Summa caietana de pctis
 Et noui testameti ietacula.
 Reuerendissimi dni thome de
 vio caietani cardinalis. S. sixti
 perq docra/resoluta accopendiosa depeccatis summula.




 Clemens Papa. vij. Dilecto filio Jacobo Eiunta. in almavrbe nostra Bibliopole. 
 
DJlecte fili salute et aplicaz ben. Honestis votis libenter annuimus. eaq fauoribus psequimur oportunis. Cu itaq sicut nup nobis exponi secisti. tu summula quada peccatoru q Caietana dr p dilectu filiu nrm Thoma tituli scti Sixti. S. R. E. Prelbyterum Cardinale cdita non absq maxis expensis imprimi facias: nos damnis et iacturis qbus si hmoi summula p alios medio tpe imprimeret affici posses occurrere volentes. Motu pprio et ex certa scientia nra volumus et tibi cocedimus: vt hmoi summula tam rome et venetijs q in qbusuis alijs ciuitatibus terris ac locis vsq ad deceniu a data pntiu coputandu imprimere et imprimi facere libere et licite valeas tam tu q cosanguinei tui et p te agetes. necno qbusuis alijs mercatoribus libroru impressoribus et alijs psonis / et cuiuscuq dignitatis status gradus ordinis et conditionis exntibus. sub excois late snie pena et pditionis dictoru librorum cotra pntiu tencre impressoru: ac mille ducatoru p vna fabrice principis aploru de vrbe et alia ptibus tibi applicadis penis. necno danis et interesse q ppterea patereris: ne durate hmoi decenio dicta summula et iqua cuq forma et in qbuscuq caracteribus/ absq spali licentia aplice sedis aut tua imprimere seu imprimi facere aut vedere/ vel alias de illis disponere quoquo mo presumat inhibemus. Hortantes nihilominus dilectu filiu nobile viru modernu et p tpe exntez Duce venetiaru. Auditori vero camere et dicte vrbis gubernatori senatori barisello. ac oibus et singulis alijs gubernatoribus potestatibus officialibus et exequutoribus ta venetijs q in alijs et italie germanie et francie ptibus erntibus pntibus et fu turis quos duxeris tu ac agetes tui duxerint p te vel illos vel alios elige dos sub excois pena ipso facto p ipsos incurreda madamus quatenus tibi ac ipsis in pmissis et circa pmissa assistentes no pmittat vos aut ali que vestru sup pmissis aut aliquo pmissoru impediri aut quouis mo tur bari et danificari: inuocato et ad hoc si opus fuerit auxilio brachij secula ris: et alia faciedo et exequedo in pmissis et circa ea necessaria et oportuna. voletes et pntiu trasumptis manu notarij publici subscriptis et sigillo alicuius prelati seu psone i dignitate eccliastica costitute munitis plena vbiq fide pinde ac his nris originalibus adhiberi ta in iudicio q extra Non obstatibus costitutionibus et ordinatioibus aplicis: ceterisq contrarijs qbuscuq. Datu rome apud sctm petru sub annulo piscato: is die xvij. Decebris. M. D. xxiiij. Ponti. nostri Anno secundo. 
 
 Be. El. Rauenn.
 





 Jndex eorum que in hac summa tractantur. 
 
 -  -  ABorsusquando sit peccatum: & quado inducat irregularitatem. -  Absolutio a peccatis ex parte forme. -  Absolutio ex parte absoluentis. -  Absolutionis impedimenta. -  Absolutio ab excommunicatione. -  Absolutio ab excoicatione ex parte potestatis absolutorie. -  Absolutio ab excomunicatione minore. -  Acceptio personarum. -  Accidia. -  Adulatio. -  Adulterium. -  Aduocati & procuratoris octo iniquitates. -  Alchimia quando sit peccatum. -  Ambitio. -  Apostasia. -  Arrogantia. -  Assassinus. -  Astrorum obseruatio. -  Astutia. -  Auaricia. -  Audacia. -  Aruspicium. Augurium. Auspicium. -  -  Bellum. -  Beneficium ecclesiasticum. -  Bestialitas. -  Blasphemia. -  -  Calumnia. -  Cambiorum. -  Casus reseruati. -  Chorearum peccatum. -  Clericorum peccata. -  Cogitationis peccata. -  Collusio. -  Columbarium habere quomodo & qn liceat. -  Communio sacramentalis. -  Concubinatus. -  Concussionis crimen. -  Confessionis sacramentalis. xvi. conditiones. -  Confessio quando sit iteranda. -  Confessoris quinq conditiones. -  Confirmationis sacramentu/quod chris ma dicitur. -  Coniuratio. -  Conscientia. -  Contemptus peccatum. -  Contemptus causa peccati. -  Contritionis quinq consideranda. -  Contumacia. -  Contumelia. -  Conuitium. -  Correctionis q subditi a superioribus corrigi debet/ omissio. -  Correctionis fraterne omissio. -  Crudelitas. -  Curiositas. -  -  Decimarum Solutionis omissio. -  Defensio manualis dupliciter redditur illicita. -  Delectatio morosa. -  Derisio seu irrisio. -  Desperatio. -  Detractio. -  Detrahere sibijpsi. -  Disputationis de fide dubitando de veritate fidei pctm. -  Discordia. -  Dispensationis in lege siue voto & similibus pctm. -  Diuinatio. -  Doctorem fieri aut facere notabiliter insufficientem. -  Dolus. -  Duellum. -  -  Ebrietas. -  Electio ecclesiastici pastoris. -  Electio secularis officialis. -  Elemo synam non facere in duobus casibus est peccatum. -  Emere rem minoris iusto precio. -  Emere iura aliena bonorum temporalium. -  Emptio quot modis sit illicita. -  Emulatio. -  Episcopi peccata peculiaria. -  Erubescentia. -  Euagatio mentis. -  Excois notitia in quibus sit confessori necessaria. -  Excomunicatio. -  Casus Et primo contra hereticos. -  In hereticos & fautores eoR &c. ca. i. -  In dnos temporales circa negociu inquisitionis cotra hereticos deficientes. ca. ij. -  In inquisitores cotra hereticos, no procedentes vel falso heresim imponentes. ca. iij. -  In inquisitores & vicarios ipsoR vel epoR seu capituloR, sede vacate pecuniam illicite extorquentes &c. ca. iiij. -  In fraticellos seu bisochos siue beghinos. ca. v. -  In mulieres statu bighinatus assumptum sectantes &c. ca. vi. -  ¶ Contra scismaticos. -  In pertinaciter se ab obedientia ro. pon. subtrahentes. ca. vij. -  In presumptuose tenentes q ordinationes ab octauiano & guidone facte sint rate &c. ca. viij. -  In eum qui de tertie partis cardinaliu nominatione cofisus pape sibi nome vsurpat &c. ca. ix. -  ¶ Contra manum violentam. -  In eos q in clericu vel monachu manus violetas inijciut. ca. x. -  In eum qui cardinales hostiliter fuerit insecutus vel percusserit aut ceperit &c. ca. xi. -  In iniuriose pontificem percutientes &c. ca. xij. -  In offendentes romipetas. ca. xiij. -  In eos qui ad apostolicam sedem venientes vel recedentes ab eadem capiunt/spoliant & detinent &c. ca. xiiij. -  In eos qui ad ro. cu. sup suis causis recurretes &c. offendut. xv. -  In eum qui aliquem christianum per assassinos interfecerit vel interfici mandauerit &c. ca. vxi. -  In eos qui terras ro. ec. offendunt. ca. xvij. -  In latrones maritimos. ca. xviij. -  In eos qui sede apostolica in suis victualibus offendunt. ca. xix. -  In eos qui contra christianum principatum/opem ferunt inimicis crucis christi. ca. xx. -  In effractores & spoliatores locorum sacrorum. ca. xxi. -  In incendiarios. ca. xxij. -  In eos qui nau fragoru christianoru bona rapiunt. ca. xxiij. -  ¶ Contra offendentes apostolicam sedem. -  In cardinales in electione pape simoniam comittentes. ca. xxiiij. -  In appellantes ad futurum conciliu. ca. xxv. -  In literarum apostolicarum falsarios &c. ca. xxvi. -  In offendetes apostolica sede tam in suis suoruq lris pcessibus & executionibus q in iurisdictionum fructuum reddituum & prouentuum vacantium vsurpatione. ca. xxvij. -  In impugnantes literas electi in papa anteq coronet. ca. xxviij. -  In inhibentes ne sine ipsorum aut principum beneplacito man dentur executioni litere apostolice. ca. xxix. -  In offendentes apostolica sedem in cognitione causaru. ca. xxx. -  ¶ Contra offendentes ecclesiasticam libertatem. -  In eos qui ecclesiasticam libertate p statuta seu consuetudines offendunt. cap. xxxi. -  In eos q repsalias aduersus psonas eccliasticas cocedut. ca. xxxij. -  In eos qui compellunt personas ecclesiasticas ad submittendum ecclesias/bona immobilia seu iura ipsaR laicis &c. ca. xxxiij. -  In offendentes personas ecclesiasticas pro eo q eu pro quo rogabantur eligere noluerunt. ca. xxxiiij. -  In eos qui litigantes in foro ecclesiastico impediunt. ca. xxxv. -  In grauantes illos qui in ipsos aut alios sententia excois/suspensionis vel interdicti protulerunt. ca. xxxvi. -  In dominos temporales suis subditis inhibetes ne personis ecclesiasticis vendant emant/coquant/molant/&c. ca. xxxvij. -  In offendentes ecclesiastica libertate in ecclesiarum vacantium bonis. ca. xxxviij. -  In offendentes eandem quantum ad exemptionem a pedagijs & guidagijs. ca. xxxix. -  In offendentes eandem quantum ad immunitate a collectis ac exactionibus & vsurpantes iurisdictione platoR. ca. xl. -  In offendentes eande quantu ad actu absoluendi seu reuocandi penas excois/suspensionis vel interdicti. ca. xli. -  In offendetes eandem in clauium officio claudentium diuinu cultum excommunicatis & interdictis. ca. xlij. -  In offendentes eandem in certo casu sequestri. ca. xliij. -  In eos q monialiu &c. visitatores insuo offo impediut. ca. xliiij. -  In sepelientes in loco sacro hereticos &c. ca. xlv. -  In eos qui in cimiterijs tpe interdicti quoscunq in casibus non cocessis aut excoicatos publice &c. sepelire psumut. ca. xlvi. -  In eos qui in gradibus phibitis aut cu monialibus aut in religio ne vel sacris costituti matrimoniu cotrahut &c. ca. xlvij. -  In simplices religiosos qui decimas ecclesiis debitas vsurpare psumunt &c. ca. xlviij. -  In religiosos & clericos seculares sepulture libertatem tollere conantes. ca. xlix. -  In religiosos & presbyteros ac alios clericos psonatus hntes q leges & medicina mo prohibito audiunt. ca. l. -  In communitatum officiales quibusdam suis statutis vsuram fouentes. ca. li. -  In clericos minores episcopis vsurariam prauitate in terris suis fouentes. ca. lij. -  In eos qui vrbis rome dignitates seu officia vsurpant. ca. liij -  In dominum aliosq rectores & officiales ciuitatis in qua ro. pont. electio celebranda est/sibi iniuncta diligenter no adimplentes &c. ca. liiij. -  In mittentes scriptura vel nunciu cardinalibus in coclaui exnti bus vel alicui ipsoR secrete loquetes. ca. lv. -  In religiosos mendicantes / immoderate habitacula acquirentes vel dimittentes. ca. lvi. -  In scienter coicantes in crimine criminoso cu noiatim excoicato ei cosiliu impendendo auxiliu vel fauore. ca. lvij. -  In clericos q excomunicatos a papa recipiunt ad diuina. c. lviij. -  In eos qui ad hoc vt iudex psonaliter vadat ad muliere p testimonio/fictione seu fraude comittunt. ca. lix. -  In eos qui per coseruatores iudicialem vexatione pcurat. ca lx. -  In religiosos temere habitum suum dimitttentes/vel ad queuis studia sine debita licentia accedentes: & in doctores qui reli giosos habitu suo dimisso leges vel medicina audietes scieter docere aut in scolis suis retinere presumunt. ca lxi. -  In simplices monachos & canonicos regulares ad curias principum vt damnum aliquod inferant suis prelatis aut monasterio se conferentes. ca. lxij. -  In monachos in fra septa monasterij sine licentia abbatum suo rum arma tenentes. ca. lxiij. -  In religiosos parochiale officium circa extremam vnctionem &c. vsurpantes. ca. lxiiij. -  In religiosos q ad retrahendum debitores a solutione decimaru aliqua proferre presumunt. ca. lxv. -  In religiosos negligentes primo circa debitas ecclesiis decimas/ & presumptuose postea predicantes. ca. lxvi. -  In religiosos interdictum quod seruat matrix ecclesia non seruantes. ca. lxvij. -  In eum qui in ciuitate seu diocesi vbi sunt populi diuersarum linguarum habenres sub vna fide varios ritus/vsurpat presulatum. ca. lxviij. -  In cotenentem se pntare q primu comode pot ei a quo cessante periculo vel impedimento absolui debebat &c. ca. lxix. -  In eos qui corpora defunctoR ad alia loca transferenda exenterare/incidere &c. presumunt. ca. lxx. -  In eos qui in terris suis noua pedagia imponunt vel prohibita exigunt. ca. lxxi. -  In dates et recipietes in simonia ordinis vel bnficij &c. c. lxxij. -  In singulares personas aliquid ex pacto dantes aut recipientes p ingressu religionis. ca. lxxiij. -  In religiosos medicates ad alique monasticu ordine (carthusien excepto) absq sedis aplice licetia spali couolates. ca. lxxiiij. -  In eos qui bona ecclesiastica alienant/& illos qui ipsa alienata recipiunt. ca lxxv. -  In sacerdotem officium vicecomitis aut prepositi secularis habentem &c. ca. lxxvi. -  In confessores qui in duodecim casibus a sixto. ijii. reseruatis & generaliter incasibus cene dni alique absoluere aut quatuor excepta vota comutare attentant. ca. lxxvij. -  In eos qui asserunt tenetes beata virgine ab originali pcto fuisse pseruata heresim aut peccatum mortale incurrere & econuerso &c. ca. lxxviij. -  In impedientes legatos vel nuncios apostolicos ne recipiant & faciant ea ad que missi sunt. ca. lxxix. -  In vocatos ad dirigendum moniales no abstinetes ab his vnde oriri vel nutriri possit discordia in electioibus facien. ca. lxxx. -  In eos qui ordini predicatorum aut minorum iniuriam in. vij. casibus faciunt. ca. lxxxi. -  In cardinales reuelantes aliquid in cosistorio gestum aut dictu a papa vetitum reuelari. ca. lxxxij. -  In impressores libroR sine debita licentia imprimetes. c. lxxxiij. -  In eos qui falsa miracula aut incerta vel pphetias incertas pdi cat: seu epis aut suis supioribus detrahere psumut. c. lxxxiiij. -  Que sint verita excoicato. -  De peccatis participantium cum excommunicatis. -  Excommunicatio minor. -  -  Falsarius Tam monete/mensurarum & ponderum q scripturarum &c. -  Famam propriam falso ereptam negligere. -  Festos dies violare. -  Filij peccata. -  Fornicatio. -  Fraus. -  Furtum. -  -  Glorie Humane appetitus. -  Gula. -  -  Habitus Debiti omissio vel occultatio. -  Hastiludium. -  Heresis. -  Histrionatus. -  Homicidium. -  Horarum canonicarum omissio. -  Hypocrisis. -  -  Jactantia -  Idolatria. -  Ieiunij ecclesiastici omissio. -  Ignorantie peccatum. -  Imaginum pure astronomicarum vsus. -  Immundicia. -  Immunitas ecclesiastica. -  Impedimenta matrimonij. -  Impietas. -  Impudicitia. -  Incantatio. -  Incendiarius. -  Incestus. -  Inconsideratio agibilium humanorum. -  Inconstantia. -  Incontinentia. -  Indignatio. -  Infidelitas christiane fidei opposita. -  Infidelium conuersationem habere. -  Infidelitas vt est violatio promissionis. -  Ingratitudo. -  Inhumanitas. -  Iniustitia. -  Inobedientia. -  Inquietudo mentis. -  Insensibilitas. -  Insipientia. -  Interdicti ecclesiastici violatio. -  Interrogationes penitentium a confessoribus secundum ordine decem preceptorum. -  Intimiditas qua homo non timet pericula vite &c. quando vbi cur & sicut oportet. -  Intrusio. -  Inuidia. -  Ira. -  Ironia. -  Irregularitas. -  Irrisio. -  Iudaizare. -  Iudeorum conuersatio. -  Iudicis peccata. -  Iudicium temerarium de animo seu intentione proximi. -  Iurare. -  -  Laruarum Vsus. -  Latrocinium. -  Lenocinium. -  Lex iniusta. -  Libellus famosus. -  Literarum alienarum sigillatarum apertio inuito domino. -  Litigium. -  Litigare in iudicio pro temporalibus rebus sibi iuste debitis/pec catum est quadrupliciter. -  Ludere ex duplici capite est peccatum. -  Luxuria. -  -  Magistrorum Peccata. -  Maledictio qua quis imprecatur alicui malum. -  Maleficium. -  Maleficium alio maleficio soluere. -  Malicia. -  Matrimonium quantum ad peccata que in illius contractu & vsu occurrunt. -  Medici peccata. -  Mendacium. -  Mercatura. -  Meretricium. -  Militum peccata. -  Minari. -  Misse celebratio. -  Mollicies. -  Monachorum & monialium peccata. -  Mulieris peccata. -  Murmuratio. -  Mutilatio. -  -  Necromantia. -  Negligentia. -  Nemesis. -  Notariorum peccata. -  Nuptiarum peccata. -  -  Obstinatio. -  Ocium seu ociosum. -  Odium boni. -  Odij effectus seu signa prohibita. -  Officiorum secularium venalitas. -  Opinio tripliciter inuenitur illicita. -  Opinione vti vt regula operum interioR & exteriorum. -  Oratio ex intentione sine attentione. -  Ordinantium & ordinandorum peccata. -  Organorum vsus. -  Ornatus exterioris peccatum. -  Osculum beneuolentie & libidinis. -  -  Peccatum Mortale & veniale. -  Pedagium illicitum. -  Penam subire statutam qn quis teneatur absq alia declaratione iudicis. -  Percussio qua proximus verberatur. -  Perfidia. -  Periculo peccandi se exponere qn sit peccatum. -  Periurium triplex. -  Permissio. -  Permutatio. -  Pertinacia. -  Pignus accipere tripliciter redditur illicitum. -  Pigricia. -  Pirata. -  Placere hominibus. -  Pollutio qua semen humanu funditur qn sit peccatum. -  Precepti transgressio quale & quantu peccatum sit. -  Precipitatio. -  Predicatorum peccata. -  Prelatorum peccata. -  Prescriptio. -  Presumptio. -  Preuaricatio. -  Procuratorum crimina. -  Prodigalitas. -  Promissionis violatio. -  Proxoneta. -  Pusillanimitas. -  -  Rapina. -  Raptus. -  Religiosorum peccata. -  Represaliarum iniquitas. -  Restitutionis octo capitum consideratio: scilicet quis/quid/quan tum/cui/vbi/qn/quomodo/& quo ordine. -  Rixa. -  -  Sacrilegium. -  Sagittarij ars seu officium. -  Satisfactio sacramentalis. -  Scandalum. -  Scisma. -  Scrupulosorum medicines -  Scurrilitas. -  Seditio. -  Simonia. -  Simulatio. -  Societas mercature seu artificij dupliciter redditur illicita. -  Sodomia. -  Somniorum obseruatio. -  Sors triplex. -  Sortilegium. -  Spectacula impudica/crudelia aut irreligiosa. -  Sponsorum per verba de futuro triplicia peccata. -  Stuprum. -  Superbia. -  Superstitio qua circa diuinum cultum erratur. -  Superstitio obseruationum quadruplex Superstitio qua homo excluditur ab executione ordinis vel offi cij ecclesiastici. -  Suspensio -  Suspicio qua ex leuibus indicijs malum de proximo opinamur. -  Susurratio. -  -  Temeritas. -  Tentatio dei. -  Testimonium falsum. -  Timor peccatum. -  Torneamentum. -  Tyrannis. -  -  Vectigalia Quot modis sint iniqua. -  Venatio quando sit peccatum. -  Venditio quibus modis sit peccatum. -  Vindicatio. -  Virginum consecratio quomodo reddatur illicita. -  Visitatio qua epi seu prelati visitant gregem suum. -  Vnctionis extreme contemptus. -  Voti violatio. Et agitur primo de voto ex parte materie. secudo ex parte vouentis. tertio ex parte impedimentorum occurren tium. quarto ex parte irritatiois/dispensationis & comutatiois -  Vsura: hoc est lucrum ex mutuo. Et agitur de duplici vsura: scilicet exteriori & mentali. Ad vsuram accipere. De mediatoribus in peccato vsure. De participantibus cu vsurarijs in vsu rerum vsurarij. De dominis temporalibus componentibus cu vsurarijs vt vsuras impune facere possint. De monte genuensi. 
 
Explicit tabula. 
 







 ¶ Peccatorum summula thomae de vio caietani Cardinalis sancti Xisti. 
 
INdulto corporis imbecillitati Clemens septi/ me potifex maxime post tot comentationum laborem, anni vnius ocio: adieci animum vt humilibus iuxta apostolicu preceptum consentiendo, opem minus doctis confessoribus ferrem. Egre ferunt siquidem nonnulli editas summastq dum externa innumera immiscent, opiniones mul tiplicant, disputationes producunt, propria tuentur, alios oppugnant: vexatvs tot doctoribus lector, confusus, pplexus, aut cer/ te inanis relinquitur. Quocirca rogatus a multis, summula colli gere decreui de peccatis, alphabetico ordine: posthabitis non so/ lum disputationibus ac opinionibus proprijs & alienis, sed etia doctoribus oibus tacitis: vt nullus emulatione aliqua a veritatis sequela retrahat. Et quis hic sicut & vbiq nulla mihi authori/ tate tribui velim, sed roni uel authoritati q affertur (et proptereae nihil absq apposita ratione nisi forte omnino manifestum alias esset affera: vt docti librare possint q dicuntur, minus aut capa/ ces a doctioribus discendi occasione habeant, & vel sic rationu vires percipiant) beatitudinis tn tuae iudicio vt par est omnia subijcio. Suscipe itaq humanissime pater exiguum serui tui opu sculum: vt qui vnica inter christianos principes pacis & refor mationis ecclesiae es spes, laborantibus quoq inter obscura pec/ atorum, splendor censura fias. Felix vale. 
 





 ABORSVS Volutarius, est pecca tum homicidij: perfecti quidem, si fe/ tus erat animatus anima rationali. Et incurritur ppterea irregularitas: quia occiditur tunc qui vere est homo. Im perfecti vero, si fetus adhuc no erat animatus anima rationali: quia tunc occiditur homo: non qui est, sed qui generabatur, qui non adhuc est actualiter homo.. Et est pecca/ tum mortale: quia qtum in se est, ad hoc tendit vt tollat vitam hominis iam inchoatam. Non tn incurritur irregularitas homicidij: quia no est adhuc actualiter homo qui occiditur. ABsolutio a peccatis que in sacro pnie fit, est forma sacramenti penitentiae. Et consistit (vt in concilio floren. sub eugenio quarto legitur) in his verbis, ego te absoluo. Ait enim. forma hu ius sacramenti sunt verba absolutionis quae sacerdos profert quum dicit, ego te absoluo. ¶ Vbi circa necessitate scito, non esse de necessitate formae illud pronomen ego, sicut etia no est de necessitate in forma baptismi: quoniam subintelligitur in li absoluo.  Et licet ad forma abso lutionis sufficiat dicere absoluo te: decet tn quaedam antia & co sequetia apponere: dicedo. Dns noster iesus christus te absoluat: & ego authoritate ipsius te absoluo a peccatis tuis, in nomine pa/ tris & filij & spiritussancti, amen. Passio dni nostri iesu christi & merita beatae mariae semper virginis & omniu sanctoru, & quicquid boni feceris, & mali sustinueris: sint tibi in remissionem peccatorum tuorum, in augmentum gratiae, & prae/ mium vitae aeternae, amen. ¶ Circa mutationem scito, q si mutatio fieret ita q loco prono/ minis te poneretur pronomen vos causa honoris (puta si audies confessionem epi vel regis dicat, ego absoluo vos: & similiter si eps assuetus loqui in numero plurali in prima persona, audiens confessionem alicuius diceret: nos absoluimus te) in vtroq casu & similibus non fit sine peccato hmoi mutatio: quia receditur a verbis per ecclesiam determinatis in forma huius sacri. Absolutio tn facta tenet: qm ex accomodatione vsus ide significatur p hmoi verba quod significatur per formam sacri, absoluo te. ¶ Circa appositionem conditionalem, aduerte tripliciter posse co ditionaliter proferri forma absolutiois, Primo respectu coditionis praeterite: vt si confessor dubitat se protulisse verba absolutionis, & dicat. si non es absolutus, ego absoluo te. Et hmoi conditionalis absolutio in casu dubij ex suo gne no est illicita: sicut nec bap tismus in dubio sic datus illicitus est.  Secudo referendo ad co ditionem futuram: puta si diceret confessor. si restitueris, aut si feceris tale pniam, aut aliquid hmoi, absoluo te. Et hmoi condi/ tionalis absolutio cu intentione precisa nil aliud faciendi nisi qd dicit, nil valet: quia non est in ptate confessoris ministrantis sa/ cramentu, conferre nunc sacrm & suspendere illus effectu in aliud tempus implendae coditionis. Sacrilegus ergo est abusus istae formae sacralis: fit. n. iniuria sacro, dum perficitur mo ex/ cludente fructum sacri ex indebita intentione ministrantis. Et eade rone non pot sacralis absolutio impendi sub ratihabitione: qm qd sub ratihabitionis spe fit, quis voce tunc fiat, re tn vt pen dens fit: ita vt possit & ratificari & irritari: constat autem no ee in ptate absoluentis, conferre nunc sacrm & suspendere effectu illius in tps future ratificationis, & exponere discrimini vt nul/ lum sit si irritetur.  Tertio si referatur ad conditione pntem: pu ta si vere promittis restituere, aut pntare te superiori, absoluo te. Et huiusmodi conditionalis absolutio cum precisa similiter in/ tentione si fiat, facta tenet, stante tunc conditione. Errat tn sacer dos sic faciens: quia psumit sub forma dubia tradere quod xps mandauit sub forma certa ministrari. De nullo. n. magis debet curare absoluens q de contritione & satisfactione penitentis: & tn ecclesia absq coditione aliqua credit penitenti dicenti se cotri tum & habere propositum satisfaciendi, & absolutionis bene ficium impertitur absq conditionali nota. Vnde exterminanda est huiusmodi superstitio ab ecclesia dei: intantum q si alicui commissa sit a superiori potestas absoluendi a casibus reseruatis sub aliqua conditione (puta concedo tibi facultatem absoluedi ab homicidio si absoluendus fecerit talem penitentiam, puta pe regrinationis aut tantae elemosinae &c.) debet confessor non conditionaliter sed simpliciter & absolute absoluere penitentem preacceptantem talem poenitentiam: quia nulla comissio potest alterare formam sacramenti. ¶ Circa reiterationem absolutionis, nota q potcst iterari super oino eadem pcta, sed non pot iterari sup omnino eandem confessionem: quia sup eande materia proximam nullius sacri for ma iterabilis est sine iniuria sacri: quia ipsa iteratio attestat in/ sufficientiae prioris forme: si. n. prima vt sufficiens hretur, non iteraretur. Ac per hoc quu confessio teneat locum proximu ma/ terie in sacramento pniae (vt in eodem concilio floren. hr) nisi multiplicetur confessio, no potest multiplicari absolutio. Et quia potest homo pluries cofiteri eadem peccata, potest quoq pluries ab eisdem absolui. Absolutio a peccatis ex parte absoluetis , exigit vt ab soluens minister sit sacri penitentie: ac p hoc sit sacerdos habes authoritatem absoluendi, vel ordinariam vel ex comissione superioris: vt in eodem floren. conci. sub eugenio quarto habetur. ¶ Vbi circa necessitate aduerte, non sufficere ad ministrandu sacramentum penitentiae esse sacerdotem, sed vltra sacerdotale potestatem requiri authoritatem aliam. Et hoc est quod coiter di ci solet, q scilicet requiritur duplex potestas: videlicet & ordi/ nis & iurisdictionis. Potestas enim ordinis habetur ex sacerdotio: potestas autem iurisdictiois habetur vel ex officio pastorali/ vel ex commissione eius qui est pastor penitentis. Intantum au tem vtraq ista potestas requiritur, vt si altera desit/ absolutio sa cramentalis sit nulla propter defectum ministri: ita q si no sa/ cerdos absoluit a peccatis/nihil fit: & similiter si sacerdos absoluit eum qui sibi subditus nullo mo do est/nihil fit. ¶ Circa modos quibus sacerdos habet potestate iurisdictionis in foro penitentiali/aduerte q vltra duos manifestos modos ex par te authoritatis prelocate in ipso absoluente (scilicet vel ex officio ordinario: vt est epatus & parochia. vel ex comissione: vt alij a papa vel epis vel curatis vel eoR officialibus aut vicarijs solitis comittere audientia confessionu/ habentes authoritatem audien di confessiones) inueniuntur quinq alij modi seu casus quibus sacerdos sortitur subditum, ita q potest penitentem sacramenta liter absoluere a peccatis: & sunt/necessitas / libertas/ facultas/ licentia & consuetudo. Declaro singula.  Necessitas duplex est: scilicet vel ratione mortis / vel ratione comunionis. Quando in articulo mortis deficit confessor/potest quilibet sacerdos illum absoluere ab omnibus suis peccatis sibi confessis: vt habetur in ca. pastoralis / de officio ordi. Quando vero imminet alicui necessitas communicandi / & deficit ei confessor, non potest propterea absolui a quolibet sacerdote: quia necessitas celebrandi missam / que maius quid importat q necessitas comunicandi, no habet hoc priuilegium/ sed dimittit constitutum in tali necessitate in fra terminos non habentium copiam confessoris.  Libertas in proposito significat non subiectione alicui particulari vt proprio sacerdoti. Et tripliciter inuenitur. Vel quia psona nulli subditur: vt persona pape. & propterea cui se subijcit/ille pot ipsum absoluere a peccatis. Vel roe status: quia scilicet nunq in eodem loco permanent, ac per hoc nulli particulari ministro sacri penitentie subduntur: quu non sit maior ro q subijciant vni magis q alteri: vt sunt vagabundi: qui scilicet vel nullibi habitant/sed vagantur, vel licet alicubi domiciliu cu vxore & filijs habeant/comuniter tamen sunt in cotinuo motu: ita q etia in pascate extra inueniri cosueuerunt. hi. n. pinde ac vagabundi quo ad sacra penitentie & eucharistie censentur: & absolui a quolibet confessore possunt. Vel roe materie: quia scilicet in tali materia nulli est subiectus confessori. vt contingit in peccatis venialibus: quia nullus tenetur illa confiteri, ac per hoc nulli propter illa confessori subditur a iure: & ideo quilibet potest a quolibet sacerdote de peccatis venialibus sacrametaliter absolui.  Facultas eligendi confessorem a iure concessa est epis/& tam inferioribus q superioribus prelatis exemptis: vt in ca. ne pro di latione. de pe. & re & conceditur multis exspali gra a summo pont. in confessionalibus. propterea non est dubium hos posse ab solui a quo maluerint sacerdote.  Licentia dupliciter dat. Vel explicite, quu curatus in coi dicit populo/quilibet vadat ad confitendu cui vult: aut spaliter alicui dicit/confitearis cui vis. & hoc nihil aliud est q dare licentia eligendi sibi confessorem. Vel implicite. Et hoc contingit primo licentiando subditos ad peregrinandu. in hac. n. peregrinationis licentia implicite claudi creditur licentia confitendi: quia cofessio comes esse debet viatorum. Et hoc intelligo cu duabus limitatio nibus. altera est quo ad confessiones & coiones necessarias: vt pascales, aut solitas/quo ad eos qui sepe consueuerunt confiteri & coicare aut celebrare. Et hec limitatio intelligat amplectedo tutiore partem: quia. n. ista licentia a doctoribus potius q a iure proficisci videtur, timeo illam extendere vltra solita tanq pcogitata. Altera quo ad cofessores: qui. s. in locis illis cofessores sunt alioR. hmoi. n. implicita licentia non vr amplianda / vt faciat viatores melioris conditionis q incolas, vt scilicet possint sibi eligere in confessorem quem volunt: sed sufficit q prouideat viatoribus quu extra sunt/vt possint tanq incole cofiteri & coicare. vnde & in iure prouidetur de ministro eucharistie pro peregri nis proculdubio licentiatis a suis curatis: vt patet in ca. presbiter. de cele. mis.  Secundo sciendo & tacendo: vt quu eps scit con suetum esse vt canonici seu curati sui inuicem se absoluunt & tacet. Quauis. n. nulla cosuetudine introduci possit vt quis possit sibi eligere confessorem (vt dicitur in ca. si eps de peni. & re. in. vi.) ex hoc tn q eps scit & tacet & tenetur prouidere illis de confessore, tacita epi licentia robur dat absolutionibus/& con suetudo non cocurrit nisi vt testis licentie implicite. Et ob hmoi implicitam licentiam viatores sine licentia curati possunt in pascate confiteri & comunicare vbi se inuenerint sicut licentiati, si & vbi curatus consueuit scrutari quis parochianus defuerit penitentie & coioni/& viatorum dicentium se vbi se inuenerunt confessos fuisse & coicasse factum probare: attestatur siqui dem huiusmodi consuetudo implicite licentie/& pie menti curati qua voluit implicite suos confiteri & communicare extra in casu quo festa pascalia contingeret extra peragere. Memini alias me legisse eugenium quartum concessisse seu declarasse viue vocis oraculo/viatores vbise inuenerint in pasca te/censendos tanq adeptos incolatu quo ad sacra penitentie & eucharistie. & sm hoc no est opus in pascate hmoi interptatiua licentia: sed pnt tuc ab illis cofessoribus a qbus incole absoluunt absolui et a casibus epalibus, prout eps loci disponit.  In reliqs aut omnibus supradictis lnijs explicite vel implicite ab epis seu curatis/no approbo posse licentiatos absolui a casibus reseruatis epo: quia hoc est cotra iuris dispone in. vi. de pe. & re. ca. si eps. vbi dr q epo dante licentia alicui q confiteatur, non ppea con cedit casus reseruatos. Si ergo licentia explicita no coprehendit casus reseruatos, multo minus lnia implicita ad illos se extendit.  Consuetudo/non eligendi confessorem/sed habendi cura animarum prescripta, operatur vt tam cardinales curam habeant familie sue/ & de eorum licentia sui familiares cofiteri possint cui volunt, q quicuq alij hmoi curam habentes possint similiter absolutionis beneficiu per se vel aliu suis impertiri: pot. n. hmoi iurisdictio non minus q alie haberi ex prescripta cosuetudine. ¶ Absolutionis impedimenta multa sunt. Et ideo aduertendu est posse illam impediri vel ex parte absoluentis vel ex pte absoluendi. Impedit aut ex parte absoluentis ecclesiastica censura, no quecuq/ sed irritas iudicis sniam: ita vt qdiu reliqua gesta per cofessorem tenent/absolutio valeat.  Et ppterea licet excoicatio aut suspensio si cofessor sit excoicatus aut suspensus / annullet absolutionem absolute loquendo: quia tamen aliqui sunt casus in quibus gesta per cofessorem sic innodatum tenent, ideo scito q ex iure comuni secundum comunem sententiam (ex. l. bar barius. de offi. pretoris) tenent gesta per huiusmodi iudice vbi duo simul concurrunt: scilicet cois error facti & titulus. verbi gratia si sacerdos excoicatus datus est ab episcopo in curatu/& coiter non habetur ille pro excoicato pp hoc quia nescitur illu esse excoicatum, gesta omnia per ipsum tenent, Concurrunt. n. ibi ambo simul: scilicet titulus publici officij, quia institutus est ab episcopo. & cois error facti: quia nescitur ipsum esse excoica tum. Et hinc habes q absolutus a legitimo alias confessore hnte impedimentum occultum/quod sisciretur impediret absolutionem, est vere absolutus & coram deo & coram ecclesia.  Ex extrauaganti vero concilij constatien. consensu vtentium comprobata/in foro penitentiali tenent gesta per confessores irre titos quibuscunq ecclesiasticis censuris etiam non occultis, nisi in duobus casibus: scilicet propter notoriam percussione clerici/ vel propter publicam nominatim denunciationem. Nam ibi conceditur receptio sacramentorum ab excoicatis ministris/nisi altero dictorum modoR fuerint excoicati. Et hoc in fauorem animaR & innocentum / non in releuamen ipsorum excomunicatorum. licet. n. ipsi ministri excoicati absoluentes damnatio nem incurrant/penitentes tamen absolutionis beneficium conse quuntur. Et hoc quantu ad fructu absolutionis spectat intellige/ si & qn penitens excusat a peccato inducedi cofessore excoicatu adsacri ministratione: na no licet sibi inducere illu ad peccadu.  Impeditur aut ex parte absoluendi absolutio ex duplici capite: scilicet ab intrinseco ex sacrilegio simulate vel dimidiate vel impenitentis confessionis. hoc est siquis simulat se confiteri: quia tunc deest confessio: simulata. n. cofessio non est confessio. Et simi liter siquis ex verecundia aut alias irrationabili causa aduerten ter dimidiat confessionem: quia tunc non proponitur peccatum vt remissibile: nam impium est a deo & eius sacramento dimidiam sperare veniam. Et eadem ratione siquis impenitente ex intentione proponit seipsum: quia vt non absolubilem ministro christi se pntat: absolui. n. nequit quem non penitet. Et propterea irrita est in his casibus absolutio ex parte penitentis.  Ab extrinseco vero impeditur absolutio ex parte absoluendi/si penitens sit excoicatus maiori vel minori excoicatione: na coe est vtriq excoicationi / excludere a passiua participatione sacramentorum. Nec hoc est vertendum in dubium. Vnde grauiter errant con fessores absoluentes prius a peccatis/& remittentes absoluendos postea ab excoicatione: est. n. hoc contra disponem iuris cois, ex presse dicente textu de sen. exco. ca. a nobis el secundo. q licet re putetur aliquis per signa penitentie absolutus a deo, quia tamen apud ecclesiam adhuc absolutus non est/ comunicandum ei no est in diuinis: & multo minus impendendasunt ei sacrament a a quibus principaliter est exclusus. Nec excusari pot hoc factu propter dictam extrauagantem concilij costantien. quoniam ibi expresse dr excomunicatos in nullo subleuari ob dicta gratiam: multum autem subleuarentur si participes esse possent sacroR ante absolutionem. Non ergo potest absolui aliquis a peccatis anteq absoluatur ab excoicatione tam maiori q minori. ¶ Vtrum aut si de facto fiat contrariu / absolutio facta teneat, alia qo est: multa. n. fieri prohibentur / que tamen facta tenent.  Et dicenda sunt ad hanc qone tria. Primu. q absolutio a pec catis / de facto ab excoicato suscepta/ no tenet quantu ad pntem fructu: quia ipso actu suscipiendi absolutione/ obice absolutioni ponit excoicatus. na per actu istu ingerit se passiue sacro / a quo exclusus perseuerat qdiu est excoicatus: & sacrilegiu comittit/ cotaminando quantu in se est sacrm penitentie. Licet. n. excoicatus possit initiare sacrm penitentie / exercendo actus qui sunt sacri materia, conterendo/confitendo & satisfaciendo: non pot tamen pfectioni sacri (que in forma absolutionis consistit) se immiscere: qm a sacro est exclusus, non aut a sacri materia. Quia igr excoicatus/ipo actu suscipiedi absolutione cotra abso lutione pugnat, coseques est vt no absoluat a pctis suis.  Scdm est. q per accns in aliquo casu/hmoi absolutio facta tenet quatu ad pnte fructu: qn. s. excoicatus vere penitens/ob ignoratia iuris vel facti, no qualecuq/sed excusante eu/absolutione a pctis su/ scipit: quiasacrm gram cofert omni adulto offeretise no ponedo obice: costat aut hmoi penitete no ponere obice/ex hoc q ponit ipm laborare ignoratia excusante a sacrilegio quod excoicatus sacrm suscipies incurrit. Et ppea quis teneat iste querere & ob tinere absolutione ab excoicatione/nec possit interim immiscere se diuinis, no tenet tn ad hoc vt iteR absoluatur a pctis. & hoc pp efficacia suscepti sacri, vt dictu est: iteratio. n. sacri non nisi pp effectu sacri fieri debet.  Et hinc hes vn multoR timoratas conscias cosolari possis in multis singularibus casibus, qui prudentie cofessoris relinquunt examinadi & iudicadi sm pdicta duo. s. q fuerit vere penitens/& laboras ignoratia aut obliuione excusante ipm.  Tertium est. q absolute loquendo/absolutio sa cralis impensa excoicato valet: quia licet hmoi absolutio sit iure prohibita & illicita, nullo tn iure sancitu inuenit q sit nulla: excoicatus. n. est exclusus a sacris quatu ad hoc q non pot licite suscipe sacra: no aut quatu ad hoc q si suscipit/ susceptum sit nullu. Si. n. excoicatus suscipet sacrm ordinis/confirmationis/ matrimonij aut extreme vnctionis, non propterea irritum esset sacrm susceptu. pari ergo rone non est irritu sacrm penitentie ab excoicato susceptum. Et similiter quia excoicati participatio in diuinis/dicendo horas canonicas in choro cum alijs/non est irrita (satisfecit. n. precepto de persoluendo horas) consequens est vt sacri participatio non sit irrita. Et licet hmoi absolutio in aliquo non habeat effectum tunc/propter indispositionem recipientis perseuerantis in peccato mortali, habebit tamen effectu recedente pcto: & hoc pp vim sacri iuxta doctrina augustini. Absolutio ab excoicatione, quantum ad confessores spectat ex parte formae, tria habet cosideranda. primo substantiam. secundo annexa. tertio modum con nexiois. Et quo ad primumscito, q nulla habet determinata verba: potest enim dicere absoluens, & absoluo te, & benedicote, & similia. debet tamen secundum ecclesiae consuetudinem di cere absoluo te &c. ¶ Quo ad secundu scito: q solenis absolutionis forma multa requirit. quorum aliqua requiruntur semper: vt aliquis psalmus pnialis cum precibus & versiculis & oratione. Aliqua vero re quiruntur qnq & qnq non: vt verberatio dum haec dnr: omit/ titur. n. in mulieribus & in locis publicis. No. n. decet mulieres verberari quum cofitentur: similiter nec quoscunq alios in pu/ blico secrete confitentes. Similiter iuramentum de parendo ma datis ecclesiae vel absoluentis: in quibusda tm casibus requirit. Et simile est de emenda iudicium: iuramentum. n. illud in ma gnis tm criminibus locum habet. emendam autem (hoc e sus ficientem satisfactionem) qn pro notoria offensa in alique excoi catus quis est, prestare an absolutionem tenetur: & similiter vbi expensarum aut damni ro habetur. Et si satisfacere nequit, tene tur dare idoneam cautionem: hoc est pignoraticiam vel fideiusso riam. At si nec hoR aliquid potest, det cautionem iuratoria sa/ tisfaciendi quum poterit.  Et hec oportet confessorem scire, no solum propter coes qui pnt accidere casus, sed pp enitandas ce/ suras xisti quarti, quum cotingit in mortis articulo absoluere a casibus reseruatis in cena dni &c. vt intelligat terminos, & sciat secundum hec se regulare. Igitur soleniter absoluturus excoica tum, praemisso aliquo horum si opus est, aut pmisss omnibus si omnia requiri contingit, dicat confessor vnum psalmum penite tialem cum gloria patri, & kirie ter, & pater noster, &. iiij. versiculis: scilicet saluum fac, nihil proficiat, esto ei, & dne exaudi: et orationem deus cui propriu, mutando li delictoR in li excois. & postea absoluat dicens. Ego absoluo te a vinculo excois, & re stituo coioni fidelium. & postea mandet ei quod madaturus e. ¶ Quo ad tertium distinguendum est de annexis. Nam anne/ xorum quaedam sunt cerimonialia: vt orones. quaedam iudicia lia: vt cautiones. Et de cerimonialibus quidem constat q sunt annexa vt debita seruari, no tn vt substatialia. Et propterea si is cui commissum est vt absoluat in forma ecclesiae, alique excoi/ catum sine cerimonialibus absoluat, peccat quidem absoluens si ne rationabili ca cerimonialia omittens, absolutio tn valet: quia cerimonialia intelligunt ta institui q committi vt cerimonialia hoc est vt debita seruari, no aute vt necessaria ad substantiam absolutionis.  De iudicialibus vero tria dicimus. Primu q regulariter sunt annexa vt necessaria necessitate iustitiae: ita q no possunt omitti sine iniuria: quia in preiudicium ecclesiae seu partis hmoi omis/ sio vergit.  Secundu. q iudicialia dupliciter inueniuntur anne xa absolutioni. Primo ex solo debito iuris cois: vt quia agitur de interesse tertij cui est satisfaciendum: vel aliquid simile. Et sic si per abusum suae ptatis ordinarius potes absoluere absoluat, tenet absolutio facta, quis male & iniuste facta: quia absolutio tunc fit contra ius tertij, & non contra ius costitutionis: vt hes in ca. venerabilibus. de sen. exco. in. vi. Secundo ex debito illius cano nis: vt quia canon ille dat certum modum seu excipit, ita q nisi concurrente tali coditione seu obseruatione impendat absolutio.  Et hoc multipliciter contingit. vel per verba negatiua potetiae actiuae: vt si dicatur q non possit absoluere ante satissactionem. vel per verba negatiua potentiae impersonaliter: vt si dicatur q non potest impedi absolutio ante satisfactionem. Et in his duo/ bus modis etiam verba ipsa canonis testantur limitatam esse potentiam ordinarij, ac per hoc irritam esse absolutionem si aliter fiat.  Vel per verba negatiua potentie passiue tm: vt si dicatur q qui inciderit in tale quid/no possit absolui nisi satisfaciat. Vel per verba negatiua non potentiae, sed actionis: vt si dicatur, nul latenus absoluatur ante satisfactionem seu nisi satisfecerit. Et in his duobus & similibus modis ambigua videtur qo. Ex verbis quidem: quia non limitatur per illa potestas ordinaria: ac p hoc vr relinqui locus abusui potestatis ad illicitam absolutione. Ex rone vero: quia potestas ordinaria vr potius regulari, statuendo sibi regulam sm quam absoluere debeat, q limitari: ne facile or dinarie potestati derogetur. Oppositum aut suadet textus allega tus ex. vi. dicens. absolutio tenet, licet forsitan sit iniusta: qm etsi contra ius litigatoris, non tn contra ius constitutionis absoluit. Vnde vr vniuersalis regula haberi duplex. Prima est. q absolutio contra ius tertij & non constitutionis, tenet. secunda est. q absolutio contra ius constitutionis, non tenet. Et quia hec est tu/ tior & textui conformior via, ideo hanc sequendam puto. Et propterea in singulis canonibus excoicationum consideret abso/ lutor conditionem ibi statutam vt seruetur circa iudicialia, & seruet illam: ne erret, aut discrimini se committat.  Tertium. q in duobus casibus obseruatio iudicialium est adeo manifeste annexa absolutioni, vt absolutio sine illis irrita sit & inanis. Primus est qn ius seu decretum explicite irritat absolutionem sine his: vt fecit xistus. iiij. in extraua. etsi dnici gregis, dicens. & ali ter impensa absolutio non ualeat. Secudus est qn ab homine ali cui committitur potestas absoluendi cum verbis coditionalibus vel equipollentibus de hmoi cautionibus hndis: talis. n. comis sarius si exeundo fines mandati absoluat, nihil facit. Absolutio ab excoicatioe qtu ad confessores spectat ex pte ptatis absolutorie, distinctioe eget. Discernendu est enim in primis an illa excommunicatio sit lata a iure vel ab homine. Vocatur autem a iure quecunq a per/ petuo statuto lata est: a quocunq statutum illud sit: & siue contineatur in iure communi, siue in extrauaganti, siue in legibus synodalibus vel specialibus. Quae vero ab homine est, non est perpetua, sed spirat cum authore. Et si est a iure, discernendum est an sit reseruata eius absolutio, & cui: & tunc non potest confessor ab illa absoluere, nisi de gratia speciali fue rit concessum. Si vero non est reseruata, certum est posse confessorem authoritate episcopi ab illa absoluere, si episcopus con cesserit omnes casus sibi reseruatos. Si aute est ab homine (siue sit generalis: vt quum excommunicatur quicunq sciuerit vel fe cerit tale quid. siue singularis: vt quum excoicatur sortes) reser/ uata regulariter est illius absolutio latori, durante illius iurisdi/ ctione. vnde sine eius vel ipsius superioris gratia non potest ab/ solui. Et scito hic, religiosum presumetem de facto absoluere ab excommunicatione lata a iure, incurrere excoicationem: vt ha/ betur in fra in censuris. ¶ Ab excoicatione vero minore quilibet confessor, non aute qui libet sacerdos potest absoluere. Primum hoR patet ex ca. nuper de sen. exco. Secundum vero manifestatur: quia excoicatio mi/ nor est vinculum ecclesiasticum, & propterea exigit in absolue te facultatem ecclesiastice iurisdictionis: purus autem sacerdos habet solam potestatem ordinis: & ideo non potest absoluere a vinculo ecclesiasticae excoicationis minoris. Vnde licet quilibet possit se subdere cuicunq sacerdoti pro absolutione venialium, non tamen potest subdere se cuiq sacerdoti pro absolutione ab excoicatione minore: quia ad venialia remitteda sufficit ex parte absoluentis potestas ordinis, quae est in quolibet sacerdote: qa ipsa subiectio operatur iurisdictionem talium quantum ad potestatem ordinis. Ad soluedum autem excois vinculu requirit ptas iurisdictionis ecclesiastice: q non couenit sacerdoti ex hoc q vnus subdit seilli, sed ab ecclesiastica pendet authoritate. ¶ Absoluere demum a vinculo suspensionis vel interdicti, si quando confessori comittitur, potest vti huiusmodi uerbis. Ego absoluo te a vinculo suspensionis &c. Nulla enim sunt determi nata verba pro huiusmodi forma. ACceptio personaru est peccatu: quia tollit equalitatem iustitie. Est autem pctm mortale / qn est perniciosa. frequenter vero est perniciosa in tri bus: hoc est in distributione coium bonoru/& bnficioR ecclesiasticoR/& in iudicijs. Quu. n. coia regni vel ciuitatis officia/dignitates seu honores distribuun tur ita q amicitie vel consanguinitatis vel factionis aut alterius impertinentis ro prefert minus dignos, ruit coe bonum. Nec mi nus ruina ecclesie manifesta est/quum in beneficijs ac dignitatibus ecclesiasticis minus digni preferuntur quia amici seu familiares vel coniuncti aut seruitores &c. sunt. Vniuersum quoq humanum genus grauissime offenditur/ex eo q actor aut reus in iudicijs in iure pfert quia potes aut diues aut amicus aut &c. Peccatum hoc non solum anime mors est, sed ad restonem ob ligat iuxta restonum regulas: pro quanto iniuste impedit dignu seu digniorem. & preter hoc tenetur acceptor persone de danis consequentibus huiusmodi promotiones seu iniurias. ACcidia dupliciter sumit. vel coiter/vt est nome coe ad multas pctoR species. vel proprie/vt est spale pctm. Et coiter quidem sumpta significat tristitia de spuali bono. pprie aut sumpta significat tristitia de spuali bono diuino: hoc est ad charitate pertinente. ¶ Ad quoR clarificatione distingue bona spualia. Et vide primo spuale bonu diuinu cosistere in amicitia inter deu & hoiem: ac p hoc in idem velle & idem nolle cum deo/in couersari cu deo/in conuiuere & colloqui cum deo/& hmoi. Et ppea quu quis est intantu elongatus ab amore celestis patris & patrie, vt quu audit aut cogitat statutu sibi esse vt sit ciuis sanctoR & domesticus dei &c. de hoc tristatur, tunc peccat proprie pcto accidie. Et si cu cosensu ronis est hmoi tristitia, pctm est mortale grauissimu ppinquu odio dei. Si vero de hoc non tristat sm affectu/sed sm effectum quia parum de hmoi amicitie bono curat negligens adipisci illa/ quia vacat delectabilibus humanis, pctm accidie no incurrit: sicut nec plus amans carnalia q deu/incurrit pctm odij dei.  