuc malam fidem interpretatur, per d. c. fin. licet ille forte bonam fidem habere posset, veluti si putabat dominum id permittere, vel ius suum remittere, aut rem suam possidenti concessam velle, nam & si vetare in dubio quisque praesumatur. l. qui vas. ff. de furtis, praesumaturque nolle iactare suum. l. cum de indebito. ff. de proba. tamen interdum possessor iuste existimat dominum permissurum, & tunc neque in rei mobilis alienae possessione committitur furtum, neque inest mala fides, si ea immobilis sit, vt notatur per omnes in §. 1. Institu. de obl. quae ex deli. Mala enim aut bona fides soli Deo certa esse potest, & praeterea nemini cum ex animo pendeat, sicque coniecturis statur. l. pen. C. de euict. Caeterum ius ciuile etiam si sciam medebere, vel etiam si sciam alienam rem corporalem me possidere, vel non praesumit malam fidem, vel interpretatur, quod durauit per longum tantum tempus 10. vel 20. annorum, at si postea alij multi anni praetereant vsque ad 30. annorum metam, tunc ius ciuile interpretatur, me opinionem mutasse, cogitareque coepisse dominum aut creditorem ius suum negligere, aut remittere, vel concedere, sicque coepisse me bonam fidem habere, vitiumque malae fidei praeteritae purgari, vt veriorem & receptiorem opinionem esse (multis tamen repugnantibus) diximus, vel post longissimum tempus ius ciuile voluit ius nostrum consumi & perire (id quod potuit, nam sub legum potestate ius dominiumque rerum nostrarum esse supra cap. 72. ostendimus (sicque in tali iure vel re potiorem esse causam possidentis, non secus quam in re, quae a vero domino pro derelicto habita esset, cuiusque denuo eam occupantis melior conditio esset. l. 1. & 2. & per totum. ff. pro derelicto. l. naturalem. §. examen. l. 1. & l. 3. §. final. ff. de acquirend. rer. domin. §. fere. Institut. de rerum diuisio. nec nouum est, vt quod nostrum ex culpa nostra, vel etiam sine ea nobis a lege adimatur, inque alium transferatur, nec ille per hoc dicitur malam fidem habere, vt plene supra cap. 72. & de success. crea. §. 10. num. 665. scripsimus. ergo ex his vel alijs considerationibus post longissimum tempus lex ciuilis voluit plenissimam securitatem contingere siue debitori siue rem alienam possidenti, & si obijciatur, eum non potuisse cum mala fide conditionem suam meliorem facere, replicabimus incertum esse, vtrum ille bonam an malam fidem haberet, & non minus possibile esse, eum habere bonam fidem quam malam, nec huius rei probationem admittendam cum sit omnino incerta, eiusque tuitionem in foro contentioso legem suscepisse, ergo pro eo iudicandum in foro contentioso ciuili, praesertim cum bona fides orta etiam ex iniusta causa sufficiat. Glo. app. in l. 1. C. vbi causa status. estque communis opinio, vt dixi. De iure autem canonico contentioso contra eum iudicandum est per dictum cap. final. de praescript. In foro autem conscientiae quid respondendum sit, pendet magna ex parte ab animo ipsius. nam si ipse erat conscius se debere, vel se rem alienam possidere, sed habeat iustam vel probabilem causam suspicandi creditores ius suum remittere, vel dominum rem suam negligere, aut ei concedere velle, tutus erit, idem si id suspicandi nullam causam iustam habebat, si tamen revera id ita quamuis per stultitiam credebat: argum. l. quia poterat. ff. ad Trebell. & quia, vt diximus, bona fides orta etiam ex iniusta causa sufficit, vt dixi, quod si ipse nec iuste, nec iniuste credebat dominum permissurum, sed putabat eum dolere ex iuris sui detentione, adhuc idem siquidem revera id procedebat ex domini voluntate, possum enim eum, quem inuitum & ignorantem rei vel iuris mei dominium facere, licet ipse postea repudiare possit. l. cum pater. §. surdo. ff. de legatis secundo. l. a Titio. ff. de furtis. §. interdum. Institut. de rerum diui. l. adeo. §. interdum. ff. de acquirend. rerum domin. Caeterum si revera dominus vel creditor dolebat, & id debitori, vel possessori notum erat, tunc plane in mala fide esset, nec praescribere posset, & isthaec omnia (iudice me) sunt ex mente vtriusque iuris, & secundum has distinctiones superiores varietates conciliari & possunt & debent, secundum quae si creditoris voluntas remittendi debitum accessit vel contigit, obligatio etiam naturalis non solum elisa, sed etiam ex toto sublata videretur, quia vt nata fuit ex consensu obligandi, ita soluta fuit ex voluntate liberandi, lege nihil tam naturale. ff. de regulis iuris, pertot. Institut. quibus mod. tol. obli. Intellige quando ea voluntas creditoris revera accessit, hoc primo. Idem & si non accessit, si accessisse lex interpretatur, & vtrunque est contra vtriusque partis fautores. nam alij contendes. 
 
Alia plura fundamenta ad iustificationem eorum, quae hoc cap. dicentur, collige supra cap. 72. & in cap. incipiente, quo ad sextum.