Vide deinde bonu spuale cuiusq virtutis consistere in actibus & exercitatione illius. verbigra/bonu spuale iustitie in volutate reddete ius vnicuiq: tempantie i volutate moderate vtete delectabilibus sm sensum: & sic de alijs. Et ppea quu qs cogitat reddedu esse ius/aut abstinendu ab imoderatis delectabilibus/aut aliquo hmoi, & de hoc tristat, peccat qde: qa tristat de bono virtutis. & est pctm hoc accidie coiter dicte: qa hmoi tristitia spectat ad vitiu contra riu illi virtuti de cuius bono tristitia e: puta ad iniustitia/vel ad intempantia, & sic de alijs. Et est hmoi tristitia pctm mortale/si est de bono virtutis necessario ad salute/ & cu cosensu ronis. Si aut sine cosensu ronis est/de quocuq bono sit, pctm veniale con stat esse. & silr si est de bono no necessario ad salute: puta de li beralitate ad qua no tenet / de veritate iocosa vel officiosa tm. quia sicut deliberate refutare hec/no est pctm mortale, ita nec de liberate tristari de his: na delectationes & tristitie sunt bone vel male moraliter sicut electiones. & ppea si deliberate refutationes non sunt pcta mortalia/ nec tristitie sunt mortalia peccata.  Ex his habes/q quu qs tristat de ieiunio/ orone/ festoR obseruatione/& hmoi, & pp hmoi tristitia negligit ieiunare/ orare/ aut festa seruare, peccat peccato accidie / non vt estspale pctm/ sed accidie comuniter dicte: que non trahit pctm in alia specie. ADulatio est pctm: quia est excessiua laus seu co placentia verbis vel factis in coi couersatione.  Et tripliciter pt esse pctm mortale. primo rone materie laudate: vt siquis laudet alique de actu qui est pctm mortale. Vel rone finis: vt siquis laudet alique ad hoc vt noceat illi corporalr vel spualiter. Vel rone occasionis: vt quu quis laudando fit alteri preter intetione sua occasio peccandi mortaliter.  Et primi duo modi quia sunt manifeste contra charitate/ sunt inexcusabiles. Tertius aut cum grano salis intelligedus est, mensurando occasione peccandi an sit data vel accepta: & an sit cognitu & cogitatu a laudante, q is qui laudat / ex hmoi laude ruere solitus sit in mortale pctm: & rursus an ex debito an sponte laudans laudet. In his. n. que suntex suo gne recta/ & pter intentione opantis alius ruit, non modica hec faciunt driam: vt in materia de scandalo declarabitur. Quu. n. aliquis debet ex officio alique de bono aliquo ope re laudare/etia si sciat laudatu in supbia mortale se elatuR, no tenet ppea desistere a debito officio. pot tn & debet deponere hmoi scientia de futura ruina illius: quia. xij. hore sunt diei, & pot in instanti hoilluminari & mutari a diuina misericordia. ¶ Est aut adulatio pctm valde graue / & pp nocumeta maxima que affert humano gni (hinc. n. facile/vt hiero. ait / metehoium corrupunt: & ad ea que laudant quis criminosa accen duntur & assuescunt, intantu vt mala non solu desinant hri vt turpia/ sed hntur vt bona & laude honore ac premio digna. quo quid peius:) & pp excessum diuine offense: iuxta illud. qm laudatur pctor in desiderijs anime sue/ & iniquus bndicit, exacerbauit dnm pctor.  Est aut pctm veniale qn vel laudatur aliquis de malis venialibus/ vel de bonis sola complacendi inten tione/ absq ruina, vel etiam ob aliquam vtilitatem consequenda vel non impediendam: vt de se patet. ADulteriu quatu ad crimen/ est maniseste pctm mortale. Quatu vero ad damnificatione/consideratione eget. Duplex. n. habet quis no semp annexu damnu alienu: vel successoris vel hospi talis. Na si proles ex adulterio suscepta marito mris succedit/vel ab eo dotatur, danificantur hrdes legitimi. Et ppea vterq adulter qa dani huius ca existit, tenet sm vires ad satisfactione: aut manifeste/ si negociu id patitur: aut sub aliquo velamine/ donando lesis p interposita persona aut p se quod pt. ¶ Verum circa hmoi manifestationis negocium duo pensanda sunt: scilicet periculum & spes. Si. n. periculu ex manifestando adulterio iminet, occulte satisfiat vt melius pot/ & reliquu diui ne misericordie reseruet: iuxta ca. officijs. de pe. & re. quia sicut cessante iudiciaria coactione no tenet ho perdere vita aut liber tate vt satisfaciat debito pecuniario, ita nec tenet perdere fama aut vitam in pposito: vbi de sola pecuniaria re agitur. Cessante autem periculo & vite & fame & hmoi, si non pot aliter satis fieri/spes fructus futuri ex manifestatione adulterij pensanda est: puta si speratur, q maritus postq sciet prolem no esse suam/ dotabit illam aut heredem instituet: aut si speratur, q proles audiens/propterea ingredietur monasterium: aut aliquod aliud re medium proueniet. Na si fructus nullus speratur/quia de iure nec maritus nec proles tenetur matri adultere credere in hmoi, vana esset manifestatio adulterij. ¶ Quo ad hospitaliu vero damnificationem/ duo cosideranda sunt. primu. q nullu pctm est, prolem exponere vt in hospitali alatur/ ad occultandu hmoi adulteria. hec. n. est vna ex ronibus/ quare loca hec pia instituutur.  Secundu. q si pr aut mr prolis non est indiges, debet & satisfacere hospitali (quia bona hmoi hospitaliu non in diuitu sed pauperu adminiculu sunt: & qtu confumitur a non pauperibus/tantu indigentibus adimit) & prouidere proli vt bn instituat: tenent. n. parentes no solu alere & vestire/ sed instruere p se vel alios prolem propriam. ADuocati & pcuratoris iniquitates sunt octo. Prima est/assumere cam iniusta defendenda, ita q nouit esse iniusta. Nec excusatur si no ad vincendum, sed autad differendu/ aut ad cocor dandu/ seu pacta aliqua ineunda/hoc facit: qm hec oia costat esse iniqua. Et similiter no excusat, si iniqua cam in principali hns vexat aduersarium assumendo aliquod caput iustu/vt sub hac iustitia gradiedo principale iustu impediat aut differat/aut etia puertat: oportet. n. no solum mediu sed finem esse no iniquum. Sed heu apud mudanos/bonus aduocatus est qui de mala ca facit bona.  Scda est/ nolle aut negligere scrutari merita cae assumende, sed qualiscuq sit assumere illa tuen da: quia hoc est no curare an id qd facit/sit iustu vel iniustu: qd est manifeste cotra charitatem.  Tertia est/ psequi cam in iusta qua a principio putauit iusta: quia hmoi psequutio iniqua est, vtpote iniuria inferens aduersario: debet. n. deserere cam/ & monere ptem vt cedat seu puideat sibi.  Quarta est/ neglige re studere siue scrutari merita cae/ & adhibere debita remedia. ignoratia. n. tuc tm ipm excusat/qn & qd potuit & qd debuit no omisit.  Quinta est/tacere iniqtate pposite cae suo clientulo q putat se roem fouere. Semp at credendu est putare clientulu se fouere iusta cam nisi costet oppositu: qa qlibet psumit bonus &c. Hmoi. n. taciturnitas/dolosa est/ & iniuriosa clientulo & aduersario.  Sexta est/docere clientem pponere aut dicere fal sum/aut dolose/ & hmoi.  Septia est/exigere a clientulo plus q debet. Et in his oibus casibus iteruenit pctm mortale maniseste: quia cotra iustitia charitatemq fit, nisi impfectio actus seu no cumenti excuset a mortali: sicut in mortalibus ceteris impfectio excusare a mortali no dubitat.  Octaua est/nolle aut neglige re aduocare in ca iusta paupis, quu ipe aduocatus possit/nec ap pareat alius qui aduocet/ & sine ipius adiutorio pauper opprimi credit. In hmoi. n. casu tenetur ipse aduocare seu pcurare: sicut medicus medicare/si in simili periculo esset pauperis sanitas. ALchimistaru ars / non est illicita sine fraude: quia nihil repu gnas recte roi hz sm se. licet multi abutatur ea / aut imprudenter nouis coponibus se occupent / aut fatue facultates in fumu couertat. Nec pctm est/ vendere iam facta pro re q est: sicut ceteras res quocuq artificio factas / lici tu est vendere p his q in veritatesunt. Iniquu aut esset vendere illa pro re que appet & no est: qm hoc est decipere proximu. AMbitio (hoc est inordinatus appetitus honoris) est manifeste pctm. No est aut mortale pctm, nisi vel ex pte rei in qua appetit honor: puta siqs vult honorari ob crime aliqd. Vel ex pte finis: vt si costituat in honore vltimus finis: puta si ob cosequendu honore no curat qs offendere deu mortaliter: puta quia vult hri vt deus, vel pferri alijs quibus non est preferendus in distributione coium dignita tum. vel vult ob honorem quodcuq aliud mortale. vel econtra honor desiderat ad scelus aliquod ppetradu: puta ad tyranide. APostasia Est triplex. a fide/ a religioe/ ab ordine. Et prima qde manifeste peior est heresi: vtpote excedes ipam/totalr tolledo fide. Et io subdunt pcul dubio apostate a fide / excoicationi & reliqs penis hrticoR. Apostate aut a religione/ & excoicati sunt ob habitus dimissione, & in danationis statu pseuerat/ etia si ab excoicatione absoluant, donec ad religione regrediant: qm talis status directe cotrariat religionis statui: ad que costat de necessi tate salutis teneri religiosum ex suo soleni voto.  Tertia vero apostasia tunc proprie ineurrit / quu ab ordine sacro quis retrocedit/ad seculare rediens statu. quod costat sine mortali pcto no fieri/ob cotemptu iuris. canonici & voti, & ipsius ordinis sacri/ ex suo noie manifeste mancipantis hominem ad sacri ministerij statu. Quum aut aliqs no ex cotemptu/ a minoribus ordinibus seu prima tonsura recedit/abijciens vita & habitu clericalem, non proprie apostata dr: qa no est apostata: quia no retrocedit a statu firmiter macipate diuinis, sed quasi ambulatorio / ex indul getia canonu. Et si ex ronabili ca id facit (puta quia cogit du cere vidua in vxore/vel aliquid repugnans clericatui pficere) no peccat: quia nullus errat du recta ronem sequitur. Si vero ex humana fragilitate id facit, veniale pctm incurrit pp sua inconstantia. Nec hmoi pctm efficitur mortale / ex eo q deseritur ecclesiasticum bnficium simul cum minoribus ordinibus: quia nec ex canonici iuris/nec ex voti alicuius vinculo nec ex natura operis het hmoi retrocessio vn sit pniciosa. Iura siquide hoc per mittut sm indulgetia/votu nullu est. Et si ex natura opis actus esset cotra charitatem/nunq posset quis licite a clericatu & bnficio recedere: sicut nunq licet mentiri. imo plus sequitur / q non posset hoc absq offensa dei mortali fieri: vt de se pater. ARrogantia /qua sibi quis quod supra se est tribuit (siue illud ptineat ad scientia siue ad potentia/siue ad bona voluntatem siue ad authoritatem) pctm est: quia cotra recta roem e. Sed mortale no est, nisi vel id qd sibi vsurpat, sit contra diuina reuerentia: vt rex tyri, deus ego sum. aut contra pximum: vt tyranis. vel finis vltimus in hmoi elatione ponatur: quod ex eo apparet, q paratus est ob illa no curare de diuinis aut ecclesie preceptis. Vel in despectioe cosistat alioR: sicut phariseus/non sum sicut ceteri hoim velut et hic publicanus. Licet hoc ad scdm modu possit reduci: quia ex affectu arrogatis quis no ex pte rei/vsurpatur superioritas despe ctiua pximi. Est ergo arrogatia mortalis, vel ex pte arrogate rei cotra deum aut pximum, vel ex parte finis in hmoi elatione co stituti, vel ex pte affectus intorquentis arrogantia contra alios. Est autem frequenter venialis arrogantia, dum absq piudicio proximi estimat quis se plus scientie aut bonitatis aut authoritatis hre q habeat &c. Nec inter leuia pcta coputandum est, quu quis se estimat meliorem q sit: qm & species est superbie (de qua scriptum est. emundabor a delicto maximo) & obicem ponit studio ad gradiendum iuxta mensuram suam in via dei: sicut quum quis estimat se doctum/non curat discere. ASsassinus nome est equocu: e. n. nome propriu quoruda infideliu q facile inducebant ad occidedos xpianos. Et cotra no ipos vtpote infideles/sed cotra madates p ipos alique xpianu occidi, ino. iiij. in conci. lugdu. excoem pmulgauit: vt hes in. vi. de homicidio. pro huani.  Est et nomen vitij: pro quato apud quosda iuristas seu vulgariter dnr assassini qui pro pecunia occidut hoiem ad alicuius instantia. Et hi no coprehen duntur sub censura dicta, quis digni sint morte & teporali & eterna: quia conditor canonis de primis tantu loquitur. vt facile deduci pot/& ex eo q sine additione aliqua illos noiat (vtpote tunc temporis notos) & meminit eoru dni, & ex eo q meminit opprobrij xpiane dignitatis/& nullius pcij seu mercedis. AStrorum obseruatio ad natiuitates hoium & occurretia huana/triplr pcto subijci pot. primo si ea que fidei xpiane mysteria sunt/tanq subsint celestibus cais habeant. Scdo si futura cotingentia querantur seu habeant vt certa ex celestibus cais. Tertio si electiones suas qs subijciat celestibus cais vt legi illaR: ita q vita sua actionesq suas regulet sm celos. Et qdlibet hoR triu est ex suo gne pctm mortale: quia primu est cotra spualitate xpiane religio nis. que sup celos est/imutare potens et ipsos celoR cursus: iuxta id quod scriptu est. cofessio eius sup celu & terra. & experientia testata est. Scdm vero est cotra veritatem doctrine xpiane & liberi arbitrij/quo dni sumus nroR operu. Tertiu est cotra dignitate gre diuine legis ac huane mentis, qua sup oia corporalia sumus costituti. Et sicut erraremus subijciendo nos passioni bus ire/odij/spei/timoris/ita q hremus impetus passionum pro lege, ita vilificamus nos si inclinationes celoR hemus pro lege: corpora. n. sunt/& p modu passionu inclinant nos. Siquis aut celestiu influxuu cas vt inclinatiuas ad ea q ex corporibus pendent huana/suscipiat, nec errat nec peccat. ita q ex cosideratioe astroR timere/cauere/audere &c. aliqd quatenus ex corporibus pendet, nullu pctm est, seruato moderamine coiecture: vt. s. ho non pro certo sed coiectura heat quicqd ex celo dr circa huanas actioes: no ea roe qa caremus scia astroR, sed quia nosubijciunt actioes huane celo/nisi p indirecta inclinatione: hoc est nisi pro qto pendent a corporibus. Scdm hecigr iudicare potes eos qui astrologoR iudicia sequutur circa humana. ¶ De astrorum autem iudicijs circa corporales effectus (puta sanitatis vel infirmitatis/fertilitatis vel sterilitatis/pluuie vel sic citatis) nulla est questio: quia hec absq peccato fiunt: quoniam effectus queruntur & reducuntur in suas causas naturales. AStutia (hoc est pgressus p simulatas/ dolosas ac fraudulentas vias ad effectu seu finem alique) est manifeste pctm. Et iuxta subiecta materia inuenit vel mortale vel veniale pctm. si. n. nociua est pximo/inter mortalia coputat, sicut et mendaciu pniciosum. si at cotra charitate no militat/sed officiosa tm est, inter venalia computatur. AVaricia duplr sumit. Vel vt opponit iustitie. Et sic significat iniusta volutatem accipiendi seu retinendi alienu. Et est manifeste pctm mortale. Et iuxta hunc sensuz/vsurarios/fures/latrones/negociatores frau dulentos &c. auaros dicimus.  Vel vt contrariatur liberalitati. Et sic significat inordinatu appetitum pecunie. Et sic coiter est pctm veniale. Iuxta hunc siquidem sensum auari vocatur tena ces & parci in dando: de quibus dr / q auaro deest tam quod habet q quod no habet. Et silr qui tota die ac nocte in angustijs aut laboribus sunt/vt acquirant quibus non egent. Dico aut coi ter: quia tatus posset esse affectus ad acquirendu aut retinendu q esset pctm mortale: puta si actualiter preponeret acquisitionem aut retentionem saluti aie sue/no curando ppea transgredi dei aut ecclesie pcepta. Simplr aut & absolute no est pctm morta le ex suo gne: quia no est contra sed preter charitatem. AVdacia nomen est passionis aialis/sicut & ira & timor. Et iuxta hune sensum dr q fortitudo est circa timores & au dacias. Sed traslatu est audacie nomen ad vitiu oppositu fortitudinis virtuti per excessum. Iuxta quem sensum audaces rephendimus, qui. s. immoderate audent. Et si pura est/ coiter est pctm veniale, sicut imoderata iracudia & imoderatus timor: qa no cotrariat charitati, sed a recta exorbitat rois regla. ARuspicium Augurium/ Auspicium. Tria hec p diuinationibus sup stitiosis sumpta/ chriane religioni aduersant: vtpote ad sacrilegas artes diuinato rias qbus idolatre vtebant spectantia: & ppea constat esse non solu cotra charitate/sed quodamo cotra fidem.  Dria tn inter hec est/q aruspiciu iniquitatem sua sonat: pro quato a sacrificio seu ara no recedit. Auguriu aut & auspiciu si sine danatis arti bus fiant/capiendo coiectura futuri euentus ab audito garritu/ aut inspecto motu auiu &c. qnq tolerari pnt, vel vt non mala/ si debite adsint circunstantie: puta q ex his no sumat nisi suspicio seu coniectura, & de his tm ad que celestia corpora pnt se extendere, & q sicut in ceteris suspicionibus prudeter se habet homo ita & in istis. Vel vt venialia/si aliqua circustantia desit: puta quia nimis credit aut timet propter huiusmodi signa. Qui autem his signis adeo deditus est/vt pro lege suorum operum habeat hmoi signa, sine causa christianus est. 
 
 BEllum Iniustum/ex propria rone costat esse pctm mortale. # 1 Circa quod pri mo vidende sunt condones ex quibus bellu est iniustu. Et quia ad iustum bellu tria exiguntur (scilicet primo iusta ca bellandi: secudo authoritas indicendi bellu: tertio recta intentio) ideo bellu tripliciter contingit inueniri iniustum. Vel ex defectu iustitie in ca, vel ex defectu authoritatis in capite, vel ex defectu rectitudinis in inten tione: quicuq siqde hoR defectuu acciderit/bellu reddit iniquu.  Et quidem de iusta ca aug. dicit. xxiij. q. ij. dns nr. Iusta bella solent diffiniri/quibus vlciscunt iniurias, si gens vel ciuitas ple ctenda est/q vel vindicare neglexerit quod a suis improbe factu est/vel reddere quod p iniuria ablatu est. De authoritate vero pricipu. xxiij. q. i. quid culpat. ide dicit. Ordo naturalis mortaliu paci accomodatus/hoc poscit vt suscipiendi belli authoritas atq cosiliu penes principes sit. De rectitudine aut intentionis ide dicit ibide. Nocendi cupiditas/vlciscendi crudelitas/implacabilis animus/feritas belladi/libido dnandi/& siqua sunt similia, hec sunt que in bellis iure culpantur.  Tu aut cofessor/qui iustam cam belli certa rone inuenire nequis, fide dignis credere potes.  Principis aut noie in pposito intellige rempublica pfecta: hoc est papa/impatorem/rege/ dnium libeR: hoc est qd supiore non het/sed est velut princeps.  Intentionem quoq mala/vitiosum reddere bellum sm alias condones iustu intellige, sicut latronis quoq iusta punitio vitiosa reddit / si ex odio iustitia exerceat: peccat. n. ex praua intentione in opere iusto. Et io sola pnia abo letur/nec est opus restone: qm lesus latro vel debellatus/est iuste lesus, in nulloq iniuste damnificatus: quis ex parte animi iustitiam exercentis malicia affuerit/in sue aie damnatione nolens iustum iuste efficere.  Causa vero iusta aut authoritas si defuerit in bello, no bellum sed inuasio de facto/cedes rapinaq est. # 2 Secundo De militatibus in bello dubio cosideradu est, dicedo q bello iusto opem ferre/nullu pctm esse costat si certu est esse iustu. Si vero certu non est, sub diti principis indicentis bellum excusantur/obedientes dno suo. dicente aug. xxiij. q. i. quid culpatur. Vir iustus si forte etiam sub rege & hoie sacrilego militet, recte pot illo iubente bellare: si quod sibi iubetur, vel non esse contra dei pceptu certu est/vel vtru sit certu non est: ita vt fortasse reu faciat regem iniquitas imperandi, innocentem aut militem ostendat ordo seruiendi. Excusatur ergo subditus in bello de quo nescit an sit iustu/rone obedientie: sicut et excusatur minister iudicis occidens danatu per sententiam/si non continet errorem manifestum. Et vlis ro quare obedientia in dubijs excusat/est quia non est subditoru discutere consilia definitionesq dominorum suorum: sed presi menda sunt iusta, nisi manifestam contineant iniquitatem.  No subditi aut no excusantur. Nec excludo a subditis/milites illos mercenarios, q sub cotinuis stipendijs regis alicuius degut/ ta pacis q belli tpe: hi siqdem tanq subditi hndi sunt. Sicut mi nistri coducti ad exequutionem iustitie, no opz esse subditos/sic q sint inde oriundi: sed sat est q inueniant coducti ad officiu iustitie/ad hoc vt excusent, si cotingatignorater exequi iniusta sniam.  Fac ergo cofessor driam inter extraneos qui tpe dubij belli inueniunt prius stipendiati ad bellica exercitia talis regis absolute/ & illos qui tunc coducunt. Na primi reputant tanq coducti ad iusti belli ministeriu: & ordo seruiendi quo subesse regi noscunt/facit vt no sit eoR discutere adamussim iustitiam belli. Scdi aut similes sunt illis qui sub dubio iudice conduci vellent: quos constat no tute exponere se periculo iniustitie exer cende. Qui aut siue subditi siue no subditi/audito belli noie/non curantes de belli iustitia/ad pecunie sonitum currunt, extra con scientie scrupulos sunt: manifeste. n. sunt in statu damnationis eterne donec resipiscant: sicut qui currunt ad clades & predas/ non soliciti de iusto vel iniusto. # 3 Tertio De reuocatione belli solueda est qo illa: an post inchoatu bellu/hoste iniquo offerente satis sacere, teneatur hns iustu bellu desistere a bello. Dicimus siquidem di stinguendo tres status belli (.s. principiu/mediu/& quasi fine) q in principio belli (hoc est postq bellu est indictu/cogregatu &c. ante in coflictu) ex quo vindicte negociu adhuc est inte gru, tenet princeps admitteresatisfactionem & reuocare bellu. Et ro est: quia bellare non est voluntatis/sed necessitatis: vt aug. dicit. xxiij. q. i. noli. In proposito aut cessat necessitas belli: ex eo q offertur satisfactio/re adhuc exnte integra. Sed esto sanus lector, & intellige hec de satisfactione plena: hoc est no solum iniurie seu rerum/sed sumptuum & damnorum &c.  Postq aut semipreliatum est/& mortes hominum hinc inde intercesserunt, non tenetur habens iustum bellum reuocare bel lum/propterea quia hostis nunc offert satisfacere. Et ro est: quia habens iustum bellu/gerit persona iudicis criminalr pcedetis. Et q gerat personam iudicis/patet ex eo q prelium iustum est actus vindicatiue iustitie, que proprie est virtus principis seu iudicis. non. n. est priuate persone opus vindicare: scriptum est. n. mihi vindicta. Quod vero criminaliter procedentis / patet ex eo q procedit ad cedem ad seruitutemq personarum & danu rerum: hec. n. omnia iustu bellu infert: quis hodie a seruitute in ter christianos abstineatur. Manifestatur quoq idem/ q habens iustum bellu/non est pars/sed ex ipsa rone necessitante ad bellu efficitur iudex hostium suorum, ex eo q eadem ratione potest princeps in perturbatores sue reipublice intraneos & extraneos vti gladio propria authoritate: scilicet ex ratione perfecte reipublice. no. n. est perfecta respublicas cui deest potestas vindicatiua iustitia mediante/siue contra perturbatores reipublice intrinsecos fiue contra perturbatores extrinsecos. Et nisi sic sit/quu par in parem non habeat imperium, bella omnia iniusta essent nisi defensiua. Quia igitur habens iustum bellum gerit personam iudicis procedentis secundu vindicatiua iustitia aduersus extra neos perturbatores reipu. & in medio belli iam effectus est dns cause/no exnte amplius integro negocio vindicte, pt (nisi misericordia vti velit) prosequi bellu/ & vindicatiua exercere iusti tiam gladio bellico. Sibi aut hostis imputet/ q reduxit se ad eu statu in quo iustitia vindicatiua pot ab alienis cotra se exerceri: fuit. n. in ptate sua offerre prius satis factione.  Et si cotra hoc instetur / q continuatio belli in hoc casu non esset necessitatis sed voluntatis: quonia interrupta est necessitas bellandi ex noua oblatione satisfactionis. respondetur q huiusmodi noua oblatio satisfactionis no habet vim interrumpendi necessitate belli iam semiacti: quia no amplius spectat ad habentes iniustu bellum/ satisfacere, sed spectat ad eos satispati sm iudiciu hntis iustum cotra eos bellu. Ex eo naq q ipsimet hntes iniusti belli cam/noluerut quu possent & deberent satis facere sed bellu comittere, translati sunt a iure ronis recte de ordine satis faciendi in ordine satispatiendi a iusto bello. & ppea ex recte ronis dictamine/no ex parte reoR/ sed ex parte iustitiam vindicatiuam exercentium pendet an vindicta continuanda sit gladio bellico / subijciendo sibi hostes & terram eorum (quod est facere hostes satispati) an via restitutionis seu satisfactionis. Eade ergo necessitate qua ceptum est bellum continuari potest/si principi videtur expedire: quia necessitas illa non est interrupta respectu cepti belli con tra nolentes satisfacere in statu satisfactorio. Licet. n. mutata sit voluntas reorum / & velint postea satisfacere, quia tamen non sunt amplius in statu satisfactorio / sed voluntarie subiecerunt se statui satispassorio (vt sic loqui liceat) ideo pseuerat prima necessitas & authoritas debellandi: sicut apud dominum perse/ uerat post habitum seruum pro debita pecunia authoritas retinendi seruum/quantumcunq ille vellet soluere quod debebat.  Et hinc patet/q multo magis ex arbitrio principis iuste bellan tis pendet continuatio belli quum bellum est quasi in fine, licet offerant hostes satisfacere. # 4 Quarto De danis ex bello illatis scito quattuor. Primo q dana omnia ex iusto bello illata non solum pugnantibus sed cuilibet mebro reipublice cotra qua est iustu bellu/absq pcto sunt: nec ad restonem tenentur qui intulerunt: etia si innocentes cotingat p accns danificari. verbigra si ciuitas aliqua ex iusto bello in predam daret, liceret cuiusq ciuis bona diripere/licet aliquis eoR forte esset innocens: quia sentetia iusli tie bellice no tenetur discutere an aliqua pars reipublice sibi iniuste hostis/sit innocens: quia psumitur tota hostis / & tota het pro hoste: & ppea tota danat ac diripit. Et per se loquendo/ille iuste accipit, quis aliquis innocens p accns iniuste patiat: que. n. sunt per accns/extra regulas sunt. secus aut esset si ex intentione ageretur cotra innocente. Notanter aut noiaui mebra illius reipublice: qm psone ecclesiastice/que no sunt ptes populi, no iuste diriperentur.  Vbi secundu ptereundu no est/quasda personas esse a iure canonico exemptas a danis bellicis: quas hes extra de pace & treuga ca. innouamus. vbi dr. Innouamus vt pbri/mo nachi/couersi/peregrini/mercatores/ rustici euntes vel redeutes & aialia quibus arant & semina portat ad agru, securitate cogrua letentur. Et. xxiiij. q. iij. ca. paternaru/explicantur etia oratores. Quos canones ronabiles ac sanctos/ qtu ad id qd positiui iuris continent/an abusus deleuerit nescio. Verum per mercato res intelligo non negociatores qui ibi resident, sed illos qui hospi tantur aut transeunt: quoniam mercatores incolas non video melioris esse conditionis q artifices.  Tertium est. q bello exnte iniusto tenentur oes de danis illatis, nisi ex ignorantia legitima excusentur: que tn no excusat a restone ablatarum rerum apud se manentium / postq compertum est fuisse bellum iniustum.  Quartum est. q siue iustum siue iniustum sit bellum, debent seruare bellatores regula ioannis baptiste illis data. s. neminem cocutiatis/ neq calunia faciatis/ & estote cotenti stipedijs vris. peccat siquide mortaliter/ opprimendo rusticos / & hospitantes ad discretione imo ad destructione/ & alia hmoi latrocinia comittendo. Nec excusant quia no datur eis stipendiu: qm ex hoc rusticoR & ciuiu res no obligantur illis. Nec dissimulatio aut authoritas capitanei aut principis excusat, nisi in pena rusticis aut ciuibus iuste inflicta hoc fieret: qm princeps debet ex puen tibus quos totus status proportionaliter tribuit/militibus stipendia sufficienter tribuere, & non debent isti pticulares vexari. lex. n. iniusta est ex forma / que non sm proportionem grauat populu. Si tn probata cosuetudo obtinuit/ vt ligna & paleas mi litibus hospites gratis tribuat, no damno: quasi. n. sorte quadam cotingit ob hoc quasdam terras seu villas pre alijs grauari. # [5] Bellum exercere in diebus festis absq necessitate/ pctm est/propter inquietudinem diuertentem a sancti ficatione festorum. Non tamen est mortale peccatum/ si diuina non omittantur, puta missa: quia non est opus seruile. Et simile est iudicium de alijs diebus quibus prohibitum est asacris canonibus preliari: scilicet in aduetu & quadragesima &c. vt in ca. treugas. extra. de treuga & pace. Si tamen iura hec subsisteret: nam abrogata per non vsum dicuntur. B Eneficium ecclesiasticum considerandum est primo quo ad ingressum/tam de appetitu q de procuratione. Appetere siquidem ecclesiasticu beneficium/siue curatu siue absq cura, nullu ex suo genere peccatum est: quonia huiu smodi obiectum est in fra ordinem appetibilium recta ratione. & pro pterea apostolus absolute dixit. qui episcopatum desiderat/bonu opus desiderat. Peccatum autem contingit ex defectu alicuius circunstantie requisite: puta quis/cur/ quomodo &c. Et quonia frequentissime secundum primam circunstantiam in hmoi ap petitu peccatur, ideo apostolus statim subdit de circunstantia quis/apponendo conditiones requisitas ex parte persone ad rectu appetitum episcopatus/dices. oportet autem episcopum esse irreprehensibilem &c. Et quoniam peccata ex parte circustantiaru facile patere possunt applicanti ad subiectam materiam, nos ad specialia descendendo dicimus q beneficium plene curatum (quale est episcopatus) tunc tantum ex parte persone licite ap petitur/quando appetens nouit se habere conditiones requisitas ad episcopum. & similiter beneficium non plene curatu (quale parochia est) quu quis habet conditiones requisitas ad pbrm parochialem. & sic de alijs. Et hoc concurrentibus etiam ex pte persone alijs circunstantijs comparatiuis debitis. Vbi scito/q per sona appetens debet seipsam mensurare per respectum ad tria: scilicet ad regimen animarum/ne presumptuose ad arte artium relatum se inueniat: & ad oues quibus pascendis vacaturus est, vt tantu distet vita sua ab illis qtum vita pastoris a grege: et ad alios quibus tribui potest aut debet tale bnficium, ne se digniori bus aut eque dignis anteponat. Et hic tertius respectus habet lo cum et in appetitu bnficioR fine cura: debet. n. sm recta ratione appetitu sic moderari/vt absq vitio acceptionispersonaR appetat sibi prouideri de bnficio in coi vel hoc.  De circunstatia quoq finis/ aduertendu est ne bnficium appetaturpropter finem malu: puta delicata/opuletam aut splendida vitam ex christi patrimo nio &c. & sic de alijs circunstantijs.  Discernere autem inter pctm mortale & veniale in deordinato appetitu bnficij/non est difficile, presertim si bnficium est curatum/& maxime si est perfecte curatum: nam si appetens paruifacit comensurare seipm ad artem artium (hoc est curam animaR) & alias comensura tiones postponit ob appetitu beneficij, proculdubio mortale pec/ catum incurritur: quia contra charitatem ouiu christi appetit si bnficium est curatu, & contra iustitia distributiua salte appe titur si bnficium no est curatum. Intellige lector que dico: nam siquis appetit simplici intentione bnficium coiter aut sine cura/ non cogitans de dignioribus se, non peccat: quia subintelligitur q appetat hre licite: in hoc autem quod est habere licite/ inclu/ ditur q detur sibi sine dei offensa. Et similiter siquis cogitat de dignioribus se/ & non intendit illos impedire/ sed pro seipso p/ curare vt habeat licite, no peccat eadem ratione: potest enim co tingere vt superior sancte det illi qui minus dignus videtur & est absolute/ propter aliquas circunstantias singulares tunc oc/ currentes efficientes vt dignior pro nunc postponendus sit. ¶ Beneficium autem quodcunq pro se petere aut procurare / eiusdem moris est cuius est appetere illud: & propterea quan/ do appetere est damnabile / petere quoq damnabile est. Eget tamen aliqua circunstantia petere qua non eget appetere: quia est actus exterior / qui potest scandalizare, & propterea eget maiori rectitudine.  Et scias / q a doctoribus petere regimen animarum ideo damnatur / quia vix possibile est vt homo integri sensus & recte mentis reputet seipsum habere supradictos tres respectus personales: sine quibus petere simpliciter & absolute est presumptuosum, ac per hoc indignum reddit petentem. Dico autem simpliciter & absolute: quia tam appetere q petere secundum quid (hoc est si superiori videtur expediens/ cognoscendo se indignum/ cum tremore comittendo negocium deo/ pro honore dei & salute ecclesie) non est perniciosum: quauis sit veniale, nisi charitas moueat: quoniam hoc non est petere/ sed offerre se si opus est. Et si charitas vere mouet/ meritorium est: sicut esaias. Ecce ego mitte me. & martinus. domine si adhuc populo tuo sum necessarius/non recuso laborem.  Memento quoq non versari in magno periculo/ qui indigens & idoneus cum tremore &c. se offert/ petendo secundum quid beneficium vacans cum cura animarum imperfecte, puta paro chiam: quia cura animarum proprie & plene / solius episcopi est. In cuius signum & solus sponsus est ecclesie, & no potest ecclesiam deserere eundo ad religionem: reliqui. n. sunt adiutores episcopi ad curam animarum. Contingit autem (& vtina non sepe) appetentibus & petetibus beneficia/ procuratio simoniaca per munus a lingua vel ab obsequio: de quibus inferius pa tebit/quum de simonia dicetur. Beneficium Ecclesiasticum secundo considerandu quo ad progressum est/ & quatum ad seruitium personale/ & quantum ad prouentus. In beneficio siquidem de iure requirente residentiam/ peccatu est sine ronabili causa non residere. Et si beneficium est curatum, non residere absq ronabili causa/peccatum coiter mortale est pro quato damnum infert animarum / nisi propter imperfectionem actus excusetur a mortali: infert enim cotrarium naturali iustitie/qua tenetur ipsemet ex suscepto officio gerere ouium christi curam: que regulariter sine residentia non pot hri vt debet, quum etiam pntes & solicite studentes circa animas/ vix regant vt tenentur. iniustitia. n. ex suo genere mortale pctm est: quis propter imper/ fectione actus sit qnq venialis. Est etia cotra debita charitatem christo: nam amor eius non est apud eum/ qui paruipendit que maxima sunt chri: salutem scilicet aiaR sibi comissaR. Etenim experientia testatur/q male se heant in spualibus & in tpalibus ecclesie christiane propter absentiam pastoR. antiquu prouerbiu est ta q oculus domini impinguat equum / q q optimum fimu vestigia domini. Excusare tn potest absentiam sine rationabili causa a mortali imperfectio actus / vel propter paruitatem temporis / vel propter paruitatem damni / & siquid est eiusmodi.  Peccatum quoq est beneficij ecclesiastici prouentus male ex pendere: vt patet. Mortale aute est/ si eo quod superfluit necessitati nature & persone/ mala dispesatoris fide abutitur: vt si inde ditat ppinquos/ aut in pompis & luxibus exponit/ & alia hmoi exorbitantia & enormia facit: quia non dominus sed dispensator est ecclesiasticorum prouentuu. & debet primo sui/ deinde ecclefie/ & propinquorum & aliorum indigentium curam ge rere, non vt diuites alij fiant/ sed ne indigeant. Beneficium Ecclesiasticum tertio quo ad multiplicationem cosiderandu est qn est pctm & quantum. Ad quod discernendum nosse oportet/ q multipli care in vno beneficia/ non est ex suo gne pctm: quia si esset ex se pctm/nulla vnq ratione liceret habere plura bnficia. Neq est ex suo genere bonum aut indifferes moraliter: quia sonat quan dam dissonantiam, scilicet plura stipendia dari vni: regulare quippe est vt vnum vni detur. Sed est de genere nociuorum que ex adiuncta ratione possunt honestari: sicut percutere homi nem/quod nec ex se peccatum nec bonum nec indifferens moraliter est, sed sonat malum hominis quod potest ex adiuncta iustitia propter bonum publicum &c. honestari. Accipe siqde plura beneficia / sonat quid nociuum ecclesie / & diminuendo ministros cultus diuini/ & occupando quod multorum deberet esse/ & animarum quandoq curam debitam impediedo: hec. n. nocumenta constat ex pluralitate beneficiorum inferri sancte ecclesie. Posset tamen talis necessitas aut ratio superuenire/que aut tolleret huiusmodi nocumenta/ aut efficeret non esse inconuenientia: & sic redderet pluralitatem beneficiorum licitam. Et hec ratio maxime ex parte ecclesiarum pensanda est: non. n. pro pter bonum persone/ sed propter bonum ecclesiarum tolluntur huiusmodi inconuenientia.  Mortale autem peccatum in hmoi pluralitate interuenit / qn non propter rationabilem cam obtinet quis multa bnficia incompatibilia: & vnus quide occupat loca multoR / alij aut esuriunt &c. quia hmoi pluralitas est iniusta contra equalitatem iustitie distributiue. Nec excusatur petm mortale pp dispensationem pape sine ronabili causa: qm dispensatio pape cadit super ius positiuu/ & no super ius diuinum aut morale: pluralitas aut bnficioR sine ronabili ca/est cotra ius diuinu & morale, quo coia ecclesie bona distribui iuste debet partibus ecclesie. Nec obstat/ q beneficiola plura dicuntur licite dari vni: qm in omni gne, propter imperfectionem actus minima excusantur. Beneficium siquidem adeo tenue q no sufficit ad sustentandum ministru/ non est beneficium nisi imperfecte: quoniam non potest sana ra tione institui vt vnu sit in vnius stipedium. Et propterea de his minimis fit vt melius fieri pot quousq minister heatsufficienter vnde viuat: qm pp ministros sunt bnficia/ & non econtra. ¶ Siste tn hic cofessor pedem / circa iudiciu illius qui iam cum dispensatione sine ronabili tamen ca habuit & possedit plura incompatibilia, ne preceps neges absolutione: oportet enim discernere an iste teneatur de necessitate salutis renunciare reliqua reseruato sibi vno: quod non facile est/ quando beneficijs bene prouidetur per vicarios.  Vbi scito/duo esse in hoc potissimum pensanda. Primum est danum ecclesiaR. Scdm est inequalitas distributorum beneficioR. Et quidem danum ecclesiaR qtu ad teporalia/ & reparationem oportunam siue templi siue paramentorum &c. & numerum ministroR diuini cultus/ & ipm di uinum cultu/ & ministrationem sacroR, facile cognosci pot: qm hec subiacent sensibus. Sed qtum ad cura animaR/ si benefi cia sunt curata oportet hoiem non seipsum fallere: quia quum iste det operam rei illicite (scilicet conseruationi plurium incopatibilium absq ronabili ca) no excusatur ex illa causa illicita a residendo/ ad vacandu cure aiaR: ac p hoc sibi imputatur cora deo etia leuis culpa in dano animaR. Et propterea etsi possibile est/difficile tn ac raR vr q absq notabili dano ecclesiaR hmoi pluralitas continuetur. Et qn sic accidit / neganda esset absolutio: quoniam notabilis damni ecclesiae conseruatio voluntaria absq rationabili causa/no est absq peccato mortali.  Ex parte autem inique distributionis aduertendum est/ q non est idem iudicium de distributione quando fit/ & post factum. nam quando fit, clarum est iniuriam fieri dignioribus qui postponuntur/ & peccatum iniustitie distributiue comitti. postquam autem distributio licet mala facta est/ & episcopatus datus est minus digno, non periclitatur amplius distributio, sed res distributa/ puta episcopatus. In cuius signum/constat non teneri istu minus dignum ad renunciandum episcopatum, sed ad bene re gendum &c.  Ex hoc autem q non ad distributionem sed ad beneficia distributa spectandum est post factum/ pensanda veniunt tria. Primo damnum ecclesiarum quas habet: de quo damno iam diximus. Secundo damnum clericorum benemeri torum in illis partibus vbi sunt hec beneficia: qui deberent ex his beneficijs & honorari & pasci. Tertio scadalum bonorum virorum/qui vident huiusmodi exorbitantes distributiones con seruari ab his qui in forma gregis christiani dati sunt: inde. n. alij similia audent: & sic in pceps ruit ecclesia chri. Et ppterea qui hec paruipendit/ quia sic communiter a tot fit/ & quia forte papa dissipando dispensauit, non esset absoluendus: vt absq alia probatione clare patet. Qui vero hec estimat, prouideat opere & veritate vt hec mala non sint: alioquin tepidus est & euomendus. Beneficium Demum ecclesiasticu non solu idoneo & digno/ sed etiam ita vt dignior non postponatur conferri debet secundum deu & consciam, quauis secundum iura sufficiat eligere dignum. Et ro est: quia vitium acceptionis est personarum postponere digniorem/nunc/ hic & secundum ceteras circustantias. Et hoc intellige quado collator libere habet in sua potestate prouisionem. nam vbi sola confirmatio electi aut presentati a patrono/spectat ad eum, sufficit q detur digno: quoniam ex hocipso q electus aut presentatus est/ tanquam dignior habetur. Et similiter quum renunciatur beneficium in fauorem alicuius / sufficit collatori q ille sit dignus: quoniam equitas prefert alijs illum tunc pro sic vacante bnficio. In cuius signum nullus conqueritur/quando per viam renunciationis digno confertur beneficium, quantucunq digniori con ferendum fuisset/si alia via vacasset.  Et hec omnia intellige de beneficio formaliter: hoc est quatenus est beneficium honoris & prouentus bonorum temporalium. nam sic ad regulas distributionis communium bonorum reducitur. Dico autem hoc: quia si ad principale secundum veritatem in beneficio inuentu (hoc est officiu pascendi/ministrandi diuina/persoluedi &c.) spectetur, non esset distributio bonorum sed malorum/ hoc est onerum. Et sufficeret eligere dignum: quoniam cessat ibi ratio acceptionis personarum, qua in bonis dignior postponitur. ¶ Conferre autem pueris ecclesiastica beneficia / existentibus alijs adultis idoneis, non solum inexcusabile sed intolerabile vi/ detur. tum quia pueri sunt solum idonei in spe, adulti autem in re. tum quia officium diuinum deuote & studiose persoluere nequeunt: quum nec humana officia valeant exercere nisi vt pueri: & tamen beneficiatorum nullus excusatur ab officio di uino. Nec est verum/q secundum iura canonica concedantur beneficia pueris: immo expresse hoc rephenditur extra de pben. ca. super inordinata.  Et si alicubi sunt ordinate alique preben de pro pueris, vide illorum statuta: & vt puto inuenies q non sunt beneficia ecclesiastica, sed quedam prouisiones ad susten tandos & alendos pueros in seruitio eccliastico. Vn non tenent tales ad officiu diuinum, sed ad id ad quod sunt quasi coducti. BEstialitas In moralibus / est genus vitij plusquam humani. Et multis materijs comunis est/in quibus efficitur homo sicut bestia, vel in conuer sando / vel in comedendo/vel in coitu/ vel in persequedo seu occidendo. Et constat propterea semper esse pctm, si tame metis compos sit. Et comuniter est mortalissimum, nisi propter imper fectionem actus: vt siquis ambulet manibus & pedibus. bestia litas. n. hec venialis est, turpissima tamen/nisi ioci gratia fiat. BLasphemia Peccatu mortale grauissimum est: quia est contra deum. Et cosistit in dicendo aliqd quod deo non conuenit: puta deum esse iniustu. Vel negando aliquid quod deo couenit: puta deum non curare de nostris. Vel attribuendo quod deo soli conuenit/ creature: puta q diabolus est omnipotens/aut q fatum regit omnia. vel deo aut sanctis iniuriam irrogando: puta maledictus sit &c. Et ad hunc modu reducitur blasphemia irrogantiu in iuriam deo aut sanctis, dum indignati resonant membra eoru pudenda/siue que habent siue que non habent. ¶ Et scias / q licet blasphemia multos habeat gradus (dum grauior est contra deum q contra beatam virginem, & hec grauior q contra sanctos. & rursus grauior est que ex affectu detestatiuo dei aut sanctoru/q que ex passioe extranea aut mala consuetudine: quasi non sit virilis animi qui loquitur sine blasphemia: vt videtur apud multos inoleuisse) omnes tamen sunt eiusdem speciei. Nec vnq excusatur quis a mortali/ si sit mentis compos/nisi inaduertentia esset in causa: hoc est si ex lapsu lingue protulit verbum blasphemum/non aduertendo sensum verborum, ita q si aduertisset/ certus est q non dixisset: tunc. n. fuit blasphemia non formaliter/sed materialiter tm.  Scito quoq/ q dicere ad sanguinem dei vel ad corpus dei / siue inuocando per modum iurantis/siue resonando in rixa aut turbatione contra aliquem, non est blasphemia: quonia postq verbu caro factu est/deus habet & corpus & sanguinem: & non dr per modu iniuriatis/quis irreuerenter/quum secundo modo dr. Et propterea peccatum est graue, non tamen mortale: quia non cotra sed preter deum est, & tanto grauius quanto frequentius. 
 
 CAlumnia (hoc est falsa & maliciosa impositio criminis) peccatum est in proximum: quod non sola penitentia abluitur, sed oportet satisfacere offenso pximo. Si aut ex errore imponit quis falso alicui crimen calumnie quidem vitium formaliter non incurrit/sed materialiter. & tenetur tam ad penitentiam peccati / q ad satis faciendu offenso & leso: quoniam in culpa fuit errando. Non. n. debebat assertiue proferre id in quo errasse se postea comperit: & incau tus precepsq fuit, asserendo illud quod non constat esse verum in preiudicium presertim proximi. CAmbiorum genera sunt quattuor. Queda vera & realia, quibus moneta in vno loco ac tempore recipitur/ & alio loco ac tempore redditur/prout in loco redditionis tempore restitutionis marca auri valet. Et in his nullum est peccatum/cessante omni dolo & fraude. Veruntamen quum hec ad prolixius tempus fiunt aut protrahuntur/vt ex distantiori tempore plus lucri habeatur, ad vsuram declinant: quia dum temporis quo pecunia occupata te netur ratio habetur, ad eum vsure modum digreditur quo tem pus vendi dicitur.  Quedam vero sunt non vera/ sed palliata/ & solo nomine cambia: quibus indigens rome pecunia/accipit pecuniam restituendam non lugduni/ sed rome iuxta valorem cambiorum lugduni in sequenti feria: seu quouis alio mo fictio cambij fiat. Et hec sunt manifeste iniqua: quum vere sit ibi con tractus mutui cum tali interesse.  Quedam vero sunt quibus pecunia rome data/ per lras cambij soluitur alibi. Et hec sunt li cita / si seruato solito moderato tn lucro numulariorum fiunt.  Queda demu sunt cambia ad minutu: puta quu pro ducato dantur decem argentei aut econtra. Et in his moderatum quoq lucrum non damnatur/iuxta diuersaR patriaru cosuetudinem. CAsus reseruati sedi apostolice/ clari sunt. nam sunt soli illi quos ecclesiastica censura (hoc est excoicatio) reseruat apostolice sedi. quos in fra habes in verbo excomunicatio. ¶ Casus vero reseruati epo / ambigui sunt. Et propterea sequendo regulam / dimitte incertum & tene certu. Et nisi priuilegiatus in hoc sis / conforma te in qualibet diocesi consuetudini seu statuto illius ecclesie: quoniam consuetudo dat & tollit iurisdictionem in hmoi.  Et scito q si excomunicatus ob simoniam verbi gratia obtinuit a papa absolutionem ab excomunicatione, poterit confessor simplex ipsum absoluere a pec cato simonie: quia ex quo ratio reseruationis cessat, cosequens est vt ipsa reseruatio annexi peccati cesset. Et similiter siquis semel absolutus est a reseruatis / quis inefficaciter quo ad salute anime sue (puta quia incontrite) potest postea iterum confitendo a simplici confessore absolui etiam ab illis reseruatis: quia ex quo semel beneficium absolutionis concessum & executioni manda tum est leg time in foro ecclesie, rationabile est vt no habeat amplius pro reseruato: vtpote semel cognitum & iudicatu ante tribunal cui erat reseruatum. CHorearum Pctm caute cosiderandum est: qm choreas ducere/ex suo gne no est pctm. Nam si ex suo gne esset pctm, semper formaliter loquedo esset pctm: quod constat esse falsum: na in nuptijs & publicis letitijs licite sunt choree.  Quia igr choreis pctm non inest per se/ sed p accns, no sunt danande choree / sed accntia mala que a malis abutentibus bono immiscent. Et qm infinita possunt vni accidere, extra rationem scientifice doctrine est de accntibus docere. ¶ Propter instructione tn pusillorum scito/q ex tpe (puta die festo) chorea non fit mortalis: qa no est opus seruile. Immo imprudeter arcent a choreis rustici festis diebus chorizare assueti: qui nisi occuparent choreis/ vacarent ocio & malis machinatioibus pturbatiuis reipublice. Et sile est de silibus iudiciu.  Ex frequetia quoq chorea no fit mortalis, vt pz: sicut nec freqntia couiuij facit illud mortale.  Ex piculo vero puocatiois ad libidine, vnusqsq seipm mesuret/ & videat si ex ponit se piculo. Ego ex gne actus piculu no cognosco: qm actus choree no est libidinis. sed letitie. Et ppea si ex qualitate psone piculu alicui imminet/prouideat sibi: sicut debet cauere sibi ab aspectu mulieris/si ex aspectu sibi cognoscit imminere piculu.  Ex actibus deinde leuitatis qui qnq ibi immiscent (du aliqs intorquet digitos mulieris cu qua chorea ducit) no plus q veniale pctm incurrit. Et simile est iudiciu de multis vane letitie actibus & verbis si cotingit choreis immisceri.  Ex praua aut intentione (puta ad incestu aut adulteriu prouocadi) & silr ex impudicicijs/no solu choreas sed elemosinas & ecclesiastica officia constat esse pcta mortalia. Conclude ergo choreas no esse ex se malas: licet sepe afferat pcta venialia vanitatis. CLericorum Pcta spalia ex trasgressione iuris positiui / sunt tot vt vix numerari queat. Tenetur siquide quo ad habitu/ deferre rasura, hoc est clerica: & tonsuram, hoc est non nutrire coma/ & no nutrire barba: & deferre habitu clericalem/ clausum desuper/no nimia breuitate aut longitudine notabilem/absq pallio diffibulato: abstinere a viridis & rubri coloris vestibus & caligis. Calige quoq scaccate & vestis virgata seu partita/ manice sotulariaq consuticia/ epithogium/infula linea/fibule corrigie auree vel argentee/ anuli nisi quibus ex dignitate couenit, frena/ selle/pecto ralia/calcariaue aurata eis inhibentur.  Quo ad artes/artes macellariorum seu carnificum / tabernariorum / ioculatorum seu histrionu/goliardoR & bufsonu/ & cirurgicoR/ ab eis tolluntur.  Quo ad officia/officia secularia/& spaliter iudicis in ca sanguinis/prepositi balistarijs / prepositi officialis seu ministri sub dno temporali/tabellionis seu notarij/ & aduocati seu procuratoris in placitis secularibus nisi in quibusdam casibus.  Quo ad actioes/arma portare/ad tabernam ire nisi in itinere, aues canesq sequi ad venandum / accipitres canesq pro venatione habere, conducere a secularibus agros/ad aleas vel taxillos ludere/ludis huiusmodi interesse/ negociationes hoc est mercan tias comertiaq secularia exercere, habitare demum cu mulieri bus (nisi matre / sorore & amita) clericis est prohibitum. Mandatur quoq eisdem / vt benedictionem mense preponant/ & gratiarum deo actionibus terminet lectione semp interiecta conuiuio, & vt vinum sibi temperent. Verum Horum & hmoi transgressio/si temeritas si co tumacia si contemptus desit, no est pctm mortale iudicio meo / quantum ex precepto positiui iuris pendet. Quod ideo adiunxi: qa non loquor de pcto quo res ecclesiastice male consumuntur, nec de peccato scandali & mali exempli, nec de auaricia/inani gloria aut luxuria & similibus imixtis, nec de peccatis quibus se irregulares reddunt constituti in sacris ex actu prohibito/aut excomunicationem quicunq clerici incur rerent.  Reddo rationem eoru que dixi, & primo de spectantibus ad habitum clericalem. nam clerici non plus arcentur a iure ad habitum clericalem/q religiosi ad habitum sue religionis: sed religiosus no arcetur nisi temere dimittat suum habitu, vt patet: ergo clericus nisi temere ea que sunt sui habitus transgrediatur, non est pene mortis aie subiectus. Etscito q in habitu clericali tanq substantiale est clerica: reliqua sunt cocomitantia.  Nec obstat dictis, q excomunicandus sit siqs ex clericis coma relaxauerit: quoniam non incurrit penam excomunicationis/no dico late sed ferende sententie / nisi monitus contumax fuerit: quoniam quicquid sit de rigore iuris/ equitatis tame ratio habet vt non sit excomunicandus nisi premonitus a iudice suo. Tum ne quasi ex improuiso tanta talisq pena inferatur pro his que no sunt ex suo genere criminosa. tum propter tantam multitudine impune solitam hec transgredi: ita vt non pro magno peccato transgressio reputetur / que ex suo genere mala non est / sed ex positiuo iure: excomunicatio. n. non nisi pro magno crimine inferenda est. Et propterea non incurrit iudicio meo mortale pec catum ante contemptum seu contumaciam. Et propter hanc ra{ Aduerte hunc passum fuisse du transcriberet corruptu/et sic legedu. Et pp hac rone (qa. s. pene graues grauiores ac grauissime i iure ap posite/ exceptis excoibus late snie/ant sunt tales vt sine pcto mortali in curri possint, aut si sine pcto mortali icurri non pnt/exigere vnr moitio nem &c. }tionem (quia scilicet pene graues / grauiores ac grauissime in iure apposite/aut sunt tales vt sine peccato mortali incurri non possint/aut si sine peccato mortali incurri possunt, exigunt mo nitionem/vt non nisi in contumacem ferantur) extendi iudicium meu ad oia clericis prohibita, & dixi q si desit temeritas/ contemptus & cotumacia/no video ex vi pcepti pctm mortale. Non dubito tamen multa interuenire grauia peccata venialia in hmoi transgressionibus ex leuibus causis aut passionibus hua nis, non curantibus prelatis obuiare & opponere se muru pro iure seruando. Non putes tamen inter grauia computandum, si clericus beneficiatus aut in sacris/comam paululum in fra aures attingentem portat/quia aliter quasi derideretur/aut quia sic con suetum estibi/aut quia habet collum longum & minus q decet appareret/aut propter aliquam aliam a ratione non alienam quis insufficientem causam: nullum. n. aut leue in huiusmodi peccatum est/vbi monstrat ille facto etsi non ad vnguem reue reri tamen ac seruare iura.  Qui autem putat omnia precepta obligare ad mortale, eget lumine / quo videat nec naturalis nec diuini nec humani iuris precepta omnia ad mortale obligare: sed ea sola quorum transgressio contra charitate est. Et hec sint pro timoratis conscientijs dicta. COgitationis peccata quinq modis inueniuntur. # 1 Primo dum mens vana aliqua cogitatione occupatur. Et est peccatum veniale: vt patet. # 2  Secundo quum consentitur absolute in pctm aliquod perpetrandum aut placet perpetratum. Et tunc constat esse mortale/si peccatum patratum aut patrandum est mortale: & similiter esse veniale/si peccatum faciendum aut factum est veniale. # 3  Tertio/quando conditionaliter consentitur in peccatum: puta si absq infamia/periculo &c. possem, furarer aut rapere mille aureos. aut si possem volare/occiderem talem &c. & sic de alijs conditionalibus. Et interuenit peccatum in istis consensibus con ditionatis tam mortale q veniale sicut in consensu absolute: hoc est q si operatio in consequente significata in qua conditionaliter consentitur est peccatum mortale, consensus ille coditionalis est quoq peccatum mortale, & si est peccatum veniale / consensus quoq erit venialis. Et ratio est: quia licet conditionalis nihil ponat in esse, ponit tamen in appetitu ronali (qualis est voluntas) affectum volendi peccatum illud. Nec impedimentum peccato affert voluntas non peccandi, sed conditio non existens. Nec re fert an conditio interposita sit possibilis vel impossibilis: non mi nus. n. peccat mortaliter qui vellet destruere paradisum si posset/ q qui absolute cupit paradisi destructionem. Excusarentur aute a mortali hmoi conditionales consensus / si conditio interposita tolleret ab actione volita rationem peccati: puta siquis diceret. ego si non esset peccatum/occiderem/rapere &c. vel si deus preciperet/occidere &c. quia tunc voluntatis consensus freno ronis a peccato retrahitur. # 4  Quarto/quando consentitur conditionaliter in opus no malu/ sed sibi illicitum propter suum statum aut votum: puta si religiosus appetat ducere vxorem si esset liber: & similiter quum quis post votum ieiunij vellet non ieiunare si esset liber: & sic de alijs. In huiusmodi. n. peccatum veniale comuniter interuenit propter remissam voluntatem ab inchoato bono. Et ad hunc peccandi modum spectat, quum quis consentit q si ingressurus esset religionem non ingrederetur / ex quo tamen professus est intendit seruare eam: manifeste siquidem apparet remissio voluntatis a feruore prius habito, quia tamen consensus in fra limi tes liberi temporis consistit / mortale peccatum non interuenit.  Et scito omnes conditionales secundum hunc modum / & multo magis secundum precedentem modum/esse opera & ten tationes fatuas & diaboli: nam diabolicum est/quenq in tentationem se aut alium precipitare, si esset si fuisset/facere dicerem &c. ad nihil. n. hec ducunt nisi ad peccatum. # 5  Quinto/quando in cogitando interuenit delectatio morosa. De qua vide in fra in verbo delectatio. COllusio (hoc est inter actorem & reu latens & fraudulenta conuentio) est manifeste pctm in vtroq: quia vterq colludens fraudi consentit. Et est pctm mortale, pro quanto inique contra debita tendit iustitia. COlumbarium Habere/vel cotra municipalia statu ta disponentia certam terre mensuram oportere ibi habere eum qui columbariu tenet / vel vbi statutum nullum est contra eoR qui damnificantur querelas, pctm est/nisiex cosuetudine aut pscriptioe legi tima ius hoc heat. Et a mortali pcto no excusat / si notabile infert damnu alteri. quod prudetie que circa singularia versatur/ relinquitur iudicandu, attento loco/pastu/multitudine &c. COmmunio Qua sacrm eucharistie sumit, ex pte sumentis exigit quattuor/sine quibus peccat comunicas. # 1 Primum est vt sit mundus a pcto mortali: hoc est vt secundum suam conscientia/pmissa diligenti contritione & confessione / credat se mundum a peccato mortali. Et sine cotritione quide mortalis peccati cogniti coicans/ peccat mortaliter: quia indigne sumit, ac per hoc reus est corporis dni. inquit. n. apostolus. probet seipm homo, & sic de pane illo edat: qui. n. manducat indigne/reus erit corporis dni.  Sine confessione autem/si ronabilis subest ca non confitendi, excusat comunicans: quia preceptu de confessione pmittenda coioni/non est de iure diuino nec de iure positiuo: quum nullibi inueniatur/ nisi semel in anno. Si autem comoditas adest cofitendi/ & hns coscientia peccati mortalis differre vult cofessione & nihilominus coicare/quia oportet ipm cum alijs coicare aut oportet ipm celebrare, peccare videtur valde grauiter: quia minus digne vo luntarius accedit: vtpote ad ecclesiastice vnionis sacramentum sine ecclesiastica reconciliatione absq rationabili excusatione ac cedens. Non damno tn ipm peccati mortalis / pp ronem dicta. # 2  Secundu est/vt sit ieiunus ieiunio nature: hoc est q a media nocte nihil sumpserit per modu cibi vel potus. ita q no solu de bet ee ieiunus a cibo & potu coi, sed ab oibus et medicinalibus que per os sumuntur. ¶ Si autem sciens & aduertens aliquis non ieiunus comunicauerit/mortis articulo dumtaxat excepto, mortaliter peccat: vt comuniter tenetur. Dixi autem sciens, non propter ignorantiam iuris de ieiunio comunicandi / quum hoc ab omnibus sciatur: sed propter ignoratiam qua fallitur aliquis putans se esse ieiunum quum vere non sit ieiunus. Contingit. n. aliquos bonos viros credere q sumpta aliqua re aromatica (puta cinamomo vel nucemuscata/vel aliquo eiusmodi) non sit fractum ieiunium, propterea forte quia non frangitur ex his ieiunium ecclesie. Immo a fidedignis accepi quendam bonum sacerdotem multo tempore pro reuerentia sacramenti preaccepisse nuce muscatam / vt bonum odorem stomachi eucharistie prepararet. Sciebat ille q oportebat ieiunum comunicare, sed nesciebat se non esse ieiunum post sumptam nucemmuscatam pro reuerentia sacramenti/nesciens distinguere inter ieiunium ecclesie & ieiunium nature. Excusatur ille a pcto mortali cotra ius positiuum: quia plus nesciebat in sua simplicitate gradiens/ & arbitrans se scire quod omnes sciunt, scilicet q ieiuni tantu debent comunicare: & propterea non erat solicitus de fuganda ignorantia illa.  Dixi aduertens: quia si contingat alique scien tem omnia/post sirupum sumptum comunicare/no recolendo de sumpta potione, excusat a mortali violatione iuris positiui: non. n. voluntarie comunicauit non ieiunus / qui ex obliuione huiusmodi comunicauit. Nec sunt tam arcte positiui iuris vincula interpretanda, vt inuoluntarias & quas nullo pacto sciens & prudens vir bone coscientie ageret operationes / imputemus ad mortem eternam ex obliuione aut simplicitate transgredienti materialiter tantum ius positiuum: vt in vtroq casu & similibus contingit.  Dixi quoq per modum cibi aut potus/ad differentiam eorum que trahutur seu descendunt ad stomachu per modum saliue: vt sunt reliquie cibi inter dentes remanetes / & alia hmoi. Hec. n. no violant ieiuniu nature/sicut nec saliua. # 3  Tertium est tempus. De quo tria dicenda occurrunt: scilicet quantum ad etatem/quantum ad pasca/ quantum ad mortis ar ticulum. Etas peccantis si non communicet/est quum ad annos discretionis peruenerit: vt patet in ca. omnis vtriusq sexus de pe. & re. Et habetur comuniter pro peccato mortali hmoi omissio.  Aduerte tamen hic / q consuetudo optima legum interpres/ distinguit inter annum discretionis ad confitendum & annum discretionis ad coicandum: quasi ad cofitendum quelibet discretio sufficiat, ad comunicadum autem exigatur discretio deuota & reuerentialis. Nam parentes curam puerorum & puellaR gerentes/ad confitendum paruulos decem annorum cogut, ad comunionem autem coiter non mittunt nisi post plures annos. Et licet preceptum ecclesie ad ipsos pueros dirigatur: quia tamen etas illa medijs parentibus iuris precepta suscipit, ideo pueri qui ex parentum iudicio annum discretionis determinandum expectant, quo ad communionem/ non sunt rei precepti violati si non communicant etiam in quartodecimo aut quintodecimo anno: inferiora. n. per media / diuina prouidentia gubernat & gubernanda disposuit. Deberet tamen puer si tante prudentie est / deberent & parentes eius quum dubitant / confessorem pueri consulere si videtur ei q ad communionem sit discretus. Excusantur quoq parentes a violatione ecclesiastici precepti/si ob reuerentiam sacramenti seruant consuetudinem patrie vbi consueuerunt tardius pueri ad communionem admitti quia vi dentur non debitam reueretiam deuotionemq habere. Et ratio excusans est: quia lex ista quo ad hoc / non est ibi consensu vtentium comprobata, & prelati sciunt & non reprehendunt.  Tenetur igitur omnis vtriusq sexus quum ad annos discretionis peruenerit/communicare semel in anno, hoc est in pasca. Et quantum ad hoc preceptum spectat/intelligitur pasca durare duabus hebdomadis: vt eugenius quartus declarauit. ita q comunicans in hebdomadasctavel in hebdomada pasce aut in dnica immediate sequente/satisfacit precepto ecclesie. Pot tn de consilio proprij sacerdotis/ex ronabili ca differre ad tps aliquod hmoi coione: vt in decretali patet. Omissio aut coionis pascalis/ pctm mortale est pp ecclesie pceptu contemptu.  Vtru aut in mortis articulo teneatur fidelis quisq coicare, in dubium no est vertendu: qm consuetudo ecclesie hoc mandat. & proculdubio peccat qui sine ronabili ca absq viatico recedit. Si tn cotemptus desit, no video rone peccati mortalis in hmoi omissione/ex quo pascalem coionem impleuit. Nec video et ronem dubitandi de pcto mortali: qm viaticu vt sic no est necessitatis sacrm ex ecclie precepto/quia non inuenitur, aut ex natura viatici/ quu sine illo pnia sufficiat/sicut sine extrema vnctione: est. n. necessariu viaticu sicut equus ad iter/& non sicut nauis ad transeundu mare. # 4  Quartum est reuerentia & deuotio. Et reuerentia quide con sideranda ac seruanda est/vt nec post pollutione nocturna nec post coitum coniugalem coicet quis illo die. Na nisi ex ronabili ca eodem die aliquis coicaret, peccaret/venialiter tn: quia no debita exhiberet sacro reuerentia. Et multo magis peccat/qui post continuata pcta mortalia hodie conteruntur & confitentur/& cras coicant. PaR siquidem curare se monstrant de disponenda mente ad tantum sacrm, qui quasi repente de assueta cibatione animi ex mundo & carne in vnionem chri per modu cibi pre sumunt accedere, quasi spualis gustus statim sit aeqsitus ab eis: no tn peccat mortaliter. Simili quoq pcto inuoluutur/q omittut contritione venialiu, ex quibus actualis feruor seu deuotio impeditur: quia non se parant vt debent ad hoc sacrm. Reueretia quoq corporalis adesse debet: vt scilicet genuflexus coicet qui no celebrat: & postea non statim expuat/nec statim comedat. Deuotio vero actualis exigitur quo ad aliquid de necessitate, scilicet quo ad appetitum hmoi sacrameti: oportet. n. vel tunc appetere vel prius appetisse suscipientem hoc sacrm. Dico aut prius ap petisse/propter superuenientem egritudinem: puta dementiam/ aut phrenesim/aut insensibilitatem cum periculo mortis: nam mentis compotes debet actualiter appetere. Et hec dicimus quo ad ecclesia. Cora deo aut tenentur mentis copotes ad deuotione actuale/no p solam voluntatem coicandi, sed p meditationem & voluntate pascendi anima sua de christo: hoc est de morte christi/de vita chri/de imitatione chri/de humilitate/patientia/ constantia/charitate &c. chri: quia si deuotio actualis no procu ratur, non se parat homo quantum in se est ad hoc sacramentu vt debet: quia no se parat ad actualiter masticandum spirituali masticatione cibum anime qui corpus christi est. # [5] Comunio Ex parte ministri multis potest peccatis in uolui. Et primo si ipse qui dat sacramentu non sit sacerdos curatus/aut ab eo vel superiore licentiam hns. Oportet. n. nisi necessitatis articulo vrgente (in quo diaconus & de lnia epi vel pbri supplere pot: vt hr di. xciii. in ca. pnte. & sine lnia/illis absentibus: vt in ca. diacones/eade. xciii. di.) ministrantem esse sacerdotem: vt in ca. peruenit de conse. di. ii. & curam illius habentem vel de illius licentia: vt in clemen. religiosi de priuile. Comunicans autem alienum parochianum/ peccat/ius violans, nisi sub ratihabitionis spe hoc faciat. Et si re ligiosus est/excoicatus esset: de quo tn vt in fra inter excoes hes/ sentias. An aut a seipo extra sacrificium misse liceat sacerdoti sumere eucharistia, licet sancitu legisse no meminerim/puto in necessitatis articulo licere: vt sisacerdos sit peste laborans vbi alij timent ei appropinquare, qui tamen ei deferrent corpus christi ad locum propinquu.  Secundo. si vbi no est consuetu/psumit dare eucharistia sub vtraq spe: peccaret siquide & mortaliter/ rone contemptiue presumptionis.  Tertio si pueris an discretio nis annos/aut a natiuitate ametibus/aut indignis, vt sunt excoi cati/interdicti/in publico pcto exntes (quales sunt meretrices/ lenones/in cocubinatu morates/publici vsurarij/pugnates i duel lo: & alij hmoi) eucharistia tribuat sciens. Infantes. n. & nati amentes non sunt digni: quia nunq fuit in eis deuotio: & propterea peccatum interueniret. Et nisi sic fieret q a contemptu ta explicite q implicite excusaretur, mortale esset. In reliquis vero dictis peccatum mortale manifeste interuenit / consentiendo & cooperando vt eucharistia ab indignis sumatur, immo sanctu dando canibus.  Quarto si eucharistia det in loco interdicto: quia contra prohibitionem ecclesie. Aduerte tamen/ q qncunq & vbicunq & quibuscuq potest dari sacrm penitentie, potest etia dari si in articulo mortis est/viaticum: quia pro eode computari decernit ius. de pe. & re. ca. quod in te. Debet tame prius prouideri scandalo: vt scilicet publicetur cu opere dimissum cocubinatum/aut vsura/&c. alioquin scandali pcto offendit popu lum sacerdos dans eucharistia.  Quinto si det/irreuerentiam exhibentibus sacro: vt sunt phrenetici/ expuentes &c. esset. n. sa crilegij peccatu, & sibi/no illi extra se constituto imputandum.  Sexto si infirmis viaticu, & his quibus debet/sacrm hoc mini strare omisit: raro. n. hec absq peccato eueniunt negligentie. COncubinatus Nosolu includit pctm mortale fornicationis, sed addit statu pcti mortalis. Et ppea ad sui veram pniam exigit no solu omissionem actus carnalis/sed recessum a tali statu. COncussionis Crime (quo quis hns ptate vel officiu/pecunia accipit ad iudicandu aut decernendu quo magis vel minus faciat quod debet, vel p minas cogit alique ad faciendu vel no faciedum) est manifeste mortale pctm / contra iustitiam. COnfessio Sacralis / ex parte confitentis multis potest defectibus subiacere: qm multas exigit condones/que his versibus continentur. Sit simplex/ humilis confessio/ pura/fidelis, atq frequens/nuda/discreta/libens/ verecunda. integra/secreta/lachrymabilis/ accelerata. fortis & accusans/ & sit parere parata. Quas quoniam libellus iste propter confessionem fit/ declarare intendimus. # 1 ¶ Prima ergo condo est: vt cofessio sit simplex: hoc est no coposita. Esset at coposita/qn artificiose narrant comissa: ita vt vera qde dicant / sed ea arte vt vel no ponderent a cofessore/vel delectent suauitate vane eloquetie. hoc. n. manifestu pctm cotineret. # 2 ¶ Secunda/humilis: quantum ad intellectum / recognoscendo se miserum peccatorem & indignum venia: quatu ad affectu/ affectando per subiectionem qua confitendo se subijcit cofessori subijcere seipm intus diuino iudicio/no in furore sed in iustitia iesu chri crucifixi propter nos: quantu ad linguam in mo etiam loquendi, vt exponat sua peccata vt reus cum reuerentia & tre more quasi coram christo: quatum ad actus exteriores, vt genuflexus omnis vtriusq sexus/& capite si sanitas patitur discoper to vir confiteatur ob reuerentiam christi & sacrameti. Omissio siquidem cuiuscunq horum sine peccato non est, nisi causa rationabilis ab exterioribus excuset reuerentijs. # 3 ¶ Tertia/pura: hoc est no mixta impertinetibus ad pcta ppria. peccat. n. saltem pcto vaniloquij qui alia immiscet, vltra irreuerentiam quam ex hmoi admixtione exhibet tanto mysterio. Et magis debet esse pura ab admixtione alienorum peccatorum/si propria possunt sine alienis sufficieter exprimi. Qd si aliter fieri nequit/ & confessor vir est bonus (ita q nulla sit suspicio future infamie aut cuiuscunq periculi) explicari potest. Vbi aut periculum fame aliene vel alterius mali timeretur, cofessor alter adeundus est qui confitentem non noscat. aut ipse confitens obuolutus seu transformatus vadat ad confessorem qui ex voce eum non discernat: & tacito suo nomine dicat / ego peccator potens confiteri tibi dico meam culpam &c. Non. n. tenetur penitens manifestare seipm quis est/nisi qtu ad ea que sunt ne cessaria ad sacrm hoc: ad quod no oportet scire quo noie vocat/ nec vbi habitat / nec si est coniugatus si contra matrimonium non offendit/nec de qua patria aut parochia est, nisi vt sciatur si potest hic confessor illum audire & absoluere. Et ad hoc sufficit vt penitens dicat / vel qipse potest sibi eligere confessorem/ vel q habet licentiam a suo superiore/vel q scit q potest ipsum absoluere sicut illos de illa diocesi seu parochia si curatus est co fessor. Quod si nihil horum fieri posset, vtendum esset regula de non habente copiam cofessoris quo ad illam circunstantiam: quia confessio cum aliena iactura non debet esse: & potest confitendo omnia peccata & illud absq illa circunstantia absolui. Et hoc dico si differri non potest confessio: puta quia oportet communicare aut celebrare. iuxta dicenda inferius in decima conditione. # 4 ¶ Quarta/fidelis: hoc est verax. Mentiri siquidem in confessione per se (hoc est de pertinentibus ad confessionem) est pecca tum mortale: quia est mendacium perniciosum: quia est mendacium in iudicio/non qualicuq/ sed sacramentali. Et licet peius sit mentiri de aliquo mortali, tamen mentiri quoq de veniali/ perniciosum est. Et hoc intellige cum grano salis: scilicet supposito q penitens subijciat se confessioni quo ad illa venialia: qm ex hocipso q penitens assumit veniale illud vt materiam confessionis/ facit illius confessionem materiam sacri & iudicij, ac per hoc tenetur facere illu confitendi actum veracem: alioquin iniuriam infert sacro & iudicio, tollens quantu in se est/vtriusq veracitatem: quod constat esse mortale. Sicut si predicator assu/ mat vt materiam predicationis aliquod miraculum vel aliquod gestum alicuius viri sancti, mortaliter peccat si mentiatur: quis gestum illud seu mirum non spectet secundum se ad predica tionis necessitatem. ex hoc. n. ipso q assumitur vt materia predi cationis, nascitur vt mendacium de illo in actu predicandi/sit perniciosum: quia quantum in se est eneruat veracitatem predi cationis. Vnde si penitens confitendo mentitur se commisisse aliquod veniale, peccat mortaliter: quia mentitur in iudicio. & propterea iniuriam facit iudici, & in proposito/christi vices ge renti. Si autem penitens non intendat confiteri nisi de peccatis mortalibus, & interrogatus a confessore de aliquo veniali/ne gando mentitur ea ratione quia non vult de illo peccato confiteri, peccat quidem/ sed non mortaliter: quia non mentitur de per tinentibus ad iudicium, ac per hoc non mentitur in iudicio. Et similiter si intenderet confiteri de illo / & pre verecundia nega ret mutans voluntatem confitendi de illo / vtpote quia no tenet de illo confiteri, non mentiretur in iudicio. Memento tamen confessionis iudicio non subdi quecunq impertinentia sunt ad peccata: & propterea de impertinentibus mentiri in confessione/ non est perniciosum.  Ad veracitate quoq confessionis spectat/ vt peccata quorum quis plenam memoriam non habet sed pro dubijs habet, vt dubia confiteatur/& non vt certa asserat / nec quasi nulla omittat: sed talem se narret ore qualis est in corde: puta videtur mihi q in tale quid cosenserim, non tnsum certus.  Aduerte hic/q quu mentiri requirat non solu falsam vocis significationem/sed etiam intentionem fallendi, si persona con fitens putans se bene facere/ falso accuset se commisisse aliquod veniale/vel affirmet aliquam circunstantiam vel aliquod pctm dubiu pro certo/non ea rone vt mentiatur aut vt fallat confesso rem/sed tanq putans se eligere tutiorem ptem volendo se face re reum etiam si non esset reus, errat quidem & peccat/quia a recta discedit ratione: quia tamen non dicit mendacium sed falsum / non peccat mortaliter, sed venialiter/ vtpote indiscrete se accusans. # 5 ¶ Quinta/ frequens: hoc est vt qui frequenter cadit/ frequenter confiteatur. Et est medicina hec valde conseruatiua hominis in timore dei. Non inuenio tn preceptum de maiore frequentia q semel in anno: si tn pot dici frequetia. Et licet preceptum per se non inueniatur: interroget tamen seipsum quilibet chrianus qtu detrimenti in anima patitur ex tam rara confessione/quod euitaret si frequenter confiteretur: & inde percipiet si per accidens (hoc est propter tollendas occasiones obliuionum pctoR & fir mitatu seu cosuetudinu in peccado) debeat frequetius cofiteri.  Confiteri aut frequenter eadem peccata/ & laudabile & vituperabile quadoq est. Nam ex scrupulosa & inquieta phantasia cadere in conscientiam iterande & reiterande pluries confessionis/ vituperabile est: qm procuranda est pax anime & coscietie, que cum huiusmodi iterationibus non stat. Et quando hoc accidit in veritate, deberet talis postqua semel ita confessus est & ab solutus/vt tam ipse q confessor doctus sufficientem iudicet confessionem/quiescere: & si postea scrupulus aliquis occurrit de aliquo tanq non confesso/si sibi videtur q fuerit confessus/quie scat & non amplius confiteatur. Nec propterea exponit se iste periculo/quia non est certus se esse cofessum: quoniam hoc repu tandu est huic bono viro infirmo vt certu quod apud aliu esset opinio. Est enim passio hec/infirmitas corporalis tollens seu impediens pro tunc firmitatem iudicij: & timor & motus phantasie intantum operantur, vt nisi quie scat/consurgent tot ambigua vt nunquam videatur confessus. Cuius signum est/& q idem centies confitentur / & q isti semper in dubium redeunt confessionis: quum forte diligentius ceteris confessi fuerint. Nec est in potestate talis / retinere motum phantasie/nisi in principio comprimatur: vnde sequuntur pericula corporis & anime ad tollendu vel impediendum vtriusq bona. Dixi aut in veritate/ propter personas iterantes cofessiones no q in veritatescrupulose sint, sed quia nunq in veritate confitentur. ita q semper cofitentur & nunq sunt confesse, tanq demones semp penitentes & nunq se corrigentes.  Confiteri aute ex deuotione pluries eade peccata cum conscientia quieta/sine molestia confessorum/non conterendo in hoc tempus in alijs magis pijs aut vtilibus expen dendu/& breuiter seruatis prudetie condonibus, laudabile est. # 6 ¶ Sexta/nuda: hoc e no vestita coloribus aut locis coopientibus grauitate pcti: & multo minus obscurantibus pctm/vt vel non pcipiat (hoc. n. esset no cofiteri) vel minus cosideret grauitas aut turpitudo pcti. ad cuius oppositu recta tedit cofessio/expectan do iustu iudiciu a chri vices gerete. Propterea maifeste peccat. # 7 ¶ Septima/ discreta: hoc est prudens. Et quantum ad verba/vt honestis vocabulis explicet sua peccata. Et quantum ad circunstantias, vt non nisi necessarias in peccatis carnis explicet/ si scit discernere necessarias a non necessarijs. Et quatu ad modu narrandi: vt que simul exprimi pnt no diuisim dicant / aut econtra. verbi gratia pt dici/ comisi furtu decies. no dicat / semel furatus sum/& deinde iteru furatus sum/ & post comisi vnum aliud furtu &c. Hoc est. n. indiscrete cofiteri/ & tedio afficere cofessore. & ppea vt discreta sit confessio/ debet confessurus pmeditari & preordinare quo dicet / & que simul & que diuisim &c. Et quantu ad querendu idoneu confessore: non. n. tute quisq se pot credere cuilibet cofessori occurrenti: qm multa apparet multitudo confessorum ignorantium &c. Sed debet querere idoneu scientia & authoritate, & bonum: hoc est qui credatur esse in dei gratia. De quibus confessoris coditionibus in fra erit sermo. Nisi. n. discreta fuerit confessio/constat peccatum saltem imprudentie incurri. # 8 ¶ Octaua/libens: hoc est no ex metu pene/ sed ex amore sanitatis aie. sic. n. proprie volutaria est cofessio. Et qa timor introducit charitate sicut seta filu, ad minore spectat deuotione/pparatione seu dispone/ q aliquis male libenter confitetur: ex quo tn vincit seipm & confitetur/ sufficit ad salutem imperfectorum. # 9 ¶ Nona/verecunda: hoc est erubescens apud semetipm penitente/du non solu ad memoria sed verba reuocat turpitudo feditasq pprie aie. Erubescens quoq apud cofessore: hoc est no quasi iactando/non quasi narrando historia, sed estimando turpitudine pctoR suoR cofiteat p modu erubescetis ppria turpitudine. Verecundia aute proprie dicta (hoc est timor opprobrij, id est defectuosum inde haberi a confessore) passio concomitans est: que ex dei gratia imputatur ad partem satisfactionis si pro dei amore amplectendo superatur. # 10 ¶ Decima/ integra. quantum ad peccata mortalia alias non cofessa tam certa q dubia / & eorum circunstantias necessarias. Confessio. n. non integra non est confessio que est materia sacri penitentie, sed confessionis simulatio: quia ex propria rone repugnat sacramenti forme, hoc est absolutioni: impium est. n. a deo dimidiam sperare veniam. Dupliciter autem contingit cofessionem non esse integram. vel per se vel per accidens. Tunc est confessio per se non integra/quando ex intentione seu voluntarie dimidiatur. & sic truncata confessio non valet: immo est nouum peccatum mortale sacrilegij contra sacramentum penitentie. Tunc aute confessio est non integra per accidens/quando non voluntarie dimidiatur: puta quia per obliuionem relinquit aliquid quod necessario fuisset confitendum. & confessio sic non integra valet: quoniam est per se & formaliter integra, & per accidens ac materialiter dimidiata: actus autem iudicandi sunt formaliter & per se/ & non per accns & materialiter.  Opus est autem hic non paruo sensu / ad discernendum in singularibus si per se aut per accidens confessio ab integritate recedit: quia multipliciter vtrunq euenire potest. Dimidiatur siquidem confessio per se & formaliter, vel directe: vt quum intendit confitens tacere aliquod necessarium: siue hoc occasionem ha/ beat ex verecundia / siue ex pusillanimitate / siue ex quacunq alia illicita causa. Vel indirecte: vt quum confitens negligit discutere conscientiam suam, paruifaciens in suo affectu aut valde notabiliter in effectu / si aliquid necessarium confessioni omit tatur. Tunc enim redit actus in naturam sue forme, & perinde est ac si formaliter fuissetintentus: quia sicut actus virtuo sus est non solum qui centrum attingit / sed etiam qui prope centrum. ita non solu vitiosus est qui directe intendit formam vitij/ sed qui prope illa ex obliquo tendit. Clare siquide liquet/q qui ta parum curat de integritate cofessionis vt vel in affectu par uifaciat si non sit integra/vel in effectu hoc est in actu discutie di ita se habeat acsi paruifaceret integritatem (hoc enim est valde notabiliter in effectu) tendit ad dimidianda confessione/ tanq per se & formaliter dimidians. & propterea vtroq modo di midiatio est perniciosa, & facit confessionem non valere.  Dimidiatur quoq per accidens & materialiter tm cofessio, vel ex obliuione/vel ex insufficiente discussione quis diligente (siue hoc cotingat ex ignorantia iuris siue facti: & breuiter quocunq contingat preter intentionem cofitentis, facta iuxta conditione suam diligentia/ita vt vere credat se diligenter confiteri. Na tuc constat confessione non esse per se dimidiatam/nec ex propinquo affectu ad formam dimidiate reduci) vel quia ordinarius cofessor superior non audit nisi cofessionem casuu reseruatoR. cofessio siquidem illa qua quis hns multa mortalia/cofitetur epo vel eius vicario vnu mortale reseruatum, est confessio no integra per accidens & materialiter: quia non ex voluntate penitentis prouenit non integritas, sed ex parte talis confessoris reseruantis &c. Et propterea huiusmodi confessio quamuis non integra/sancta est: sic nanq sancte matris ecclesie vsus habet: nec oportet sapere plusq oportet/ sed sapere ad sobrietatem. Caue autem ne er res/dicendo absolutionem illam quam impendit episcopus huiusmodi peccatis non esse sacramentalem. Ex hoc nanq q confessio illa partialis est sacramentalis (quod patet & ex eo q sigil lum confessionis illius est sacramentale: potest. n. eps sicut quilibet confessor iurare se nihil scire. & ex eo q aliter penitentes essent delusi: quia no intendunt nisi cofiteri/nec tenetur nisi cofessione sacrali ire ad epm) consequens necessario est/vt absolutio quoq sit sacralis: nec est hoc vertendu in dubium.  Nota diligeter hic ex hoc vsu ecclie hri mirada: scilicet q aliqua cofessio non integra aduertenter/est salutaris. & q aliquod peccatu est quandoq bis confitendu: quia penitens debet proprio sacerdoti/ non sacerdotibus/ omnia sua peccata integre confiteri. de pe. & re. omnis vtriusq sexus. & nihilominus tenetur confiteri reserua tum pctm epo/si non cofert authoritate proprio sacerdoti. Vtruq aut hoR desinit esse mirabile/ cosiderantibus vtruq euenire per accidens. Confessio nanq suapte natura debet esse integra, ac per hoc vni sacerdoti: alioquin non esset confessio / sed confessiones. sed quoniam per accidens est / q sacerdos iste cui hic cofitetur/ non habet potestate absoluendi ipsum ab omnibus que comisit, ideo per accidens & peccatum reseruatu/huic confessum/recon fitendum est episcopo: & confessio partialis euenit salutifera.  Vltra predictos autem tres modos quibus confessio per accns non integra inuenitur, quartus quoq est/quo etiam per accidens non integra admittitur confessio: quum quis non potest explicite confiteri peccatum suum absq reuelatione cofessionis/ vel absq periculo fame vel vite aliene. Tunc. n. aut differat confessione/ vsquequo confessor habeatur absq hmoi sequelis (qm perinde se habet ac si non haberet copia cofessoris: quia no reputatur cofessor qui non pot omnia audire) aut si opus fuerit / cofiteatur cu reliquis explicite/illud seu illius circunstantiam implicite/cu animo confitendi explicite de hoc quum copia cofessoris ad hoc idonei erit. Et tunc confessio ista esset non integra per accidens: quia non ex intentione penitentis/ sed ex carentia confessoris integri. Hanc doctrinam ego non approbarem, nisi viderem in supradicto ecclesie vsu confessionem non integram per accidens quandoq admitti, & rationem suffragari: quia est per accidens non integra. meliusq videtur prouideri conscientijs coicantium si sic confiteantur/q si coicent dilata tota cofessione.  Memento hic ponere in practica ea que diximus in tertia coditione cofessio nis de occultato habitu/si fieri potest, anteq precipites sentetiam q deficit confessor integre potens omnia audire. # 11 ¶ Vndecia. secreta/exclusioe internucij/eple & testis. Ex eo. n. q confessio fit sacerdoti in persona dei/excluduntur testes. ex eo vero q sacramentalis tam actio q passio personalis est/excludun tur tam epistole q internuncij. Monstrat autem hoc veritas for me sacramentalis quum dicitur absoluo te: nam li te demostrat presentem personam: sicut in consecratione eucharistie li hoc de monstrat contentum sub presenti hostia. Et propterea non pot quis sacramentum penitentie per procuratore suscipere nec per scripturam: sicut non potest baptizari quis per procuratore nec per scripturam.  Verum aduerte hic perspicaciter duo. Primo quo ad confessionem per interpretem / q licet in casu quo non propria lingua intelligitur/possit fieri confessio per interpretem, non tamen tenetur aliquis ad hunc modum confitendi: quia no tenetur nisi sacerdoti confiteri per seipm. & tanto minus/quato interpres quum non se teneat ex parte sacerdotis cui vt deo pcta reuelantur/ sed ex parte penitentis ex cuius ore loquitur, non tenetur sigillo cofessionis proprie dicto/ sed sigillo fidelitatis tenere secreta confitentis peccata. Secundo quo ad scripturam: q licet mutus non valens signis cofiteri/ possit per scripturam pntialiter manifestare sua pcta, non tn tenetur ad huc modu cofitendi: qa scriptura ex sui natura est publica: cofessio autem ex sui natura est secreta. Et si fiat pntialiter, debet penitens tenere scripturam in manibus suis/& non tradere in libertatem confessoris, vt sic minus habeat de publico.  Habere aute pcta scripta ad succurrendu memorie confitentis / & ex scripture lectione confiteri, laudabile est adminiculum humane memorie ad integre confitendum. Absolutio autem nullo pacto potest fieri in scriptis tm. & si fiat siue in psentia siue in absentia / nulla est: sicut si verba forme eucharistie aut baptismi in scriptis proposita sint/nihil operantur ad sacramentum.  Expedit aute aduertere/q mutus a natiuitate/confiteri tenetur p nutus & signa vt melius potest. Is aut qui postea factus est mutus, si scit legere, tenetur cofiteri modo quo potest. Potest autem sine periculo vllo publici signi confiteri hoc modo: vt habeat vnum folium in quo sint a quocunq scripta noia oium speR pctoR mortaliu/& circustantiaR necessariaR, & vnu aliud in quo sint numeri: & rursus habeat aliquas scedulas. in vna contineatur comisi / in alia estimo seu credo/in alia dubito/in alia non recordor. Et sic posset complete cofiteri/monstrando digito in folio pctm de quo remordet ipm conscientia/& similiter eius circunstantia / & silr numeR. & si est numerus no certus sed estimatus, potest simul mostrando numerum monstrare scedulam estimo. Et iuxta hunc modum etiam si inter loquendum subito moreretur / nulla potest sequi manifestatio cuiusq peccati: vt clare patet. Et propterea non excusaretur a pcepto cofitendi mutus negligens sic vel alio modo confiteri/si per nutus impotens est cofessione pficere integram. # 12 ¶ Duodecima/lachrymabilis: hoc est contrita: hoc est cu displicentia omniu pctoR mortaliu comissoR supra omne odibile/& cu proposito vitandi omne pctm mortale supra omne vitabile. Has. n. duas condones exigit contritio humana: alioqn contritio non est.  VeR quia de cotritione in ordine ad cofessione pns est doctrina, scito multipliciter admitti cofessione pro lachrymabili. In primo gradu lachrymarum sunt confitentes cum vera con tritione: hoc est humana/ formata charitate: imitantes illum qui ait. dixi confitebor aduersum me iniustitiam meam dno/ & tu remisisti impietatem peccati mei. & illam de qua dictum est. dimissasunt ei pcta multa qm dilexit multum. In secudo gradu sunt confitentes vere contriti cotritione humana: qui sicut nihil sibi conscijsunt, ita nec olei in proprijs vasis sunt conscij/exeun tes obuiam sponso & sponse. Et hos credimus fieri de attritis con tritos contritione formata virtute clauium: ita q si contingit hos cofiteri informes/ absoluti tn formati regulariter sunt. In tertio gradu sunt cofitetes cu attritione quide laudabili / cotritione aut ambigua. Et hisunt ta illi q dicut displicer sibi offensas patratas in deu/& intendere in futuR cauere a pctis mortalibus secudu posse suu, q illi qui ita se hnt ad deu cofitendo/ sicut se habet ad hoies maiores offensos quu petut venia/ dicentes. displicet mihi q te offendi, amplius te no offendam/parce mihi. Vtriq. n. dolet de pterito/ & intendut vitare in futuru. Sed qm pt animus eoR dupliciter esse affectus (vel ita vt virtualiter intendant pcta vi tare supra omne vitabile/ & similiter q virtualiter displiceat eis mortale comissum supra oe odibile: vel ita vt virtualiter non se extendat ad hec: quia nec dilectio dei acquisita seu humana tm dominatur in corde/vt preponat vere dei amorem & obedientiam omnibus delectabilibus/honorabilibus & vtilibus) ideo dubia est horum contritio. Nam si primo modo sunt affecti/ essent contriti contritione saltem humana: si vero secundo mo/ non essent etiam humana contritione contriti. Vtroruq tamen confessio ab ecclesia vt lachrymabilis admittitur: non audeo tamen dicere q vltimo modo dispositi regulariter fiant virtute clauium de attritis contriti.  Non sunt autem penitentes in tentationem precipitandi a confessore nimis zelante / & imprudenter inuestigante an displiceant sibi comissa supra omne odibile in particulari, puta mortem / paupertatem &c. aut si intendit vitare mortalia supra omne vitabile: puta direptionem / occisionem &c. multos enim huiusmodi interrogatio induceret in tentationem. Sed si dubitat rationabiliter de tenui displicentia vel proposito vitandi, declaret sibi quid importat peccatum mortale: scilicet refutare deum pro vltimo fine: quod quantum ad factum/licet non quantum ad affectu, perinde est vt refutare deum pro deo. ac proinde videat q si dixisset regi / nolo te in regem, quantum esset dolendum & cauendum si semel impetraret veniam, & q fortiter & firmiter proponeret se omnem suam diligentiam adhibiturum vt in futurum non incideret in tantum excessum. ita in proposito compareat coram deo/petendo veniam, dolendo q totiens deu refutauit pro vltimo fine / ac pro deo (quia ex sua deitate est vltimus finis omnium & ciuium celestium) & proponat no se facturum similem iniuriam deo. Et hortetur eum ad amore dei super omnia: & q ex amore hmoi debeat dolere de pterito, & proponere vitationem de futuro. scriptum est. n. q charitas operit multitudinem peccatorum. Et sic accendet cor penitentis, & non ponet in periculum tentationis.  In quarto gradu sunt confitentes cum attritione sola, quia eorum incontritio certa est: quibus scilicet displicent peccata preterita/ & vellent vitare futura peccata, sed in veritate hoc non volunt. habent siquidem velleitatem vitandi futura, sed non habent voluntatem delibe ratam ad vitandu futura peccata. Tales sunt vsurarij/aut alias tenentes alienum qui nolunt restituere: & similiter omnes in concubinatu existentes: & pirate qui nolunt statum illum deserere: & vniuersaliter qui non sunt parati intentione & proposi to vere deliberato deserere peccare mortaliter. Horum confessio admittitur ab ecclesia, sed non ad absolutionem: tales. n. no sunt absoluendi: vt patet extra de pe. & re. ca. quod quidam. sed sunt crebris & salubribus monitis ad penitentiam veram inducedi. # 13 ¶ Tertiadecima / accelerata: hoc est post comissum mortale no dilata si comoditas confitendi adest. Et sic intellecta hec conditio, quantum ad exequutionem confessionis/consilij est/non pre cepti: quantum autem ad propositum confitendi, periculi est/ne subito preoccupatus morte non habeat spatium penitendi. Et quantum ad vitationem huius periculi, seu quatu ad recessum a statu peccati mortalis, tenetur homo statim habere propositu confitendi. non autem quantum ad vitandum nouum peccatu mortale: hoc est si homo vult assequi recessum a peccato mortali & a periculo moriendi sine penitentia, tenetur necessario ad statim habendum propositum confitendi &c. si tamen post co missum mortale hoc no proponit/non propterea peccat de nouo mortaliter. Et ro dictoru est: quia preceptu tam de cofessione q de illius proposito/est preceptum affirmatiuum: precepta autem affirmatiua obligant quidem sempersed non ad semper/sed pro loco & tempore: hoc est tempore necessitatis. Et propterea si articulus necessitatis non occurrit, sufficit ad salutem semel in anno confiteri/iuxta ecclesie determinationem: ita q nunquam contemnat confiteri, proponat autem quando necessitas exiget / hoc est quando tenetur/conteri. De quo vide in fra de contritionis tempore.  Tempus autem necessitatis respectu actualis cofessionis nescio aliud q tempus periculi mortis ex diuino iure/ & se/ mel in anno ex determinatione ecclesie. Ad ministrandum aute sacramenta sine nouo peccato mortali/ eademq suscipienda/& alia eiusmodi que mundam exigunt conscientiam, contritione sufficere constat: dicente apostolo de supremo sacramento. pbet autem seipsum homo/& sic de pane illo edat. & nullo diuini aut humani iuris vinculo ad confessionem cogente sub pcepto peccati mortalis apparente. # 14 ¶ Quartadecima/fortis: hoc estsuperans timorem retrahentem a confitendo & explicando peccata. Et licet timor debeatita su perari/vt penitens audeat per semetipsum peccata sua dicere: si tamen fortitudo tanta est/vt vel per semetipsum dicendo vel in terroganti confessori respondendo / omnia confiteri deliberet & opere compleat, sufficiens fortitudo est: quia timor non domina tur in animo ad dimidiandam confessionem. Et licet persona ali qua nunquam auderet dicere aliqua peccata nisi interrogata: ex quo tamen intendit non complere confessionem nisi explicatis omnibus/ & tantum facere vt interrogetur ita & taliter q dicet omnia, sufficienter fortis est vt mulier. Si autem potius sacrilegium dimidie confessionis mauult incurrere q explicare peccata / quia confessor absq interrogatione de illis concludit cofessio nem & absolutionem impendit, eterne damnationis mortem in currit ex sua timiditate. # 15 ¶ Quintadecima/ accusans: hoc est sibijpsi imputans peccata, no celo/non diabolo/non mundo/no carni/no socijs/no coplexio ni &c. Silr accusans se /non excusans: na circunstantias aggrauantes debet explicare, excusantes aut debet tacere. imperfectionis siquidem est has afferre: criminis autem non parui est/reijce re iniquitatem suam in alias causas. # 16 ¶ Sextadecima ac vltima est/parere parata: hoc est q penitens sit paratus ad satisfactionem pro peccatis suis debitam iuxta arbitrium cofessoris: alioquin sacrm penitentie imperfectum esset/ carens tertia sui parte que est satisfactio. Intellige aut hanc conditionem appositam secundu coem penitentium cursum. coiter enim cofitetes de mortalibus/veniunt no vt qui satisfecerint/sed satisfacturi de suis peccatis. Si constaret enim aliquem satisfecis se, sufficeret ei q secundum preparationem animi esset sic dispositus / q est parere paratus si debet satisfacere. & hoc includitur in hoc q dicitur parere paratus ad satisfactione debitam. Siquis autem tam parum dispositus est ad penitetiam/vt nullam velit acceptare a se agedam in hac vita satisfactionem/ sed absolui pe tit remittendus ad penam purgatorij, absolui pot/tanq parere pa ratus per satisfactionem purgatorij: ne desperatus in infernum se precipitet, a quo no multum distare videtur qui in hmoi ptinacia persistit. Et tunc confessor absolueret a peccatis/ & non ligaret ad penam, sed ligatum ad penam relinqueret foro acerrimo diuinae iustitiae puniendum temporaliter. Nec sacramentum penitentiae esset omnino perfectum secundum suae materiae par tes integrales: quia sacrameta omnia ad presente vitam spectant, in qua satisfactio valde manca esset. Hic tamen defectus non annullaret sacramentum: quia essentialia saluarentur. Confessio Iteranda /considerari debet vel ex parte penitentis vel ex parte cofessoris. Et quia in co/ fitente quattuor inueniuntur (scilicet contritio/confessio/ satisfactio/& habilitas ad sacramentu) ideo sigillatim pertransire hec oportet / vt clarior sit doctrina. ¶ Contritio igitur ex duobus integratur: scilicet ex displicentia preteritoR/ & proposito vitadi futura. Si totaliter deficeret cotritio/esset sine dubio iteranda confessio: quia nec cofessio esset sed co fessionis simulatio vbi totaliter contritio deficeret. Impossibile siq dem est/vt confiteat quis sine aliqua displicentia pcti: na qui co fitetur/proponit suu pctm vt malu proprium quo desiderat carere: & qtum appetit exonerari/tm sibi displicet peccati onus. Qui aut solum narrandi gra cofiteretur, non nisi equiuoce confitere tur: confessio. n. sacralis/detestatiua est pctoR confitentis. Quod si attritio pro parte inuenit (puta quia displicet offendisse deu, sed non habet ppositu vitandi futura/quis heat velleitatem: pu ta non habet aium restituendi aliena/no habet animu relinquen di cocubinam/quis vellet non offendere deu) ex tali defectu co tritionis pnia redditur no vera: vt patet de pe. & re. ca. quod qui dam. & absolutio neganda est. Et proculdubio sacrilegium comittit ta confessor tale absoluens/q penites absolutione suscipies: quia iniuriam inferunt sacro penitentie. Et qm talis sic cofitens/ sicut in sue attritiois defectu pponit se deo vt impenitete (quia vt perseuerantem in peccati mortalis statu scienter & aduerten ter) ita ecclie clauibus proponit se similiter vt impenitetem/explicando suum animu non deserendi statum peccati mortalis, ideo confessio huiusmodi est iudicio meo iteranda de necessitate quatumcunq integra fuerit: non quia fuit informis, sed quia per se fuit contra formam sacramenti: nam sciens & prudens proposuit se vt inabsolubile.  Si demum contritio ambas par tes habet / scilicet displicentiam preteritorum & propositum vitandi futura, sed imperfecte (puta sic se habet acsi hominem offensum placaret: puta parce preteritis / decetero non te offendam) ex huiusmodi imperfectionibus contritionis non est iteranda confessio: quia perfecta contritio etsi exigitur ad deletionem peccati apud deum, non tamen exigitur ad deletionem peccati apud forum penitentialem ecclesie: pot. n. nostra vera confessio esse informis. Et nisi posset esse informis/ nullus esset certus se esse vere confessum / & oporteret homine semper de iteranda confessione solicitari/& nunqua confessioni finem imponere: quod ecclesie aures pias offendit. Rursus nisi confessio posset esse informis, oporteret probare hanc exceptione sacramenti penitentie/ q solum inter sacramenta no potest esse informe. nam reliqua omnia sacramenta possunt esse vera & in formia simul: vt patet discurrendo per singula. Potest igitur sacramentum penitentie verum esse & informe simul. ¶ Ex confessionis autem vnico tantum defectu redditur cofessio necessario iteranda: scilicet si non est integra. Et hoc etiam intelligitur si per se & formaliter (hoc est si voluntarie) non est in tegra ex parte confitentis: vt superius declaratum est. Contingit autem hoc (vt etiam predictum est) dupliciter. vel quum con fitens/ex verecundia &c. tacet aliquid necessario dicendum. vel quum tam crasse cogitat de confitendis/ vt omittat ea que communiter omnes confitentur: puta si non habet animum absti nendi a mortalibus: quod etiam minime muliercule explicare solent. Hec. n. & similia reducunt confessionem dimidiam ma terialiter/ad dimidiam formaliter/ propter propinquitate animi ad incuriam de integritate confessionis. ¶ Ex satisfactionis autem defectu/nullum scio casum quo rite confessus & absolutus teneatur necessario confessionem iterare. Nam si satisfactionem a confessore impositam/in peccato mortali perfecit, non propterea iterare tenetur confessionem: quonia sine penitentia sunt dona dei: vt dicitur ad ro. xi. Et si satisfactio informis non valet vt satisfaciat deo, sufficit tamen ecclesie/non minus q confessio informis. Si quoq satisfactionis iniuncte peni tens est oblitus, non propterea tenetur iterare confessionem: tum quia sine penitentia sunt dona dei. Tum quia potest commutari/ estimando q satisfactio oblita non excedebat tria psalteria / aut annu ieiunij/aut elemo syna centu ducatoR/& hmoi. Tum qa penitens non tenetur ad peragendam iniunctam satisfactionem/ nisi vt satisfaciat soluendo temporalem penam a se debita/iam taxatam & acceptatam. & propterea si omittat illam absq con temptu, nihil aliud nisi peccatu omissionis incurrit/ & in reatu temporalis pene non solute perseuerat. Ex nullo autem horum constat sequi q debeat iterare confessionem: sed q debeat penitentiam delicti agere/ & satisfacere illam vel equiualentem soluendo penam. ¶ Ex inhabilitate demum confitentis ad susceptionem sacri/ propter ecclesiasticas censuras (quia scilicet est excoicatus siue maiore siue minore excoicatione: vtraq siquide excludit a passiua participatione sacroR) impediri sacrm/pot duplr intelligi. Primo vt sacrm nullum sit. Et iuxta hunc sensum non verificatur: qm sicut cetera sacrameta ab excoicatis sumpta/sunt vera sacramenta, ita & sacramentum penitentie. Secundo vt sacrm in iudiciu sibi sumatur. Et hic est sensus verus: quia excoicatus/ ab omnibus excluditur sacramentis, & nullum sacramentum ab excomunicato suscipitur absq sacrilegij crimine.  Et quonia alia est questio an excomunicatus /illicite & indigne immisceat se sacramentis, & alia questio an excomunicatus suscipiat veR sacramentum quodcuq sit illud: & veritas nostri propositi ex fecunda pendet questione. ideo si veRsacrm penitentie suscipitur ab excoicato, no habet excoicatio vnde cogat ad sacri pnie iteratione: si autem sacrm ab excommunicatione annullaretur/ oporteret sacramentum iterari. Ex iure autem excomunicatione annullare suscepta sacramenta non habetur: quum tn multa ex coicatis sint sic inhibita/q facta sunt irrita: vt acquirere beneficia/eligi &c. Vnde consequens est vt excommunicati confessio integra si subsequuta est de facto absolutio sacramentalis / non sit necessario iteranda: sicut non est iteranda persolutio borarum canonicarum quas excommunicatus exoluit cum alijs solenniter in ecclesia, & tamen a participatione aliorum qui medietatem dixerunt/erat per excomunicationem exclusus. Et sicut non est iterandum sacramentum matrimonij quod excommunicatus contraxit: & sicut non est iterandum sacramentum extreme vnctionis quod excommunicatus sumpsit. Ex parte Autem confessoris/ iteranda confessio propter defectum potestatis vel scientie vel voluntatis est: quoniam hec omnia ad perfectionem sacramenti exigutur. ¶ Et de potestate quidem constat secundum iura / q si deficit confessori potestas ordinis / quia non est sacerdos, aut potestas iurisdictionis/quia nec ordinariam nec delegatam iurisdictione quouis modo habet, aut vsus potestatis/quia est excomunicatus maiore excoicatione/aut suspensus ab hmoi vsu, confessio iteranda est: quia absolutio nulla fuit. Et ideo sacrm nullum fuit: quia defuis ipsius forma que est absolutio.  Memento tamen hic supradictorum de absolutione: scilicet quando gesta tenent ratione publici officij propter comunem errorem facti cu titulo: quia tunc tenet etiam absolutio sacramentalis/nisi deficeret ptas ordinis: quia potestas ista non potest suppleri a iure positiuo. Hodie quoq propter constitutionem concilij constantien. sub martino. v. non est iteranda confessio absolutorum ab excoicato &c. nisi fuisset denunciatus/ aut pp notoriam pcussione clerici excoicatus: quia canon ille concedit receptione sacramentorum ab excommunicato/no releuando excomunicatum: constat aut q absolutio non est in fauorem absoluetis sed absoluti. Si vero confessori potestas defuit absoluendi a solis casibus aliquibus reseruatis / de quibus penitens ei est confessus & de facto absolu tus ab eodem, quando sibi constabit hic confessoris error/non te netur iterare confessionem totam/ sed confiteri de illis reseruatis tantum/sicut si tunc fuisset missus ad episcopum pro absolutio ne illorum. ¶ Ex defectu vero scientie quando confessio est iteranda vel no iteranda/relinquo prudetis arbitrio: vt fingularibus condonibus penitentis & confessoris pensatis/iudicet si confessio sit iteranda. Hoc aut dico: quia ad sacrm hoc sufficit / vt sacerdos intelligat que cofitetur penites esse pcta & mortalia/quo ad coia, & iudi cet istu esse absoluendum/ & sciat absoluere &c. Sed respectu istius vel illius penitentis/pot tanta esse ignoratia vt ipemet peni tens cognoscat se no cofessum. Et pot esse sine scientia/tata practi ca, vt fuerit sufficientior multis doctis confessoribus. ¶ Ex parte demu voluntatis/si finxit absoluere & no absoluit/ aut si non erat tunc mentis compos (quia deficiete ei vsu liberi arbitrij) aut quia noluit absoluere, cofessionem iterare oportet: quia sine vera absolutione sacrametum nullum est.  Memeto inter omnia hec/q quando oportet iterare cofessionem, si eidem confessori persona confitetur/non oportet iterare particulariter re plicando, sed sufficit dicere. dico meam culpa de illis omnibus que alias dixi pa. v. & penitentiam taxatam ab eodem in memoriam reuocare saltem modo superius explicato. Vt sic confessio olim facta perficiatur & continuetur cu noua contritione/ satisfactione & forma sacramenti. Confessor Debet habere quinq conditiones : ptatem/ scientiam/prudentiam/bonitatem / sigillu.  Et de potestate quidem tam ordinis q iurisdictionis dictu est & paulo ante/ & in verbo absolutio. ¶ De scietia autem in ca. omnis vtriusq sexus. de pe. & re. dr. Sit discretus & cautus, vt more periti medici superinfundat vinum & oleum vulneribus sauciati: diligenter inquirens & peccatoris & peccati circunstantias, quibus prudenter intelligat quale debeat ei prebere consilium & cuiusmodi remedium ad hibere / diuersis experimentis vtendo ad saluandum egrotum.  Vnde euidenter apparet/confessorem oportere habere scientia inquisitiuam de circunstantijs peccatoris & peccati/& scientia medicatiua anime egrote. Et prima quide scietia necessaria est simpliciter cofessori ad cognoscendu & iudicadu. qd costat esse officium confessoris: quum vere & proprie sit iudex in foro pe nitentiali. Secunda autem scientia requiritur ad confessore quatenus se habet vt medicus anime. Et quia hoe non conuenit con fessori nisi metaphorice/nec totaliter nisi sit pastor, ideo ista secunda scientia minus requiritur q prima. Oportet ergo secundu sacros canones confessorem habere tantam scietiam vt sciat circunstantias pctoris & pcti: siue hec sciat latine siue vulgariter. Et quonia inter circunstantias peccatoris & peccati constat com putari/si excomunicatus est peccator / & si tenetur ad restone/ & si est in statu perseuerandi in pcto mortali / & siquid aliud est simile/& si pctm est reseruatum superiori / & si confitens est sibi subditus quo ad hoc, ideo scire prima tria horum tenetur quilibet confessor: quartum vero (scilicet casus reseruatos) qui libet impotens absoluere a reseruatis: quintum aute quilibet qui non vniuersalis totius mundi confessor est. Et si confessor hec nescit/& alias est idoneus, anteq audiat penitentem/predicat ei vt liquidet se cum doctis si incidit in aliquam excommunicatio nem, & q det sibi notitiam casuum ibi reseruatorum &c. Sine autem hac prima scientia nescio excusare a peccato mortali audientem cofessiones/nisi per accidens: puta quia penitens supplet scientia aut practica, aut conscientia/ quia scitur esse personam sine huiusmodi laqueis. Hanc autem scientiam non ita intelligo exigi vt omnia peccata & excomunicationes & circunstantias in promptu habeat: sed q sciat sic/vt audiendo confessione sciat dubitare de excommunicatione/de reseruatione/ de statu/de restitutione &c. vt habito consilio vel recursu ad librum sciat iudicare. Ratio autem necessitatis huius scientie est: quia sine illa officium iudicis exercet / cecus ceco ducatum prebens, & non nisi a casu recte iudicabit.  Secunda autem scientia debet se ex tendere ad minus ad hoc / vt sciat oleo diuine misericordie vel vino diuine iustitie impenitentem emollire / desperatu erigere/ pusillanime cofortare/au tremitter ead meliore confessorem: & breuiter in remedijs necessarijs ad salutem/aut per seipsumsciat prouidere/aut remittere ad alium meliorem seu doctiorem: vel saltem sciat seipsum exonerare/dicens. fili quere alium confesso rem pro salute tua, quia ego non possum mee conscientie satisfacere de casibus tuis &c. ¶ Tertium necessarium confessori est prudentia: qua post admissum penitetem pro subdito/ hortetur vt dicat vt scit peccata de quibus ipsum conscientia remordet / & precipue grauiora/ permittatq dicere etiam crassissimo modo: vt vel sic ipse confessor sciat quibus est inuolutus peccatis ille penitens/& de qui bus interrogaturus est. Deinde interroget prudenter circa proposita, & sique alia verisimiliter putat aut dubitat omissa: de re liquis non interroget. Interrogando autem non sit molestus/ nimis exacte querens numerum estimatum: non sit scandalo sus sibi aut penitenti/nimis querens circustantias venereorum. Hoc nanq vltra peccatum superfluitatis / est precipitare se aut penitentem in tentationem. Nimis autem queritur / quando ha bita peccati specie adhuc queritur. verbi gratia si mulier confite tur se cognitam extra vas naturale, sufficit/ & non queratur in qua parte corporis. Immo instruatur vt omnes vices quibus extra naturale vas est cognita/fimul adunet, & non aliter explicando dicat/peccaui extra totiens: nec ad plus tenetur. Et si peccatum est molliciei voluntarie/non queratur quomodo. & sic de alijs. Nec excusent se confessores super ignorantia aut desola tione penitentis: quoniam si declaretur penitenti q sufficit dicere speciem / & q non expedit dicere nec ad memoriam reuocare huiusmodi obscenos modos/sed doleat de offen sa dei, fugatur ignorantia/& aduenit consolatio. Et quod de his dixi / intellige de reliquis superfluis.  Debet quoq esse prudens in vocabulis, vt non nominet turpiter que turpe est audire: vt si de modo naturalis vsus coniugij instruendus est penitens, potest dicere q est vt mulier faciem babeat versus celum / & vir versus terram: & sic intelliget si opposito modo fuerit / aut si spatulas habuit mulier ad virum. Et sic honestis vocabulis/quando oportet instruat penitentem confiteri & seipsum interrogare. Et hec sint dicta causa exempli.  Multa opus est confessori prudentia circa media quibus penitentem inducere debet ad duo potissime: scilicet ad displicentiam maximam offensarum dei / & ad propositum firmum mutandi vitam ita q amplius non offendat deum mortaliter. Et ad primum quidem ex parte ipsius dei summi/optimi/creatoris/redemptoris/benefactoris/ gubernatoris &c. expedit procedere. Ad secundum vero/ excidedo causas quare cecidit: puta malam societatem / frequentatione talis loci &c. proponendo quoq periculum mortis repentine / grauitate ingratitudinis in recidiuo / exempla de terra sepe compluta & in fructuosa ad hebr. vi. & similia. His enim duobus debet precipue confessor studere: quoniam omnis fructus est vt auferat pctm: & melius est audire duos bene q viginti pfunctorie.  Sit demum prudens circa satisfactionem imponendam, vt commensurata sit penitenti magis q peccatis. Declaret quidem quanta peccatis suis debetur/imponatur fructuosa: exhor tetur ad reliquam per seipsum exoluendam. Nec laudo imponentes breuissimam satisfactionem tunc explendam/ quasi sola sacramentalem. testis siquidem est huiusmodi actio/animi mini me penitentis/minime reuersionis ad deum: cuius oppositum supponere debet confessor. immo talibus est differenda comu nio / & interim in operibus misericordie exerceantur. Non cognosco hanc prudentiam esse/sed cautelam non secundum vir tutem. Non est forus penitentie foro mercium similandus: non sunt confessores vt mercatores / vt dispendium patiantur si ad forum non concurritur. non eget christus nostris imprudentijs. ¶ Quartum ad confessorem requisitum est bonitas / vt scilicet sit sine peccato mortali: hoc est vt nullum habeat mortale pecca tum de quo non sit contritus formaliter vel virtualiter. Nam siquis in peccato mortali existens ministraret sacramentum peni tentie, incurreret crimen sacrilegij: quoniam indigne tractat sacramentum, & quantum in se est / polluit sacramentum sua iniquitate. Et ideo qui accedit ad audiendas confessiones, debet prius probare seipsum saltem in generali / dicendo vere suam culpam de omnibus commissis / cum vero proposito amplius non peccandi mortaliter/& satisfaciendi deo &c. Et sic contri tus ministret sacramentum. ¶ Quintum cofessori necessarium est sigillu confessionis: hoc est debitu efficax secretam tenendi cofessione audita. Reuelans. n. confessione/mortaliter peccat: quia sacrilegij iniuria infertsacro: ex cuius natura est vt confessor nihil sciat vt homo.  Vbi scito figillum confessionis/obligare ita ad secretum, vt nullo pcepto/ nullo metu/nulla vi excusari possit. Immo potest iurare se nihil scire/si de alicuius peccato quod in confessione tantum scit interrogatur. & si interrogatus fuerit an in confessione sciat talem furtum fecisse, potest libere iurare ego nihil scio: sed non addat in confessione. nec tenetur respondendo addere / nec respondere secundum mentem interrogantis.  Et nota q si ego sciam cum toto populo magdalena cocubinam/ & magdalena mihi confessa sit de peccatis suis & specialiter de concubinatu suo, si ego postea dixero/magdalena confessa est mihi pcta sua/non reuelo confessione: quia cofessio non fit nisi de peccatis. Sed si dixero/magdalena confessa est mihi de concubinatu suo/ iam reuelo confessionem: quia concubinatus vt cognitus per confessionem / manifestatur. Et simile est de vsurarijs & de alijs peccatis. Et propterea confessor quum audire eum contingit confessiones publicorum peccatorum, licentiam petat a penitente loquendi de istis publicis, ad dicendum q iste cofessus est de tali peccato/& reliquit illud/ & petit venia de scandalo/& madat restitui &c. Pot tn sine omni licentia dicere. ego audiui cofessione istius/rite cofessus est/absolutionis bnficium impendi: hec enim bona generalia potest dicere. Sed si non absoluit/& oporteat respondere interrogantibus, debet dicere/ ego feci offi cium meum/vel aliquid hmoi. Si tame diceret/ego illu non absolui, non esset de iuris rigore reuelator confessionis: quia ista ne gatio nullum manifestat pctm confitetis: quia potest ex pluribus causis puenire. Ex parte quidem cofessionis: puta quia confessio non est completa: vt contingit in producentibus vna confessionem per multos dies: & ex alijs causis. Ex parte vero confessoris quia noluit absoluere: vt contingit his qui proprij capitis sunt. Ex parte quoq penitentis/quia penitenti non satisfacit confessor: & ex pluribus alijs causis. Quia tamen suspicio non irrationa bilis/impenitentie confitentis ex his verbis quandoq generatur, non est dicendum / ego illum non absolui: sed ego feci officiu meum. Nullo autem modo excusari posset/si diceret causam: puta non absolui quia non vult restituere / quia est impenitens seu obstinatus / quia non vult relinquere concubinam. Hoc enim manifeste confessionem reuelat.  Curatus autem quum ad communicandum concubinarios / vsurarios & huiusmodi vocatur, non petat a confessore si est absolutus: sed etiam si ipsemet illius confessionem audisset / & non absoluisset, habeat se tanquam si nihil in confessione sciret / & dicat. quia iste hactenus fuit & est quantum apparet in tali peccato publico/ & pec catum publicum debet publica penitentia apud homines purga ri propter scandalum, ideo nisi publice constet te vel illum reliquisse peccatum / nolo communionem dare / nec ad ecclesiasticam sepulturam admittere. Et sic absq hoc q ipse reuelet co fessionem / negabit communionem &c. iuste & sancte. Si quoq diceret. ego non possum aut potui ipsum absoluere, quia non video penitentiam publicam de peccato publici concubina tus / apostasie/vsure &c. non reuelat confessione: quia nihil dicit quod sciat per confessionem, sed quod tam ipse q alij vident, scilicet non penitere publice de peccato publico. Quum debeat publica penitentia precedere absolutionem si peccatum est publicum: ita q saltem debet penitens publice satisfacere publico ecclesie scandalo, docendo publice q reliquit concubina/ q restituit/q &c. Aliud quippe est dicere/iste no facit aut fecit pniam publice: & aliud est dicere/iste no vult penitere/iste est obdura tus in pcto suo. Hoc. n. cofessor per confessione scit: quia ille dixit cofitendo/ego nolo relinquere statu meum malum. Illud vero confessor videt sicut ceteri: & io hoc tacedu & illud dicedu est.  Extendit aut confessionis sigillu no solu ad occultadu pcta in confessione audita quatenus sunt pcta illius qui cofessus est: sed etiam ad occultandu omnia in confessione audita/ quatenus per illoR aliquid posset pcipi vel in suspicionem duci pctm aliquod illius qui confessus est.  Et obligatur confessor sigillo cofessionis siue absoluerit siue no: qm pcta sunt ei dicta no vt homini/sed vt deo, siue subsequuta fuerit absolutio siue no.  Sed si no in sa cramentali confessione sed secretum comittendo dicatur alicui/ hoc tibi dico in penitentia seu sub sigillo confessionis, non ppea obligat ibi sigillum cofessionis: qm sigillu cofessionis no pot inueniri sine sacrali confessione: qm no est humane authoritatis sed solius diuine instonis vinculu sacrale. Et scito q hmoi secreta extra sacralem cofessionem dicta sub sigillo &c. si audiens non acceptat se recipe sub sigillo/no tenet: si vero acceptat, tenet ex promissione sua iuxta alioR iura secretorum/minus q si iurasset tenere secretum: quia iuramentum est maius vinculum q promissio assimilandi sigillum confessionis. COnfirmationis Sacrm (quod chrisma vocatur) negliges accipe / peccat: qa debet esse sibi solicitus de sacro comuni omnibus chrianis ad robur fidei a chro instituto. Non peccat tn mor taliter si desit contemptus: quia sacramentum hoc nec est necessi tatis absolute nec ex exactione ecclesie. COniuratio Que & conspiratio dici tur (qua plures fide sibi inuicem prestita coueniunt ad malum aliquod patrandum/vel ad se tuendum contra publica potestatem/vel ad no parendu in aliquo) coiter est peccatu mortale & scandalosum: quia coiter est contra bonu publicum vel alicuius priuati, licet rarius hoc videat accidere. COnscientia Etiam erronea obligat, intantum q si conscientia alicuius haberet q spuere in ecclesia esset peccatum mortale/ & tn contra perseuerantem talem conscientiam spueret in ecclesia, peccaret mortaliter: quia quantum in se est/consentiret in peccatum mor tale formaliter. Et similiter si conscientia dictat q est veniale/ & tamen facit, peccat venialiter: quia quantum est ex parte sui/ consentit in peccatum veniale formaliter. Deponat autem hmoi erroneam conscientiam/ex se vel aliorum cosilio: & sic libere operetur vt alij operantur. COntemptus Dupliciter in morali bus sumitur. Primo vt est peccatum: quo scilicet aliquis spernit proximum. Et vt est causa peccati: prout dicitur vnus peccare ex cotemptu/ alius ex infirmitate/ alius ex ignorantia. Et primo quidem modo si proprie & formaliter intelligatur/ est peccatum mortale ex suo genere: quia est actus iniuriosus proximo/ledens quantum in se est notabiliter proximum. Contemnere. n. proximum / importat affectum deprimentem proximum a sua estimabilitate: opponitur siquide contemptus proximi/estimationi illius. Et quantum bonum est homini estimari/tantum malum ei infert contemni. constat aut homine a multoR cosequutione bonoR impediri ex hoc q despicitur, & multum se sentire offensum quicunq sentit se despici: testantur hoc ire/rixe/pugne/scismata/bella/& innumera mala que homo committit ex hoc q despici non suffert. Quia igitur notabilis proximo irrogatur iniuria ex hoc q despicitur, patet q contemptus proximi est peccatum mortale/ formaliter loquendo, hoc est ex intentione contemnendi: nullus enim formaliter contemnit proximum / nisi qui spernit proximum vt spernat proximum: sicut nullus detrahit formaliter/nisi qui detrahit vt detrahat: & nullus contumeliam formaliter dicit/ nisi qui dicit vt contumelietur: & sic de alijs. Qui vero despicit proximum non vt spernat, materialiter tantum contemnit. Nec peccat mor taliter, nisi notabiliter offendatur proximus: tunc enim redit actus in naturam sue forme: sicut in detractione & similibus accidit. Est quoq proximi contemptus peccatum veniale propter imperfectionem actus / vel ex parte imperfecti actus spernendi: vt contingit in primis motibus. vel ex parte rei in qua spernitur / quia minima est: quia parum pro nihilo reputatur. Et si paululum subsistes, videbis peccatum hoc materialiter sumptum / valde commune esse humano generi: vtpote a superbia procedens, a qua nisi speciali priuilegio nullus expers videtur.  Contemptus autem secundo modo (hoc est vt connumerat specialis causa peccati/distincta contra infirmitatem &c.) est nolle subijci cui oportet subijci. Et hoc quoq formaliter intellectum / ex suo genere peccatum mortale est. peccatum quidem / quia contra rectam rationem est. mortale vero: quia contra dilectionem dei vel proximi est/ nolle subijci cui oportet subijci. Nam contra dilectionem dei est / nolle subijci deo/ seu preceptis & mandatis & consilijs eius quibus oportet subijci: & contra dilectionem proximi est, si oportet illi subijci / nolle ei hoc debitum exhibere quod est subijci illi. Et propterea ex contemptu peccare / formaliter loquendo est peccare mortaliter. Vnde dicere verbum ociosum ex contemptu/est mortale peccatum. Immo nolle sequi consilia christi (puta nolle ingredi religionem ex contemptu consilij chri) est peccatu mortale: hoc. n. nihil aliud est q nolle subijci christi consilijs vt cosilijs: quod tamen est de necessitate salutis. quauis adimplere consilia christi/sit non necessitatis sed pfectio nis. Et dicere verbum ociosum ex contemptu /est dicere verbu ociosum vt faciat contra legem dei que inhibet verbum ociosum. Hec autem maxima peccata raro accidunt nisi pessime di spositis seu habituatis, intantum vt ex odio legum & legislatoR operentur: contemptus. n. formaliter contra superioritatem legis vel legislatoris directe tendit. ¶ Aduerte hic duas distinctiones. Prima est inter consolatione & subiectionem. Propter quam puella indignata parata se vestire pueru, que dicente matre/indue pueru/non vult vestire illum ne mater habeat consolationem de bene induto puero, no peccat ex contemptu/sed ex indignatione. nec indignatio ducit illam ad contemptum: quia illa non eligit non subijci, sed non consolari. Nec preterit mandatum vt non obediat/sed vt no con soletur. Et simile est de similibus iudicium.  Secunda est inter contemptum simpliciter vel secundum quid. Propter qua sub/ ditus qui dicente prelato claude hostium/vt non faciat verbum prelati in hoc tamen minimo / paratus absolute obedire omittit claudere ostium, non peccat mortaliter: quia non contemnit simpliciter sed secundum quid mandatum prelati: hoc est quia non preterit illius mandatum vt faciat contra illius mandatum absolute, sed cum hac additione in minimo. Ita q li minimum minuit rationem mandati, ac per hoc minuit rationem contemptus: vt tanquam imperfectus actus non sit contemptus simpliciter, ac per hoc nec peccatum mortale. Et ex hoc capite verifica tur/q peccare venialiter ex contemptu in fra limites venialis/no est peccatum mortale: hoc. n. est ex contemptu secundum quid peccare venialiter. Quum enim simpliciter & absolute quis contemnit mandatum / non modificat illud ex minimo opere. Et econtra quu quis ex hoc q de minimo agitur in contemptu tendit, non ruit in contemptu/sed sustentatur affectus a minimo tanq non contemnat: sicut in minimo furto sustentatur accipies occulte minimum tanq non furetur. COntentio Vt est nomen peccati, significat pugna loquutionis no secundum rationem/vel quantum ad modum vel quantum ad rem de qua est cotentio. Vnde quandoq est peccatu mortale & qnq veniale. Nam si contentio pugnat contra veritatem cognitam, erit iuxta veritatis naturam iudicanda: hoc est si veritas impugnata est veritas fidei aut necessaria ad salutem alicuius / siue quantum ad animam siue quantum ad corpus / siue quantum ad res seu famam/& breuiter si veritas est talis q eius mendacium esset perniciosum, contentio pugnans contra talem veritatem est per niciosa/ac per hoc mortale peccatum. Si vero huiusmodi veritas non est talis vt oppositum mendacium sit perniciosum, contentio contra illam peccatum veniale est. Et hec intellige forma liter, scilicet in pugnante contra veritatem ex intentione contra veritatem. Nam si ex alia intentione fit (puta propter exercitiu aut disputationem) contentio non nisi materialiter est: que pot esse & est sepe laudabilis. Si vero contentio a ratione discedat/ quia immoderata est (puta clamando &c.) sic communiter videtur peccatu veniale: nisi forte scandalum haberet annexu trahens ad mortale. De quo dic vt in fra de scandalo. COntritionis Quinq sunt consideranda: scilicet differentia ab attritione / manteria/ modus/necessitas & tempus.  Contritio tria exigit: displicentiam de commissis peccatis supra omne odibile/ propositum vitandi peccata supra omne vitabile/ & propositu confitendi seu satisfaciendi. Hoc tertium requiritur si homo no est confessus: duo autem prima simpliciter & absolute exigunt. ¶ Ita q hinc habes differentiam ab attritione. Nam si alicui displicet peccatum quod fecit/sed non supra omne displicibile, non est contritio sed attritio. Et similiter si intendit vitare pecca tum/sed non supra omne vitabile, non est contritio sed attritio.  Et scito q huiusmodi vera cotritio dupliciter inueniri potest: scilicet formata vel informis: hoc est cum gratia & charitate iesu christi/& sine illa. Et homo quidem potest esse certus se habere contritionem veram/dubitando an sit formata vel infor mis: quoniam potest esse certus de affectu sue voluntatis q plus displicet sibi offendisse deum mortaliter / q quodcunq aliud malum, & similiter q plus intendit vitare mortalem offensam dei q quodcunq aliud: non tamen est certus propter hoc se esse in charitate & gratia dei. Vnde debet quilibet esse certus de con tritione humana, hoc est quantum ex nobis pendet: non autem de contritione formata diuina gratia. Hec de primo. ¶ Materia vero contritionis (hoc est de quo debet homo con teri) constat principaliter esse peccatum mortale/& secudario veniale. Et quia impium est dimidiam a deo sperare veniam, oportet conteri non de vno peccato sic & de alio non / sed de omni peccato mortali proprio. ¶ Modus autem contritionis sufficiens adsalutem/ est vt homo qui multa habet mortalia in generali detestetur omnem suam mortalem in deum offensam / cum animo vitandi decetero vt dictum est: hoc est vt displicentia hec odio habeat commissa supra omne odibile / & propositum vitandi intendat supra omne vitabile. Sic nanq contritio generalis est contritio virtualiter attingens omnia & singula commissa etiam oblita. Nec exigitur ad salutem habere singulas contritiones iuxta singula peccata / nec secundum numerum nec secundum spes peccatorum. testante hoc domino dicente de magdalena. dimissa sunt ei peccata multa quoniam dilexit multum: & non dixit quoniam dilexit multotiens. ¶ Necessaria autem est contritio peccatori ad salutem: quoniam sine penitentia peccatum non remittitur. penitentia aute principaliter consistit in contritione: que necessaria fuit an lege/ sub lege & tempore gratie. ¶ Tempus aut quo tenetur post comissum mortale quis coteri, quantu ad surgendu a morte pcti/& vitandu periculu repetine mortis ac damnationis/determinatu est ad statim: quia nec per momentum/tutum est licituq stare in statu offense & ire dei. Quantu aut ad vitandu nouu pctm transgressionis precepti de contritione/tempus est determinatum ad articulu necessitatis: ficut in alijs affirmatiuis preceptis contingit.  Duplex autem necessitas ex se cogit ad contritione. Prima est periculu mortis: quia tenetur homo in hac vita conteri. Secuda est susceptio vel administratio sacrameti, & vniuersaliter exercitatio cuiuscuq actus exigentis necessario hominem sine peccato mortali: quia nisi conteratur tunc homo/mortale peccatum incurreret. Tertia vero necessitas scilicet ex precepto ecclesie semel in anno/scilicet tpe cofessionis, non tute affirmat: qa si attritus (vt pdictu est) suscipit sacrm pnie & eucharistie, satisfacit precepto ecclesie.  Ex hoc autem q peccata memorie occurrunt/sicut non tenet ad tunc confitendum ita nec ad tunc conterendum. Vtrunq. n. est preceptum affirmatiuum/obligas tempore necessitatis, quod non constituit memoria. Sed tenetur semper ad non approbandum/ad non complacendum: quia ista sunt precepta negatiua, que obligant semper & ad semp. Dies quoq festos sanctificare noua contritione peccatorum/sanctum consilium ac omni obseruatione dignum est, non tamen preceptum: quia nec ex parte contritionis preceptum de cotritione determinatur ad die festu, nec ex parte diei festi preceptum de sanctificatione festorum/ determinat sibi contritionem peccatorum. COntumacia pro quanto cotra obedie tiam iudici debita tedit/ peccatum est mortale. In cuius signum potest co tumax excommunicari. COntumelia (qua quis malum culpe iniuriose in proximu coram profert: puta tu es fur) peccatum mortale est formaliter sumpta: quia quantum in se est/ ledit proximu in bono honoris. Dixi formaliter, hoc est ex intentione dehonorandi: quia materialiter (hoc est no ex intentione dehonorandi) possunt verba contumeliosa etia absq vllo peccato dici reprehensionis gratia, vel cum peccato veniali ex leuitate.  Memento quoq hic & vbiq q huiusmodi peccata mortalia ex suo genere/sunt venialia propter imperfectionem actus. vel quia primi motus/vel quia contumelia in minimo/vel quia ma terialiter tantum contumelia est: nisi forte notabilis lesio proximi inde sit. COnuitium duplicis iniurie nomen est. Quadoq enim generalem sonat iniuriam in proximum/coram illatam ver bis: siue significetur malum culpe, vt esse sacrilegum/sicarium &c. siue malum pene: vt ee cecu vel claudum. ita q contumelia est species conuitij. Quadoq au tem sonat iniuriam plurium simul vociferantiu iniuriose contra proximum: vt dicatur conuicium quasi conuocium a multitudine vocum. vt contingit sepe transeunti pauperi a leuibus personis iocose tamen fieri. Et vtroq modo ex suo genere/ formali ter (hoc est ex intentione dehonorandi factu) constat esse pctm mortale: quia qtu est ex intentione actus & loquentis/leditur pximus in honore. Verutamen propter imperfectione actus (puta quia materialiter tantum conuitium dicitur sine notabili detrimento honoris, aut quia non vere consensit vt dehonorandi gra tia conuitiaretur/sed quasi primus motus fuit quo ad hoc, aut quia in minimo non curauit dehonorare) veniale tantum pec catum incurritur. De exemplo autem dicto conuitiantium iocose/diximus, vt intelligatur conuitij significatio / non q iocose factum sit mortale: communiter enim veniale est conuitium iocosum. sed quod serio & formaliter fit / mortale est ratione dicta. COrrectionis Qua subditi a supioribus corrigi debent (siue puniendo factis siue increpando verbis: siue superiores sint prelati ecclesiastici siue domini seculares) omissio quado/sicut/vbi &c. oportet, proculdubio peccatum est mortale / nisi propter imperfectionem actus sit veniale: quia preceptum de huiusmodi cor rectione/est preceptum de actu iustitie necessarie ad publicum precipue bonu.  Sed perspicere in singularibus casibus occurrentibus / si nunc huius hec correctio est de necessitate iustitie, non est facile. ita q in generali constat correctionem de qua loquimur non posse sine peccato mortali omitti quado est necessaria ad rempu. si correctio incumbit propter bonum publicum, vel ad personam priuatam/si correctio exigitur propter bonum alicuius priuati: tenetur. n. superior ad exercedam iustitiam propter vtrunq bonum. Sed quoniam contingit quandoq punitionem que propter bonum publicum esset absolute necessaria/pro pter incidentia non expedire tunc, sed ee differenda (vt dauid distulit punitionem ioab/qui occiderat duos principes) aut remittenda (vt dauid pepercit absalon qui interfecerat fratre/ & pepercit nabal) aut aliter comutanda &c. ideo prudentia que circa singularia versatur/maximum locum habet circa huiusmodi correctionis preceptum exequendu. Nec facile damnandi sunt quinon omnia corrigunt / rationabiliter aliquas correctiones omittentes (isboseth quia minus caute increpauit abner q ad concubinam patris introisset / regnum perdidit. Dauid quia nunq increpauit amon suum primogenitum de stupro sororis/ reprehenditur a scriptura) nec facile excusandi sunt omittentes corrigere. Ex parte siquidem correctoris/ si conatur secundum prudentiam implere correctionis preceptum, in tuto a mortali peccato conscientia est/ etiam si quandoq erraret: esset enim tunc materialiter tantum transgressor, scilicet non ex intentione omittendi correctionem. & venialiter peccaret sicut & leuium correctionem omittendo/ propter imperfectionem actus ex parte materie. COrrectionis Fraterne (qua quisq tenetur proximu suu corrigere verbo quando oportet &c.) omissio potest esse peccatum mortale & veniale. Est enim preceptum huius correctionis de pceptis charitatis & elemosyne spiritualis. & ideo non quilibet venit corrigendus/sed indigens correctione: elemosyna enim non nisi indigenti danda est. Et quia est preceptum affirmatiuum/ obligat pro loco & tempore necessitatis: quando scilicet aliquis mor te peccati detentus probabiliter creditur mea correctione liberandus. ita q si credo q sine mea correctione resurget (puta quia est homo sue conscientie scrutator) aut nullam habeo probabi litatem q ex mea correctione resurget (puta quia nullam heo illius notitiam) aut dubito q egre feret correctionem & blasphemabit/vel nihil prodero, non teneor ad correctionem frater nam: quoniam tunc non sumus in casu necessitatis, quando scilicet aliquis morte peccati detentus / probabiliter creditur mea correctione liberandus: quia deest vel probabilis credulitas libe rationis/vel deest necessitas mee correctionis. Immo stante isto casu necessitatis/ si non ex intentione / sed ex quadam tepiditate omitteretur correctio, non esset peccatum mortale / sed veniale: quia in affectu non preponitur bono fratris omissio correctionis, ex quo non intendit omittere illam: sed materialiter tantum omitteret. nisi tanta esset necessitas peccatoris ob ignoratia forte/ q rone notabilis damni imputanda esset omissio ista/& rediret in naturam sue forme ac si fuisset ex intentione: vt in alijs pec catis contingit. ¶ Est ergo omissio fraterne correctionis circa peccata mortalia tunc tantum mortale peccatum/quando ex intetione fit, in casu quo creditur opus esse illius correctione ad liberandum a pecca to mortali/& probabiliter creditur liberatio inde futura: quia tunc tantum fit formaliter contra preceptum correctionis fra terne. Veniale aute quum vel materialiter omittitur, nisi emergens damnum in mortalis naturam reduceret / vt dictum est (materialiter autem omittit quicunq in animo fraterne chari tatis bonum preponens quibuscunq bonis & malis mundi/ omittit: quoniam talis non intendit subtrahere bonum necessarium ad salutem proximi) vel in alijs no mortalibus omittit.  Nec mireris q in hoc precepto diximus requiri probabilem opinionem de fructu correctionis: quoniam corrector tenet locum agentis/& corrigendus patientis: actus autem actiuorum fiunt in patiente disposito. Et propterea sicut oportet correctore non ex voluntate sed ratione accipere tempus & locu & alias occupationes & dispositiones corrigendi, ita non ex voluntate sed ratione debet habere si est fructuose susceptiuus sue correctionis: quod est habere probabilem opinionem de futuro fructu. CRudelitas (hoc est atrocitas animi in penis exigendis) pec catum est mortale, pro quanto excessum in puniendo ponit: crudelis enim cam puniendi habet/sed modu non habet. Peccatq manifeste contra proximu/plus puniendo q mereatur: vltra mala dispone proprij animi/qua seipsum fedat cruditate. CVriositas Quum immoderatu ponat appetitum cognoscedi siue per intellectum siue per sensum, peccatum est: quia plus q recta ratio dictat/ appetitum cognoscendi protrahit. Non est autem mortale peccatum si nuda sit, hoc est nisi ex adiuncto fiat mortalis: vt si curiositas intantum exorbitet vt demonibus vti velit magris, vel ad periurium seu perfidiam inducere velit habente aliquid insecreto. & sic de alijs que possunt adiungi criminibus/trahen tibus curiositatem ad peccatum mortale. 
 
 DEcimas Soluere omittens vbi consuetu est solui / peccat mortaliter pec cato sacrilegij: quia non reddit debitas res eccle sie cui tenetur reddere de necessitate salutis. constat enim hoc ex suo genere esse peccatum mortale/& sacrilegum, nisi propter imperfectionem actus / vt in alijs contingit. Vbi autem non est consuetum solui decimas, non peccat omittens soluere / salua tamen cura pastoris sui vt habeat vnde viuat honeste / si non habet redditus vnde viueresecundum q sibi congruit possit: quia ad hoc pro sua rata quilibet ei subditus tenetur / nulla ipsi consuetudine suffragante. DEfensio Manualis/illicita dupliciter reddit. Primo ex intetione: si scilicet animo ledendi offensorem fit. Nam defensio debet esse suo fine contenta, scilicet vt defendat: & preter intentionem defendentis/si aliter non potest defensio fieri nisi ledatur inuasor/debet illum ledere, ita q lesio sequatur ex necessaria defensione. Et hinc peccant mortaliter/ qui non curat seruare illesos inuasores quum possunt aliter defensionem exer/ cere.  Secundo ex immoderamine tutele. vim enim vi repelle re licet / sed cum moderamine inculpate tutele. Et intelligitur de immoderamine ex proposito. qui enim putat moderate defen dere/& preter propositum non aduertendo aliqualiter excedit, aut non peccat aut leuiter: quum humana actio in exercitatione exteriori accensa/non omnimode subdatur mensure. DElectatio Morosa (hoc est voluntaria delectatio de actu ma lo cogitato sine voluntate exequendi cogitatum actum illum malum) exigit ex duplici capite discretionem: scilicet ex parte consen sus / & ex parte actus de quo est delectatio, qui actus dicitur & est obiectum delectationis.  Ex parte siquidem actus obiecti / iuxta naturam actus de quo est delectatio iudicanda est. ita q si actus de quo quis cogitando delectatur est peccatum mortale (puta adulterium / furtum/homicidium &c.) ipsa quoq morosa delectatio est peccatum mortale: & si actus de quo quis cogitando delectatur est peccatum veniale (puta iocari verbis letis / comedere laute &c.) ipsa quoq morosa delectatio est peccatum veniale.  Ex parte vero persone / iuxta veritatem deliberati consensus iudicanda est. Nam si persona cogitando de actu quantumcunq malo delectetur/ non aduertendo ad id de quo delectatur (ita q si aduerteret non approbaret) non est ibi peccatum mortale/ etiam si per vnum diem sic inaduertenter cogitaret & delectaretur: quia non potest esse mortale peccatum sine rationali consensu, qui in proposito deesset. Si vero aduertere incepit / & preualente impetu concitate passionis non plene aduertit / sed anteq plene aduertat delectatio facit cursum suum, peccatum non mortale sed veniale interuenit: quia sicut inaduertentia excusat a mor/ tali quia excusat a deliberatione, ita non plena aduertentia excu sat a mortali propter eandem rationem / scilicet quia excusat a deliberatione: sine plena enim aduertentia non habet humana mens vt deliberet. In cuius testimonium excusantur a somno pollutionis surgentes siquid mali eis complacet/donec plene ad uertant qd eis incumbit: quod enim illi patiuntur propter somnum/isti patiuntur propter passionem inuoluntariam. Si autem plene aduertit / & positiue consentit in illam, peccatum iam patet. & similiter si positiue dissentit / virtus iam patet. Sed si positiue nec consentit nec dissentit / & tamen in illa cogitatione delectabili perseuerat, conuincitur consentire ex ipsa continuatione delectationis / non prohibite a voluntatis imperio quando potuit & debuit: quia tunc mens hominis operam dabat actui peccati mortalis quantum est ex parte actus, sed excusabatur a mortali ex eo q non erat voluntarius. accedente autem tempore quo voluntas potest prohibere mentem a continuatione huius mali actus / tenetur voluntas prohibere: sicut teneretur manum cohibere a prosequutione alicuius actus mali inchoati in somno, alioquin sibi imputaretur/tanq voluntarius. Et vere esset voluntarius negatiue & ex negligentia: quia potuit & de buit prohibere & non prohibuit.  Magna tamen hic opus est discretione / quum de timoratis con scientijs agitur. Discernere siquidem oportet causam quare continuatur illa cogitatio delectabilis. Nam si ex complacentia delectationis illius prouenit q negligit prohibere continuationem illam, voluntaria fit delectatio & vere morosa/ vt dictum est. Si autem non ex complacentia / sed ex non estimatione commote cogitationis & delectationis negligentia prouenit (puta quia scit voluntatem suam constantem / & considit q propter huiusmodi commotiones phantasie & con cupiscentie non ruet in consensum malum) peccat quidem: quia potest & debet conari ad repellendum huiusmodi intima bella & pericula maxima, et quantum in se est implere illud. persequar inimicos meos & non conuertar donec deficiant. Non peccat tamen mortaliter: quia in veritate iste dissentit / vir tualiter saltem. immo putat se non actiue continuare cogitatio/ nem illam delectabilem, sed se pati illam. & tanq tentatione non tanq propriam operationem apprehendit illam, ac per hoc confidens de non consensu suo / paruifacit illam cogitationem delectabilem tanq debilem hostem ad sui impugnationem. Vnde negligentia ista non cadit super actu intrinseco volutatis, scilicet consensu vel dissensu ad velle continuationem talis de lectationis: sed cadit super conatu ad repellendum illam tanq hostem. Et propterea iste non perseuerat in cogitando delectabiliter de illo actu: sed phantasia delectabilis molestando ipm perseuerat in illo / formaliter loquendo. Et hec ex parte consen sus sufficiant. Rursus Ex parte rei de qua est delectatio / discernere oportet quattuor. Primum an delectatio sit de opere cogitato / vel de ipsa cogitatione. Verbi gratia si cogi tatur bellum aliquod cum delectatione, vtroq modo contingit delectari. aliqui. n. delectant de operibus cogitatis: puta de homi cidijs/vulneribus/predis/incendijs &c. Et hi sunt q sunt affecti ad hmoi facinora. Aliqui aute delectantur de ipsa cogitatione: delectatur. n. naturaliter anima nostra in coferendo/& precipue noua aut mira: vt testantur comedie. Testantur & multorum ocia/dum ingrediuntur hortos stultorum. Et sicut diximus de bello cogitato/ita contingit in materia venerea & alijs. quidam enim cogitantes de turpibus/non delectantur de actu cogitato, sed de cogitatione / du occurrit aliquis subtilis modus male operandi: ita q cogitatio illa tanq subtilis aut mira seu noua inhe rens anime parit delectationem. Et hoc videtur accidere pcipue curiosis & affectis ad subtiles inuentiones. Aliqui autem delectantur de vtroq: scilicet de cogitatione & actu cogitato. Et licet difficile alicui videbitur discernere vnde delectatio insur gat: non debet tamen difficile videri / vt discernat quid mouet ipsum ad complacentiam illius delectationis. Nam si sentit se moueri ab opere cogitato/iam habet morose delectationis naturam: si vero a cogitatione noua aut mira aut subtili &c. iam habet q non est delectatio morosa: quoniam morosa delectatio est de opere malo cogitato.  Secundum. an delectatio sit de ipo opere malo cogitato/an de modo operandi concogitato. Verbi gratia occurrit cogitatio de furto vel rapina/& cocurrunt cogitati multi miri modi rapien di vel furandi. Nam si delectatio sit de furto vel rapina / est morosa. Si vero de miris & similibus modis/non est delectatio morosa: quum modi isti sint admirabiles/& naturaliter delectabiles cogitanti anime.  Tertium est inter cogitatum malum opus simpliciter & ab solute/vel relatum ad cogitantem. Stat enim q opus esset pecca tum alicui & alteri non. Et hinc discerne tria. Primo q vidua que delectatur de preteritis actibus coniugij/non peccat mortali ter: quia delectatur de operibus sibi licitis pro tempore quo fuerunt licita. Plus est enim explicite approbare q delectari: sed con stat q vidua licite approbat preteritas delectationes: ergo. Peccat tamen venialiter in huiusmodi memoria: quia caret tam necessi tate q pietate huiusmodi delectatio.  Secundo/q quauis licite cupiat quis delectari cum aliqua muliere conditionaliter/scilicet si esset vxor sua (quia tale opus tali conditione relatum ad sic cupientem/est licitum) delectatio tamen voluntaria quam iste in presenti acciperet de tali opere cogitato cum illa, esset delectatio morosa: quia presens delectatio non fertur cum conditione, sed de facto hr sine conditione. desideriu autem est quod cum conditionali fertur super opus. Vnde religiosus etsi non peccat mortaliter/cupiedo delectari cu muliere si esset sua vxor: peccat tamen mortaliter voluntarie se delectando in actu carnali cogi tato cum illa si esset vxor sua / propter dictam rationem: quia conditio excusat desiderium futuri/sed non delectationem presentem.  Tertio/q vir cogitans de vxore absente & actu con iugij/& voluntarie delectatur de illo, non incidit in morose delectationis crimen: quia de actu sibi licito tunc/ delectatur absolute. quis peccet venialiter: quia nec necessitas nec pietas suadet sibi talem mentis occupationem.  Quartum est (quod a principio diximus) inter obiectum & obiectum. Nam si opus cogitatum delectans est veniale/de lectatio erit venialis: & si mortale mortalis. Et hinc fit/vt voluntaria delectatio de muliere pulchra visa vel videnda / non nisi veniale peccatum sit: quia videre mulierem pulchram / no plus q veniale peccatum est quando peccatum est. Voluntaria aute delectatio de muliere pulchra libidinose amplexataseu osculata/ vel amplexanda seu osculada, peccatum mortale est: quia hmoi amplexus & oscula/peccata mortalia constat esse.  Aduerte demum diligenter pie lector/vt hec que diximus formaliter intelligas: non decet. n. loqui docendo nisi formaliter. Excusamus siquidem multa stando in fra terminos de quibus est sermo, que tame aliunde possent damnari. Verbi gratia dicimus q memoria delectabilis in vidua excusatur, verum est si nihil aliud adiungatur. sed si adiunxeris q hinc in vidua insurgunt in cocupiscibili appetitus aut in carne commotiones, oportet ad regulas de annexis malis aut periculis recurrere. Et simile est de alijs iudicium. Circa Morosas delectationes notato adhuc tria: scilicet oc casionem/libertatem/& intentionem. Potest siquidem occasio delectationis esse volutaria & licita: vt quum quis gratia componendi / predicandi / disputandi/consulendi/vel ex audientia confessionum cogitat aliqua vnde delectatio surgit. Vel voluntaria & no licita: vt quu quis ex vanis & sensualibus verbis/dictis aut auditis / vel ex vano visu aut tactu incidit in huiusmodi delectationes. Vel inuolutaria: vt quum sese offerut preter intentione hmoi phantasie delectabiles. Hinc. n. fit, vt quu homo aduertit se hmoi delectabilibus inuolui/& negliges est, magis imputetur negligentia illi qui ex occasione volutaria & illicita q illi qui ex inuoluntaria / & minime imputetur illi qui ex occasione necessaria aut pia in delectationes hmoi incidit. ¶ Inter subiectionem quoq corporis vel partis sensualis ad ratione/differentia est: q corporis partes (puta manus & pedes) obediunt seruiliter: hoc est absq libertate. moueo. n. manum quando volo/& versus partem qua volo, nulla exnte in manu libera resistetia. Appetitus autem sensualis obedit quidem roni/ sed politice, hoc est cum libertate resistendi: habet. n. proprium motum ac impetum quo concupiscit aduersus spiritum. Et hinc fit vt non ita imputetur motus delectationis homini sicut imputatur motus manus. & non sit signum sufficiens ad probandu consensum tacitum sola perseuerantia delectationis post aduertentiam/sicut perseuerantia motus manus sufficit ad conuincen dum consensum aduertentis: nam pars sensualis potest perseuerare ex proprio impetu, quod non habet locum in manu. Vnde similitudo que data estsupius inter cotinuatione motus manus/ & continuatione motus delectabilis postq ho plene aduertit, in telligitur quatenus iste motus pendet ex rone. Ita q postq homo plene aduertit / & adhuc perseuerat in cogitatione delectabili de opere malo vt sic, conuincitur consentire in delectationem / pro quanto delectationis motus pendet ex ratione / & non absolute. ¶ Intentio deniq hominis contuenda est quo tendit. Na postq plene aduertit, si negligit vt delectetur de illo malo opere/committit formaliter peccatum delectationis morose. Si autem negligit quidem/sed no vt delectetur de illo malo opere cogitato / sed ex quadam tepiditate seu aliquo hmoi, non incurrit formaliter delectationem morosam. ac per hoc non peccat mortaliter, nisi exorbitatio fuerit tanta / vt quasi ideo neglexerit vt delectetur. Nam sicut detrahens non intentione detrahendi / non peccat mortaliter / nisi lesio fame fuerit tanta vt quasi intenderit ille detrahere dum non curauit tantam lesionem fame inferre, ita qui negligenter ac per hoc materialiter delectatur de malo opere cogitato non vt delectetur de illo / non peccat mortali/ ter nisi inuolutio fuerit tanta vt redeat in naturam sue forme: vt quasi ideo neglexerit vt delectetur, dum non estimauit tam notabiliter se tali delectabili inuolui. Et hinc habes vnde post plenam aduertentiam multas negligentias excuses a peccato mortali, quia parue sunt: in his precipue qui habitualiter in animo gerunt se potius velle mori q peccare mortaliter. Si enim contingit hos esse negligentes in huiusmodi cogitationibus delectabilibus, non est eorum negligentia ex affectu ad delectationem de illo malo opere quod cogitatur. Nec detinentur a tali delectabili vt sic, sed magis ab aliqua passione concupiscentie / que sine tali delectabili detineret. Et vt puto nunq aut rarissime sic habituati / in antedictam negligentiam mortalem incidunt. Et hec ita accipiantur ad excusandum / vt non foueant ad negligendum. DErisio Seu irrisio q verbis aut cachinnis/ sub sannatio que naso rugato/illusio que factis fit, pro quanto quanda despectio nem proximi importat / peccatu est: quia roni recte aduersatur/ vt ad hoc paruipedatur proximus vt erubescat. Est autem quandoq veniale pctm: vt quum iocose qs paru aut de paruo deridet: parua. n. erubescentia quasi pro nulla reputat. Et qnq mortale: vt quu in iocu deducit qs, quasi non sit tanti vt debeat estimari. Interuenit siqde tuc maxi mus illius cotemptus, & maior q in contumelia & detractione: quia licet contumeliosus deprimat honore & detractor famam, neuter tamen ad tantum persone contemptu peruenit ad quatu venit irrisor/pro fatuo aut nihilo habens & haberi volens eum quem irridet/vt erubescat comparere inter homines. Et hoc etia peccatum graue valde/intellige etiam formaliter: hoc est quado fit ex intentione irridendi. quod est tanto grauius/quanto de virtute maiore aut persona maior deridetur: vt quum deridet iusti simplicitas/aut persona in exemplum ecclesie posita/&c. Quod si in deum & sanctos fiat, non est simplex irrisio/sed blasphemia: vt patet ex supradictis. DEsperatio Qua quis desperatseu no sperat consequi futura bea titudinem, peccatu mortale est: quia est omissio actus necessarij ad salutem eternam: impossibile est. n. sine spe operari ad tam excelsum premiu consequendum/sicut sine fide. DEtractio Qua quis famam absentis denigrat / peccatum mortale est: quia contra magnum proximi bonu fama scilicet tendit formaliter sumpta: hoc est ex intentione ledendi famam. siue fiat dicendo veru siue falsum/siue asserendo siue referendo/siue addendo siue mi nuendo/siue interpretando siue tacendo/ & quouis alio modo. Si vero non formaliter quis detrahat (hoc est non ex intentio ne ledendi famam proximi / sed ex loquacitate aut &c.) non est peccatum mortale, quia non nisi materialiter detrahit. nisi adeo notabiliter inde ledatur fama proximi vt actus redeat in naturam sue forme, dum non curauit cauere a tanta proximi lesione. Similiter peccatum veniale est si detractio sit formalis sed in minimo: quia minimu quasi pro nihilo accipitur a rone.  Simile autem est iudicium de auditione detractoris: scilicet q si ex complacentia infamie proximi audit, pctm est mortale. Et si non malo animo audit, vel peccatum non est: vt si necessi tate aut pietate audit. vel est peccatum veniale: vt si ex leuitate audit. Nisi ipsius auditio famam proximi notabiliter lederet: quod tunc posset contingere/quando auditio eius causa esset au ditionis aliorum vnde notabiliter lederetur fama proximi. In hoc autem & similibus casibus valde per accidens (quoniam & ipse materialiter tantum audit/ & materialiter tantu causat auditionem aliorum) siste pedem, & noli precipitare sententia etiam si proximi fama notabiliter fuerit lesa: quoniam si ipsius audientis animus purus fuit/non apparet hmoi negligentia mor talis, cuius malum si aduertisset effugasset. ¶ Ponitur quoq triplex casus in quo materialiter (hoc est non malo animo) audire detractionem/potest per accidens esse pec catum mortale. Primus est si audiens potest & debet ex officio vel corrigere detractorem vel obuiare detractioni. Secudus est/ si audiens pot & debet obuiare sed ex timore humano omittit. Tertius est si articulus necessitatis alicuius magni mali ex hu/ iusmodi detractione subsequendi/obligat ad obuiandum: quicquid sit illud magnum malum/siue infamie / siue damni in re bus temporalibus/siue vulnerum &c. Tunc. n. audiens tenetur obuiare si potest: ex communi ratione qua quis tenetur pascere fame morientem/& eos qui actualiter opprimuntur subleuare, precipue quum solo verbo resistatur detractionis gladio. Et in his casibus recte rationis iudicio relinquitur determinandum quando/vbi/cui & quomodo resistendum est: quoniam de pre cepti affirmatiui exequutione agitur. & prelati prudentia opus est in primo casu. In secundo vero timor humanus oportet q sit mortalis si mortale peccatum erit tacere. In tertio quoq & necessitas pensanda est qualis sit & resistendi facultas & fructus / & si constat detractionem esse falsam: ne si vera sit dum arguitur in peius emergat / dum vel non falsa vel vera comprobabitur. Detrahere Sibijpsi (hoc est infamare seipsum) peccatum est mortale ex suo genere: grauius q detrahere proximo/quanto magis tenetur diligere fama suam propter deum & commune bonum q proximi. Nec excusatur a peccato mortali propter metum aut tormenta: quoniam sicut nullus metus nulluq tormentum excusat a vulnera tione aut occisione sui, ita nec ab infamatione sui. Quauis. n. pati detrimentum fame proprie sit in proprio arbitrio constitutum si in aliorum malum non redundat/ sicut pati vulnera & mortem, inferre tame sibijpsi damnum fame criminosum est/ sicut vulnerare aut occidere se. Et si in iudicio propter tormenta hoc fit/duplicatur iniquitas: quia adiungitur mendacium in iudicio perniciosum. DJsputare De fide dubitando de veritate fidei/peccatum est mor tale: quia dubius in fide infidelis est. Ad confu tandos vero errores/nisi rationabilis causa sub sit/vel gratia exercitij, coram simplicibus pecca tum est imprudentie: quia periculosum est ne in vacillationem inducantur ex hocipso q audiunt aliquid apparens contra ea que sunt fidei. Et laicis nihilominus pctm est disputare de fide publice vel occulte: ca. quicuq. de here. li. vi. Et quia cotrafacies excoicari mandatur, pctm mortale esset/ si laicus sciens sibi sub tali tantaq censura illicitam redditam disputationem hmoi/ nihilominus presumeret de fide disputare. DJscordia Qua quis voluntati alterius de bono diuino aut huano cui debet consentire / scienter & ex intentione contrariatur, pctm est mortale ex suo gne: quia contra charitatis concordia directe est. Notater autem dicitur cui debet consentire: quia discordie completum peccatum/tollit concordia non quacunq sed debita, que scilicet ex debito est aut esse debet inter proximu & se aut aliu. Si. n. nolit concordare cu proximo ad bonu supererogationis (puta ad ingrediendu simul religione) no ptinet ad discordie vitiu: quia no tenet cosentire ad tale bonu. Inuenit tamen discordie pctm veniale propter impfectione actus. vel ex pte volentis: vt in primo motu discordie. Vel ex pte materie: vt si tollat concordia in minimis. Minima aut in proposito sunt/ quecuq no sunt necessaria ad salutem: vt si discordet aliquis a volutate dicendi veritate pure officiosam, hoc est cuius mendaciu esset peccatu veniale. & sic de alijs.  Inuenitur rursus discordia per accns, hoc est non ex intentione: hoc est quum quis discordat quidem ab altero / sed non vt discordet, sed vt non minus recte aut vt rectius velit seu operetur. Interuenit siquide tunc solummodo discordia materialiter: quia formaliter vterq tendit ad bonum. Et tunc aut non est peccatum / si vterq prudenter se habet. Aut contingit pctm: vel ex parte volentis quantu ad modum, si nimis inheret proprie sententie. Vel ex parte materie/ si erraret in his que sunt de necessitate salutis. Et in vtroq casu tantum culpe vel excusationis iudica / quantum culpe vel excusationis habet induratio in primo/aut error in secundo. si enim pertinacia illa est venialis, non nisi peccatum incurritur veniale. Et similiter si error ille excusabilis est propter ignorantiam excusa tam (puta quia no tenebatur illud scire) excusata erit discordia huiusmodi. Cosiderandum demum est in his que sunt per accidens / damnum seu nocumentum consequens (sicut de detractione materialiter dictum est) anteq iudicium feratur de mortali peccato. DJspensare In lege siue voto & similibus absq rationabili ca/ peccatum est: quia actus est voluntarius disso nus rationi recte. Est autem veniale hmoi peccatu in paruis.  In his aut que notabilia sunt/ considerandum est si aliquid interuenit contra diuina precepta seu bonos mores vel non: & sic iudicandum est de mortali vel non mortali. Verbi gratia si absq rationabili causa dispensetur quis vt habeat multas ecclesias/ & patet aut creditur vel probabiliter dubitatur inde prouenire q ecclesie priuant debitis curis animarum, peccatum mortale proculdubio incurritur: quia con tra diuinum ius est vt priuetur ecclesia debita cura animarum. Et similiter si absq rationabili causa dispensaretur vt multa ecclesiastica beneficia cum excessiuis prouentibus vnus haberet, peccatum mortale est: quia contra naturale ius est vt comunia bona (qualia sunt beneficia ecclesiastica) ita inique distri buantur vt vnus ebrius sit & infiniti esuriant.  Idem autem est iudicium de dispensatione in voto seu iuramento: quia ex diuino iure obligant. Nec est tutus in coscientia quo ad deum/ qui dispesatur in istis sine rationabili causa etiam a papa motu proprio & certa scientia & de plenitudine potestatis: quia papa non habet potestatem in destructionem / sed edificationem cor poris christi. DJuinatio Pro quanto significat inde bitam vsurpationem cognitionis futurorum euentuum/ vel preteritorum aut presentium occultorum, peccatum est: quia contra rectam ratione est. Et est ex suo genere mortale/pro quanto demoniaco innititur auxilio.  Contingit tamen frequenter esse veniale propter imperfectionem actus. Vel quia actus demoniacus non est secundum se / nec ex inten tione tacita vel expressa exercentis illum: vt contingit in multis vanis, puta libro fortune/ ominibus &c. Vel quia non putatur actus demoniacus. vt contingit multis in quibus sola vanitatis deformitas apparet: puta in apertione librorum / & similibus que ex fortuna seu casu creduntur.  Pro generali siquidem re gula habendum est/q vbi nulla interuenit demonis inuocatio nec explicita nec tacita/& non est mala intentio, non incurritur mortale pctm. Excluditur aut tacita demonis inuocatio, quando nulla re aut verbo quis vtitur vt instituta ab aliqua secreta ca. quod tunc fieret quado quis vteretur aliqua re aut verbo / quasi habente virtutem ad effectum aliquem ad quem constat nec naturalem nec diuinam habere virtutem. Tuc enim tacite con sentit in demoniacum auxilium: quia ad virtutem illius tacite recurrit / dum sic vtitur re aut verbo illo.  Vbi quoq tacita interuenit demonis inuocatio, si cognita aut credita aut dubia est / peccatum est mortale: vt patet. Si vero ignota est/ & cum hoc si crederetur esse non fieret, non est mortale peccatum: quia proprie loquendo non inuocat iste demone tacite/ nisi materialiter & inuoluntarie: quod non facit homine sociu demoniorum. Et iuxta has regulas iudica etiam sortes. DOctorem Fieri aut facere insufficien tem notabiliter/peccatu est: quia actus voluntarius caret debita sibi materia: & quia iniuria per hoc fit omnibus quibus ille propter doctoratum preponitur/& quo ad honorem & quo ad locum. Ex his tamen quia non notabiliter alij inde leduntur (non multum enim videntur homi nes estimare hoc) non video pctm mortale. Sed gratia materie videtur peccatum mortale/si de medicine vel theologie doctoratu sit sermo: quia est factum perniciosum quantum est ex se: quoniam eoipso q aliquis constituit aliquem doctorem in me dicina, approbat & proponit illum vniuerso mundo in medicum: doctorare enim est approbare publice scientiam in illa facultate. Et propterea quantum est in se, publicat / te/ statur & approbat coram omnibus q ad illum vt medicum omnes pro sanitate cofugere pnt: ac p hoc mendaciu pniciosum facto comittit, exponendo periculo vite corporalis &c. omnes recurrentes ad illum ignorantem. Et simile est de doctore in theologia/qui est velut medicus animarum: approbatur nanq q omnes ad illum vt ad doctorem theologie recurrere possunt. Et sic non solum populares/sed pbri habentes curam animaru confidunt de scietia illius magistri (& inde deciduntur erronee casus con scientie/inde docentur falsa/&c.) et dicunt pro authoritate/magister in theologia dixit: &c.  Quia ergo quatum in se est/in periculum corporum vel animarum agitur/ & datur opera rei illicite constituendo insufficientem doctorem, ideo per niciosum factum hic inuenitur: sicut esset perniciosum mendacium/testificari populo q hic est sufficiens ad medendum / & ille ad instruendum animam.  De doctoratu vero in alijs materijs non apparet simile pericu lum. Nam de doctoratu in artibus/nulli videtur imminere periculum. De doctoratu vero in iure/raro videt periculum: quia nisi aliter scia tur esse doctus / no facile credit quis illi sua cam, medicum autem quum infirmus audit/ propter ingentem sanitatis spem & miseriam infirmitatis / statim rogat. Et rursus in causis ciuilibus potest adhiberi remedium si aduocatus errauit: sed in causa egritudinis agitur de vita aut sanitate irreparabili &c. Graue tamen peccatum incurritur in iuris doctoratu huiusmodi. Et quauis mortale non definia, non tamen omnino excuso a mortali: quia quantum in se est/periculo exponit clien tulos. DOlus (Hoc est astutie exequutio / siue per verba siue per facta / ad deci/ piendum ordinata (peccatum est / vere prudentie contrarium. Et iuxta subiectam materiam potest esse mortale vel veniale, sicut de/ ceptio ad quam astutia machinatur. Si enim inteditur deceptio perniciosa/ est peccatum mortale: si vero officiosa aut iocosa/ est peccatum veniale. DVellum (Hoc est singulare bellum ex condicto) indicere / peccatum mortale est: quia eligitur percussio proximi / & expositio proprie & aliene vite periculo mortis/ absq sufficiente talis belli causa. ¶ Suscipere autem seu acceptare duellum, vel pro manifestatio ne veritatis/peccatum mortale est: quia contra rationem recta eligitur percussio proximi/periculum vite/& diuini fit vsurpatio iudicij cum tentatioe dei/& inducitur in testimonium quod non est testimonium/& diabolica adinuentio impletur. Vel ad ostentationem virium, peccatum quoq mortale est: quia cotra rectam rationem eligitur percussio proximi cum periculo vite: vt patet. Et per eandem rationem peccant mortaliter bellantes decem hinc & decem inde: vt quandoq spectaculi gratia tepore belli fit. Non enim excusantur propter tempus belli, quasi sit partialis conflictus cum hostibus: quia non habet locum finis belli in huiusmodi partiali certamine. Non. n. ordinatur conflictus iste ad debellandum vel minuendum hostis virtutem, sed ad ostentationem hominu. Vel ad euitatione ignominie (quasi vilis & degeneris animi reputetur nisi acceptet duellum) pctm quoq mortale est eadem ratione: quia contra rectam rationem non vulgarium sed sapientum/eligitur percussio/periculu &c. Vel ad terminandam litem ciuilem vel criminalem/ peccatum quoq mortale est: quia non est proportionatum medium ad terminandum litem armata pugna percussiua &c. Licitum tamen est suscipere duellum authoritate principis / quando accusator materiali gladio iudicis iniuste me petit / mutilando vel occidendo: quoniam inuasus gladio possum me gladio tueri. Et similiter licitum est resoluere bellum iustu in duellum / quado pars habens iustum bellum videt se aliter succumbere: vtit. n. viribus suis vt melius potest. Et si hec sic breuiter dicta non pe netras, vide diffuse a nobis scripta in cometarijs secundesecude diui thome in fine. xcv. questionis. Vnde principes concedentes duellum (vt communiter accidere videt) patet peccare mor taliter. Secus autem esset si ex ronabili causa permitterent/sicut permittunt meretrices: quoniam non peccarent. 
 
 EBrietas Precognita & volita propter delectatione in potu vini immoderato/peccatum mortale videtur: quia con tra rectam ronem violete imponit quis sibijpsi necessitate vinculi tollentis vsum ronis. Ebrius enim non solum est absq actuali vsu ronis/vt ociosus, & absq soluta rone vt dormiens: sed necessitatem habet permanendi in vinculo ronis, pp qua differt a dormiente. a quo etia differt/qa somnus est priuatio naturalis: ebrietas vero violenta, vtpote egri tudinalis pturbatio exns.  Notater aut dr pcognita & volita: qa ebrietas nisi inteta sit/no est ebrietas formalr/ sed materialr tm. Dicit quoq pp delectabile potu vini: quia siquis ex intentione inebriaretur ex dispone artis medicine pp sanitatem, non esset ebrietas pctm/etia veniale: quia no esset ebrietas formaliter. nec esset ibi immoderatus potus: quia hoi sic disposito potus ine brians esset moderatus. Et rursus recta ro habet / vt ho imponat sibi necessitatem pmanendi ad breue tpus (puta diem &c.) sub vinculo violento ronis vsus, vt postea possit rone in corporesano diutius vti q habet corpus infirmum: sicut liceret vti oppio/& alijs stupefacientibus impedientibus rationis vsum. Ebrietas Inculpabilis excusat a peccatis ex ebrietate comissis: quia tunc inuoluntaria sunt. Si aut est culpabilis, alleuiat quidem peccata ex ipsa sequentia / quia sunt minus voluntaria: sed diuersimode. nam peccata preuisa/ quia solitus est ebrius talia pcta comittere, excusant a tanto/sed non a suis speciebus: quia volutaria sunt in sua ca scilicet ebrie tate. Non preuisa autem/excusantur a suis speciebus, sed aggra uant ebrietatis peccatum: vtpote illius mali effectus. Ebrietas Non plena (quando aliquis potu vini redditur nimis letus, aut turbatur in phantasia/ dum vr ei q domus giretur aut hmoi aliquid incurrit / non tn perdit vsum ronis) pctm proculdubio graue est, nisi ca medicine fiat: quia immoderatus est potus secundu quantitatem vel qualitatem. & hoc si aduertenter aut negligenter accidit. Peius tamen si ex intentione: est. n. tunc prope mortale/ non tamen est mortale: quia nec attingit ad completa ebrietatis rationem / nec notabile damnum ronis eligitur. ELectio Eeccliastici pastoris debet in foro conscientie fieri de homine hnte duas conditiones. Prima est q sit bonus: hoc est sine pcto mortali. ppter hoc. n. dns ter petru interrogauit si hret charitatem. Secunda est q sit melior ceteris cognitis qui possent eligi & haberi. Melior autem non quantum ad bonitatem vite, sed quantum ad regi/ men illud/nunc & hic respectu talium ouium/ & reliquis par ticularibus occurrentijs pensatis.  Exiguntur autem intantum ambe conditiones, vt neutra earu possit scienter omitti sine pcto mortali. Scienter autem dico / hoc est secundum conscientiam eligentis: tenetur enim eligens si absq peccati mortalis incursis vult eligere/tenere secundum suam conscientiam q ille quem eligit sit in gratia dei, & q sit ad tale officium in hoc loco/hoc tempore &c. melior omnibus quos nouit posse haberi pro tali cura. Et ratio primi est: quia exns in pcto mortali est indignus prelatione ecclesiastica, vtpote non diligens chrm super omnia: ac per hoc impotens pascere christi oues ex sua vita, quod precipue exigitur in pastore. Ratio secundi est: quia postponere meliorem minus bono in hmoi / non est sine crimine acceptionis personarum, du persona preponitur cause. ¶ Et scito hic idem esse iudicium de prouisore: hoc est de illo qui per viam prouisionis absq electione facit pastorem. Secus autem est de confirmatore: quoniam confirmator no eligit pastorem/sed electionem supponit. Et si dignus electus est/ sufficit ei. Et melior ceteris ille haberi potest/ex hocipo q electo ribus solus iste pre ceteris gratus nunc est: est siquidem coditio ista multum faciens ad causam. Prelatus. n. minus idoneus gra tus tamen ouibus/melior est illis prelato magis idoneo & minus illis accepto: quoniam ibi charitas coalescit / hic periculum operandi ex metu &c. Si vero plures sunt nominati/ & liberu est confirmatori eligere inter illos in quem consentiat, tenetur inter illos meliorem ad hoc preferre: vt de electore dictum est eadem ratione. ¶ Et hec quo ad secundam conditionem intellige considerato affectu & respectu ad bona temporalia (gradu. s. celsitudine/ honorem/diuitias &c.) quatenus sunt coia ecclesie bona distri bueda inter ecclesie membra: sic. n. habet in hmoi electionibus locum acceptio personaR, qua iniuria irrogatur digniori si post habetur. Et hec dico propterea: quia si in electionibus spectaret ad spirituale tantum officium ad quod eligitur, quum eligatur ad onus/cessat ratio iniurie respectu dignioris. & sufficeret eligere dignu: sicut in ceteris onerosis officijs credimus sufficieter prouidisse si eligimus dignu. Et ro quare postponeret digniore esset/quia no tenetur eligere digniore: quis melius faceret si digniore ad hoc eligeret. Vn paulus apostolus quales debeat pasto res eligi describes ad titu & thimo. nunq meminit conditionis comparatiue/scilicet q sit ceteris magis dignus: sed tm condonu positiuaR que requirunt de hoc q sit idoneus epus: qa tunc epi no bnficiu sed offm habebant: & qa ad id quod est p se respiciebat apostolus. Ex qbus patet no esse exsuo gne pctm mortale/ postposito digniore eligere vere dignu in ecclesiasticu pastore: qa ex his que sunt p se iudicando/ sufficit eligere sufficiente ad onus tale spuale & ad dispensandum temporalia: qm sm veritatem et ad onerosum officiu respectu tpaliu eligit cosequeter. Electio Secularis officialis (vt pretoris &c.) debet de persona ad officium illud idonea fieri. ita q oppositum scienter aut negligenter faciens/peccat mortaliter, pp nocumentum reipub. quod ex inepto rectore incurrere oportet.  Ad eligendum autem meliorem ad hoc / quis forte teneatur qui potest, non tamen video vinculum peccati mortalis si placet sibi sufficere idoneum: quoniam non video hic acceptione personarum: quia nec video habere hic locum iustitiam distributiuam, quum officium hoc non detur ciui vt parti comunitatis. Et similiter non exigitur q credatur absq peccato mortali: quu no fiat pastor ouium chri, sed custos pacis huane in republica. Electiones Que in comunitatibus secularibus fiunt de suis officijs distribuendis suis ciuibus (siue sit pretura/siue quodcuq aliud notabile) regulari debet secudum regulas iustitie distributiue.  Et si no vult errare qui nescit hmoi regulas, det votu suu illi qui magis idoneus est ad hoc inter eos qui digni sunt & pnt preponi. Quod ideo dico: quia si is qui vere est dignior non potest preponi quia alijs non placet, eligendus est dignior inter illos dignos qui possunt hri. Qui autem contra iustitiam distributiuam votum dat / pecca mortaliter, nisi propter imperfectionem actus excusetur: sicut in alijs vitijs contingit. ELemosinam Non facere/ est peccatu mortale in duo bus tmmodo casibus. Primus est siquis habet de superfluo nature & persone. Et tunc qa pre ceptu hoc (scilicet qd supest elemosina date) est affirmatiuu/& obligat pro loco & tpe &c. ppea fidei ac prudetie illius qui supfluu het/comissum intelligr qn & quibus actualiter dispeset illud supfluu/simul vel successiue, vt melius sibi videbit.  Secundus est quum apparet pauper in extrema necessitate constitutus: iuxta illud ambrosij. pasce fame moriete, si non pauisti occidisti. ¶ Et in primo casu intellige duo. Primo sup fluu no cosistere in puncto: qm sicut multis ablatis ab aliquo/ no censet qs indiges, ita multis adiunctis no ppea supfluit. Scdo q supfluu in tali latitudine cosistens, iudicandu est cosideratis sumptibus honorabilibus et filioR/ familie/status, munificetia/magnificetia/coibus euetibus/heredibus / & alijs eiusmodi: ita vt raro videatur contingere, vt homo sm statu gloriose viuens/ supfluu habeat.  In secundo quoq casu intellige extrema necessitatem/non qn emissurus est spm: sed qn ob defectu necessarioR apparet q ille moritur/nisi ei succurratur de necessarijs modo quando pnt ipsi prodesse subuentiones anteq desperetur de vita illius. EMere Rem minoris iusto pcio ex intentione emendiseusoluendi minus iusto pcio tuc hic &c. pctm mortale est: qa cotra iustitia leditur pximus / minus hndo q hre debeat.  Circa iustu aut pcium quid sit/oportet no falli: qm iustu pciu non solu est illud quod coiter in illa patria currit, sed illud quod nunc/hic/ sub hoc vendendi seu emendi mo pot coiter inueniri. Ita q licet res aliqua rome a mercatoribus vendatur centu, si eadem res rome vltro exposita venditioni / siue subhastando siue per proxonetas / non inuenit emptorem nisi pro septuaginta (tum quia vltronee merces vilescunt: tu qa emptores pauci inueniunt pro tunc, aut quia non indiget re illa/aut qa no hnt pecunia prompta pro re illa/aut qa no curant hre illa) iustu tuc ibi huius rei pciu costituit septuaginta: ita q no peccat illi q ex eo q videt q res illa venalitati ex posita pot hri tali pcio / puta septuaginta/inducunt ad emedu. Nec reddit iniustu pciu ex ca, puta qa necessitate ductus ac per hoc no volutarie vedit: qa inopia qua cogit qs ad vendedu/ no redditveditione iuolutaria. alioqn et si rigido pciovederet/iuolu taria redderet veditio: qd costat ee falsuz. Eade siqde roe iustu pciu e, qd nuc/hic/sub hoc mo vededi vel emedi iuenit coiter. Qua roe iustu quoq est pciu quu post bella aut pestes/domus/ agri/horti &c. emuntur vilissime, quia non inueniuntur empto res. Et eadem ratione gemme que empte fuerant mille modo emuntur centum, quia non inueniuntur emptores. Et similiter transeunte naui aliqua videmus emi res vilius q ibi valeant, quia non inueniuntur emptores tunc pro alio precio. Et sic de similibus.  Et si hec latius discussa cupis videre cum suis fundametis, vide cometaria nra in prio articulo. q. lxxvii. scdescde. ¶ Et pro nunc vide differentiam precij inter rem expectantem emptorem & seipsam non expectantem emptorem: & clarifica bitur intellectus tuus. Domus enim expectans emptorem venditur quantum valet absolute: domus autem non expectans/ venditur quantum inuenitur. Et tunc vere venditur quantum valet nunc hic exposita, quis non vendatur quantum valeret expectans emptorem. Iustum autem precium est non quantum valeret si expectaretur, sed quatum valet nunc/hic/& reliquis singularibus que tunc occurrut pensatis: vt patet in pignoribus que authoritate curie a pauperibus propter debita ablata/ exponuntur sub hasta plus offerenti.  Et scito q emens minoris iusto precio/citra tamen medietate, licet excusetur a iure ciuili/non tamen excusatur a iure diuino. Permissiue siquidem iure humano dicitur licitu decipere citra dimidium iusti precij: sed lex domini immaculata est, secundum quam peccatum mortale est ledere proximum in quacuq re notabili. Emere Iura aliena temporaliu bonorum licet in se nullum peccatum sit, si tamen litigiosa sint aut futura credantur/turpe vr: quum non deceat homine lites querere. Et si minoris iusto precio emat/peccat: & non tenetur ei secun dum ciuilia iura debitor plus dare q emerit. Et sicut alia iura ita iura quoq creditorum (quibus scilicet debentur pecunie mutuate aut censuales/& breuiter ex quocuq contractu licito, siue debeantur in pnti siue in futuro certo tempore) pnt licite emi/dummodo iusto precio emantur. Iustum autem talium iurium precium est quod communiter inuenitur absq dolo/ fraude &c. sicut in ceteris venalibus tantum valet res quanti vendi potest. Contingit autem huiusmodi iura paruo vendi/ & tn iusto precio/quia paucos inueniunt emptores: vilescut. n. res que a paucis emuntur. & propter penuriam pecunie: sicut cetere res vilescunt quando & vbi rara currit pecunia. Emptio Est illicita multipliciter. Primo ex fraude iusti precij: vt siquis cognosces preciosam gemma/ de manu rustici no cognoscentis quid habet/emat vno carlino. nam voluntaria commutatio ex notitia prouenit: simile est. n. acsi aurum pro auricalco ab ignoranter vendente qs emeret. Et tenetur huiusmodi emptor ad restitutionem damni vltra peccatum. Secus autem esset / si tam emente q vendente ignorantibus/committunt se fortune valeat quantum valeat. tunc enim bona fides vtriusq/& voluntas comutandi cum incuria discussionis, transfert dominium licite.  Siquis quoq emptor cognoscit precium gemme/ & monet rusticum q ipse vult cu bona conscientia habere absq scrupulo etiam si valeret mille aureos / & clare explicat q pro donato habeatur quicquid amplius est, non videtur iniuste emere: ex quo dominus rei monitus cum protestatione/non curat discutere rem suam, propterea quia non emit sed inuenit eam. Et emptor non tenetur ei ex plicite affirmare quantum valet: quum habeat alios vnde possit hoc inquirere & scire.  Secundo ex fraude in substantia/quantitate aut qualitate: vt siquis ab ignorante emeret quasi auricalcum aurum / aut in magno pondere pro paruo / aut quasi vitiosam rem quum esset absq vitio.  Tertio ex anticipata solutione: vt siquis minoris emit qa prius soluit. vt faciunt hi qui emendo fruges assignandas primo tpe/ presoluunt minus. Aduerte tamen q in huiusmodi emptione spectatur ad estimatum precium tepore assignationis frumenn. Et propterea si verisimiliter creditur frumentum valiturum mense iunij decem vel circa/licet nunc valeat quindecim, licite ego ex nunc emo pro mense iunij decem: vt patet ex ca. nauiganti. de vsu. Nec obstat q in augusto creditur valiturum duo decim aut quindecim: quoniam emptor non emit pro augusto/ sed pro iunio. Sed si emeret pro augusto decem/& creditur valiturum quindecim, iniqua est emptio ex anticipata solutione iustitiam violans.  Nota tn q quia precia reR non cosistunt in puncto/sed distinguuntur in pium/moderatu & rigorosum, si ex hoc q homo prius aut tunc soluit/ad precium pium deducit emptionem/nullum peccatum est. Et hinc fit vt absq peccato eandem rem vnus emat decem modo soluens / & alius postea soluturus emat duodecim: quia ille pcio miti/iste rigoroso emit.  Quarto ex pacto de retrouendendo/ & quandoq etiam cum pacto de locado venditori sub annuo censu moderato, si pcium quo emitur minus est q res valeat. Habet. n. tuc speciem mutui palliati sub nomine emptionis / & vsure palliate sub nomine census. Vnde si precium est iustum / contractus licitus reputatur, & frequeter fit. EMulatio (hoc est tristitia de alieno bono/non quia ille alius bn habet/sed quia ipse non habet) peccatum qnq est. Vel ex modo: quando scilicet immoderatus est dolor ex nimio amore sui temporalis boni. & communiter est veniale. Vel ex bono affectato: quando scilicet improportionatum sibi bonum concupiscit: vt si plebeius altero facto principe tristatur quia ipse non est princeps. Et com muniter aut stulti sunt tales aut ambitiosi. & tunc iuxta qualitatem ambitionis iudicabis hanc emulationem. Et si in ecclesia sticis dignitatibus aut beneficijs emulatio inueniatur, iudica illa secundum appetitum emulantis. ita q si appetitus illius ad beneficium aut dignitatem est bonus/emulatio est bona: & si appetitus est malus venialiter/emulatio est venialis: & si appetitus est malus mortaliter/emulatio est mortalis. Ceterum in spiritualibus emulatio tanto est laudabilior quanto appetitus est melioris boni: iuxta illud. emulamini charismata meliora. EPiscopi Peccata peculiaria sunt/conferre ordines indignis / con secrare non virgines vt virgines/conferre bene ficia ecclesiastica indignis/non residere in ecclesia & cathedra sua absq rationabili causa/non interesse diuinis officijs diebus dominicis saltem / non visitare singulis annis suam diocesim / & in visitatione non seruare iura tam de inquirendis & prouidendis q de predicando q de procurationibus &c. non instituere predicatores seu potentes in opere & sermone in ecclesia cathedrali & conuentualibus/no celebrare synodum singulis annis, non prouidere de idoneis mi nistris/vicario/assessore/notario / economo non propinquo nec fauore coniuncto sed clerico de gremio ecclesie idoneo &c. negligere exequutionem legatorum propter negligetiam aliorum ad se deuolutorum quo ad exequutionem/ non corrigere verbo & facto vt opus est subditos/non conficere chrisma annis singulis / non dispensare redditus suos pauperibus & ecclesie vt debet/negligere vt magistri instituantur ad docendum oportuna & artes liberales subditos/& vniuersaliter negligere ea que ad pascendum christi oues sibi creditas oportuna sunt. ¶ Inter hec autem & similia differentia consideranda est duplex. Prima est q quedam sunt secundum se mala: vt consecra re non virgines vt virgines/conferre ordines seu beneficia indignis: quia actus cadit super materia repugnante. negligere cura animarum: quia perniciose infidelitatis est maniseste. ecclesiasticos prouentus dissipare: quia eiusdem est vitij. non curare de idoneis ministris: quia ad hoc tenetur omni iure / & tenetur de damnis omnibus. & similia. Quedam vero sunt mala propter aliud: hoc est propter mala que inde nata sunt sequi. vt no residere/non visitare / non celebrare synodos / & huiusmodi: hec enim omnia mala pro tanto sunt/ pro quanto ex eis ouium pastus aut tollitur aut minuitur aut impeditur &c.  Secunda est/q quedam statuta sunt perpetue durationis: vt de residendo/visitando/ predicando &c. Quedam vero cum preterito tempore fluxa videntur: vt de instituendo economo/ de predicando in visitatione: & multa forte sunt alia que aut per non vsum aut alias abolita videntur in locis multis. Sicut etiam institutio hominum potentum in opere & sermone pro predicationis officio/aut neglecta aut no recepta in multis locis videtur, vbi nulla inuenitur prebenda pro huiusmodi viris instituta. & forte hoc accidit in ecclesijs vbi tenues sunt pbende. Et propterea errantes in primis (que scilicet sunt ex se mala) peccant mortaliter: nisi propter imperfectionem actus (puta qa paruulus error circa fidelitatem aut diligentiam interuenit) ex cusentur. Errantes autem in scdis/quantum peccent, ex causa & ex malo quod sequitur/& ex bono quo priuantur oues/pensandum est. Circa illa vero que non est in memoria hominu q seruata fuerint in aliqua ecclesia (vt de economis & similibus) no video peccatum aliquod/ modo ad finem aut fructu propter quem statuta illa erant / studeat episcopus quantum in se est dirigere: puta q redditus ecclesie bn ac fideliter tractent/ q promoueantur in canonicos meliores seu magis digni &c. hoc. n. est ad idem tendere/sed alia via hodie conueniente. ERubescentia Pro quato verecundia de bono importat/peccatum est: quia actus timoris cadit super materia repugnante: non. n. timendu est bonu.  Et est quandoq veniale: vt quum quis erubescit voluntarie orationi vacare propter societatem. Quadoq autem mortale: vt quum erubescit confiteri peccatum suu mor tale/aut confiteri christu &c. iuxta illud. qui me erubuerit cora hominibus/huc & filius hominis erubescet coram angelis dei. Discerne ergo erubescentiam mortalem a veniali ex materia. nam siquis erubescit de necessarijs ad salute/peccat mortaliter: si autem de alijs/venialis communiter est. EVagatio Mentis ex suo noie a recta rone declinat, & ppea pctm est. Sed si nuda est/ venialis est. Si aute ad illicitas materias exeat, iuxta illarum naturas iudicanda est: ita q si ad venereas delectatio/ nes declinat/ex venereorum regulis iudicatur. & sic de alijs. Et hec intellige de mentis euagatione secundu se: nam de ipsamet vt coniuncta misse / orationi/et alijs que attenta mente tenetur homo persoluere/aliud est iudicium propter iniuriam annexa: vt in fra patebit. EXcois Tam maioris q minoris notitia necessaria ac sufficiens confessori/in quattuor consistit. Primo in cafibus quibus est quis excommunicatus: vt sciat discernere an penitens sit excoicatus. Secundo in casibus quibus excomunicatus peccat propterea quia excomunicatus dicit/ facit aut suscipit aliquid: vt sciat peccata quibus inuoluitur quis postq est excomunicatus. Tertio in casibus quibus alios peccare contingit occasionaliter ex altero excomunicato: hec. n. peccata confessor discernere non potest/nisi nouerit excois efficaciam in eos qui excomunicati non sunt. Quarto in qualitate vinculi an fit affectum reseruatione: vt hinc discernatur qui ab hoc & qui ab illo sint absoluedi.  Et propterea de vtraq excomunicatione hec quattuor dicentur, prius de maiore/deinde de minore: ita tn vt primum & quartum simul locentur / & in singulis verba in sententia posita referantur, apposita vbi opus videbitur decla ratione. Hec. n. cum supradictis de absolutione/ & in fra dicedis de precepto, sufficere credimus confessori. Ante omnia Autem circa intellectum excommunicationum / siue a iure siue a iudice sint/prenotanda sunt duo. Primum/in excommunicatione qua libet duo inueniri: scilicet personam que excommunicatur/& actionem pro qua excommunicatur.  Et personas quidem ad quas se extendit excommunicatio / facile est discernere, perspi ciendo an comprehendat omnes / an aliquos vel aliquem.  Discernere autem actiones non tam facile est. Oportet siquidem actionem considerare & ex parte termini & ex parte agentis: & scire q ex parte termini actio excommunicationi subiecta/intelligitur consummata. ita q regulariter loquendo nisi actio illa sit consummata / no est locus excommunicationi. Verbi gratia si excommunicatur quicunq occiderit christianu, quantuncunq aliquis animo occidendi mille vulnera letalia christiano inflixerit/nisi mors sequatur non erit excommunica tus: quia non est christiani occisio consummata. Vnde quantucunq conetur aliquis percutere clericum lancea / sagittis / lapidibus, nisi lancee aut sagitte aut lapidis ictus pertingat ad clerici personam / non incurrit excommunicationem latam contra percutientes clericos: quia manus violente iniectio non est consummata: consummatur enim tactione ipsius clerici / & non aliter. Et sic de alijs. Ex parte autem agentis a quo egreditur actio / exigitur q sit agens eliciens seu exercens illam actionem. ita q si excommunicatur occidens christianum, excommunicatus est qui occidit/non autem ille qui mandauit occidere. Et ratio est: quia in iure non dicuntur vere agere nisi illi qui faciunt (hoc est exercent seu exequuntur) actionem illam que excoicationi subijcitur: consulens aute aut mandans/solum dicitur interpretatiue facere. In cuius signum quando canonum conditor vult comprehendere non solum facientes sed cooperantes/extendit apponendo quandoq / & qui/ cunq dederit consilium auxilium vel fauorem. quandoq & quicunq mandauerit. quandoq & qui fuerit mediator. Ex his enim & similibus appositionibus significatur q nisi appositiones huiusmodi fierent/soli facientes essent excommunicati. & propterea oportet lectorem & confessorem esse cautum, ne sit preceps ad iudicandum cooperatores excommunicatos. Legat di ligenter igitur verba textus seu sententie, & videat quas actiones excommunicat: & solos facientes illas actiones iudicet excomunicatos, nisi sint etiam excommunicati dantes consilium/ auxilium/ fauore &c.  Nec obstat dictis excomunicatio iuris comunis contra participantes in crimine criminoso cum excom municatis: quia illa loquitur de participio cum iam excommu/ nicato, ita q presupponit iam excommunicatum: vt in fra in loco suo declarabitur.  Secundum / q actiones cooperatorie dupliciter excomunicationi subijciuntur. Primo per modum extensionis seu coopera tionis: vt quum excommunicantur inijcientes manus violentas in clericum, & omnes qui ad hoc dederint mandatum/ consilium/auxilium/ fauorem &c. Et sic quantucunq aliquis man det/consulat/auxilietur/ faueat, si non sequitur effectus (scilicet violente manus in clericum) non incurritur excomunicatio: quia actiones iste sic non excomunicantur/nisi quatenus cooperatorie sunt: non sunt autem quatenus cooperatorie cosummate nisi terminentur ad opus principale excommunicatum, scilicet iniectionem manus in clericum. Et sic de similibus intellige. Alio modo per modum proprie actionis: vt quum excommunicatur religiosus dicens aliquid vt retrahat audientes a solutione debitarum ecclesijs decimarum: non. n. exigitur vt illud dicere consummetur ad effectum retractionis asolutione decimarum, vt scilicet ex illo dicere audiens retrahatur a solutione. Sed consummatum est in hocipso q dicere illud fit cum tali intentione: quia tale dicere excomunicationi subijcitur per modum cuiusdam actionis secundum se, & non p modum extensionis seu cooperationis. Fuisset autem per modum extensionis / si canon excomunicaret principaliter non soluentes decimas/& accessorie dicentes ad retrahendum. Et sic de similibus intellige. ¶ His igitur pmissis seruanda sunt quattuor promissa, incipiedo ab excoicationibus latis contra repugnantia fidei christi. Excomunicatio Contra hereticos. # 1 ¶ In hereticos, & fautores/receptatores ac defensores eoR. ca. i. EXcoicamus Oes hereticosv triusq sexus/quocunq nomi ne censeantur, & fautores & receptatores & defensores eorum. Hono. iij. de sen. excom. nouerit. Canonis Istius materia est heresis. Et est quo ad per sonas vniuersalis. Quo ad actiones vero coprehendit quattuor. vnam principalem & tres accessorias. vna principalis est ipsa heresis: hoc est pertinax adhesio ad aliquid contrarium fidei. secunda est fauor: tertia receptio: quarta defensio. ita q omnes sunt ipso facto excomunicati.  Vbi aduerte q ad istum canonem cuius absolutio no reseruatur pape, superuenit iugis canon in cena domini/excommunicans omnes here ticos & fautores & receptatores & defensores eorundem. & reseruatur absolutio pape. Et propterea hodie solus papa pre/ dictos absoluere potest. Sunt aut verba canonis in cena domini/ hec. Excommunicamus & anathematizamus omnes hrticos/ gazaros/patarenos/paupes de lugduno/arnaldistas/speronistas/ passagerios/vvicleffistas seu vssitas/ fraticellos de opinione nuncupatos: necnon martini luteri heresim sequentes/ipsiq martino quo minus puniri possit quomolibet fauentes: & quoslibet alios hereticos quocuq nomine censeantur, ac omnes fautores / receptatores/& defensores eorudem.  Aduerte quoq inueniri aliu antiquu canonem gelasij pape contra hereticos/dicente. Quicuq in heresim semel damnata labit, eius damnatione seipsum inuoluit. xxiiij. q. i. achatius el primo. Et est canon iste cu duobus capitulis sequentibus/directe significans firmitatem & authori tatem sententie semel promulgate de aliqua heresi: est. n. tante efficacie / vt inuoluat omnes imitatores in secula seculorum. Siue igitur antiqua siue noua sit heresis, siquis vere hereticus est/excommunicatus est cum fautoribus &c. ¶ Et scito/q proprie loquedo/ fautor hrtici solus est, qui fauet heretico vt heretico. Et similiter defensor heretici solus est / qui defendit hereticum quatenus hereticum. Et similiter receptator heretici solus est/qui recipit hereticum quatenus hereticum: qm ex intentione & proposito maleficia distinguuntur apud iura, & formaliter sunt termini intelligendi apud sapientes in quali bet facultate. # 2 ¶ In dnos seu rectores tpales & eoR officiales circa negocium inquisitionis cotra hereticos deficientes: & oes qui in hoc dederint consilium/auxilium vel fauorem. Ca. ij. VT inquisitionis Negociu cotra heretica prauitem ad dei gloriam & augmentum fidei / nris temporibus prosperetur &c. ¶ In qua constone octo ferunt excoicationes.  Primo. n. omnes potestates / domini temporales & rectores (quibuscuq dignitatibus vel officijs & nominibus censeant) & eorum officiales & balliui qui diocesanis vel epis vel inquisitoribus heretice prauitatis non obediunt in hereticorum / vel ipsorum credentium/vel defensorum/receptatorum / fautorum inuestigatione/captione & custodia diligenti quum ab eis fuerint requisiti, excommunicantur.  Secundo. Omnes predicti rectores / si predictas personas pestiferas non duxerint vel duci fecerint sine mora postq fuerint requisiti/ in potestatem seu car cerem eporum seu inquisitorum/vel ad aliquem alium locum de quo ipsi vel aliqui ex ipsis mandauerint in fra eoR dnorum vel rectoR districtu, vbi p viros catholicos a prefatis epis vel in quisitoribus vel eorunde aliquo deputatos/sub arcta & diligenti custodia teneantur donec eorum negocium per iudiciu ecclesie terminetur: sunt excommunicati.  Tertio. Omnes supradicti rectores & eorum officiales & nuncij, si de heresi ab episcopis vel inquisitoribus condemnatos & eorum brachio derelictos/ non statim ceperint indilate animaduersione debita puniendos/ non obstantibus appellationibus predictorum, sunt excommunicati.  Quarto. Omnes supradicti rectores & officiales si ca ptos pro crimine heresis/ absq dictorum eporum seu inqsitoru aut saltem alterius eorum licentia vel mandato / a captione vel carcere liberauerint: sunt excommunicati.  Quinto. Omnes predicti rectores ipsorumq officiales/si de crimine heresis (quu mere sit ecclesiasticum) cognouerint quoquo modo vel iudica uerint: sunt excommunicati.  Sexto. Omnes supradicti si exequutionem pro huiusmodi crimine a diocesanis vel inquisitore iniunctam/prompte (prout ad suum spectat officium) facere detractent, vel diocesani seu inquisitoris iudicium / sententiam seu processum directe vel indirecte impedire presumant: sunt excommunicati.  Septimo. Omnes supradicti qui prefato fidei negocio / episcopo vel inquisitori incumbenti se opponere presumpserint vel ipsum aliqualiter impedire: sunt excommunicati.  Octauo. Omnes qui scienter in predictis vel aliquo predictorum dederint auxilium/ consilium vel fauo rem: sunt excommunicati. extra de here. vt inquisitionis. Canones Isti vsq ad octauum no contra omnes sed officiales in materia heresis/ vt clari iudicibus relinquutur. Octauus aut contra oes est.  Et est absolutio omnium horum episcopalis quantum est ex isto canone. Quod ideo appono: quia pro quanto isti in numerum fautorum aut defensorum hereticorum transirent / faciendo aliquid horu vt fauerent aut defenderent hereticos, incurrerent sententia latam in cena domini, & absoluendi essent a solo papa. # 3 ¶ In inquisitores & alios officij inquisitionis exequutores, cotra hereticos contra conscientiam suam procedere omittentes / vel falso heresim imponentes. Ca. iij. INquisitores Et alij ad inquisitionis officij exequutionesub stituti ab episcopo vel inquisitore, si odij/gratie vel amoris/ lucri aut commodi temporalis ob/ tentu/contra iustitiam & conscientiam suam omiserint cotra quenq procedere vbi fuerit super prauitate here tica procedendum, aut obtentu eodem prauitatem ipsam aut impedimentum officij sui alicui imponendo/eumsuper hoc pre sumpserint quoquo modo vexare: preter alias penas/excommunicationis sententiam eoipso incurrant. A qua nisi per ro. pont. nequeant (preterq in mortis articulo/& tunc satisfactione pre missa) absolui: nullo in hac parte priuilegio suffragante. Cle. de here. ca. multorum. in cle. Canonis Istius materia est iniustitia cum mala conscientia inquisitoru heretice prauitatis. Quo ad personas ligantur duo genera personarum: scilicet inquisitores/& alij ad dicti officij exequutione deputati. Quo ad actiones/ponuntur due: scilicet omissio procedendi vbi fuerit procedendum, & vexatio innocentis/imponendo illi vel heresim vel q impediret inquisitionis officium. Et debet vtraq actio vestiri obtentu odij/gratie vel amoris / lucri autcommodi. Et preter hoc prima actio debet esse contra iustitiam & conscientiam. Ita q huiusmodi omissio ad hoc vt huic pene subiaceat, requirit vt sit non solum contra iustitiam/sed etiam contra conscientiam. Noluit. n. conditor canonis ligare omittentem contra iusti tiam ignoranter, sed voluit vt esset omissio contra conscientiam suam: hoc est contra scientiam suam applicata ad tale omissionem, ita q etiam conscientia sua dictet non esse omittendum/ quauis amor vel odium &c. trahat ad omittendum.  Ceteru in loco isto videre facile potes / sub ecclesiastico iudicio cadere actus interiores odij vel amoris non absolute vt occulti sunt, sed vt ad extra procedunt: vt scilicet sunt rationes exterioris commissionis vel omissionis. Excommunicantur siquidem hic inquisitores qui ex odio vel amore omittunt procedere &c. Et est papalis absolutio, nisi cum satisfactione premissa in mortis articulo. # 4 ¶ In inquisitores & ipsorum vel eporum seu capituloru sede vacante commissarios/pecuniam illicite extorquentes, aut scien ter ecclesiarum bona ob clericorum delictum fisco etia ecclesie applicare attentantes. Ca. iiij. INquisitoribus Et tam ipsorum q epoR q capituloR sede vacante super hoc deputatis commissarijs districtius iniungimus/ne pretextu officij inquisitionis quibusuis modis illicitis ab aliquibus pe cunia extorqant, nec scieter attetent ecclesiaR bona ob clericoru delictu/pdicti occasione officij/fisco etia ecclesie applicare. Qd si secus in his vel eorum altero fecerint, excois sententie eos sub iacere decernimus ipso facto. A qua non possint absolui (pterq in mortis articulo) donec illis a quibus extorserint / plene satisfecerint de pecunia sic extorta: nullis priuilegijs / pactis aut remissionibus super hoc valituris. Clemens de here. ca. nolentes. in cle. Canonis Istius materia partim quasi rapina & ptim sacrilegium est. Et quo ad personas duo gna personarum ligantur. Primum est inquisitorum. Secundu com missariorum quorucunq: siue sint commissarij inquisitoris/siue episcopi/siue capituli sede vacante. Quo ad actiones explicant due. Prima est extorsio pecunie a quocuq modis illicitis ptextu officij inquisitionis. Secunda est applicatio scienter bonorum ecclesie ad fiscum etiam ecclesie ob delictum clerici / pretextu similiter dicti officij.  Vbi discernere potes / q prima actio tribus contenta est conditionibus. Secunda autem exigit quinq conditiones: vt patet computando illas.  Nota hic q appellatioe commissariorum in proposito veniunt etiam vicarij: quoniam vicarij commissarios agunt. Appellatione quoq pecunie venit omne quod pecunie vicem supplet: vt frumentum / vinum/ & huiusmodi que pecunia mensurantur. Et est excomunicatio ista episcopalis post plenam satisfactionem, & non aliter nisi in mortis articulo. # 5 ¶ In suspectos de heresi fraticellos / bisochos siue beghinos &c. Ca. v. FRaticellis Seu fratribus de paupere vita/aut bisochis siue be ghinis & alijs quibuscunq sub pena excommunicationis (qua eos si secus fecerint/incur/ rere volumus ipso facto) iniungimus expsse, ne statum siue sectam huiusmodi ab ipsis assumptum sectentur vlterius/vel ipsum de nouo assumere quoquo modo psumant.  Episcopos quoq & eorum superiores & etiam alios prelatos quo scunq qui predictis personis vel alijs ritum viuendi & habitum supradictos preter specialem apostolice sedis authorita tem deinceps concesserint, predicte excois pene ipso iure decernimus subiacere. Io. xxij. in extra. ca. sancta romana. Canonis Istius materia est suspecta de heresi secta fraticellorum &c. Quo ad personas est vni uersalis. Quo ad actiones tres explicantur. prima est perseuerare in illa secta: secunda est assumere dicte secte ritum: tertia est concedere ritum & habitu huiusmodi. Et hec tertia actio limitatur ad episcopos & eoR superiores & alios prelatos quoscuq. Ita q tam perseuerantes / q de nouo assumentes / q prelati concedentes, sunt ipso facto excommunicati. Et est episcopalis absolutio.  Et nota q ex hac extrauaganti non habetur que dicitur excommunicatio contra inuenientes nouum ordinem/ habitum &c. quoniam (vt patet intuenti) ista excommunicatio non excedit sectam/ritum habitumq particularem: scilicet fraticellorum. # 6 ¶ In mulieres statum beghinatus assumptu sectantes vel ipm de nouo assumentes: ac religiosos quoquo mo eas admittentes/ dantes in hoc auxilium consilium vel fauorem. Ca. vi. SAcro Approbante cocilio statu beghinaru ppetuo phibendu ducimus et a dei ecclia penitus abolendu, eisde & alijs mulieribus quibuscuq sub pena excois (qua cotrariu facientes incurrere volumus ipo facto) iniungetes ex presse/ne statu hmoi dudu forte ab ipsis assumptu sectent vlterius/vel ipm aliquatenus de nouo assumat. Religiosis vero per quos eedem mulieres in hmoi statu beghinali foueri & ad ipm suscipiedu duci dnr, sub simili excois pena (qua eoipo si secus egerint/se nouerint incursuros) districtius inhibemus / ne mulieres aliquas pdictu statu assumptu sectantes vel de nouo assumentes/quoquo modo admittant/pbentes sup hoc auxiliu/con silium vel fauorem. De relig. do. ca. primo. Canonis Istius materia est suspectus status beghina/ rum. Quantu ad personas/duo genera comprehenduntur: scilicet mulieres & religiosi. Quatum ad actiones vero tria genera. Primum est sectari vlterius hmoi statum assumptum: Secundum est de nouo dictum statum assumere. Et hec duo respiciunt mulieres. Tertium autem quod respicit re ligiosos/est prebere vllo modo auxilium/ consilium vel fauore super dicto statu sectando vel assumendo.  Aduerte deinde appellatione beghinarum non venire mulieres deuotas que alicubi bisoche vocantur: que in domibus paternis demisse a nuptijs abstinent/nullamq regula profitentur/ nulliq mo viuendi se astringunt, sed deo famulari in sua puritate malunt prout spiritus sanctus illas inspirauerit. Sed beghine que hic excommunicantur, sunt aut infideles de quibus loquitur cle. ad nostru de here. aut sunt suspecte de fide: vt in hac decretali insinuatur. Et est episcopalis. Contra scismaticos. # 7 ¶ In pertinaciter se ab obedientia ro. pont. subtrahentes/seu quo modolibet recedere presumentes &c. Ca. vij. EXcoicamus Et anathematizamus omnes illos qui in animarum suarum periculum se a nostra & ro. pontificis pro tempore obedientia pertinaciter sub trabere seu quolibet recedere presumunt: & qui per se vel alium seu alios directe vel indirecte predicta exequi vel procurare/aut in eisdem consilium / auxilium vel fauorem prestare non verentur. In processu cene domini. Canonis Istius materia est scisma. Quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones explicantur duo gna actionum. s. principaliu & accessoriaru. Et principales qde sunt due. prima est subtrahere se ptinaciter ab obedietia ro. pont. secuda est quolibet psumere recedere ab eade obedientia. Accessorie aut valde disperguntur & dilatantur: dum multipli cantur per tot modos/per se vel alium/directe vel indirecte &c.  Vbi nota/q aliud est recedere ab obedietia ro. pont. & aliud est transgredi precepta eiusdem etiam ex contemptu: nam recedere ab obedientia est nolle recognoscere ipsum vt superiorem/ vt patrem spiritualem/vt christi vicarium &c. transgredi aut precepta ipsius etiam in despectum eius / stat cum recognitione ipsius vt pontificis / superioris &c. Et propterea in hunc canone non incidunt contemptores preceptorum, nisi ro. pont. nolint recognoscere vt caput totius ecclesie vice christi. Et est canon iste reseruatus pape. # 8 ¶ In presumptuose volentes q ordinationes ab octauiano & guidone facte vel ab ordinatis ab eis sint rate &c. Ca. viii. ORdinationes Ab octauiano & guidone heresiarchis factas & ab ordinatis ab eis irritas esse cen semus. Adijcientes vt qui dignitates ecclesiasticas seu beneficia per dictos scismaticos acceperint/careant impetratis. Alienationes quoq que per eosdem scis/ maticos seu per laicos facte sunt de rebus ecclesiasticis omni careant firmitate/& ad ecclesias sine omni onere reuertantur. Siquis autem contraire presumpserit, excommunicationi se nouerit subiacere. extra. de scis. ca. primo. Canonis Istius materia partim est scisma/partim sa crilegium circa alienationem rerum ecclesie. Et quo ad personas vniuersalis est. Quo ad actiones / ponitur vna: que tamen multiplicatur iuxta materias. Actio est presumere contraire contra hoc. s. q ordinationes sint irrite / & q beneficia accepta non retineantur/ & q alienatio facta a scismatico vel laico careat firmitate/& q sine onere reuertat ad ecclesiam: qui. n. voluerit q ordinationes sint rate/aut q beneficia re tineantur/aut q alienatio sit firma / aut q redeat ad ecclesiam cum onere, excommunicationem incurrit. Episcopalis tame est secluso scismate.  Nota tamen hic q alienatio de qua hic est sermo/iuxta litere sonum intelligenda est vt exposuimus, hoc est de sacrilega alienatione: quoniam alienatio facta a laico/sacrilega est, & litera distinguit a scismaticis laicos. No damno tamen exponentes laicos non qualitercunq/sed fultos authorita te scismaticorum. Rationabilis videt hec expositio: quia de scis maticis est canon iste: vt per ipsos scismaticos/ecclesiasticos, per laicos vero innixos illorum authoritati laicos significet. # 9 ¶ In eu qui de tertie partis cardinaliu nominatione cofisus pape sibi nome vsurpat/et eos qui ipm recipiut: item in eu qui a paucioribus q duabus partibus cardinalium electus nisi maior concordia intercesserit/gerit se pro papa. Ca. ix. STatuimus / Vt si forte inimico hoie superseminante zizania inter cardinales de substituendo summo pont. non poterit esse plena concordia/& duabus pti bus concordantibus tertia pars concordare no luerit aut sibi aliu psumpserit noiare, ille absq vlla exceptioe ab vli ecclesia ro. pont. habeat qui a duabus ptibus fuerit electus et receptus. Siqs aut de tertie partis noiatione cofisus/ sibi nome epi vsurpauerit, ta ipe q qui eu recepint excoicationi subiaceat. Et in fra. Si a paucioribus q a duabus partibus aliquis fuerit electus ad aplatus officium, nisi maior concordia intercesserit/ nullatenus assumatur: & predicte pene subiaceat si humiliter noluerit abstinere. extra de elec. ca. licet. Canonum Istorum materia est scisma aut scismatis initiu. Quo ad psonas/sunt vles. Quo ad actiones nota duos casus. Prius est siqs de tertie ptis cardinaliu noiatione cofisus/pape sibi nome vsurpauerit: & tunc tam ipe q hi q eu receperint/sunt excoicati. Secundus est vlior casus: hoc est si a paucioribus q a duabus ptibus cardinalium electus/nisi maior cocordia intercesserit, gerat se pro papa: tunc. n. predicte pene subiacet. Et est absolutio secluso scismate epalis. Contra manus violentas. # 10 ¶ In eos qui suadente diabolo in clericum vel monachu manus violentas inijciunt. Ca. io. SJquis Suadete diabolo/huius sacrilegij vitium vel crimen incurrerit/ q in clericum vel monachum manus violentas iniecerit, anathematis vinculo subijciatur. Et nullus epoR psumat illu absoluere (nisi mortis vrgente periculo) donec apostolico conspectui pntetur/& eius mandatu suscipiat. In decre. xvij. q. iiij. ca. siqs. & est inno. ij. Canonis Istius materia est sacrilegiu quo manus vio lenta in clericu inijcit. Et quo ad psonas est vniuersalis. Quo ad actiones vero vna est principalis: scilicet manus violentas in clericum suadente diabolo inijcere. Et est papalis. Actiones vero accessorie (scilicet mandare/dare consilium/auxilium vel fauorem ad hmoi manum violentam) ex alijs canonibus habentur: quos breuitatis causa omitto. Circa Hanc excomunicatione puniente sacrilegiu manus violente in clericum vel monachum / nota septem. ¶ Primo/q quia manus est organu organoR, appellatione manus violente venit non solu quecuq pcussio/sed et pulueris aut aque iniectio: immo & consputio/ ac violeta acceptio cuiuscuq rei de manuseu persona clerici: insup captio/detentio & carcer. Non autem precipere exilium aut confinia in fra que se contineat: quia in illis violenta manus (hoc est exterior violentia) in istis sola precepti vis interuenit.  Per inferentem quoq violentiam clerico/ intellige non solum exequutorem, sed man dantem & dantem ad hoc consilium/auxilium / fauorem/con sensum: immo et ratu habente post factu si noie suo factu est.  Appellatur etiam a iure in proposito consentiens ac facies, qui quu deat & manifeste possit/desinit obuiare. Et ppea pari pena punitur: quia (iuxta apostoli sententiam) digni sunt morte non solum qui faciunt/sed & qui consentiunt facientibus. Et quia duplex est genus debentium: scilicet vel ex officio, vt officiales. Et isti proculdubio ligantur/ si manifeste possunt obuiare & non curant. Vel ex casu necessitatis: quo tenemur succumbentem oneri subleuare/quum non sit alter subleuans. Et isti si manifeste possunt / ex interpretatione iuris ligantur: vt patet in ca. quante. de sen. excom. Crediderim ego istos tunc tantum ligari/quum ex intentione nolunt obuiare, cognoscentes se absq periculo ac damno posse obstare: tales. n. inexcusabiles sunt a consensu, ex quo necessitatis articulus obligat eos ad obstandu/ sicut officiales obligat debitum sui officij. ¶ Nota secundo/q quia violentia distinguitur ab actibus subdolis/ fraudulentis & huiusmodi/& rapina distinguit a furto, ideo licet manus violenta esset siquis vi acciperet aliquid quod tenet clericus in manu seu in persona, non tamen esset manus violenta siquis furto tolleret numos ex loculo gestato a clerico. Et similiter siquis cingulum quo actualiter cingeretur / furtiue tolleret, etiam si precisio interueniat: quoniam precisio illa non violenta sed furtiua est. ¶ Nota tertio/q violentia hoc in loco plus denotat q significet. nam licet significet quod fit in inuitum (quia hoc proprie est violentum) intelligimus tame per hoc etia iniuriosam manu. ita q licet clericus consentiat vt verberetur, si iniuriosa est verberatio/excommunicatus est verberans. Et hac eadem ratio ne clericus percutiens seu verberas seipsum iniuriose/per se vel alium, excommunicatus esset / non minus q si alium clericum sic percussisset aut percuti procurasset.  Et hinc respondetur quesito, an monialis procurans aborsum potione vel phlebotomia/incidat in hunc canonem. Dicitur. n. q non incidit: quia manus hec licet sit violenta nature, non tamen est violenta per sone consentienti/nec est iniurio sa statui ecclesiastico.  Nota quarto / q manus violenta potest esse sacrilega duplici ratione. vel absolute/vel ex iuris positione. Appellatur autem et est sacrilegium absolute/iniqua percussio clerici. Vocatur vero & est sacrilegium ex iuris positione / clerici merentis mille mortes occisio persententiam iudicis laici: hoc. n. & similia que secundum se sunt iusta/& sunt solum mala quia prohihita ex iure positiuo, sacrilega quidem sunt / sed ex positiuo iure originem trahetia. Et hoc modo sacrilegium est si monachus causa correctionis verberatur per laicum aut necessitate non vrgente per alium clericum vel monachum ab abbate: vt in ca. vniuer sitatis. de sen. excom.  In presenti igitur censura sacrilegium sumitur vtroq modo. ita q excommunicationi subiacet manus violenta sacrilega, siue absolute siue ex iuris positione. Et propterea quicunq zelo iustitie laicus homo vel dominus moueatur contra clericum pessime meritum, non excusatur a sacrilegio manus violente: nisi in casu sibi a iure permisso. Permitti aute creditur a iure officialibus laicis capere ac detinere clericum (presentandum q citius suo prelato) inuentum in crimine pa trato vel patrando. Et nihilominus cuilibet cuius interest / permittitur recuperare violenter a clerico res furto sublatas vel raptas anteq fur vel latro ad alia diuertat, hoc est anteq adipiscatur possessionem quasi quietam rerum ablatarum: sicut etia licitum creditur debitorem clericum fugientem vel fugam parantem detinere/presentandum suo prelato. In his. n. & similibus quum constet sacrilegium non interuenire ex natura facti (quia non ad iniuriam clerici sed ad iustitiam tenditur) & ex positiuo iure non sit prohibitio, non est locus sacrilegio. ¶ Nota quinto casum in quo manus violenta in clericum vere sacrilega non punitur hac excoicatione. Et est si clericus turpi ter operans cu vxore/matre/filia vel sorore/ inuentus percutit: vt patet in ca. si vero. de sen. exco. percutiens. n. ex vindicta/licet peccet mortaliter / & sacrilegus sit, iure tamen humano compatiente iusto dolori impunis euadit. Si tn dolus interueniat (puta quia vir consentit vt vxor clericum admittat ad hoc vt percutere eum possit) excommunicatus est percutiendo: quia dolus interueniens/compassionem legis tollit. ¶ Nota sexto/manum violentam in clericum non sacrilegam quinq modis inueniri. Primus est quum est sacra: vtputa quu correctionis ca ab habente legitimam potestatem legitime exercetur. Sic enim episcopus per clericum/ inferiores vero prelati per seipsos clericum verberant detinent autem & capiunt per quoscunq. Et ad hunc modum spectat verberatio qua naturalis pater corripit filios clericos/& magister discipulos/ & maio res seu seniores ecclesie pueros/& clerici officiantes eos qui per turbant diuini officij cultum. Et sicut sacra est horum cor/ rectio, ita sacrilega efficeretur eorundem actio si ex odio & iniquitate clericos eosdem verberaret: ac per hoc essent excommunicati.  Secundus est quum est licita: vt quum quis defendendo se aut sua aut alios / vim vi repellit cum moderamine inculpate tutele. Nec arctatur licita hec defensio ad casum quo inuasus non potest aliter se aut sua aut alios saluare, sed rationabiliter extenditur etiam ad casum in quo tamen vituperabiliter fugiendo posset se saluare: quia non tenetur ignominio sam fugam pati laicus a clerico inuasore, sed potest suum saluando honorem sicut & ceteras res/vim vi repellere. Non intelligas tamen licere ei propter hoc acceptare duellum a clerico diffidante illum: quia aliud est velle pugnare, & aliud se & sua tuendo / contra clericum non minis sed facto inuadentem pugnare. Et ad hanc licitam defensionem reducuntur superius dicta in tertio notabili de captione licita: quoniam in defensionem iustitie fiunt. Et quum non minus castitatem q reliqua bona tueri debeamus, si mulier aut puer impetatur de turpitudine a clerico/& pro euadendo molestiam non verbo sed facto inuadentis / percutit aut mordet (quia nec fugere licet, nec clamare potest / aut infamiam putat) nullam incurrit censuram: quia defensio cum moderamine inculpate tutele / tali sexui seu etati videtur. Et si excessus interueniret / exemptus esta canone, qui excusat patrem/maritum / fratrem & filium: vt predictum est. Et multo magis excusat agentem pro persona propria in materia turpitudinis iuiuriose. si. n. licet mihi impune percutere iniuriantem mihi in turpitudine meorum, multo ma gis impunis sum percutiens iniuriantem mihi in turpitudine proprie persone. Et sicut sufficit ibi inchoatio actus, ita hic: qui enim attentat violare / iam turpem actum inchoat.  Tertius est / quum manus violenta est imperfecta ex defectu delibera/ tionis: vt contingit in primis motibus. Siquis enim absq deliberatione ex subita passione manum in clericum inijcit / ita q aduertens quid facit retrahit manum, non est excommunica tus: quia manus violenta non est perfecte actus humanus. ac per hoc non est sacrilega nisi imperfecte, sicut primus motus adulterij est adulterium: excommunicatio autem hec presupponit sacrilegium simpliciter / & non secundum quid tantum, quale est hoc. Et ad hunc modum reducuntur percussiones tam defensiue q correctiue quando modicum excessiue sunt: quia non ex deliberatione fit excessus ille/ sed quasi ex impercepta passione impellente.  Quartus est/quu violeta manus est imperfecta ex defectu exterioris actus: puta quia tam leuis ac leuiter iniecta est vt pro nulla habenda sit. & vt vnico verbo dicatur/quando manus violenta est ita leuis vt si esset in laicu non constitueret peccatum mortale, propter hoc q est in cleri cum/non subiacet huic excommunicationi. Et ratio est / quia non est sacrilegium: canon autem iste expresse supponit sacrile gium secundum completam sacrilegij rationem, & non secun dum quid: quale est veniale sacrilegium, vt sic liceat loqui.  Quintus est/quum manus violenta est imperfecta ex defectu forme, hoc est intentionis. quia scilicet non per se intenditur, siue quia violentia non intenditur: vt quum quis castigando cle ricum/modum excedit ex imprudentia/putans se no excedere. siue quia non intenditur q sit in clericum: vt quum ex ignoran tia clericus percutitur aut capitur: quoniam per se loquendo non incurritur sacrile gium/nisi sub intentione cadat. Et hoc in/ tellige nisi ignorantia culpabilis reducat actum in naturam sue forme: vt quia debuit & potuit scire / nec curauit scire. Et ad hunc modum reducuntur casus omnes/in quibus non formaliter sed materialiter tantum/manus violenta in clericu inijcit: vt contingit officiali principis / arcenti turbam in qua sunt cle/ rici. Ad hunc etiam modum reducuntur casus / quibus absq animo iniuriandi / violentia rationabiliter infertur clerico: vt siquis fugiens persequentes / clericum ex caballo necessario fugienti tollat vt velociter se saluet. sicut enim non est reus rapine equi / ita nec violentie sacrilege: quia non animo iniuriandi sed necessitate seipsum saluandi totum fit in casu in quo si lex viua adesset/ cessare se diceret. Et simile est si in casu defensionis / occurrentem gladium de latere clerici tolleret vt posset se tueri. Et sic de similibus. ¶ Nota septimo / appellatione clerici seu monachi venire non solum omnes habentes primam tonsuram / & omnes vtriusq sexus professos aliquam approbatam religionem, sed etia earun dem religionum nouicios & conuersos: hoc est qui se & sua/ mutato habitu alicui religioni dedicauerunt perpetuo. Et hoc intellige nisi sint priuilegio clericali priuati: vt sunt degradati/ & secundum quosdam heretici & bigami / & coniugati sine habitu & tonsura/ & apostate seu enormitatibus seuis vacantes &c. Tertianorum autem genus (qui scilicet vocantur de tertio habitu alicuius religionis) ex hoc solo q sunt tertiani/ non gaudenthoc priuilegio: quia nec sun treligiosi (quum non habeant solennem professionem, qua religiosi a non religiosis distinguuntur) nec conuersi religionis / nec nouicij religionu/ nec clerici. in iure autem quattuor hec genera tatum ponuntur: vt patet intuenti. ¶ Demum circa calcem huius canonis/vbi reseruatur pape ab solutio ab hac cesura/scito tria exceptionum genera habere hic locum. Primum ex qualitate facti: secundum ex qualitate personarum: tertiu ex accidente impedimento.  Ex qualitate quide facti: na tripliciter inuenitur manus hec violenta. quandoq. n. est iniuria leuis/qnq grauis/qnq enormis. Et si est leuis/pot eps absoluere. Si grauis vel enormis, pape vel legato de latere/reser uatur regulariter absolutio. Discernere autem & iudicare leue vel grauem aut enormem, ad iudicem (hoc est epm) pertinet. Et de enormi iniuria/ex iure canonico manifestum est multipliciter inueniri. Primo ex magnitudine facti: vt si peruentum est ad mutilationem membri/aut sanguinis effusionem (que abundantiam significare videtur) aut graue vulnus. Secundo ex persona lesa: vt si in episcopum aut abbatem. Tertio ex per sona ledente: vt si laicus officialis authoritatiue percutiat clericum. Quarto ex scandalo: vt si monachus percutiat clericum secularem. quod ponderabis. Ex iure vero ciuili & doctoribus superadditis, ex persona lesa / si sacerdos indutus sacris vestibus percutiatur. Et ex irreuerentia: vt si in conspectu prelati per cussio fiat. Ex loco: vt si in ecclesia vel in platea. Ex loco vulneris: puta si vulneratus in oculo. Et ex notorio / & specialiter temporis: puta magne festiuitatis.  Ex qualitate vero personarum. nam puerorum in fra pubertatis annos excessus quicunq commissus / & mulierum, potest ab episcopo semper absolui/ etiam si pueri post pubertatem absolutionem petant. Similiter religiosi in claustro seinuicem percutientes/& ad religionem transeuntes, nisi difficilis & enormis fuerit excessus: vt mutilatio aut effusio sanguinis. aut in episcopum vel abbatem fuerit/ ca. quum illorum. de sen. excom. Qui etiam sui iuris non sunt (quales sunt serui / & filijfamilias / & huiusmodi) absolui possunt ab episcopis i duobus casibus. Primus est si deliquerint in fraudem: hoc est vt subtrahant se ab obsequio debito dominis/veniendo ad sedem apostolicam. Secundus est si ipsi dni sine culpa sua graue damnum propter hoc incurrant: nisi excessus sit tam grauis & enormis/ vt propter vitandum scandalum & tollendum exemplum aliorum/debeant ad sedem apostolicam destinari.  Ex interueniente demum impedimento ab solui in primis possunt a quocunq excessu omnes in mortis articulo constituti. Infirmi quoq seu valetudinarij quacunq corporis impotentia impediti/& senes impotentes accedere: & simili ter qui ob inimicitias quas habent/aut ob inopiam quam patiun tur/non possunt accedere: et demum quocunq canonico impedimento retrahantur/vt nec ad sedem apostolicam nec eius legatum ire possint, absolui possunt ab episcopis seruata duplici moderatione. Prima est vt satisfiat clericis iniuria passis. Secunda est/vt iurent q cessante temporali impedimento/ presentabut se apostolice sedi parituri illius mandato. De nobilitatis autem magna potentia/disponit ius q talium dominorum ac delicato rum excessus/ significandus est anteq absoluatur/ sedi apostoli/ ce: & secundum illius consilium postea fiat absolutio. nisi periculum sit in mora: tunc. n. iuxta impedimentorum canonicoru rationem agendum esset. # 11 ¶ In insequentes cardinales vel manus violentas in eos inijcientes. Item in dominos temporales custitutionem ca. felicis. li. vi. cotra presumptores prefatos seruari non facientes. Ca. xi. SJquis In hoc sacrilegij genus irrepserit/ q sancte ro. ecclesie cardinales hostiliter fuerit insequutus / vel percusserit aut ceperit vel socius fuerit facientis / aut fieri mandauerit / aut factum habuerit ratum aut consilium dederit vel fauorem/aut postea receptauerit vel defensauerit scienter eundem, sicut criminis lese maiestatis reus / perpetuo sit infamis. Et in fra. Ex in sequutione predicta sicut ex iniectione manuum violenta, ipso facto sententiam excommunicationis quis incurrat/ tam ipse in sequutor q alij supradicti tanti mali participes. Nec ab alio q a ro. pont. possit beneficium absolutionis obtinere / nisi in articulo mortis.  Et in fra. Si princeps/senator/ cosul / potestas ve lalius dominus siue rector contra presumptores predictos presentis constitutionis tenorem non fecerit obseruari, tam ipse q officialis eius in fra mensem postq res ad eorum notitiam venerit/ coipso sententiam excommunicationis incurrant. Bonifa. extra. de pe. ca. felicis. li. vi. Materia Istius canonis est sacrilegium insequutionis & manus violente in cardinales sancte ro. ecclesie. Quo ad personas canon est vniuersalis. Quo ad actio nes/comprehendit decem actiones: scilicet insequi / percutere/ capere/sociare facientem / mandare/ratum habere / consulere/ fauere / receptare / defensare scienter: ita q quicquid horum aliquis commiserit/est excommunicatus. Et reseruatur absolutio pape.  In secundo autem canone si princeps &c. materia est omissio seruandi dictam constitutionem, tanq quasi probans sacrilegium factum. Persone vero excommunicate sunt septem: scilicet princeps/senator/cosul/potestas/alius dns/rector/ & eius officiales. Actio que excommunicationi subijcitur est vna: scilicet non facere seruari dictam constitutionem in fra mensem a die notitie computandum. Et est excomunicationis buius absolutio epalis. # 12 In iniuriose potifice pcutietes/capietes vel banietes &c. Ca. xij. SJquis Suadente diabolo in hoc sacrilegij genus proruperit, q quis in iuriose vel temere pontificem percusserit / acce/ perit seu banniuerit / vel hoc fieri mandauerit/ aut facta ab alijs rata habuerit/vel socius in his fuerit facientis / aut consilium in his dederit vel fauorem/seu scienter defensauerit eundem, in illis casibus de predictis in quibus excommunicationem per iam editos canones non subiret/sit huius nostre constitutionis authoritate anathematis mucrone percussus. ac non queat nisi per summum pont. (pterq in mortis articulo) absolui &c.  Potestas vero/consiliarij/balliui/ scabini/aduocati/rectores/consules & officiales ciuitatis que in episcopum suum commiserit aliquid predictorum/in pmissis culpabiles existentes, similiter excois snie (a qua nisi vt premit titur/valeant beneficium absolutionis obtinere) sint subiecti. Cle. extra de pe. ca. siquis. in cle. Canones Duo simul hic ponunt: & vtriusq materia est sacrilegiu in epm. Et primus quide quo ad personas vlis est. Quo ad actiones vero comprehendit duo gna actionum. s. principaliu & accessoriaR. Et principales quidem sunt tres. s. pcutere/ capere vel bannire epm quecunq. Actiones vero accessorie sunt sex: scilicet mandare/ratificare/ sociare/cosulere/fauere/vel scienter defendere.  Secundus aut canon specialiter loquens de hoc sacrilegio perpetrato a ciuitate (que non excommunicatur: quia vniuersitas no excoicatur) pticularis est quo ad psonas: pro quanto septem gna officialiu/ & octauo generali nomine omnes illius officiales excoicat. Sed quo ad actiones extensissimus est: pro quato culpam oem circa hoc sacrilegiu comprehendit. Et est vtriusq absolutio papalis.  Aduerte hic/q appellatione pontificis seu episcopi non venit nisi consecratus episcopus: quia electus & non consecratus non est episcopus, licet sit administrator & episcopus electus. ¶ Et scito q pter hos canones / ad idem extat alius in cena dni/ dicens. Excoicamus & anathematizamus oes temere mutilantes/ vulnerates/interficientes/capientes/incarcerates/ & detinen tes patriarchas/ archiepiscopos & episcopos eoruq mandatores.  Vbi videre potes canonem vniuersalem quo ad personas: & comprehendentem actiones sex principales, & vnam accessoriam/scilicet mandare. Et est papalis/sicut cetere in cena dni. # 13 ¶ In sacrilegos ad vrbe roma pergetes inuadentes. Ca. xiij. EXcomunicamus Et anathematiz amus oes mutilantes/vulnerantes & interficietes/seu capientes & detinetes seu depredantes romipetas & peregrinos ad vrbem ca deuotionis seu pegrinationis accedetes/& in ea morates / vel recedetes ab ipa: & in his dantes auxiliu/cosiliu vel fauore. In proces. cene dni. Canonis Istius materia est sacrilegiu quo inuadunt adsancta vrbe pgentes. Et quo ad psonas est vlis. Quo ad actioes coprehedit sex principales/& tres accessorias. Et principales sunt mutilare/vulnerare/interficere/capere/ detinere/depredari. Accessorie aut sunt consulere/auxiliari/ fauere.  Et nota q oportet personas ad quas principales actiones terminantur hre multas conditiones. Prima est in qualitate/q sint romipete seu peregrini. Secunda est in causa/q causa deuo tionis vel peregrinationis. Tertia est in positione q ad vrbe acce dant vel in ea morent vel inde recedat. Et ex defectu tertie con ditionis siquis tales percusserit anteq sint in accessu aut postq re dierint, non incurrit hunc canone. Ex defectu vero secunde con ditionis/siquis habitatorem rome euntem ex hispania roma vt in domum suam vadat/percusserit, non incurrit hunc canone: quia nec ca deuotionis nec causa peregrinationis ad vrbe accedit. Ex defectu autem prime conditionis siquis percusserit habitantem rome causa deuotionis, non incidit in hunc canonem: quia habitator no est romipeta aut peregrinus morans in vrbe. Inter cam aut deuotionis & pegrinationis nihil interesse video in pposito/nisi qtu ad exteriorem manifestationem. deuotio. n. interior est: pegrinatio vero exteriora solita est hre signa. & vulgariter vocant pegrini q deuotionis ca pgunt. VeR inter romipetas & peregrinos ad vrbem/dria est, pro quato coius est romipete nomen: na comprehendit etia romanu ciuem ad vrbem ca deuotionis accedentem.  Et nota q canon iste respicit no papa/ no curia, sed vrbem roma. Ita q si papa cum curia alibi esset, nihilominus canon iste ligaret offendentes euntes ad vrbem ca deuotionis.  Aduerte quoq/ q iste canon mutatus est: quia in processu cene dni tpe martini comprehendebantur etiam peregrini ad hierusalem. Et est papalis. # 14 ¶ In eos q adsede aplica venientes & recedentes ab eade/ temeritate ppria capiut/spoliat & detinent &c. Ca. xiiij. EXcoicamus Et anathematizamus oes illos qui ad sedem apostolica venientes & recedentes ab eadem, necno omnes illos qui iurisdictionem ordinaria vel delegata aliqua non hntes / in eadem curia morantes temeritate propria capiunt / spoliant & detinent, aut ex proposito deliberato verberare/mutilare vel interficere presumunt: & qui talia fieri faciunt seu mandant. In pces. cene dni. Canonis Istius materia est sacrilegiu quo offendit sedes aplica in his q sub ptectione sua sunt. Et quo ad psonas est vlis. Quo ad actiones vero comprehendit actioes principales sex/ & duas accessorias. Et qm in canone isto aliter modificant prime tres actiones principales qn terminant ad venietes vel recedetes/ & aliter qn terminant ad morates in curia romana, io aduerte ex lra driam. Et multiplicado primas tres actiones/dicito, q cape/spoliare vel detinere ta venietes ad aplica sede q recedetes ab ea/primo excoicant. deinde q cape/ spoliare vel detinere propria temeritate (hoc est authoritatiue) morates in curia aplica/excoicantur. Tertio q verberare/mutilare vel interficere ex proposito deliberato tam venientes q rece dentes q morantes/excoicantur. Et est papalis. ¶ Sed sunt hic aduerteda multa. Primu q no est hic sermo de roma/sed de sede & curia aplica: ac per hoc oportet psonas sic offensas ad sede apostolicam venire/ aut ab illa recedere/aut in illius curia morari. ita q no sufficit morari rome vbi est curia/ sed oportet in curia morari.  Secundu est / q si morantem in curia quis spoliat aut detinet aut capit furtiue & p modu rapto ris & no authoritatiue, no incurrit huc canonem: factus est. n. hic canon cotra eos qui in curia authoritatem sibi de facto vsurpant. propterea. n. dr/qui iurisdictione ordinaria vel delegatam non habentes propria temeritate &c.  Tertium est, q siquis ex exorta tunc ira/rixa / controuersia / & breuiter non animo quieto premeditatus prorumpit in verberandum aut occidendu curialem in curia, non incurrit huc canone: quia non vocat in proposito ex proposito deliberato facere/ qui ex non premeditatione quieti animi facit: alioquin superflue apponeretur ex proposito deliberato/si deliberatio sufficiens ad peccatum mortale sufficeret ad hunc canonem incurrendu: comune siquidem est omni excoicationi subesse peccatu mortale. Et semper hoc subintelligitur: nisi quis adeo desipiat vt putet aliquem ex actu non deliberato excoicatu / aut in hoc solo canone explicatu quod in ceteris subintelligitur: quod irrationabile est.  Quartum est/q vltimus casus (scilicet de pcutientibus morates in curia) scri ptus qde est/& iam p centu annos quotannis pmulgat, & tn a nullo aduerti aut practicari vr/ta in foro iudiciali q pnie: nullus siquide (ni fallor) ex hoc se aut aliu reputat excoicatum. Actiones aut accessorie due sunt: madare. s. & facere fieri aliqd dictoR. ita q no solu qui mandato / sed qui alia via q mandato facit aliqd horum fieri, excoicatus est. Et est papalis. # 15 ¶ In sacrilegos/litigantes in ro. curia quolibet offendentes. Ca. xv. EXcomunicamus Et anathema tizamus oes illos qui p se vel aliu seu alios / quascuq psonas ecclesiasticas vel seculares ad ro. curia sup suis causis & negocijs recurretes / illaq in eade curia pseqntes aut pcurates, negocioruq gestores/aduocatos vel pcu ratores ipoR/vel et auditores seu iudices super dictis causis seu negocijs deputatos, occasione caR vel negocioR hmoi/verberat/ mutilat vel occidut seu bonis spoliant. Vel qui p se vel aliuseu alios directe vel indirecte pdicta exeq vel pcurare, aut in eisde cosiliu/auxiliu vel fauore pstare no verent: cuiuscuq peminentie/dignitatis &c. fuerint. In proces. cene dni. Canonis Istius materia est sacrilegium quo ex certa spali ca (scilicet litis vel negocij) offendunt qui sub ptectione aplicesedis sunt. Et quo ad psonas offendetes est vlis. Quo ad personas vero offensas/ cotinet octo gna perso/ naR: scilicet ad ro. cu. sup suis cais recurretes/prosequetes/ pcu/ rates/negocioR gestores/aduocatos/ pcuratores/auditores/iudices. Quo ad actiones at pricipales explicat quattuor: verberare/ mutilare/occidere/bonis spoliare. Oportet tn actiones istas no ex quacuq ca/sed occasione caR vel negocioR hmoi fieri, si incur renda est canonis huius censura. Quo ad actiones vero accessorias/multiplicatur valde: vt patet intuenti. Et est papalis. # 16 ¶ In eum qui quempiam christianorum per assassinos interfecerit/vel interfici madauerit, aut eos receptauerit/ defenderit/vel occultauerit. Ca. xvi. STatuimus Vt qcunq princeps/ platus/seu quis alia eccliastica secularisue psona quepia chrianoR p assassinos interfecerit vel in terfici madauerit (quis mors forsitan ex hoc no sequat) aut eos receptauerit/defenderit vel occultauerit, excommunicationis sen tentiam & depositionis a dignitate/ordine / honore / officio & beneficio / incurrat ipso facto. Inno. iiij. de homicidio. ca. pro humani. li. vi. Canonis Istius materia est homicidiu/no qualecuq/ sed sacrilegu: coditus est. n. cotra quada sacri lega via occidendi chrianos. Et quo ad psonas est vniuersalis. Quo ad actiones vero coprehendit qnq actiones. prima est chri stianum per assassinos interficere: secunda est mandare etiam si non sequatur effectus: tertia est eos assassinos receptare: quarta est eos defendere: quinta est eos occultare.  Vbi primo nota/q assassini non dicuntur hic qui vulgariter vocantur assassini: sed quedam specialis gens infidelis (vt litera innuit) habens suu dominum: que hodie ignota videtur.  Deinde aduerte/q in hoc canone mandati actio non punitur vt accessoria/sed vt principalis: & propterea punitur etiam si effectus non sequatur. & simile est de alijs tribus actionibus sequentibus. Ita q receptatores/defensores/occultatores assassinorum etiam si non occiderint aut occisuri sint christianum, sunt excommunicati: quia sic ius disponit. Et est epalis. # 17 ¶ In sacrilegos ecclesie romane terras offendentes. Ca. xvij. EXcomunicamus Et anathematizamus omnes illos qui per se vel aliu seu alios directe vel indirecte/ sub quocunq titulo vel colore occupant/detinent/vel hostiliter destruunt seu inuadunt, aut occupare/detinere vel discurrere aut inuadere hosti liter presumunt in totum vel in partem / almam vrbem/regna sicilie seu trinacrie / insulas sardinie & corsice / terram citra pharum/patrimonium beati petri in tuscia / ducatum spoletanum/comitatum venaysinu/sabinesem/marchie anchonitane/ masse/trebarie/romandiole/campanie & maritime prouincias, ac terras specialis commissionis arnulforum, ciuitatesq nostras/ bononiam/ ferrariam/beneuentum/perusiam/ auinionem/ciuitatem castelli/tudertum, & alias ciuitates / terras & loca vel iura ad ipsam ro. ecclesiam spectantia & adherentia: ac fautores & defensores eorum: seu in his dantes auxilium/ consilium vel fauorem. In pro. cene domini. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendutur terre ecclesie romane. Et quo ad perso nas est vniuersalis. Quo ad actiones vero principales/ numerat quattuor: scilicet occupare/detinere / hostiliter destruere seu inuadere/tam in presenti q in futuro. Et modificantur dicte actio nes multipliciter: scilicet perse vel aliu/& directe vel indirecte. & excludunt colores etc. Accessorie autsunt/ fauere/defendere/ cosulere. Que aut sint terre & loca ecclie ro. in lra explicatur. Et est papalis.  Aduerte hic/q quu in terris ecclesie cotingit/q pars exns extra armata manu volens intrare/ inuadit ciuitatem non vt subtrahat eam ecclesie/ sed vt ipsa pars ibi regnet eo mo quo partes iste regnare consueuerunt, canonem istum incurrit: quia terram ecclesie in parte saltem hostiliter inuadit sub colore manendi in domo sua. Immo (vt a communiter accidetibus patet) hmoi inuasio tendit ad subtrahendum ecclesie ro. terra quo ad liberum regime. Romana siquide ecclesia in terris vbi factio regnat, titulare dnium potius habet q cum effectu. # 18 ¶ In latrones maritimos. Ca. xviij. EXcoicamus Et anathematizamus oes piratas/ cursarios/ latruculos maritimos: & illos pcipue q mare nrm a mote argetario vsq ad tarracina discur rere, & nauigantes in illo depredari/ mutilare/ interficere/ac rebus & bonis suis spoliare presumpserunt hactenus & psumunt. ac omnes receptatores eorundem: & eis auxilium dantes/consilium vel fauorem. In pro. cene domini. Canonis Istius materia est latrocinium maritimum. Et quo ad personas/vnum genus psonarum nominat diuersis nominibus. na pirate ijdem sunt q vulgariter corsarij appellant: latrunculi quoq marini / parui pirate sunt. Totu ergo genus pirataR excoicatur: & pcipue in fra mare ecclesie ro. discurrentiu. Actiones principales sunt quinq: depre dari/mutilare/interficere/bonissuis spoliare/& receptare eosde. Accessorie autsunt tres: cosulere/auxiliari/ fauere. Et est papalis. # 19 ¶ In sacrilegos sede aplica i suis victualibus offendetes. ca. xix. EXcoicamus Et anathematizamus oes impedietes seu inuadentes victualia seu alia ad vsum ro. curie necessaria adducentes: vel qui ne ad ro. curiam ipsa adducantur vel deferantur impediunt seu perturbant: & qui talia fieri faciunt vel defendunt: cuiuscunq fuerint ordinis/preeminentie &c. In pro. cene do. Canonis Istius materia est sacrilegiu quo offenditur sedes aplica in suis victualibus. Et quo ad psonas est vlis. Quo ad actiones principales/ sunt quattuor: sed distincte in duas combinationes pp diuersitate terminoR. Nam prima cobinatio est impedire vel inuadere homines adducentes victualia vel alia necessaria ad vsum romane curie. Secunda vero cobinatio est impedire vel perturbare ne pdicta adducant ad curia. Ita q prio prouidet hominibus adducentibus: secudo rebus adducendis. Quo ad actiones vero accessorias/ ponuntur due actiones: scilicet defendere/vel facere fieri talia. quis errore scriptoru li fieri omissum sit in textu et plubato. Et est papalis.  Aduerte hic/q quu ex volutate & pposito maleficia distinguant, siqs no gra impediedi vel pturbandi ea qsunt ad curia/ sed cosulendi pprie prie comoditati/ inhibeat neqs extrahat de pria fruges &c. quis inde sequat q no pn ideferri ad curia ro. non propterea incidit in hunc canonem. Similiter siquis tempore pestis in curia/inhibet suis nequis vadat romam/reuersurus &c. non incidit in hunc canonem: & sic de similibus. quia non per se agitur contra curiam, sed pro necessitate/pro sanitate patrie & huiusmodi/per se agitur: licet per accidens redundet in damnum curie. sed pene ac censure intelligende sunt penes id quod est per se, & non penes id quod est per accidens. # 20 ¶ In sacrilegos christianum principatum offendentes / opem ferendo inimicis crucis christi. Ca. xx. EXcomunicamus Et anathematizamus illos qui contra christum & populum christia num/sarracenis arma / ferrum & lignamina deferunt galearum: eos etiam qui galeas eis vendunt vel naues: quiq in piraticis sarracenorum nauibus curam vel gubernationem exercent, aut machinis aut quibuslibet alijs aliquod eis impendunt consilium vel auxilium in dispendium terre sancte. Ipsosq rerum suaru priuatione mulctari/& capien tium seruos fore censemus: precipientes vt per omnes vrbes ma ritimas in diebus dominicis & festiuis huiusmodi sententia pu blice innouetur. Et talibus gremium non aperiatur ecclesie, nisi totum quod ex commercio tam damnato perceperint & tantun dem de suo/in subsidium terre sancte transmiserint. Et in fra. Quod si forte soluendo non fuerint, sic alias reatus taliu casti getur/q in pena ipsorum alijs interdicatur audacia similia presumendi. Inno. in conci. gnali. extra de iudeis. ca. ad liberandu. Canonis Istius materia est sacrilegium contra chri stianum principatum commissum / opem fe rendo inimicis crucis christi. Et multis in locis repetitus diuersi mode inuenitur: & in iure/& in extrauagatibus/ & in pcessu qui fit in cena domini. ¶ Vt aute clare percipiatur quid/quando & vbi prohibitu sit, distingue tempora & loca. Et scito q secundum omne tempus & secundum oem locum infidelium, excoicati sunt deferentes equos/arma/ferrum/lignamina/& alia prohibita quibus christianos impugnant: vt patet in cena do. vbi sic dicitur. Excoicamus & anathematizamus omnes illos, qui equos/arma/ferrum/lignamina/ & alia prohibita deferunt sarracenis/turcis/et alijs christi nominis inimicis, quibus christianos impugnant.  Tempore vero guerre excoicati sunt deferentes etia quodcuq mercimonium: vt patet in ca. quod olim. de iudeis & sarra. Et omni rursus tempore / deferentes etiam victualia & quecunq mercimonia in alexandriam vel alia loca sarracenorum terre egipti, excoicati sunt: vt patet in extrauagan. cle. v. multa mentis. posita inter coes extrauagantes in ti. de iude. & sarra. Et ta hec tertia q prima excoicatio reseruatur pape. secunda autem quatenus ab vtraq harum separatur, ab epo absolui potest. ¶ Aduerte deinde/q appellatione armorum veniunt no solum offensiua/sed defensiua, ex quacunq materia sint. Per ferrum autem & lignamina/precipuam materiam intellige armorum & galearum ac nauium. Et per alia prohibita/accipe non solu naues & galeas ipsas, sed quascunq secundarias proprias materias armorum, galearum/nauium: vt sunt sartie/vela galearum, & breuiter quecunq ad hoc sunt vt ex eis christiani impugnentur: sic enim processus cene domini explicat. Victualia autem & cois vsus merces (vt panni linei vel lanei, & alia hu iusmodi) non veniunt appellatioe prohibitorum: vt patet ex eo q in dicta extrauagante postq dictum est. ferrum/equos/ arma & alia vetita, subiungitur. necnon victualia & mercimonia. Vnde sequitur q excoicatio cene domini/non extenditur ad de ferentes victualia et coes merces ad infideles. Et hoc bene nota. Vnde has omnes merces deferentes non sunt excoicati, nisi tem pore guerre / aut nisi in alexandriam vel partes egipti deferat: quum excoicatio contra illos non inueniatur/ nisi vt dictu est.  Et quilibet canon est vniuersalis quo ad personas. Sed quo ad actiones distant: quia in hoc canone explicantur quinq actiones. prima est deferre: secunda vendere: tertia curam exercere: quarta consulere: quinta auxiliari: vt patet in textu. In canone vero cene domini sola vna actio ponitur: scilicet deferre. Et est non solum papalis / sed penalis absolutio: vt in iure recitato vides. # 21 ¶ In effractores locorum sacrorum. Ca. xxi. MEmoratos Sacrilegos (qui scilicet con fregerant violenter quasdam ecclesias/& expoliauerant) excommunicatos nuncietis: & faciatis sicut excomunicatos arctius euitari, donec passis iniuria con grue satisfaciant/& damna data resartiant, & cum lris vestris rei veritatem continentibus apostolico se conspectui representet. extra de sen. excom. conquesti. Canonis Istius materia est sacrilegium quo frangit ecclesia & spoliatur. Et quo ad personas vni uersalis est. Quo ad actiones vero comprehendit duas simul: scilicet frangere & expoliare.  Vbi nota primo / duo requiri simul vt sit locus canoni: scilicet effractionem & spoliationem. Et effractio quidem ad templum (siue frangatur paries / siue ianua/siue sera/siue tectum &c.) spoliatio autem ad res que tolluntur/refertur. Et propterea siquis aperiret ecclesiam & spoliaret/aut frageret sed non spoliaret, no subijceret huic canoni.  Nota secundo/q hic canon nullam inferr excomunicatione: sed latam supponit/& denunciationem mandat/ ac denunciati absolutionem apostolice sedi reseruat. Sed vbi lata sit ista senten tia que hic supponitur/non facile patet. nisi dicendo q canon iste per hec sua verba interpretatur / quo ad hunc casum fuisse anathema late sentetie canone lucij pape in decretis. xvij. q. iiij. ca. omnes ecclesie. Indubie siquidem tenetur huiusmodi ecclesiarum effractores cumspolio/esse ipso iure excommunicatos ex hoc textu: quia mandantur denunciari excommunicati: non pot enim denunciari excommunicatus nisi qui iam est excoicatus. Et est papalis post denunciationem. # 22 ¶ In incendiarios. Ca. xxij. INcendiarii Ex quo sunt per ecclesie sententiam publicati, pro absolutionis beneficio ad sedem apostolica sunt mittendi. Cle. iij. extra de sen. ex. ca. tua. Canonis Istius materia est iniuriosum incendium. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vnam solam punit actionem: scilicet iniuriose incende re/non qualitercunq/sed post sententiam.  Vbi nota nullam in hoc canone excommunicationis sententia ferri: sed si per eccle sie (hoc est prelatorum) sententiam sunt non solum excom municati/sed publicati, tunc absolutio reseruat sedi apostolice. Et quia non arctat se canon ad incendiarios ecclesiarum, ideo de quibuscuq incendiarijs intelligo. Et intelligitur in proposito incendiarius non ab actu incendendi / sed a vitio: qui. n. malo studio incendit domum/segetem/oliuetu &c. incediarij crime incurrit.  Et scito excoicatione cotra incendiarios ecclesiarum lata/nullibi inuentam a me esse, quis quesierim que allegantur loca. & propterea non habeo eos pro excommunicatis. Et siqui forte fundent excoicationem hancsuper canone qui hr. xi. q. iij. ca. canonica. aduertant primo canone illum coem esse omnibus violatoribus ecclesiaru. deinde q no vr ligare omnes chrifideles: quia vr canon nec concilij vniuersalis nec pape/sed particularis synodi: scilicet aurisiacen. constat autem hmoi canones pre sertim penales/nec ex se nec ex gratiani compilatoris authorita te vim suam extendere ad vniuersas christi ecclesias. # 23 ¶ In eos q chrianos nau fragates rebus suis spoliat. Ca. xxiij. ILli Qui chrianos nau fragiu patientes spoliat rebus suis, nisi ablata reddiderint/ excommunicationise nouerint subiacere. Ex coci. laterane. de raptoribus. ca. excommunicationi. Canonis Istius materia est furtu seu rapina bonoru nau fragoR. Et quo ad psonas vlis est. Quo ad actiones vna punit: scilicetspoliare bonis patietes nau fragiu.  Vbi aduerte canone hunc cotra iniqua detentione reR chrianoR nau fragoR/cosiderasse duo cocurrere in hac iniqtate. Prio acceptione reR ex nau fragio: deinde vsurpatione earude reR vt ppriaR. Et qa primus actus (hoc est accipe hmoi res) pot bn et male fieri, & het spem boni (qm est saluatio reR piclitantiu) & pot fieri ex pia charitate/ad ope. s. ferenda dnis reR illaR, & pot fieri ex auara iniquitate ad appropriandu sibi res illas: ideo no est punitus actus iste acceptionis ab hoc canone. Secudus at actus (qui est detetio rei aliene inuito dno) qm manifesta & in excusabile cotinet iniqtate, punitus e ab hoc canone excois snia. Et quia actus iste (scilicet detinere res nau fragoR ipsis inuitis) cosummat in omissione restonis, ppea canon iste non percutit hmoi quasi raptores seu fures/nisi quu venerint ad omissionem restonis debite. Et qa tepus restituedi determinatu est ad statim (quia obligat semper & ad semper) ideo statim incurrit hec excoicatio quu quis est in mora: hoc est quu quis pot restituere & non restituit. Nec est opus monitione. tu quia tps restonis determinatu est ipso iure: vt dictu est. tum quia falsum est cen suras cotra omittentes/exigere monitione: vt patet ex eo q inquisitores odio vel amore &c. omittetes/ absq alia monitione sunt excomunicati: iuxta ca. multorum. de here. in cle. Et est epalis.  Aduerte confessor leges aut consuetudines alicubi de confisca tione bonorum nau fragoru/esse corruptiones legu & bonoru moru, addentes afflictionem afflicto. Contra offendentes aplica sede. # 24 ¶ In cardinales sede vacante costitutioni de romani pont. preter simoniam facienda electione/quouis modo contrauenientes. Ca. xxiiij. INhibemus Omnibus & singulis sancte ro. ecclesie cardinalibus qui pro tempore erunt/& eorum sacro collegio, ne apostolica sede vacante predictis (scilicet de romani pont. preter simoniam facienda electione) contrauenire vel contra premissa vel aliquod premissorum statuere/disponere/ordinare/vel aliquo modo facere seu attentare presumant quocunq exquisito colore vel ca/ sub excois late sententie pena: qua ipso facto incurrant. Et a qua non nisi per romanum pont. canonice electum absolui possint, nisi in mortis articulo. Iulius. ij. in extrauaganti/quum tam diuino. & fuit per lateranense concilium approbata. Canonis Istius materia est simonia no quecunq/ sed circa electionem pape. Et quo ad personas est particularis: vtpote solos cardinales comprehendens. Quo ad actiones vero numerat sex actiones. prima est contrauenire: secunda statuere: tertia disponere: quarta ordinare: quinta aliquo modo facere: sexta aliquo modo attentare. Et hec omnia intelliguntur sede vacante. Ita q si cardinales cotra ordinata de pape preter simoniam electione contraueniant aut statuant &c. sunt excoicati. Et est papalis.  Vbi nota q licet secundum antiqua iura non potuisset excipi contra papam simoniace electu (quia quantucunq simoniacus erat verus papa) post hanc tamen constitutionem papa simoniace electus no est papa in veri tate. Et cardinales sede vacante iurant se seruaturos hanc constitutionem. # 25 ¶ In eos qui ab ordinationibus/sententijs seu mandatis ro. pon. ad futurum concilium appellant, aut fauore/cosilium/ auxiliumue ad hoc prestant &c. Ca. xxv. SAne Olim fe. re. pius papa. ij. predecessor noster de fratrum suorum sancte ro. ecc. cardinalium cunctorumq prelatorum / ac diuini & humani iuris interpretum curia ro. sequentium in dieta seu congregatione mantuana existentium approbatione/matura prius & graui pmissa discussione, & de eorundem congregatorum vnanimi consilio & assensu ac ex certa scientia prouocationes ad futurum conci lium efficacissimis & palpabilibus rationibus tanq erroneas & detestabiles damnauit: ac sub excommunicationis late sententie & interdicti penis precepit, nequa persona cuiusuis dignitatis siue etiam vniuersitas aut collegium quouis quesito colore ab ordinationibus sententijs seu mandatis quibuscunq suis & suc cessorum suorum / appellationem huiusmodi interponere audeant. & contrafacientes vna cum fautoribus suis/ & consiliu auxiliumue prestantibus (siue tabelliones sint siue testes/siue aduocati siue alij quicunq) non solum penis & censuris predictis/sed etiam his que lese maiestatis & heretice prauitatis reis imponuntur obnoxios esse statuit. ¶ Et in fra. Dictasq penas & earum qualibet oes illos ipso facto incurrere volumus (cuiuscunq conditionis existant & gradus prerogatiua prefulgeant) qui in senatu/concilijs/parlamentis/cogregationibus etiam synodalibus & prouincialibus vel alias quomodolibet tacite vel expresse/voce vel scripto/per se vel alium/ cuiuscunq timoris vel reuerentie velamine vel pretensa excusatione & superioris mandato non obstan. decreuerint/ consuluerint seu deliberauerint/vel aliorum dicta approbauerint/consilium aut vocem dederint vt ad futurum vniuersale concilium a nobis vel successo ribusnostris romanis pont. contra predictam constitutionem appellare liceat possit vel debeat, dictas penas ad ipsos & eorum quemlibet contrauenientem in premissis / tenore presentium ex/ tendentes & locu habere declarates omni ambiguitate cessante. Iulius. ij. in extraua. suscepti regiminis. Canonis Istius materia est sacrilegium contra sedis apostolice primatum. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vero principales constitutio pij ponit vnam tantum: scilicet appellationem ad futurum conciliu ab ordinationibus/sententijs seu mandatis ro. pont. sed accessorias ponit tres: fauere/consulere/auxiliari. Extensio autem iulij addit sex actiones principales: scilicet decernere/consulere/deliberare / approbare aliorum dicta/ consilium dare/vocem dare/ vt ad suturum concilium contra dictam constitutionem pij ap/ pellari liceat possit vel debeat. Et quelibet actio multiplicat per modos/tacite vel expresse/voce vel scripto/per se vel per alium.  Vbi nota primo q licet omnes iste actiones tanq accessorie fue rint excommunicationi subiecte per constitutionem pij, no erat tamen per constitutionem illam excomunicationi subiecte tanq principales actiones. & propterea non erant isti dantes consiliu aut vocem verbo vel scripto / excommunicati nisi subsecuto effectu (hoc est nisi subsecuta principali actione que est appel lare ad futurum concilium) sed per adiunctam extensionem iulij quilibet horum est excommunicatus statim vt dat vocem seu consilium vt possit liceat seu debeat appellari/etia si effectus non subsequatur: quia sic disponit decretalis ista. alioquin frustra esset extensio ista ad easdem actiones vt accessorias & concomi tantes: quoniam iam per pium comprehense sic erant sub nomi ne dantium consilium/auxilium vel fauorem.  Nota secundo differentiam inter consulentes q fiat hec appellatio/& consulentes q fieri possit aut liceat aut debeat hec appellatio. nam primi non sunt excommunicati nisi sequatur appellatio, quia per pij constitutionem excommunicantur vt cooperatores. Secundi autem sunt excommunicati ipso facto: vt patet per extensionem iulij. Nec istius differentie querenda est alia causa / nisi quia decretalis sic disponit: & pene non sunt extendende vltra proprios casus. # 26 ¶ In literarum apostolicarum falsarios/ & ipsorum fautores. Ca. xxvi. NOs Omnes falsarios literarum apostolica rum/qui per se vel alios vitium falsitatis exercent / cum defensoribus & fautoribus suis anathematis vinculo decernimus innoda/ tos &c. Inno. iij. extra de cri. fal. ad falsarioR. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit apostolica sedes in falsitate suarum lrarum. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones principales continet duas. prima est exercere vitium falsitatis in apostoli cis literis per seipsos: secunda est exercere hoc idem per alios. Et duas accessorias: scilicet fauere & defendere.  Aduerte prio q canon excommunicationis no extendit se ad omnes quolibet falsarios: hoc est qui quouis modo possunt dici falsarij apostoli carum literarum. Vnde non comprehendit subrepticias seu ob/ repticias literas apostolicas impetrantes & edentes: quoniam lre tales non sunt false, sed vere lre apostolice. Nec comprehendit vtentes scienter lris apostolicis falsis: quia canon ipse distinguit vtetes cotra exercentes per se vitiu falsitatis hmoi, ac p hoc aperit vtetes non venire appellatione exercentiu per se vitiu falsitatis hmoi. Et quu constet q non oportet vtentes comprehedi sub appellatione exercentium per aliu (quu p seipos vtantur lris falsis) cosequens est vt non coprehedant vtetes sub hac cesura.  Nota secundo in eodem capitulo subiungi excomunicatione contra laicosvtetes lris apostolicis falsis. Ita q prima excoicatio est communis laicis & clericis. Secunda aut est propria laicis: quia textus disponit aliam penam clericis. Prima quoq excommunicatio comprehendit apostolicaru lrarum falsarios oes qui vitiu falsitatis exercent p se vel alios. Secunda aut solos vtetes.  Aduerte tertio/q licet neutra haR excoicationu sit pape reser uata ex hoc textu, ex processu tn cene dni reseruat prima: & ex tendit excoicatio prima absq limitatione aliqua ad omnes fal sarios lraR apostolicaR/& supplicationu gram vel iustitia con cernentiu. Et dr sic. Excoicamus & anathematizamus omnes falsarios bullaR seu lraR aplicaR, & supplicationu gram vel iustitia cocernentiu/per ro. pon. vel vicecancellarium seu gerentes vices eoR aut officium vicecancellarij sancte ro. ecclesie de mandato eiusde ro. pontificis signataR: aut sub nomine eiusde ro. pont. vicecancellarij aut gerentiu vice predictoR / signantes supplicationes easde. Vbi videre potes q canonis istius materia est latior quo ad actiones & quo ad actionu materias. Quo ad actiones quide: qa ibi sola falsatio, hic falsatio & signatio. Quo ad materias vero: quia ibi solu de lris aplicis/hic de lris & sup plicationibus agitur.  Aduerte quarto/q in ca. dura. de cri. fal. reseruatur pape absolutio tenentis literas apostolicas falsas post viginti dies, si eps tulit contra tales in comuni excoicationem.  Recolito quoq/q tam vtens falsis q tenes falsa, p se loquedo no est nisi qui ex intentione vtit falsis aut tenet falsa: hi. n. soli directe crimen hoc incurrut. Vn vtentes aut tenentes ignorater/ no ligant: nisi forte ignorantia tam culpabilis fuerit vt redeat actus in natura sui vitij. quod regulariter non est qn si sciuisset/ nullo pacto vsus fuisset aut tenuisset. & hoc in foro con scietie.  Aduerte qnto/q (vt refert sanctus anthoninus archi. flo. in tertia pte ex hostien.) lris dni pape nec in magno nec in modi co quis manu apponere pot/etiam lram vel punctu corrigedo: ita q ipo facto excois sententiam incurrit/reseruata sedi aplice: exceptis officialibus quibus hoc competit. # 27 ¶ In offendentes apostolice sedis authoritatem tam in suis suorumq literis/ processibus & exequutionibus, q in iuris dictionum / fructuum / reddituum & prouentuum non vacantium vsurpatione &c. Ca. xxvij. EXcomunicamus Et anathematizamus illos qui ne literis & mandatis apostolice sedis & legatorum ac nunciorum & iudicum dele gatorum eiusdem gratiam vel iustitiam concernentibus, decretisq super illis & ceteris iudicatis/ processibus & exequutorialibus non habito primum eoru beneplacito & assensu pareatur: neue tabelliones & notarij super huiusmodi literarum & processuum exequutione instrumenta vel acta conficere, aut confecta parti cuius interest tradere sub grauissimis penis prohibere/statuere seu mandare presumunt. Quiue iurisdictiones seu fructus/redditus & prouentus ad ecclesiasticas personas ratione ecclesiarum / monasteriorum & aliorum beneficiorum ecclesiasticorum per eas obtentorum pertinentes vsurpant vel arripiunt, seu quauis occasione vel causa sine romani pont. expressa licentia sequestrant. Vel qui per se vel aliu seu alios directe vel indirecte predicta exequi vel procurare/aut in eisdem consilium/auxilium vel fauore prestare non verent: cuiuscuq peminentie/dignitatis &c. fuerint. In pro. cene dni. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offenditur authoritas apostolice sedis tam in suis suorumq literis/processibus & exequutionibus, q in iurisdictio num/ fructuum / reddituum & prouentuum non vacantium vsurpatione. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vero principales/secundum diuersitatem materiaR diuersi ficatur. nam respectu prime materie tres actiones principales ponuntur: scilicet sub grauissimis penis prohibere/statuere/manda re. Ita q primo excoicantur omnes prohibentes vel statuentes vel mandantes ne obediat literis & mandatis &c. non habito primo ipsorum mandantium beneplacito & assensu. Et est hec excommunicatio contra illos qui statuunt aut mandant subditis suis ne obediant curie romane mandatis sine consensu ipoR mandantium. Et in eodem contextu circa eandem primam ma teriam simul excommunicantur omnes qui prohibent vel statuunt aut mandant, ne tabelliones & notarij instrumenta seu acta conficiant/vel confecta tradant parti.  Deinde circa secundam materiam tres actiones ponunt. prima est vsurpare: secunda arripere: tertia sequestrare. Vbi quinq coditiones apponunt. prima ex parte rei accepte, scilicet q sit res ecclesie: puta q sit iurisdictio/ fructus/prouentus/redditus ecclesie. Et per hanc con ditionem excluduntur prouentus prophani quos aliunde ecclesiastice haberent persone. Secunda q res ecclesie vsurpentur/ar ripiantur aut sequestrentur non qualitercunq, sed vt prouetus/ vt redditus/vt fructus ecclesie: quoniam formaliter verba intel ligenda sunt. Et per hanc conditionem excluduntur fures seu latrones qui res ecclesie furantur aut rapiunt vt quasdam res, & non ea ratione quia sunt fructus aut redditus ecclesie: factus est. n. canon iste/ non contrafures & latrones, sed contra domi nos qui beneficiorum ecclesiasticorum prouentus vsurpant aut sequestrant. Et quia non limitatur ad dominos/ligat omnes qui ea ratione arripiunt quia sunt prouentus talis ecclesie. Tertia q pertineat ad personam ecclesiasticam obtinentem illud bnficiu. Et per hanc conditionem excluduntur res eedem si sint ecclesia rum vacantium. Quarta est q ista fiant sine expressa licentia pape. Ex qua forte sequitur quinta/ scilicet q ista fiant quasi authoritatiue: vt nobiles domini & ministri qui vsurpant aut arripiunt aut sequestrant quasi potestatem habentes incurrat hunc canonem: qui directe factus est ad protegendum beneficiatos ab huiusmodi vsurpatoribus. Sed parum prodesse videtur: quia domini faciunt quod volunt. Et si sunt magni domini, oportet habere patientiam/& canones silere.  Quo ad actiones vero accessorias/multiplicatio magna est propter tot modos. & extenditur ad omnia & singula premissa. Et est papalis. # 28 ¶ In impugnantes literas electi in papam anteq coronetur. Ca. xxviij. ADuerte Hoc in loco / q impugnantes literas electi in papam antequa coronetur / sunt ipso facto excommunicati per quanda extrauagantem benedicti. xi. vt refert sanctus anthoninus archi. flo. in tertia parte. ti. xxiiij. ca. lxviij. # 29 ¶ In eos qui sub quibusuis penis/ne sine ipsorum inhiben tium aut principum beneplacito mandentur exequutioni litere apostolice inhibent &c. Ca. xxix. EXcomunicamus Et anathematizamus omnes illos qui sub quibusuis penis/quibuscuq personis in genere & inspecie, ne aliquas literas apostolicas etiam in forma breuis tam gratiam q iustitiam concernentes/& citationes & exequutoriales que a sede predicta emanarunt & pro tempore emanabunt/sine eoru vel principum beneplacito & examine exequutioni mandent/ inhibent: ac notarios/ exequutores vel subexequutores literaru/ monitoriorum/citationum & inhibitionum huiusmodi capiut/ incarcerant & detinent/vel capi & incarcerari & detineri faciunt. Et qui ex eorum officio vel ad instantiam quorucunq personas ecclesiasticas/& capitula/conuentus & collegia ecclesiarum quarucunq, coram se ad suum tribunal / audientiam/ cancellariam / consilium vel parlamentum trahunt: ac preter iuris communis dispositione trahi faciunt vprocurant/directe vel indirecte/quouis qsito ingenio vel colore. In pro. cene dni. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offenditur authoritas sedis apostolice, primo in suis literis/citationibus & exequutionibus: secundo in suis notarijs/ exequutoribus & subexequutoribus: tertio in ecclesiasticis per/ sonis/capitulis/conuentibus & collegijs. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones diuersificatur secudum materias. nam in prima materia ponit vnam actionem, scilicet sub quibusuis penis inhibere ne sine ipsorum inhibentium aut principum beneplacito exequutioni mandentur litere apostolice/ & alia premissa. In secunda vero materia ponit tres actiones dupli catas. prima est capere: secunda incarcerare: tertia detinere. Et duplicantur per facere capi / incarcerari vel detineri. In tertia demum materia ponit actiones tres. prima est trahere ad suum tribunal/audientiam &c. preter iuris communis dispositionem: scda est trahi facere: tertia est trahi procurare.  Vbi nota in tertia materia / q licet appareat q iste canon sit editus contra dominos seculares/ qui seipsos constituunt iudices ecclesiasticarum personarum &c. secundum tamen veritatem ligat etiam ecclesiasticos/ qui preter iuris communis dispositio/ nem hec eadem presumunt authoritate alia q ecclesiastica: quia in hoc canone non fit discretio inter laicos & clericos quum ex communicantur: non. n. dicitur. excommunicamus illos laicos/ sed absolute illos. Et forte fuit ratio / quia in multis locis prelati ecclesiastici instituuntur a principibus ad causas huiusmodi: & propterea omnes coiter sunt hic excoicati. Et est papalis. # 30 ¶ In offendentes sedis apostolice authoritatem in cognitione causarum. Ca. xxx. EXcoicamus Et anathematizamus oes & singulos vicecancellarios & consiliarios ordinarios & extra ordinarios quorucunq regum & principum ac cancellariorum/ cosilioru & parlamentoR: necnon procuratores generales eorundem vel aliorum principum secularium etiam si imperiali/regali/ ducali vel alia quacuq prefulgeant dignitate: necnon archiepiscopos & episcopos/ abbates & commendatarios eoruq vicarios & officiales. qui per se vel alium seu alios/ quarucunq exemptionum vel aliarum gratiarum & literarum apostolicarum/necnon decimaR, & beneficiales ac alias spirituales & spiritualibus annexas causas ab auditoribus & commissarijs nostris aduocant: ac exequutiones monitoriorum/citationum/inhibitionum/ sequestrorum/ exequutorialium & aliarum literarum apostolicarum tam gratiam q iustitiam concernentium, a nobis necnon camerario & presidentibus camere apostolice/ac auditoribus & commissarijs apostolicis/in eisdem causis pro tempore emanatarum, illaruq cursum & audientiam/ac personas/capitula/ conuentus & collegia causas ipsas prosequi volen. authoritate laicali impediunt/ & se de illarum cognitione tanq iudices intromittere: ac partes actrices que illas committi fecerunt & faciunt / ad reuocandu seu reuocari faciendum citationes vel inhibitiones aut alias literas in eis decretas, & ad faciendum eos contra quos tales inhibitiones emanarunt/a censuris & penis in illis contentis absolui ordinant vel compellunt. In pro. cene do. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit authoritas sedis apostolice in causarum cognitione. Et quo ad personas comprehendit nouem genera personarum. primo vicecancellarios: secundo consiliarios quorucunq regum vel principum/cancellariorum/ consiliorum/parlamentorum: tertio generales procuratores eorunde &c. quarto archiepiscopos: quinto episcopos: sexto abbates: septimo comendatarios: octauo eorum vicarios: nono eoru officiales. Quo ad actiones autem ponit quinq actiones. ita tamen vt quelibet intel ligatur/tam si per se q si per alium qs illa exerceat. Et referunt ad diuersa iste diuerse actiones: nisi due vltime / que referuntur ad idem. Prima actio est aduocare causas ab auditoribus vel commissarijs apostolicis: secunda est authoritate laicali impedi re exequutiones aut causarum cursum seu audientiam, aut per sonas/capitula/conuentus seu collegia causas ipsas prosequi vo/ lentes: tertia est se de illarum cognitione tanq iudices intromittere: quarta simul cum quinta est ordinare vel compellere par tes actrices ad reuocandum &c. vel ad faciendum absolui a cen suris & penis eos contra quos tales inhibitiones emanarunt. Ita q quicunq ex supradictis nouem generibus personarum aliquam harum quinq actionum perse vel alium fecerit, excoi catus est. Et est papalis. ¶ Et aduerte diligentissime docte confessor / q in processu sepe dicto cene domini sub adriano. vi. excluduntur excusationes principum vel consiliariorum & huiusmodi / excusantium se super tolerantia romani pont. & huiusmodi. na ibi post omnes censuras habentur hec verba. Declarantes nihilominus ac protestantes (prout tenore presentium declaramus ac expresse pro testamur) absolutionem hodie vel alias etiam solenniter p nos faciendam/prefatos vicecancellarios/consiliarios & procuratores ac alios excommunicatos predictos/nisi prius a pmissis cum vero proposito vlterius similia non committendi destiterint/no comprehendere, nec illis aliter suffragaturam esse. Ac insuper in premissis omnibus & singulis ac alijs quibuscunq iuribus sedi apostolice ac sancte ro. ec. vndecunq & quomodolibet que sitis seu querendis, per quoscuq actus contrarios aut quomodo libet preiudicantes/tacitos vel expressos/a nobis vel sede apostolica quomodolibet factos aut faciendos, aut quecunq temporis fluxum seu patientiam vel tolerantiam nostram / nullatenus quomodolibet preiudicari debere aut quomodolibet posse: & sic nostre incomutabilis intentionis semper fuisse/ fore & esse. Cotra offendetes ecc. libertate. # 31 ¶ In eos qui ecclesiasticam libertatem per statuta seu con suetudines offendunt. Ca. xxxi. EXcomunicamus Omnes qui decetero seruari fecerint statuta edita/& consuetudines vel potius abusiones introductas contra ecclesiasticam libertatem, nisi ea de capitularibus suis in fra duos menses post huiusmodi publicationem sententie fecerint amoueri.  Excommunicamus quoq statutarios & scripto res statutorum ipsorum, necnon & potestates & cosules/recto res & consiliarios locorum vbi decetero huiusmodi statuta & consuetudines edita fuerint vel obseruata: necnon & illos qui secundum ea presumpserint iudicare/vel in publica forma scribere iudicata. Hono. iij. de sen. excom. nouerit. Canonum Istorum materia est sacrilegiu quo ecclesiastica libertas per statuta seu consuetudi nes offendit. Et quo ad personas/primus canon vniuersalis est. Quo ad actiones vero duas punit actiones. prima est facereser uari statuta & consuetudines contra ecclesiasticam libertatem: secunda est non facere amoueri huiusmodi statuta de capitularibus suis.  Secundus autem canon specificat sex genera per sonarum: scilicet statutarios/scriptores statutorum/potestates/co sules/rectores & consiliarios locorum vbi fuerint edita vel ser uata. Deinde vniuersaliter extendit se ad omnes quantum ad duas actiones. prima est iudicare secudum huiusmodi statuta: secunda est scribere in publica forma/hmoi iudicata. ¶ Vbi sunt multa notanda. Primo notanda est differetia inter absolute violantes ecclesie libertatem / & inter illam violantes respectiue ad statuta vel consuetudines: quoniam neuter istoru canonum excommunicat primos: sed solos secundos, qui cum relationibus seu dependentijs ad statuta seu consuetudines/violatores reputantur: vt patet discurrenti per omnes casus in his canonibus comprehensos.  Secundo notanda est constructio primi canonis: quia aliud significat & aliud intelligitur. Nam significat requiri ad incurrendum illum canonem duo simul. primum est facere seruari huiusmodi statuta vel consuetudines: secundum est non facere amoueri illa in fra duos menses de capitularibus. quia manifeste excommunicat facientes primu cum coiunctioe exceptiua/nisi fecerint amoueri &c. Intelligit autem diuisim. ita q sint duo casus: & tam facientes seruari q non facientes amoueri/sunt excommunicati. Mihi videtur no esse recedendum a plano sensu litere: adiungendo q canon iste specialis est. & respicit statuta & consuetudines tunc temporis edita & introductas: & propterea dedit illis tempus duorum mensium a publicatione istius sentetie. Ita q disposuit hono. iij. quo ad tunc edita statuta q vtrunq requireretur ad incurrendum illam sententiam: & q si non fecissent illa seruari/ sufficiebat, nec ligabantur quia non debebant. Propterea quoq subiunxit alium canonem ad futura statuta & consuetudines. Et siquis affirmandum omnino censet primum canonem respicere statuta cuiusq temporis (quia non dicit hactenus edita) amplectatur quoq literam cum sensu suo: vt scilicet vtrunq requirat simul: & non sensum appositum. Ita q non sufficit non fa cere amoueri statuta de capitularibus / ad incurrendum hunc canonem: sed simul oportet q sit de numero facientium illa seruari: quia sic clare dicit textus. Faciens ergo seruari si non facit deleri/est excommunicatus: & si non facit deleri / & tn non facit seruari, no est excomunicatus ex hoc solo q non facit deleri.  Tertio nota in secundo canone / q illa sex personarum genera que excommunicantur absq actionum propriarum explicatione (quoniam non dicitur. qui consenserint aut fecerint: sed impersonaliter dicitur/vbi consuetudines vel statuta fuerint edita vel seruata) non sunt sic dure interpretanda. quia excom municatio est maxima pena ecclesie, que non nisi pro mortali peccato infertur. Sed quoniam due actiones in textu explicatur (scilicet edi & seruari) hinc intelligendum est q sex illa gna personarum pro quanto concurrunt ad alteram harum actionum (hoc est vel ad edendum vel ad seruandum) sunt ipso facto excommunicata. Et propterea statutarij (qui scilicet faciunt statuta hec) & similiter scriptores illorum/vt cancellarij & similes/sunt ipso facto excommunicati: vtpote concurrentes ad editionem statutorum. Potestates vero/consules/recto res & consiliarij si nihil operantur ad editionem aut obseruatio nem, non sunt excommunicati.  Quarto nota / q tam statutarij q alij excusantur ab excommunicationis censura / si pura mente & recto animo/nolentes aliquid contra ecclesie libertatem statuere aut sustinere, consulunt doctores reputatos &c. seu committunt examen eorum doctoribus huiusmodi, & certificati ab illis q nihil est contra ecclesie libertatem/statuut/ scribunt &c. aliquid quod in veritate esset contra libertatem ecclesie: quia agunt ex ignorantia plus q probabili. Et nec apud deum nec apud ecclesiam agunt contra ecclesie libertatem: quia fecerunt quantum in se est quod viros probos de cet. Et excusantur non solum a tanto / sed a toto.  Quinto nota quid importat libertas ecclesiastica. Et scito q comprehendere videtur omne id in quo ecclesia non subijcitur aut arctatur: siue illud spectet ad esse naturale vel spirituale/siue ad operari aut recipere / siue ad quodcuq aliud. & rursus siue illud conueniat ecclesie ex dono naturali siue gratuito, siue ex iure communi siue ex priuilegio: ita q vnde habeat non est cure. Et hoc ex libertatis nomine haberes nisi libertas limitaret per ecclesie nomen formaliter sumptu: hoc est quatenus ecclesie ronem habet. Ex hoc. n. hes/q proprie loquendo libertas ecclesie non comprehendit nisi illa in quibus ecclesia quatenus ecclesia est libera: vndecunq illa habeat, siue a deo/siue a papa/siue ab imperatore &c. Et q ita canones intelligant ecclesie libertatem, patet ex eo q in sexto de immu. ecc. ca. libertatis. dicitur q inhibere ne clericis molant/coquant/vendant &c. presumitur contra libertatem ecclesie. Presumi dixit/non esse: quiasecun dum veritatem sunt hec contra libertatem politici conuictus/ & non contra ecclesiam quatenus ecclesia. Ex ecclesie rursus nomine accipe q est sermo de libertate communi vniuerse ecclesie, & non de libertate propria tali ecclesie vel tali religioni. Ita q siquis statuit contra priuilegium proprium alicuius collegij (puta prothonotariorum) aut alicuius religionis (puta monachorum) aut alicuius ecclesie (puta mediolanensis) no incurrit hunc canonem: sed oportet q statuat contra illud quod coe est omnibus ecclesiis. Et bene intellige nouicie: quia no dici mus q oportet statui contra oes ecclesias mundi: sed dicimus q oportet statui cotra illud quod est libertatis cois oibus ecclesiis mundi. Vn siquis statuat q non possit quis donare tali ecclesie (puta sancti donati) quis contra vna tendat ecclesia particula rem, incurrit tn excoicationem hanc: quia statuit cotra libertate communem omnibus ecclesiis. commune siquidem est omni ecclesie christi/ q potest cuilibet donari: libertas. n. communis offenditur in illa vna. & sic de alijs.  Sexto nota/q statuere cotra ecclesie libertatem/est p se (hoc est ex intentione) tendere cotra ecclesiasticam libertatem: qm quod est p accidens/alienu est ab arte & iure. Et hoc ta secun dum doctrina demonstratiua q secundu iura: qmipsa quoq sup ponut & assumut q volutate & pposito maleficia distinguun tur. Per se autem seu ex intentione contra ecclesiastica libertatem intellige penes intentionem operis statuti. Ita q si opus qd' statuit / per se (hoc est suapte natura) tendit contra ecclesia stica libertate, statutum est cotra illa. Si aut p se no tendit cotra illam, statutum ex se non est contra illam. quis cotingere possit q ex intentione statuentis fuerit contra illam/ex odio & malignitate in ecclesie libertatem factum. Discernere autem actum exsua natura tendentem contra ecclesie libertatem/non est difficile scientibus q idem est per se seu ex propria natura & inten tione. Et sicut detractio contra famam/contumelia contra hono rem/adulterium contra alienum thorum / homicidium contra humanam vitam: ita statuere q clericis non dentur decime/ elemosyne/q non possint iudicare in causis ecclesiasticis / q teneantur soluere vectigalia de rebus suis non negociandi gratia/ & similia, contra ecclesiasticam tendit per se libertatem.  Et iuxta hanc rationabilem theoricam dicendum est/ q statu tum ciuitatis disponens de honore mortuariorum/modum imponendo ne excessus fiat/ & pauperes ambitio in fletibus non grauet, si non disponit nisi de illis que per se ordinantur ad honorem/licitum & sanctum est, etiam si inde non perse sed per accidens proueniat effectus aliquis qui videtur contra ecclesie libertatem: quoniam secundum id quod est per se iudicandum est etiam in moralibus, & non secundum id quod est per acci dens. Et propterea quum constet sumptuosa sepulcra/ multitudinem luminarium / indumenta equorum ac pedissequorum/ multitudinem crucum/varietatem religionum/ & similia / ad temporalem honorem defuncti aut viuorum per se ordinari no solum ex intentione facientium hec/sed ex natura ipsorum ope rum, consequens est vt moderari hec ad potestatem politicam spectet/ad quam spectat cura ciuium circa honores teporales. Nec obstat q tanguntur clerici: quia non tanguntur nisi vt ma teria temporalis honoris/ non ipsorum clericorum sed ciuium. Regulare autem est/q cognoscens/iudicans/ curamq habens de forma, cognoscit / iudicat ac disponit de materia quatenus respicit illam formam: vt patet in omnibus artibus. Nec rur/ sus obstat q ista moderatio sit nociua clericis / & subtractiua elemosinarum / & diminutiua cultus diuini / & ademptiua suffragiorum que obuenirent ex reliquijs horum remanentiu apud ecclesias vel ecclesiasticas personas: quoniam hec omnia & similia per accidens eueniunt: per se autem de honore tpali agitur. Nec obstat/q extra de re. ec. no alie. ca. fi. decernitur esse cotra libertatem ecclesie statuere de mortuarijs/tanq de annexis ecclesiastice iurisdictioni: quoniam hoc intelligendum est de mortuarijs ordinaus per se ad ecclesiam / salutem defuncti seu cultum diuinum: secus autem de per se ordinatis ad temporalem honorem. # 32 ¶ In eos qui represalias aduersus personas ecclesiasticas seu bona ipsarum concedunt vel extendunt. Ca. xxxij. ILli Qui represalias aduersus psonas ecclesiasticas seu bona ipsarum concedunt vel extendunt ad eas, nisi presumptionem hmoi reuocauerint a concessionis vel extensionis tpe in fra mensem, si persona singularis fuerit/ sententiam excoicationis incurrat: si vniuersitas/ ecclesiastico subiaceat interdicto. Gre. x. de iniurijs. ca. etsi pignorationes. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegiu quo offenditur libertas ecclesiastica qtu ad exeptione a repsa lijs. Quo ad psonas est vniuersalis. Quo ad actiones coprehedit duas actioes. Prima est concedere: scda estextendere.  Vbi nota tria. Primo q het locu siue represalie sint iniuste siue alias iuste contra ciues &c. quoniam clerici exempti debent esse ab hmoi represalijs. Secundo q requiritur mensis post concessione vel extesione: quia lex sic disponit. Et propterea si in fra mensem exequutio aliqua contra clericorum bona interueniret, no incur reretur hec excois sententia. debent tn reuocando in fra mensem restitui in integrum bona clericorum. Tertio q si represalie con ceduntur solum contra bona clerici debitoris/pmissis ac seruatis his que de iure premittenda ac seruanda sunt, no est locus huic canoni: quia non proprie sunt represalie ille in quibus vnus pro alio grauari non potest: vt ex hoc textu habere potes. pene aute non sunt extendende/sed restringende. Et est epalis. # 33 ¶ In offendentes libertatem ecclesiasticam compulsione ad submittendum bona laicis &c. Ca. xxxiij. ILli Qui prelatos vel psonas ecclesiasticas ad submittendum ecclesias / bona immobilia seu iura ipsarum laicis/non cocedendo bona ipa vel iura in emphiteosim seu alias alie nando in forma & casibus a iure permissis, sed constituendo vel recognoscendo seu profitendo a laicis ea tanq a superioribus se tenere / seu ab ipsis eadem aduohando / vel ipsos patronos vel aduocatos ecclesiarum seu bonorum ipsarum perpetuo aut ad tempus non modicum statuendo compulerint: cuiuscunq sint conditionis aut status/ excommunicationis sententia sint innodati. Et in fra. Laici ex cotractibus super pmissis/ consensu capituli & licentia apostolica interuenientibus initis seu occasione illorum vltra id quod ex natura contractuum ipsorum vel adhibita in illis lege permittitur/aliquid vsurpates, nisi legitime moniti ab huiusmodi vsurpatione destiterint resti tuendo etiam que taliter vsurparunt, eoipso sententiam excommunicationis incurrant. Gre. x. de re. ecc. non alie. ca. hoc consultissimo. in. vi. Canonis Istius materia est sacrilegiu quo offenditur libertas ecclesiastica compulsione ad submit tendu bona laicis &c. Et quo ad psonas est vlis. Quo ad actio nes duas punit actiones. Prima est copellere: secunda est vsurpare. Sed prima actio (scilicet copellere) ad multa extendit. compellit siquide vel platos vel psonas ecclesiasticas ad submit tendu aliquod triu/vel ecclesias/vel bona immobilia / vel iura laicis in casu non pmisso a iure. Et ista submissio fit aliquo triu modoru. Primo pfitendo se tenere predicta a laicis tanq a superioribus. Secundo eade a laicis aduohando. & est hoc vocabulu vltramontanum quo solent vti in istis. Tertio laicos statuendo patronos vel aduocatos. Compellentes igr ad aliqd horu sunt excoicati. Scda vero actio (que est vsurpatio) refert ad plus q illis coueniat ex talibus cotractibus licite factis. sed ista secunda censura no incurrit ipo facto, sed si post legitima monitionem recusauerint desistere & restituere. Et vtraq est epalis. # 34 ¶ In grauates quaslibet psonas ecclesiasticas/pro eo q roga te/eu pro quo rogabant eligere noluerunt. Ca. xxxiiij. SCiant Cuncti qui clericos vel quaslibet personas ecclesiasticas ad quos in aliquibus monasterijs aut alijs pijs locis spectat electio/pro eo q rogati seu alias inducti eu pro quo rogabant seu inducebantur eligere noluerut, vel cosanguineos eoR aut ipas ecclesias/monasteria seu loca cetera bnficijs seu alijs bonis suis p se vel p alios spoliando/seu alias iniuste psequendo grauare psumpserint: se ipso facto excois sententia innodatos. Gre. de elec. ca. sciant cuncti. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit libertas ecclesiastica quantum ad liberum electionis opus. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones/punit vnam quidem actionem comunissimam. s. grauare/explicando duas vias grauandi: vel spoliando/vel alias in iuste persequedo. Sed actionem ipsam subijcit excomunicationi non vndecunq/sed ex certa ca procedente: scilicet si fiat pro co q electores seu electrices rogati seu alias inducti eligere noluerunt illum vel illam pro quo vel qua rogabantur.  Vbi aduerte q ad incurrendu hunc canone requirit primo q fiat actus grauaminis p spoliu vel psequutione iniusta. Secudo q istud grauamen inferatur ex dicta causa/partim affirmatiua (scilicet q fuerint rogati seu impulsi) & partim negatiua: sci licet q non elegerunt illum. Tertio q inferatur contra aliquem ex quinq: scilicet vel personas electrices ecclesiasticas/ vel cosanguineos eorum/vel ipsas ecclesias/vel monasteria/vel cetera pia loca. Et est semper sermo de electione que fit a personis ecclesia sticis: quoniam ad electionem que fit a laicis in suis fraternitati bus/& similiter a mulieribus que non sunt ecclesiastice psone (vt tertiane & hmoi) non extenditur iste canon: qui ad cleri cos vel ecclesiasticas personas dicit spectare electionem. Et est episcopalis. # 35 ¶ In impedietes litigantes in foro ecclesiastico in causis que de iure vel consuetudine ad dictu foru ptinent. Ca. xxxv. STatuimus Nequis impetratores literaR nraR / ad nos vel ad foR ecclesiasticu recurrentes super cais que ad idem foR de iure vel de antiqua consuetudi ne ptinere noscunt / p se vel p aliu ad desisten dum vel in foro seculari de questionibus hmoi litigandum, per eorundem iudicu ecclesiasticoru vel impetrantiu aut litigantiu seu volentiu litigare/aut propinquoR ipsoR seu reR illorum seu ecclesiaR suaR etia captionem/modisue alijs quibuscunq copel lat seu copelli faciat vel procuret: nec per se aliosue impediat, quo minus coram iudicibus ecclesiasticisdelegatis seu ordinarijs querelantes de causis que (vt premissum est) ad cognitionem pertinent eorundem/possint libere iustitiam obtinere: nec ad pre missa facienda det auxiliu/consiliu vel fauorem.  Siquis vero contra presumpserit, se ipo facto excoicationi nouerit subiacere. A qua nisi tam iudici cuius cognitio fuerit impedita vel iurisdictio vsurpata/q pti que in prosequutione sui iuris turbata fue rit, de iniuria/damnis/expensis & interesse / prius per eundem fuerit integre satisfactum/nullatenus absoluatur. Bonifa. extra de immu. ecc. quoniam. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit libertas ecclesiastica quo ad opus iudiciale. Et quo ad personas vniuersalis est. Quo ad actiones vero continet actiones principales quattuor. Prima est copellere: secunda compelli facere: tertia compelli procurare: quarta p se vel alios impedire. Accessorias vero tres: scilicet ad predicta facienda con sulere/auxiliari/fauere.  Et bene nota q canon iste no arctatur ad curiam romanam, sed fouet libertatem ecclesiastici fori in quacuq diocesi. Et est epalis premissa satisfactione. pro quanto tamen quis apostolicas literas impediret contra processum cene domini, esset papalis: vt patet superius in censuris contra sacrile gia in sedem apostolicam. # 36 ¶ In grauantes illos qui in ipsos aut alios sententiam excoi cationis/suspensionis vel interdicti ptulerut etc. Ca. xxxvi. QVicunqz Pro eo q in reges/ princi pes & barones/ nobiles et balliuos vel quoslibet ministros eoru aut quoscuq alios, excois/ suspensionis siue interdictisen tentia fuerit promulgata, licentia alicui dederint occidendi/capiendi seu alias in personis aut in bonis suis velsuo rum grauandi eos qui tales sententias protulerunt/siue quorum sunt occasione prolate / vel easdem sententias obseruantes/seu taliter excoicatis coicare nolentes: nisi licentiam ipsam re integra reuocauerint, vel si ad bonoR captionem occasione ipsius licentie sit processum/nisi bona ipsa fuerint in fra septem dieR spatiu restituta/aut satisfactio pro ipsis impensa: eoipso sniam excomunicationis incurrat. Eadem quoq sint snia innodati omnes qui ausi fuerint pdicta lnia data vti, vel aliquid pmissorum ad que committenda dari licentiam prohibuimus / alias comittere suo motu. Qui autem in eadem sententia permanserint duorum mensium spatio, ex tunc ab ea non possint/nisi per sede apostolicam absolutionis bnficium obtinere. Gre. x. de sen. excom. qui cunq. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegiu quo offenditur ecclesiastica libertas quantu ad opus promul gandi & exequedi censuras ecclesiasticas. Et quo ad psonas est vlis. Quo ad actioes/punit tres actiones gnales. Prima est dare licentia trium actionu: scilicet occidendi/capiendi seu alias grauandi ta in psonis q in bonis suis vel suoR. Secuda est vti dicta lnia data ad aliquid dictoru. Tertia est committere aliquid triu dictoR: scilicet occidere/capere vel alias grauare &c. motu suo, hoc est non propter licentiam datam ab alio. ¶ Vbi pro clariori perceptione nota primo, q canon iste primo punit dantes alicui lniam occidendi/vel capiendi/ vel grauandi quattuor gna psonaR (.s. vel iudices/vel pte/ vel obseqntes/vel vitantes) nisi alteR duoR faciat: hoc est vel q re integra lniam reuocent, vel si res non est integra quo ad captione bonoru / q resto aut satisfactio bonoR in fra septe dieR spatiu subsequatur. Vnde seqtur q qdiu res est integra, nunq qui lniam hanc dedit est excoicatus: quia adhuc pendet tepus reuocandi, & pot reuocando re integra/pseruare se ab excoicatione immune. Oportet ergo licentiam hre effectu/vt sit locus canoni. & quo ad vnu effectu (.s. captione bonoR) benignitas huius canonis progat adhuc tempus septe dierum post dictum effectum, in quo possit restituendo vel satisfaciendo preseruare se ab excoicatione. In ceteris vero effectibus ipso facto est excoicatus qui dedit lniam qn effectus est subsequutus: puta qn capta vel occisa est psona propter licentia data.  Nota secudo q nullus proprie in psona vel bonis suis vel suoR grauat qui iuste patit: ac p hoc graua men iniustu oportet esse si grauamen est.  Nota tertio / q quia canon iste fauorahilis est, ideo appellatione suorum omnes qui quomolibet vt sui grauati sunt veniunt, quacuq relatione remo tissima sintsui. Neq. n. debet minor esse protectio huius canonis q extendatur impietas offendentium. Et est in fra duos menses epalis, postea papalis: vt in litera dicitur. # 37 ¶ In dominos temporales/suis subditis ne personis ecclesia sticis vendant/emant/coquant/molant/aut alia obsequia ex hibeant interdicentes. Ca. xxxvij. EOs Qui temporale dominium obtinentes, suis subditis ne prelatis aut clericis seu personis ecclesiasticis quicq vendant aut emant aliquid ab eisde/ne ipsis bladu molant/coquant panem/aut alia obsequia exhibere presumat ali qua ndo interdicunt, cum talia in derogationem ecclesiastice li/ bertatis presumantur/eoipso excommunicationis sententie decernimus subiacere. Bonifa. viij. de immu. ec. ca. libertatis. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo ecclesiastica libertas offenditur in libera venditione/ emptione/ obsequijs &c. Et quo ad psonas particularis est: nam ligat solos illos q tpale dnium obtinent. Quo ad actiones vero vna punit: scilicet interdiceresubditis suis ne ecclesiasticispsonis vendant/emant/molant/coquant/obsequia exhibeant.  Et nota q no requirit q de hoc faciant statutu aut sub penis inhibeat: sed sufficit q inhibeant subditis suis.  Et nota/q ista non sunt proprie contra libertatem ecclesiasticam, sed contra humanam societatem: verum quia in odiu ecclesie fiut, presumutur (vt in litera dicitur) fieri contra libertatem ecclesiasticam. # 38 ¶ In offendentes libertatem ecclesiasticam in ecclefiarum vacantium bonis. Ca. xxxviij. VNniuersos Et singulos, qui regalia/custodiam siue guardia/ aduocatiois seu defensionis titulu in ecclesiis/monasterijs siue qui buslibet alijs pijs locis vacantibus / de nouo vsurpare conantes, bona ecclesiaru/monasterioR aut locoR ipsoR vacatiu occupare psumut: clericosq ecclesiaR/monachos monasterioR/& psonas ceteras locoR eorudem que hoc fieri pcurant, eoipso excois sen tentie decernimus subiacere. Bonifa. de elec. gnali. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit libertas ecclesiastica in ecclesiaru vacantiu bonis. Et quo ad personas est in parte vniuersalis: quia ligat vni uersos & singulos. In secuda autem parte est particularis: quia ligat solas personas illorum locorum vacantium. Quo ad actio nes vero in prima parte punit duas actiones simul. Prima est de nouo conari vsurpare aliquod horum quinq: vel regalia/vel custodiam/vel guardiam/vel titulum aduocationis/vel titulum defensionis in vacatibus ecclesiis/monasterijs aut alijs pijs locis. Secunda est occupare bona dictorum locorum. Ita q ad incur rendum huius canonis censura / nec sufficit vsurpare aliquem dictorum titulorum sine occupatione bonoru/nec sufficit occupare bona sine conatu ad vsurpandum aliquem dictorum tituloru: sed oportet vtrunq concurrere ad hoc vt incurratur huius canonis sententia. In secunda autem parte vna actio punitur: scilicet procurare hoc fieri. Et intellige cum effectu subsequuto: quoniam vt accessoria actio ad tale fieri punitur. Et est epalis.  Et aduerte/q glo. exponit de nouo. i. a quadraginta anis citra: quia in hoc eodem canone quasi distinguendo contra nouos/ subditur. qui autem ex fundatione vel ex antiqua cosuetudine iura sibi huiusmodi vendicant. # 39 ¶ In offendentes ecclesiasticam libertatem quantum ad exemptionem a pedagijs & guidagijs. Ca. xxxix. COnstitutionem Fe. re. alexandri pape. iiij. predecessoris nostri/qui statuit ecclesias & personas ecclesiasticas ad pedagia & guidagia penitus non teneri/nec ad exhibendum vel soluendum talia pro rebus suis proprijs quas no ca negociandi deferunt vel deferri faciut seu transmittunt: volentes propter multoru insole tia & abusum pene adminiculo adiuuare, adijcimus districtius inhibendo (contraria consuetudine quorucunq non obstate) vt nec collegium nec vniuersitas nec aliqua etiam singularis persona a prefatis personis seu ecclesijs pro personis ipsis aut rebus predictis talia exigat vel extorqueat / per se vel per alium/ suo nomine vel etiam alieno / aut eas ad huiusmodi persoluen da compellat. Qui vero contrafecerint, si persone fuerint singulares/excommunicationis: si autem collegium vel vniuersitas ciuitatis/castri/seu loci alterius cuiuscunq, ipsa ciuitas/castrum vel locus/interdicti sententiam ipso facto incurrant. Nec ab ex communicatione huiusmodi absolutionem vel interdicti relaxationem obtineat, donec exacta plenarie restituerint/& de trans/ gressione satisfecerint competenter. extra de cen. ca. qq. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit ecclesiastica libertas quantum ad exemptionem a pedagijs & guidagijs. Et quo ad personas est vniuersa lis. Quo ad actiones / vnam videtur comprehendere tripliciter nominatam: scilicet exigere / extorquere / compellere per se vel alium / proprio vel alieno nomine / siue ecclesias siue personas ecclesiasticas / ad soluendum vel pro personis suis aut rebus suis quas non causa negociationis deferunt vel deferri faciunt vel transmittunt.  Vbi nota q pedagia proprie vocantur vectiga lia pro transitu seu passu. Guidagia vero pro guida, non que a volente conducitur, sed quam velis nolis oportet te soluere/siue velis habere ducentem te siue non. Et quia exigere importat coactionem, ideo si nullo modo cogit / non incurrit: sed satis cogit/qui clericum requirit non rogando / sed vt a debitore pe tendo vt soluat, iubendo vt sistantur res &c. sicut petit a laicis. rarus est enim aut nullus qui sponte soluat. Et est epalis/pmissa restone ac satisfactione: vt in litera dicitur. # 40 ¶ In offendentes ecclesiastica libertate quantum ad immu nitate a collectis ac exactionibus: & vsurpantes iurisdictionem prelatorum. Ca. xl. IN Diuersis mundi partibus cosules ciuitatu & rectores/necnon & alij qui ptatem hre vident, tot onera frequenter imponut ecclesijs/ vt deterioris conditionis factu sub eis sacerdotium videatur q sub pharaone fuerit/qui legis diuine notitiam non habebat. Ille quide omnibus alijs seruituti subactis/sacerdotes & possessiones eoR in pristina libertate dimisit/& eis alimonia de publico administrauit. Isti vero onera sua fere vniuersa imponut ecclesijs: & tot angarijs eas affligut/ vt eis quod hiere. deplorat copetere videat. Princeps prouinciarum facta est sub tributo. Siue quide fossata siue expeditiones seu alia quelibet sibi arbitrentur agenda, de bonis ecclesiaru & clericoR & pauperum chri vsibus deputatis/volut fere cuncta compleri. Iurisdictione et & authoritate platoR ita euacuant/vt nihil ptatis eis in suis videat remasisse hominibus.  Si autem cosules aut alij decetero ista comiserint/ & commoniti desistere noluerint, tam ipsi q fautores eoR excoicationi se nouerint subiacere: nec coioni reddant/donec satisfactione fecerint competentem. extra de immu. ecc. ca. non minus. ¶ CeteR qa fraus & dolus alicui patrocinari no debet/nullus vano decipiat errore, vt in fra tps regiminis sustineat anathea/ quatenus post illud no sit ad satisfactionis debitu compelledus. Na & ipm q satis facere recusauerit / & successore ipsius nisi satisfecerit in fra mensem/ remanere decernimus ecclesiastica censura conclusum/donec satis fecerit competenter: quu succedat in onere q in honore substituit. extra de immu. ec. ca. aduersus. Canonum Horu materia est sacrilegiu quo offendit eccliastica libertas quatu ad immunitate a collectis/exactionibus & vsurpationibus iurisdictiois platoR. Et quo ad psonas sunt particulares: arctant. n. ad cosules/recto res/& alios qui ptate hre vident/cu fautoribus suis / & eoru successores in officijs. Quo ad actiones vero puniunt in primo canone in gnali quide tres actiones. Prima est onera imponere: secunda est angarijs affligere: tertia est euacuare iurisdictionem & authoritate platoR/itavt nihil ptatis videat remasisse in suos. In secudo vero canone ponit vna actio: scilicet no satisfacere. ¶ Vbi nota primo q secudus canon presupponit primu/immo recitat ipsum: & presupponit officialem cui succeditur esse excoicatum ob primi transgressione canonis. Ad incurrendu aut primum canone requirit monitio: ita q non ipso facto sed nisi moniti desistant/incurrunt excoicationem, no ab ipso monitore sed a iure hoc latam. Ad incurrendum autem secundum / re/ quiritur lapsus mensis: ita q nisi in fra mensem a successione computandum satisfecerit/excoicatus est.  Nota secudo canone primum protegere bona no solu ecclesiarum & clericoR, sed etiam deputata vsibus pauperum chri.  Et aduerte conferendo hunc canonem cu superius immediate premisso de pedagijs & guidagijs/driam inter onera sub forma pedagioR seu gabellaR/ & onera que sub forma talliaR seu taxaR imponunt seu exigunt a clericis: qm in primo casu est excoicatio ipo facto: vt hes in precedenti capitulo. In secudo aut casu non incurrit excoicatio nisi precedat legitima monitio: vt hic hes. Et est epalis premissa satisfactione: vt hic dicitur.  Aduerte quoq constitutione bonifa. in. vi. ca. clericis. de immu. ecc. cum tot censuris in hac materia esse totaliter reuocatam in cle. ca. quoniam. de immu. ecc. & propterea reditur ad ius antiquum/quod nuc tractatum est.  Scito demum/q appellatione iurisdictionis que euacuari dicitur/venit iurisdictio temporalis prelatorum, quam scilicet ecclesia stici prelati habent in temporalibus: quam domini pure temporales frequenter euacuare videtur adeo vt prelati restent temporales domini fere solo titulo. # 41 ¶ In offendentes ecclesiasticam libertatem quantum ad opus absoluendi seu reuocandi penas excommunicationis/ suspensionis vel interdicti. Ca. xli. ABsolutionis Beneficiu ab excom municationis sententia/vel quacuq reuocationem ipsius aut suspensionis seu etiam interdicti/ per vim vel metum extortam, presentis constitutionis authoritate omnino viribus euacuamus. Ne autem sine vindicta/ violentie crescat audacia, eos qui reuocationem seu absolutionem huiusmodi/vi vel metu extorquent/ excommunicationis sententie de cernimus subiacere. Gre. x. extra. de his que vi me. ca. vnico. lib. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit ecclesiastica libertas quantum ad opus absoluendi seu reuocandi penas excommunicationis/ suspesionis vel interdicti. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vero duas punit. Prima est extorquere vi. Secunda extorquere metu absolutionem seu reuocatione excommunicationis/ suspensionis vel interdicti. ¶ Vbi nota primo/q vis seu metus illatus non distinguitur in ter magnum & paruum. qualecunq. n. vim aut qualemcunq metum intulerit / sufficit si inde subsequutus est effectus abso lutionis seu reuocationis: quia canon no distinguit (vt dictu est) inter magnum & paruum. Quod si ex timore innato & non illato prelatus absoluit aut reuocat, non est locus huic pene: quia in casu tali nullus extorquet vi aut metu: sed ipsemet iudex seu prelatus meticulosus seipsum torquet.  Nota secundo q non refert ad presentem canonem / an sententia excommunicationis &c. fuerit iusta vel iniusta: qualiscunq. n. fuerit / prohibet lex modum talem reuocandi, scilicet per vim & metum.  Nota tertio/q quia verba cum effectu intelliguntur, ideo licet vis aut metus ingeratur/nisi absolutio aut reuocatio ex vi aut metu ex torta sit/non incurritur excommunicatio ista.  Nota quarto/q quia canon non restringit se ad extorquentes absolutionem vel reuocationem censure contra seipsos/& similiter non restringit se ad sententiam latam ab homine vel a iure, ideo ligat extorquentes vi vel metu absolutionem vel reuocatione/tam si cotra alium q si contra se/& tam si ab homine q quolibet aliter censure sententia lata sit. Et est epalis. # 42 ¶ In offendentes ecclesiasticam libertatem in clauium officio/claudentium diuinum cultum excommunicatis & interdictis. Ca. xlij. PResumptores Prefatos qui in locis interdicto sup positis quenq de cetero diuina celebrare officia quomodolibet cogere, aut qui modo predicto ad officia eadem audienda aliquos excommunicationis presertim vel interdicti ligatos sententia/ euocare, seu qui ne excommunicati publice aut interdicti / de ecclesiis dum in ipsis missarum aguntur solennia a celebrantibus moniti vt exeant/prohibere, nec non excommunicatos publice & inter/ dictos qui in ipsis ecclesiis nominatim a celebrantibus vt exeant moniti/remanere presumpserint / excommunicationis sententia (a qua per sedem duntaxat apostolicam possint absolui) sacro approbante concilio innodamus. de sen. excom. grauis in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit ecclesiastica libertas in clauiu officio/ claudentium diuinum cultum excommunicatis & interdictis. Et quo ad personas/partim est particularis/ligans solos nobiles & dominos temporales: & partim est vniuersalis. Quo ad actiones punit quattuor actiones: cogere/euocare/prohibere/ & remanere. Ita q excommunicantur primo cogentes celebrare in locis interdictis: secundo euocantes ad eadem officia aliquos pfertim excommunicatos vel interdictos: tertio prohibentes ne exeant inde excommunicati aut interdicti moniti: quarto remanentes in ipsis ecclesiis/si publice sint excoicati aut interdicti, & nominatim moniti a celebrantibus vt exeant. ¶ Vbi nota primo driam inter tres primos casus & quartu/in hoc q tres primi restringuntur ad nobiles & dnos tpales: quia pronomen relatiuum qui refert psumptores pfatos, quos dixerat esse nobiles & dnos tpales. Quartus aut cois est oibus vtriusq sexus excoicatis publice &c. quia ad hoc distinguendu cotinuat lra/copulando ad psumptores pfatos/oes excoicatos publice etc. dum dicit. necno excoicatos publice &c.  Nota secudo driam inter tertiu casum & reliquos/ in hoc q tertius restringitur ad missaru solenia: alij aut coes sunt misse & alijs diuinis officijs.  Nota tertio/q licet decretalis narrando restringat se ad terras que sunt nobiliu seu dnoR, puniendo tn latius iudicat / & ligat nobiles ac dnos qui in locis interdictis/siue sint illorum loca siue non/presumunt &c. si secundum verba exponenda sit. Secus aute si punitionis sententia iuxta narrata intelligenda sit. Quod ita verius videtur vt sic tenendum putem: quia coclusio pmissis consonare debet.  Nota quarto/q quia decretalis quadruplicem modum euocandi narrauerat/& statuendo dicit pdicto modo, omnem predictum modum quadruplice comprehendit: scilicet nunc hos nunc illos vocando/nunc compellendo/nunc campanis/nunc voce preconia. Et est papalis. # 43 ¶ In impedietes sequestrationem beneficij/vna diffinitiua sententia contra possessorem promulgata/per loci ordinariu factam, vel fructus sequestratos quoquo modo occupare presumentes. Ca. xliij. DJffinimus Vt vna cotra possessore diffinitiua snia sup bnficio apud sede aplicam dutaxat in petitorio vel possessorio pmulgata beneficium ipsum a possessore hmoi (dum tamen triennio paci fice antea possessum ab eo non fuerit) per loci ordinariu apud aliquam idoneam personam sequestretur &c. Siquis aut seque stratione hmoi impedire/vel fructus sequestratos quoquo modo psumpserit occupare, excois sententia incurrat ipso facto. A qua nisi impedimento prius amoto & occupatis per eum fructibus restitutis/nullatenus absoluatur. extra de sequestra. ca. i. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium quo ecclesiastica libertas in sedis apostolice authoritate offenditur in certo casu sequestri. Et quo ad personas est vniuer salis. Quo ad actiones/punit duas actiones. Prima est impedire huiusmodi sequestrationem: secunda est occupare sequestratos fructus. Et quia hic casus videtur de raro contingentibus, vide in litera conditiones requisitas ad hoc q sit iste casus in quo het locum ista excoicatio. Et est epalis/amoto impedimeto & resti tutis occupatis. # 44 ¶ In impedientes monialium aut mulieru canonicarum secularium visitatores in suo officio. Ca. xliiij. SJquis Visitatores monialiu aut mulierum que vulgo dicunt canonice seculares/in premissis seu aliquo premissorum impedire presumpserit, nisi monitus resipiscat/ ipso facto excois sententia se nouerit incursuru: priuilegijs/statutis & consuetudinibus quibuscuq in contrariu non valituris. extra de sta. mona. attendentes. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit libertas ecclesiastica in officio ecclesiastice visitationis. Et quo ad psonas est vniuersalis. Quo ad actiones/ punitur vna generalis actio: scilicet presumere impedire visitatores monialium &c. in aliquo premissorum. que videre potes in fonte: quia non incurritur ipso facto, sed nisi monitus resipiscat. Et est episcopalis. # 45 ¶ In sepelientes in loco sacro hereticos, credentes/recepta tores vel fautores eorum. Ca. xlv. QVicunq Hereticos, credentes/receptatores vel fautores eoru scienter presumpserint ecclesiastice traderesepul ture, vsq ad satisfactionem idoneam excommunicationis sententie se nouerint subiacere. Nec absolutionis beneficium mereantur, nisi proprijs manibus extumulent publice & proijciant hmoi corpora damnatorum: & locus ille perpetuo careat sepultura. de here. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegiu quo sacris locis iniuria fit/sepeliendo ibi hereticos. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones/punit vnam: scilicet scienter tradere ecclesiastice sepulture quattuor hominu gna. s. vel hereticos/vel eoR credentes/vel receptatores/ vel fautores. ¶ Circa hunc canonem aduerte/q credentes hereticorum vocantur/qui illis hereticis ita adherent, vt quis nesciant quid illi heretici credant/deliberato tamen consensu credunt quod illi he retici credunt seu docent / quantucunq contrarium teneat & doceat ecclesia. Ita q non inherent illis salua ecclesie doctrina: sed plus credunt illis q apostolice sedis diffinitioni circa ea que sunt fidei. Et est episcopalis: saluis tamen conditionibus in litera expressis. # 46 ¶ In eos qui in cimiterijs tempore interdicti/ quoscunq in casibus non concessis, aut excommunicatos publice / vel nominatim interdictos/vel manifestos vsurarios / scienter sepelire presumunt. Ca. xlvi. EOs Qui proprie temeritatis audacia/defunctorum corpora non sine conteptu clauium ecclesie/in cimiterijs tempore interdicti/ in casibus non concessis a iure, vel excoicatos publice/vel noiatim interdictos/ vel manifestos vsurarios scienter sepelire presumunt, ipso facto excommunica tionis sententie decernimus subiacere. A qua nullatenus absoluant, nisi prius ad arbitrium diocesani epis copi/ eis quibus per premissa fuerit iniuria irrogata/ satisfactionem exhibuerint com petentem. Extra de sepul. ca. i. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium locale. Et est quo ad personas vniuersalis. Et vna tantum punit actione (scilicet scienter sepelire) ad quattuor tn terminata. Ita q punitur hoc canone sacrilegiu quadruplex: scilicet sepelientiu quoscuq tpe interdicti/nisi quatenus est a iure concessum, sepelientiu publice excoicatos, sepelientium nominatim interdictos, & sepelientium manifestos vsurarios. si tn in loco sacro sepeliantur: alioquin sacrilegium non esset. ¶ Nota hic primo / q per publice excoicatos / intelligimus eos quos no fictione iuris aut iudicis, sed secudu rei manifestatione & notitia publica patet esse excoicatos: siue a iure siue a iudice. Et no sufficit q aliqui sciant pro certo illu esse excoicatum: sed oportet manifestatione illius excoicati esse publicam/ vt locus sit huic pene.  Nota secundo, manifestos vsurarios eos appellari/ qui no occulte vsuras exercet/nec de qbus vertit in dubiu pp palliatos contractus: sed eos qui sic manifeste exercent vsuras/ vt sint & habeantur manifeste pro vsurarijs.  Nota tertio/q appellatione presumetium sepelire, soli sepelientes de quibus vere dr/isti sepeliunt/comprehenduntur. Et licet coiter illi qui sepeliunt (hoc est humo vel tumulo immittunt cadauer) sint persone minores in ecclesia, non tamen ppterea canon iste ludibrio exponit: qm coditor canonis noluit extedere ipsum ad facientes aut mandantes sepeliri/nec ad dantes ad hoc consiliu seu fauorem: sicut in multis canonibus fit. Quia igitur pene non sunt extendende, sta in fra proprietatem significationis canonis huius sicut in ceteris: & solos sepelientes ligari dici to. Immo nec sepelientes ligantur, nisi scienter & presumptuose sepeliant: quia sic disponit canon. Vnde si manifestum vsurariu parochianus vt penitente ad sepultura ecclesiastica portandum leuari iubet verbo vel facto / & ppea ecclesiastice psone apud quas sepeliedus est sepeliunt/ putates ipm penitente, iuxta ca. qq de vsuris in. vi. non incidunt in canone: quia no psumunt scien/ ter sepelire. Et est epalis/pmissa satis factione ad arbitrium diocesani: vt in litera dicitur. # 47 ¶ In eos qui scienter in gradibus prohibitis/aut cum monialibus/vel in religione aut sacris costituti matrimonium contrahunt: aut inter ipsos scienter huiusmodi matrimonia celebrant. Ca. xlvij. EOs Qui diuino timore postposito/ scienter in gradu consanguinitatis vel affinitatis constone canonica interdictis/ aut cum monialibus cotrahere matrimonialiter no verent, necno religiosos / moniales ac clericos in sacris ordinibus costitutos mrimonium cotrahentes, & inter eos scien ter eadem celebrates: ipsos excois sententie ipo facto decernimus subiacere. Clemens. v. de consan. & affi. ca. i. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegiu pro maiori pte/ & incestus pro aliqua pte: vtruq aut in con tractu mrimonij. Et quo ad psonas pro quanto punit incestuosum contractu/est vlis: quia ad omnes se extendit. Pro quanto vero sacrilegu punit mrimoniu/est particularis: quattuor gna personarum comprehendens. Primo viros: secundo religiosos: tertio moniales: quarto clericos in sacris constitutos ordinibus. Et demum iterum est vniuersalis / quatenus punit sacrilegam celebratione.  Quo ad actiones/punit duas principales actioes. Prima est cotrahere mrimonialiter. Sed pp diuersas condones appositas & diuersos terminos / multiplicatur hec actio in sex. Prima est scienter contrahere in gradu prohibito. i. quarto et in fra cosanguinitatis: secuda est scieter cotrahere in simili gradu affinitatis: tertia contrahere scienter cum moniali: quarta est re ligiosum contrahere: quinta est monialem contrahere: sexta est constitutum in sacris contrahere. Secunda vero principalis actio est celebrare prohibita hec matrimonia inter dictos contrahentes. ¶ Vbisex occurrunt declaranda. Primu est, q quu dr/scienter/ intelligit de scientia facti. ita q sola ignoratia facti intelligitur excusare: puta quia nesciebat illam esse consanguineam seu mo nialem.  Secundum est/q punitur contractus matrimonij. ita q si sponsalia solum interuenirent aut coitus tantum, non est locus huic pene: sed oportet interuenire contractum per verba de presenti implicite vel explicite. Interuenit autem implicite duobus modis. Primo si post sponsalia sequitur coitus affectu coniugali. Secundo si aliqui ignorantes se esse consanguineos contrahant matrimonium & consumment, & postea scientes impedimentum nihilominus affectu coniugali concumbunt. In vtroq. n. casu interuenit matrimonij contractus non solum presumptus/sed verus, explicatus non per verba de presenti/sed per corporum commixtionem: commixtio. n. corporum affectu coiugali facta post sposalia seu cotractu de facto/explicatiua est sufficienter mutui cosensus in coiugiu. Vn no minus sunt excoi cati qui licet ignorater cotraxerint/scienter pseuerat, non in solo cocubitu/sed in coiugio (hoc est in cocubitu affectu coingali) q si a principio cotraxissent scienter: cocubitus. n. affectu coiugali/ claudit in se cotractum mrimonij plusq cotractus claudat in se sposalia. Et io quu excoicant cotrahetes/multo magis excoicant cosummates scienter.  Tertiu est / q dantes auxiliu/cosiliu vel fauorem ad huiusmodi sacrilega seu incestuosa matrimonia, licet peccent mortaliter/non tamen sunt excomunicati: quia non veniunt appellatione contrahentiu: quia no vere enunciatur de aliquo eorum q contrahit: soli autem contrahentes sunt excom municati.  Quartum est notare driam in lra posita / in hoc q & monialis contrahens est excoicata, & cu moniali cotrahens est excoicatus. Aliter aut est de religiosis & costitutis insacris: na licet isti religiosi & costituti in sacris/cotrahetes incurrat excoicatione, mulieres tn cu quibus cotrahut/no incurrut excoicatione: vt lra insinuat ex hocipo q excoicat seorsum contrahetes cu monialibus/& seorsum ipsas moniales. Religiosos aut & clericos in sacris ordinibus costitutos ita excoicat/ vt no excoicet mulieres cotrahentes cum ipsis.  Quintu est/ q vltra sex casus numeratos in lra/quibus cotrahendo coiugiu incurrit excoicatio, apponit in lra septimus/quo celebrans scienter eade danata coiugia inter eosdem/incurrit excoicatione. Et intelligo per celebrante/ecclesiastica celebritate adhibente hmoi danatis cotracti bus. Nec hmoi celebritas exigit solenitate aliqua: sed ad ea sufficit sacerdote celebrare mrimoniu dicendo verba solita: puta placet tibi iste coiux? placet tibi ista vxor? Ita q celebritas ista constat/aut si celebritas ecclesiastica fiat/ aut si sacerdos ex sacerdo tali officio celebret cotractu dicedo verba/ vel quasi authorizan do intersit cotra ca. fi. de spon. clandes. ad quod se refert canon iste in calce.  Sextu est/q multis exntibus impedimentis mrimonij impedientibus contrahendu & dirimentibus contractu, solis impedimentis hic enumeratis excoicatio hec adhibita est: scilicet carnalis cognationis (hoc est consanguinitatis & affi/ nitatis) & voti solennis, siue per professionem siue per sacrum ordinem. Reliqua ergo impedimenta ab excomunicatioe restat exempta. # 48 ¶ In simplices religiosos qui decimas ecclesiis debitas vsurpare presumunt &c. nisi post requisitionem desistant a pre missis in fra mensem/& danificatis ecclesiis emendam in fra duos menses faciant. Ca. xlviij. REligiosi Quicuq qui noualiu aut alias decimas ecclesiis debitas ad se no spectan tes appropriare sibi psumpserint/aut exqsitis fraudibus siue coloribus vsurpare: seu qui de animalibus familiarium & pastorum suorum vel aliorum etia animalia ipsa eoR gregibus immiscentiu, seu qui de animalibus que in fraudem ecclesiaru in pluribus locis emut/emptaq tradut venditoribus vel alijs ab ipsis tenenda, seu qui de terris quas tradut alijs excolendas/deci mas solui ecclesiis non permiserint aut prohibuerint: nisi post re quisitionem eorum per eos quorum intererit super hoc eis facta a premissis destiterint in fra mensem: aut si de his que contra pre missa vsurpare vel retinere presumpserint / in fra duos menses damnificatis ecclesiis emendam no fecerint copetentem, sint & tandiu maneant ab officijs / administrationibus & bnficijs su/ spensi/donec destiterint & satisfecerint vt superius est expssum.  Quod si religiosi hmoi administrationes vel beneficia no habeant, eo casu quo alij supradicti suspensionis / ipsi sententiam excommunicationis incurrant, ante satisfactionem condignam nullatenus absoluendi: priuilegijs non obstantibus quibuscuq.  Ceterum premissa extendi nolumus ad animalia que per religiosorum ipsorum donatos seu oblatos tenentur: dum tamen illi religiosis eisdem cum effectu donauerint aut obtulerint se & sua. De deci. ca. religiosi. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegiu circa ecclesiaru decimas. Et quo ad personas est pticularis: quia psone que excoicationi subijciunt/sunt religiosi non hntes administrationes vel bnficia. Quo ad actiones vero aduerte/q ante monitionem sunt quattuor: scilicet appropriare / vsurpare/ no permittere & prohibere. Post requisitionem vero sunt due. Prima est non desistere a premissis in fra mensem. Secunda est non facere emendam damnificatis ecclesiis in fra duos menses. Ita q religiosus carens beneficio &c. si aliquam dictaru actio/ num circa ecclesiarum decimas fecerit / & requisitus aliquam duarum incurrerit, excommunicatus est: & non aliter. Et est episcopalis/satisfactione premissa. # 49 ¶ In religiosos & clericos seculares/alios vtsepulturas apud suas ecclesias eligant vel iam electa vlterius non immutet/ ad vouendu/ iurandu/vel promittendu inducetes. Ca. xlix. SAne Temerariosviolatores constonis illius que religiosis & clericis secularibus prohibet, ne aliquos ad vouendu/iurandu/ vel fide interposita seu alias promittendu inducat/ vt sepulturas apud eorum ecclesias eligant/vel iam electam vlterius non immutent / similem sniam (pena in dicta constone cotenta insuo pdurante robore) incurrere volumus ipso facto. ab alio q a sede apostolica (preterq in mortis ar ticulo) nullatenus absoluendos: nullis priuilegijs aut statutis cuiuscunq tenoris existant / in contrarium super his valituris. extra de pe. cupientes. in cle. Canonis Istius materia est auaricia tollens libertate sepulture. Et quo ad psonas/est pticularis: vt pote ligans solos religiosos et clericos seculares. Quo ad actioes/ punit vna actione hntem tres terminos. s. inducere ad vouedu/ iurandum vel promittendu.  Vbi colligendo aduerte tres casus in quibus ligat hic canon. Primus est si inducant ad vouendu: secundus si ad iurandum: tertius si ad promittendu. Et hoc siue pmissio sit nuda siue fide interposita. Duo autsunt que voueri/ iurari vel promitti prohibent. s. vel electio sepulture/ vel electe non mutatio apud inducentiu religiosoR seu clericoru ecclesias. Ita q ad incurrendu huc canone requiritur primo q agatur de sepultura apud inducentis ecclesia. Secudo reqrit inductio ad hoR alteR promittendu/vouendu vel iurandu. Tertio reqritur q ista inductio sit cum opere subsequuto (hoc est q inductus hoc voueat / iuret vel promittat) quia hmoi pena stricti iuris est/& effectu requirit. Quarto q inducens sit religiosus vel clericus. Quinto q interueniat temeritas/ propter verbum sane temerarios violatores. Propter quod si ex ignorantia putans se bene facere religiosus seu clericus transgrederetur dictam constitutionem, non esset excommunicatus. Et similiter si exhortatur ad eligendam sepulturam in sua ecclesia/non tamen inducit ad vouendum nec ad iurandum nec ad promittendum, non est excommunicatus. Et est papalis. # 50 ¶ In religiosos de claustris ad audiendu leges vel physica exeutes/& in fra duos meses ad claustru no redeuntes: & in pbros ac alios clericos psonatus hntes in frapdictuspatiu ab hmoi audietia legu vel medicine no desistetes. Ca. l. EOntra Religiosas personas de claustris exeuntes ad audiendum legesvel physicam/alexander predecessor nr olim statuit in concilio turonen. vt nisi in fra duoru mensiu spatiu redierint ad claustru/sint excoicati/& ab omnibus euitentur/& in nulla causa (si patrocinium prestare voluerint) audiantur: reuersi autem, inchoro / mensa/capitulo & ceteris locis vltimi fratres existant, & (nisi forte ex misericordia sedis apostolice) totius spem promotionis amittat. Veru quia nonulli ex talibus/pp quorunda opiniones diuersas/ excusationis aliquid assumebat: nos voletes vt decetero/ excois sniam ipso facto incurrat, districte pcipiendo mandamus/quatenus ta a diocesanis & capitulis ipoR q a ceteris epis in quoR diocesibus hmoi student/tales excommunicati & pdictis penis obnoxij pu blice nuncient. Quia vero theologie studiu cupimus ampliari &c. ad archidiaconos/plebanos/decanos/prepositos/cantores/et alios clericos personatus habentes/necno pbros, nisi ab his in fra spatium prescriptum destuerint/hoc extendi volumus/& appellatione postposita firmiter obseruari. Hono. iij. extra. ne cle. vel mo. super specula. Canonis Istius mä e curiositas legu ciuiliu & medici ne. Et quo ad psonas est pticularis: vtpote ligas solos religiosos & quosda clericos seculares. Quo ad actioes vero/respectu religiosoru punit duas subordinatas: scilicet exire claustrum / & audire perseueranter. respectu vero clericorum secundam tantum.  Vbi pro clariori intelligetia aduerte in hoc canone curiositatem ecclesiasticorum circa leges ciuiles et medicinam puniente/tria genera personarum comprehendi. Primo religiosos. Secudo clericos personatus habentes: quorum quinq species in lra explicant. Tertio pbros. Actio aut pp qua isti in currut excoicatione/est exire de claustro ad audiendu leges vel physica. i. medicina, & hoc per duos menses. ita q si aliqd horu trium in actione defuerit / non sunt religiosi excommunicati. Oportet siquidem exitum ex claustro/ad hoc ordinari/vel salte durare (hoc est habitare) extra claustrum/& auditionem in teruenire/& perseuerare sic vt in fra duos menses non redeatur ad claustru. Ex quibus aperte patet nulla esse qone de religiosis euntibus ad honorandu medicu vel legista principiu faciente. Et similiter de audientibus hec in claustro. immo de audietibus hec extra claustru, sic q lectio quidem audit extra claustru/ipsi tamen habitant in suo claustro: quoniam isti quotidie redeut ad claustrum a lectione, & nunq exeunt claustrum vt habitent extra claustru. in qua significatione textus accipit exire de claustro: vt patet ex hoc q duorum mensium dat spatium redeundi ad claustrum. Hec de religiosis. ¶ Quo ad pbros vero & alios clericos psonatus hntes/oia supra dicta locu hnt nisi exitus de claustro: loco cuius no ponit in lra exitus de domo, sicut loco reditus ad claustrum/ ponit desistere ab his. i. auditione legu vel physice in fra predictum spatiu. Et propterea ad hoc vt clerici hmoi & pbri incurrant/ non reqrit exitus de domo (vt scilicet ex proprijs domibus vadat ad habi tandu alibi pp hoc studium) sicut in religiosis requirebat dimissio claustri: sed sufficit q audiant leges vel physicam/ ita q in fra duos menses no desistant ab hmoi audientia.  Aduerte quoq appellatione plebanoR no coprehedi hoc in loco curatos q parochiales obtinent ecclesias, nisi ecclesie ille fuerint plebanie habentes sub se capellas in quibus instituantur clerici perpetui: vt declarauit bonifa. viij. in. vi. ca. statutum. ne cle. vel mo.  Et scito q per alios clericos personatus habentes intelligimus etiam illos qui ex quadam prerogatiua in ecclesia honorificum stallu habet etiam sine iurisdictione. In cuius signum specificati sunt cantores. Et est episcopalis. # 51 ¶ In quoseunq communitatum potestates aut officiales/ vsuras quibusdam statutis fouentes. Ca. li. QVicunqz Communitatum potestates/ capitanei/rectores/ consules/ iudices/consiliarij aut alij quicunq officiales, statuta huiusmodi decetero facere/scribere vel dictare, aut q soluantur vsure/vel q quum so lute repetuntur non restituantur plene ac libere/ scienter iudica re presumpserint: sententiam excommunicationis incurrant. Eandem etiam sententiam incursuri, nisi statuta huiusmodi hactenus edita/de libris communitatum ipsarum (si super hoc potestatem habuerint) in fra tres menses deleuerint. aut si ipsa statuta vel cosuetudines officium eoru habentes quoquo modo presumpserint obseruare. Cle. v. de vsu. in cle. i. Canonis Istius materia est vsurarum conseruatio. Et quo ad personas est particularis, ligans solos communitatum officiales: quorum sex species exprimit. Quo ad actiones vero punit sex actiones. Prime tres sunt facere/scribere vel dictare statuta huiusmodi: hoc est que vsuras exigi & solui non solum concedunt/sed ad soluendum eas debitores scienter compellunt, ac repetitionem vsurarum impediunt vtendo varijs coloribus & fraudibus &c. Quarta est iudicare scienter alterum duorum/vel q soluantur vsure / aut q repetite non restituantur. Quinta est non delere hactenus (hoc est tunc temporis) edita statuta si possunt &c. Sexta est obseruare quoquo modo statuta ipsa vel consuetudines vim sta tuti habentes. Et est epalis. # 52 ¶ In clericos minores epis vsurariam prauitatem in terris suis fouentes. Ca. lij. HAc Perpetua constitutione sancimus, vt nec collegium nec alia vniuersitas vel singularis persona (cuiuscuq sit dignitatis/conditionis aut status) alienigenas & alios no oriun dos de terris ipsorum publice fenebre pecunia exercentes aut exercere volentes/ad hoc domos in terris suis con ducere vel conductas habere aut alias habitare permittant: sed huiusmodi vsurarios manifestos / omnes in fra tres menses de terris suis expellat, nunq aliquos tales decetero admissuri. nemo illis ad fenus exercendum domos locet vel sub alio titulo quocunq concedat. Qui vero cotrafecerint, si persone fuerint ecclesiastice/patriarche/archiepiscopi/epi/suspensionis, minores vero persone singulares excois, si autem collegiuseu alia vniuersitas interdicti sententiam ipso facto se nouerint incursuros. Quam si per mensem animo sustinuerint indurato, terre ipsorum qdiu in eis ijdem vsurarij commorantur/ex tunc ecclesiastico subiaceant interdicto. Ceterum si laici fuerint, per suos ordinarios omni cessante priuilegio / per censuram ecclesiasticam compellantur. de vsuris. ca. vsurarum. li. vi. Canonis Istius materia est vsurarie prauitatis fomen tum. Et quo ad psonas est pticularis, ligans solos clericos minores epis. Quo ad actiones vero punit actioes quattuor. Prima est pmittere: secuda est non expellere: tertia est locare domos: quarta est quocuq alio titulo cocedere domos ad exercendu fenus. ¶ Vbi pro clariori intelligentia nota quattuor casus quibus incurrit hec excomunicatio a clericis minoribus (vt dictu est) epis. Primus est / si alienigenas & alios non oriundos de terris ipsoR publice fenebre pecunia exercentes aut exercere volentes/pmittat in terris suis vel domos coducere, vel coductas hre/aut alias habitare ad hoc. i. ad vsura exercendu. Secundus est/si hmoi vsurarios manifestos in fra tres menses de terris suis non expellant/decetero non admissuri. Tertius est/ q non locent eisdem ad fenus exercendum domos. Quartus est/q non concedant quocunq alio titulo eisdem domum ad exercendum fenus. ¶ Vbi nota/q ad saluandam proprietatem vocabuloru & lre/ per alienigenas intelligimus alibi genitos: & p alios no oriundos de terris ipsoR/illos qui nec ipsi nec patres eoR orti sunt ibi. Et si hec clausula no est supflua repetitio, vr litera corrupta: & vbi dicitur alios/legendum est alias. Et sic est clausula restrictiua alienigenarum. ita q non comprehendutur omnes alibi geniti: sed illi tantum alibi geniti qui non sunt oriundi ex terra illa. Ita q ioannes natus rome filius petri florentini, quia est oriundus ex florentia/non comprehenditur inter alienigenas respectu fio rentie. Et hic sensus consonat menti constitutionis / non ligantis indigenas: quoniam isti oriundi/ sunt sicut indigene: & eadem est ratio de vtrisq.  Nota tertio/q tam primus q secundus casus habet locum in clericis duntaxat qui sunt dni terre: vnde in vtroq casu explica/ tur in lra expresse li in terris suis. In tertio vero & quarto quilibet clericus minor episcopo incurrit excoicatione. Et hec distinctio rationabilis monstratur ex eo/q tam pmittere q expellere/ eius est qui potestatem habet, & non singularis persone: locare autem vel alio titulo concedere / singularts potest esse persone.  Aduerte quarto/q appellatione alterius tituli a titulo locationis, venit manifeste pignoratio / commodatio / depositum / & huiusmodi in quibus non transfertur dominium. Et rationabili ter etiam venit donatio seu venditio/ si fiat ad hoc: hoc est ad exercendum fenus. Et est episcopalis. # 53 ¶ In eos qui vrbis rome dignitates seu officia vsurpant. Ca. liij. NVllus Imperator seu rex romanorum/ vel alius imperator/rex/princeps marcbio/dux/comes aut baro, vel quicunq alterius notabilis potentie/preeminentie/ptatis & excellentie seu dignitatis existat, frater/filiusvel nepos eorum ad tempus vel in perpetuu / seu quiuis alius vltra annale spatium quouis modo colore vel causa / per se vel per aliam personam quomodolibet submittendam: in senatorem/ capitaneum/patricium aut rectorem/vel ad vrbis rome regime seu officium nominetur/eligatur seu alias etia assumatur absq licentia sedis apostolice speciali/per ipsius sedis literas concessio nem licentie huiusmodi specialiter exprimentes. Quod si secus factum fuerit, nominationem / electionem & assumptionem huiusmodi decernimus esse nullas. Et non solum nominatores/ electores & assumptores/veruetia nominati/ electi & assumpti, si huiusmodi nominationi/electioni & assumptioni cosenserint, aut se de ipsis quomodolibet intromiserint/ intendentes & obedientes eisdem, & in hoc dantes ipsis nominatoribus / electoribus & assumptoribus/aut nominatis electis vel assumptis auxilium consilium vel fauorem / publice vel occulte / cuiuscunq conditionis extiterint: ipso facto sententiam excommunicationis incurrant. Et in fra. Contemptores quoq seu violatores alicuius premissorum/ab huiusmodi excoicationis sententia (preterq in mortis articulo) absolui no possint nisi per ro. pont. vel de ipsius petita licentia & obtenta spali. non obstantibus priuilegijs &c. De elec. ca. fundamenta. li. vi. Canonis Istius materia est vsurpatio dignitatum seu officiorum vrbis rome. Et quo ad psonas est vniuersalis. Quo ad actiones principales / punit sex actiones. Prima est nominare: secunda eligere: tertia assumere: quarta consentire nominationi / electioni seu assumptioni de se facte: quinta se de ipsis quomodolibet intromittere: sexta est intendere & obedire eisdem. Quo ad actiones vero accessorias / punit tres: auxiliari/consulere/ fauere siue nominatis siue nominatoribus &c. Et omnes iste actiones intelliguntur sine licentia pape in scriptis. ¶ Vbi pro clariori notitia aduerte quattuor genera personarum excommunicari. Primo nominatores/ electores seu assumptores: secundonominatos/electos seu assumptos: tertio intendentes & obedientes eis: quarto dantes consilium/auxilium vel fauorem. Et considera nominatos/electos seu assumptos distingui/ & diuersimode coerceri. nam reges/ principes/barones/comites/eorum fratres & nepotes &c. excludutur totaliter (quia tam ad tempus q in perpetuum nominari non possunt) alij vero quicunq excluduntur ab huiusmodi officijs non totaliter, sed vltra spatium vnius anni. Ita q illi (hoc est principes/comites/& fratres ac nepotes eorum &c.) sunt excommunicati si huiusmodi officijs se intromittunt: isti vero (hoc est quicunq alij) non sunt excommunicati/nisi vltra annum se intromittant ad huiusmodi officia.  Verum romani duo priuilegia ex fine eiusdem decretalis habent. Vnum est/q excipiuntur a numero fratrum nepotumq principum. ita q romani etiam si nepotes seu fratres vel filij principum fuerint / possunt huiusmodi officia habere sicut alij quicunq: hoc est non vltra vnum annum. Secundum est / q excipiuntur a numero comitum seu baronum, si tamen comitatus seu baronia non fuerit excellens/ vt timeatur libertati. ita q romani etiam si fuerint comites puo comitatu/possunt huiusmodi officia habere sicut quicunq alij: scilicet non vltra annum. Et est papalis. # 54 ¶ In dominum aliosq rectores & officiales ciuitatis in qua ro. pont. electio celebranda est/sibi iniuncta diligenter non adimplentes/aut fraudem in eis comittentes. Ca. liiij. SAncimus Vt dominus alijq rectores & officiales ciuitatis illius in qua romani pont. electio fuerit celebranda, authoritate nostra & eiusdem approbatione concilij (scilicet lugdu.) potestate sibi tradita/ pdicta omnia & singula plene ac inuiolabiliter & sine fraude & dolo aliquo faciant obseruari: nec cardinales vltra q pmittit arctare presumant. Super his autem taliter obseruandis/statim audito summi pont. obitu/coram clero & populo vniuerse ciui tatis ipsius ad hoc specialiter conuocandis/ prestent corporaliter iuramentum. Quod si premissa diligenter non obseruauerint/ aut fraudem in eis vel circa ea commiserint/cuiuscuq sint pre/ eminentie conditionis aut status, omni cessante priuilegio/eoipo sententiam excommunicationis incurrant/ & perpetuo sint in/ sames &c. de elec. ca. vbi periculum. li. vi. Canonis Istius materia est negligentia ac fraus circa seruanda in negocio electionis pape. Et quo ad personas est particularis, ligans tria genera personarum: scz dominum / rectores & officiales ciuitatis illius in qua romani pont. electio est celebranda. Quo ad actiones vero/punit duas. Prima est non seruare premissa diligenter: secunda est comitte re fraudem in eis aut circa ea.  Aduerte hic q clemens sextus modificauit aliter tria premissorum in constitutione hac: scilicet de velis intermedijs inter cubicula cardinalium / de cibo post octo dies/& de numero seruitorum. Concessit siquidem simplex velamen intermedium / & vnum ferculum semper / & duos seruitores: vt in bulla recitata in cerimoniali habet.  Sed cum his omnibus considerandum esse puto an omnia premissa in constitutione hac gre. x. sic moderata/veniant tam arcte seruanda / vt cuiuscunq omissio excommunicatos reddat dominum seu officiales. Quod ideo dixerim: quia de facto non sic seruat quandoq quo ad velaminis vnitatem propter frigus: neq quo ad numerum seruitorum, quia cardinales volunt tres. Et forte excusantur ex vsu/si coeuus est memorie hominum/ & a pluribus pontificibus sic electis non reprehensus. Et de seruando quidem ea que ad clausuram pertinent/& ea que post clausuram conclauis seruanda sunt nescio nisi ex altero dictorum ca pitum excusare si non plene seruant. De pluralitate autem seruitorum/& de tempore quo post elapsos dies decem conuenire debent, excusandos eos crediderim: quia totum collegium cardinalium decernit ex vsu vel abusu quot conclauistas quilibet ha biturus sit. Et similiter tempus quadoq procrastinat tali modo/ vt difficile aut impossibile foret hodierno tempore eos compellere ad statim post dies decem ingrediendum coclaue. ad quod tamen canon non ligat dominos & officiales, sed ad diligentia suam adhibendam. Excusari preterea videtur minor cura offi cialium in terris ecclesie subiectis anteq prestent iuramentum in manibus cardinalium de seruandis premissis, si ad hoc pre standum non nisi immediate ante conclaue vocantur. Et est ratio excusationis / quia sunt subditi collegio cardinalium. Et est episcopalis. # 55 ¶ In mittentes scripturam vel nuncium cardinalibus in coclaui existetibus/vel alicui ipsoru secrete loquetes. Ca. lv. NVlli Fas sit ipsis cardinalibus vel ipsorum alicui (scilicet dum sunt in coclaui) nuncium mittere vel scripturam. Qui vero co trafecerit scripturam mittendo vel nunciu/aut cum aliquo ipsorum secrete loquendo, ipo facto excois sententiam incurrat. extra de elec. ca. vbi piculu. li. vi. Canonis Istius materia est occasio differendi vel tur bandi electionem romani pont. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vero punit tres actio nes. Prima est mittere scripturam: secunda est mittere nunciu: tertia est secrete loqui.  Vbi duo nota. Primo/q canon iste est vniuersalis ad omnes existentes extra conclaue dutaxat: qui. n. sunt in conclaui/loquuntur secrete vt volunt. Secundo q intel/ ligendo ipsum vt sonat/ non requiritur ad missionem scripture vel nuncij q sit secreta, sed ad loquutionem tantum. Multi tn doctores intelligunt oportere missionem etiam esse secretam ad hoc vt sit locus huic pene. Et est epalis. # 56 ¶ In religiosos mendicantes/immoderate habitacula acqui rentes vel dimittentes. Ca lvi. TRansgressores Constitutionis q religiosis mendi cantibus prohibet ad habitandum domos vel loca quecunq de nouo recipere / seu hactenus recepta mutare / vel ea transferre in alios vsus cuiusuis alienationis titulo quocunq, excommunicationis sententie decernimus subiacere. Bonifa. de exces. prela. ca. i. li. vi. Canonis Istius materia est immoderata habitaculi ac quisitiov el dimissio. Et quo ad personas/ligat solos religiosos mendicantes. Quo ad actiones vero punit tres. Prima est de nouo recipere: secunda/ recepta mutare: tertia/illa transferre in alios vsus alienando. Et referuntur omnes he actio nes ad domos seu loca ad inhabitandum per ipsos religiosos mendicantes.  Vbi nota excommunicationem hanc in cle. posi tam cadere super transgressores constonis in sexto posite ca. quu ex eo. de exces prela. Vbi tres supradicte actiones/ non nude sed affecte presumptione inhibentur: ac per hoc transgressor constitutionis non est/nisi psuma taliquid horu facere, & consequeter non est excomunicatus.  Aduerte quoq excipi in eodem. vi. eos qui de licentia superiorum suorum habitacula in heremo acquirunt aut mutant.  Notandum etiam est verbum ad in/ habitandum: quoniam ponitur ad differentiam domorum que acquiruntur ad alios vsus: vtputa ad locandum / ad hospitandu &c.  Per nouas quoq domos seu loca/intellige domos seu loca in sua integritate. Et hoc ad differentiam domorum que acquiruntur de nouo ad augmentanda prehabita loca: hoc. n. non pro hibetur. Ita q etiam si vnum palatium magnum acquireretur de nouo ad augendum conuentum, non est locus huic pene: quia non dicuntur acquirere ad inhabitandum noua loca integra seu tota, sed augere antiqua loca. Et quia nihil superfluum lex continet, ideo quo ad mutanda loca/comprebenduntur tantum loca olim accepta ante factam constitutionem/ propter verbum hactenus seu hucusq. ita q si mutarentur loca post legem factam accepta, non esset locus pene irrogate contra actum mutandi. Et est epalis. # 57 ¶ In scienter communicantes in crimine criminoso cum nominatim excommunicato, ei consilium impendendo/ auxilium vel fauorem. Ca. lvij. SJquis Nominatim excomunicato scien ter coicat in crimine criminoso/ ei consilium impendendo/auxilium vel fauore, quum ratione damnati criminis videatur in eu delinquere qui danauit/ab eo vel eius superiore merito delicti erit absolutio requirenda. Et in fra. Verum si difficile sit ex aliqua iusta ca q ad ipm excoicatore absoluedus accedat, concedimus indulgentiam vt prestita iuxta forma ecclesie cautione q excoicatoris mandato parebit/ a suo absoluatur epo vel proprio sacerdote. Inno. iij. de sen. excom. nuper. Canonis Istius materia est sacrilegium quo ecclesie claues in excommunicato offenduntur. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones/punit vnam: scilicet scienter communicare in crimine criminoso aliquo triu modorum (consiliando / vel auxiliando vel fauendo) cum excommunicato. ¶ Circa materiam huius canonis aduerte dupliciter contingere participare in crimine excommunicationi subiecto. Primo cooperando ad illum criminis actum per que incurrit primo alter excois sententiam: vt si aliquis cooperetur ad hoc q religiosus temere habitu dimittat/aut q cotrahat mrimoniu / aut aliquid aliud pp quod religiosus ille incurret excoicatione. Et hoc mo no incurrit excoicatio maior coicando in crie/regulr loquendo/ roe pticipij seu coionis: qa no coicat excoicato: qm no est adhuc excoicatus qn interuenit hmoi cooperatio. Dixi aut regulariter/ propter tres casus exceptos. Primus est si excoicatio esset lata in alique q cu pticipibus suis vinculo excois subijceretur. tunc. n. participantes/sententiam maioris excois incurrerent: vt patet in ca. q indubij. de sen. exco. Secudus est qn excoicatio fertur/non solum in facientem, sed & in eos qui dant auxilium / consiliu vel fauorem: vt in multis casibus inuenitur expressum. Tertius est in casu manus violente in clericum: qm casus ille extendit ad omnes cooperantes: vt supra patet.  Alio modo participatur in crie excoicationi subiecto / postq alter incurrit ia pp crimen illud excoicatione, impendendo ei ad illud/auxiliu/cosilium vel fauore. Et sic coicando in crimine criminoso/excomunicato, incurritur excommunicatio maior. Et hoc tam si ille cui sic coica tur est ab homine noiatim excoicatus (vt in hoc canone hes) q si a iure vel a iudice est gnaliter excommunicatus: vt habes in ca. si concubine. de sen. excom.  Aduerte quoq q iste canon recitatus supponit participantem excomunicatum/ & circa absolutorem principaliter versatur: volens q ad iudice excoicatore recurrat participans quantucunq non subditus. Et hoc ratione delicti: vt in litera dicitur. Et dixit hoc: quia regulariter ab excommunicatione iuris (qualis supponitur excomunicatio contra participantem) potest eps absoluere/si conditor canonis non reseruauit absolutionem. # 58 ¶ In clericos qui scienter & sponte participant cum nominatim excoicatis a papa/& ipsos in officio recipiut. Ca. lviij. CLericos Qui scienter & sponte parti cipauerunt cum excoicatis a nobis/ & ipsos in officio receperunt, eade excois sententia cu ipsis non dubitamus inuolui: quos etiam pro absolutionis bnficio habendo ad nos volumus remitti. Cle. iij. de sen. exco. ca. significauit. Canonis Istius materia est sacrilegiu quo excoicatus a papa/recipit ad diuina. Et quo ad psonas est particularis: quia ligat solos clericos. Quo ad actiones vero punit vnicam actionem: scilicet recipere ad diuina.  Vbi aduer te sex conditiones requiri: quaru quinq habentur ex textu: sexta autem vsus apponit. Prima est q respicit solos clericos. Secuda q sit participatio in diuinis: quia copulatiue ponitur in lra/parti cipauerunt & in officio receperunt. Immo si verba proprie in/ terpretanda sunt, non sufficit qualiscuq in diuinis participatio/ sed reqrit pticipatio receptiua. Ita q soli clerici qui recipiut ad diuina/non at clericus ille q interesset ibi tanq vnus de populo, excoicant. Tertia & quarta/q scieter & spote: hoc est q sciatse pticipare in diuinis cu excoicatis a papa/et nec vi nec metu hoc faciat: alioqn non sponte fieret. Nec exigit metus cadens in con stante viru, sed qcuq metus cotrariat adspote/sufficit: vt verba operent quod significant. Quinta coditio est/q sit excoicatio a papa. Et he omnes patent in litera. Sexta aut ex rationabili vsu accepta/est q sit excommunicatus nominatim/ vel equiualeter ad nominatim: alioquin quum omnes excommunicationes in iure posite sint a papa / & similiter omnes excommunicationes que in cena domini generaliter promulgantur sint a papa, seque retur q clerici recipientes ad diuina scienter & sponte tam a iure communi q in cena domini generaliter excommunicatos/ incurrerent excommunicationem maiorem / pape reseruatam: quod a nullo admittitur. Et est papalis. # 59 ¶ In fictionem seu fraudem comittentes/ad hoc vt iudex personaliter vadat ad mulierem pro testimonio. Ca. lix. CAsus Huiusmodi (videlicet vt iudex vadat personaliter ad muliere pro testimonio) no fingatur, nec fraus interueniat in hac parte: alioquin fictor huiusmodi vel frau dator ipso facto sententiam excommunicationis incurrat. De iudi. ca. mulieres. in. vi. Canonis Istius materia est insidiari pudicitie mulierum. Et quo ad psonas est vniuersalis. Quo ad actiones vero punit duas actiones. Prima est fingere casum: secunda est fraudem committere.  Vbi nota/q duo ad hanc censuram incurrendam requiruntur. Primo q fictio seu fraus fiat ad hoc vt iudex personaliter vadat ad mulierem pro testimonio. Secundo q sequatur effectus: vt talis pena referatur ad opus subsequutum quod canon vitare intedit. Et quia opus sub sequutum ponitur duplex (primum/quod subsequitur si nullu ad sit impedimentum: & hoc est iudicem ire personaliter ad mulierem pro testimonio. alterum quod interueniente impedimento sequitur/& est mittere ad eas pro testimonio) quantum ex litera apparet/nisi sequatur effectus primus / scilicet q iudex vadat personaliter, non videtur habere locum excommunicatio ista: quia mittere ad mulieres pro testimonio/ superius in hoc eo dem canone concessum est: & ire personaliter/repetitur quum fertur sententia hec. Et est epalis. # 60 ¶ In partem procurantem vel q de alijs q de manifestis iniurijs seu violentijs conseruatores se intromittant, vel q ad ea que iudicialem indaginem exigunt/ suam extendant potestatem. Ca. lx. DEcernimus Vt si conseruatores de alijs q de manifestis iniurijs & violentijs scienter se intromiserint/seu ad alia que iudicialem indaginem exigunt/sua extenderint potestatem, eoipso per vnu annum ab officio sint suspensi. Pars vero que hoc fieri procurabit/sententiam excommunicationis incurrat. A qua non possit absolui, nisi ei quem sic fatigauit indebite / primo satisfaciat integraliter de expensis. extra de offi. dele. hac constitutione. li. vi. Canonis Istius materia est vsurpata iudicialis vexatio per conseruatores. Et quo ad personas est particularis. nam ligat solum partem: hoc est illum qui est pars in huiusmodi vexatione. Quo ad actiones/punit vna actione. s. procurare alteR duoR. vel q de alijs q de manifestis iniurijs seu violentijs se coseruatores intromittat: vel q ad ea que iudiciale indagine exigut/sua extendat ptatem.  Vbi nota/q hec pena habet locum duntaxat in pure conseruatoribus / qui a sede apostolica coceduntur vt a manifestis iniurijs & violentijs tueant: vt in principio huius canonis textus dicit. Vnde si dentur conseruatores ad tutelam ab omnibus siue manifestis siue immani/ festis iniurijs/non habet locum hec pena. Et quia sola pars ligatur, si alij qui non sunt partes hec procurarent / non inciderent. Et quia procuratio ista debet esse consummata ad effectum sub sequutum (vt patet ex eo q absolui prohibetur/ nisi satisfecerit lese parti in expensis) ideo siquis procuraret / & conseruator non exaudiret procurantem vexando alteram partem/ no incur reretur excommunicatio. Et est episcopalis satisfactione premissa. # 61 ¶ In religiosos temere habitum suum dimittentes / vel ad queuis studia sine debita licentia accedentes: & in docto/ res qui religiosos habitu suo dimisso leges vel physicam au dientes / scienter docere aut in scolis suis retinere presumunt. Ca. lxi. VT Periculosa religiosis euagandi materia sub trahat/districtius inhibemus, ne decetero aliquis quacunq religione tacite vel expsse pro fessus/in scolis vel alibi temere habitu sue reli giois dimittat: nec accedat ad quis studia lraR/ nisi a suo plato cu cosilio sui conuentus vel maioris ptis eiusde/ sibi eundi ad studiu lnia primitus sit cocessa. Siqs aut hoR teme rarius violator extiterit, excois sniam incurrat ipo facto.  Docto res quoq siue magri qui religiosos habitu fuo dimisso leges vel physica audientes / scieter docere aut in scolis suis psumpserint retinere, simili eoipso sint sententia innodati. ne cle. vel mo. vt periculosa. li. vi. Canonis Huius materia est multiplex. Primo imode ratio habitus: secudo curiositas gymnasioru: tertio fomentu vtriusq. Et quo ad psonas est pticularis, ligans solos religiosos & doctores. Quo ad actiones vero punit actiones tres. in pria materia dimissione habitus: in secunda accedere ad quis studia: in tertia retinere in scolis suis. ¶ Et pro prio qde casu nota prio/q dimittere habitu sue religionis cotingit duplr. Primo totaliter. Et sic nunq volutarie dimittit nisi vel apostatando. Et sic manifeste incurrit huc canone: qa temere dimittit. Vel transeundo ad alia religione. & sic etia si irronabilr traseat, no temere tn dimittit sue religionis habitu: quia no est amplius habitus sue religionis.  Secudo ad tempus. Et sic ad incurredu hunc canone due coditiones requirunt. Primo q dimittat habi tus sue religionis: secudo q dimissio fiat temere. Et vr posse addi tertium/q dimissio sit ma vagandi: quia hoc pro rone canonis in textu assignat. Et dimissio qde duplr inueniri pot. vel totaliter no hndo habitu. vel no hndo in supioribus. Et si totaliter no habet, nulla est ambiguitas. Si vero absconditus portet habitus/varia est doctoR opinio.  Mihi aut vr cosideranda qualitas occultationis, & distinguendu inter habitu sic occultatu vt reputet coiter a couersantibus cu eo q eu aliter non nouerut/no religiosus. Et sic incurret huc canone: qa licet no dimittat materialiter veste que est habitus, dimittit tn formalr habitu sue reli gionis: qa dimittit ipm vt habitu quo discerni pot & cognosci vt religiosus talis religionis. Et cofirmat hoc ex textu. tum quia occultatus oino habitus no subtrahit materia vagadi, ex quo sic incedit supius vt non religiosus. tum quia nullus doctor videns religiosum sine habitu in superioribus / esset certus q religiosus dimisisset habitum: quoniam relinqueretur ambiguu an dimifisset subtus: quum tamen textus excommunicet doctorem admittentem religiosum sine habitu &c. Vel habitum sic occulta tum, vt tamen a conuersantibus / quis non ab omnibus pretere untibus/ videatur q religiosus est talis religionis. Et sic non in curret hunc canonem: quia nec materialiter nec formaliter sue religionis habitum dimittit ex toto, quis secundum quid aliqualiter dimittere dici possit.  Et ex his sequitur primo/q dimittens temere sue religionis habitu ad tempus / excommunicatus est: quia vere ac temere dimittit. Et hoc significat litera per illud verbum/in scolis vel alibi: ex hoc. n. significatur q non reqritur apostatica dimissio. na scole no sunt ppetue/sed ad tps. Sequitur secudo q si religiosus no transeundo ad alia religione habitum alterius religionis assumat/suu temere dimittedo, excoicatus est: alioquin frustra poneretur illud pronomen sue. Sequitur tertio/ q dimittens habitum ad horam ex leuitate / vel etiam per totu diem domestice manendo, non est excoicatus: tum quia proprie loquendo non est temeraria dimissio: tum quia cessat legis ratio expressa de materia euagationis. ¶ Pro secudo at casu nota duo. Primu est plus exigi ad lniam eundi ad studiu q eundi ad alia quis diuturniora negocia: qm sic iure disponete/no sufficit lnia plati, sed requirit cosiliu capli ad lniam eundi ad studium quodcuq etia theologie: ad alia aut plati lnia sufficere vr. & saltem hoc est verum/q et si sine lnia fiant/uo het locu huius canonis snia. Et mouit forte conditorem canonis/ frequens ac pronus religiosoru animus ex hac honesta occone exeundi ad manendu extra claustru.  Secundu est/q canon iste no het locu in religiosis accedentibus ad alia loca reli gionis sue vbi est studiu: quia no accedut proprie ad studia ipa (hoc est ad manendu in studijs que extra claustra esse supponutur) sed de claustro migrat ad claustru vbi comoditate hnt studendi. Similr no het locu in religiosis quoR lnia morandi ex tra claustru no pendet a plato sui couentus, sed a supiori plato: vt in religionibus mendicantiu contingere videtur. in quibus si sola licentia supremi prelati aut prouincialis consueuit sufficere ad manendum extra claustrum tam in studijs q alibi, locu non habet sententia ista. Et potest hoc accipi ex textu / dum loquitur de religiosis quorum introitus & exitus solitus est endere a prelato sui conuentus: per hoc. n. discernuntur ab his religiosis quorum introitus & exitus a superioribus cosueuit disponi, ita q nulla videtur in prelato sui conuentus & illius capitulo au thoritas remansisse circa religiosum illum / nisi quum est in conuentu illo.  At si contendat quis circa rigorem iuris, aduer tat saltem ex consuetudine tales excusari: quum simplici corde iuxta morem sue religionis actus suos disponant. ¶ Quo ad tertium demum casum / hoc solum aduertendum censeo, q quattuor requiruntur conditiones ad hoc q incurrat. Due ex parte religiosoru (scilicet q audiat leges vel physica. i. medicinam / & q dimisso habitu) & due ex parte doctoris: scilicet q scienter & presumptuose doceat seu retineat tales reli giosos. Et est episcopalis. # 62 ¶ In simplices monachos & canonicos regulares ad curias principum se conferentes, vt damnum aliquod inferat suis prelatis aut monasterio. Ca. lxii. HOc Edicto perpetuo prohibemus ne mona chi aut regulares canonici administrationem aliquam non habentes/ad curias principum absq speciali prelatorum suorum licentia se conferant. Quod si vt damnum aliquod inferant suis prelatis aut monasterio/se confere presumpserint. excommunicationis sententiam eos incurrere volumus ipso facto. Prelatis eorum districte nihilominus iniungentes, vt ipsos a curiarum predictarum accessu / & alijs quibuslibet vagationibus & discursu/diligenter compescere, ac super hoc non parentes eisdem/seuere corrigere non omittant. extra de sta. mo. ca. ne in agro. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium contra mona sterium aut prelatum. Et quo ad personas est pticularis: ligans solos monachos & canonicos regulares/no oes sed administratione no hntes. Quo ad actiones vero punit vnu actu exteriore affectu vnica intentione interiori. Actus exterior est coferre se ad curias principum. intentio interior est animus damnificandi monasteriu vel platu. An aut actus ille exterior reqrat alia conditione. s. q fuerit absq spali licentia sui prelati, glosa putat q no/quia non repetit.  Et certe si textus bn distinguat/due sunt inhibitiones. Vna in qua prohibet ire ad curias principu sine spali de hoc licentia absq excoicatione. Secunda vero est ipsa excois snia absq repetitione lnie habite vel no habi te. Et ppa vr solu substantiuu qualificatum subintelligi repetitum: scilicet monachi aut regulares canonici non habentes administrationem. Et si pro quia hoc est verum, non requirit ad incurrendum hanc excommunicationem q sine licetia speciali prelatorum ad principum curias se conferant. Et est epalis. # 63 ¶ In monachos in fra septa monasterij sine licentia abbatum suorum arma tenentes. Ca. lxiij. PRefate Quoq sententie monachos infra septa monasterij sine licentia abbatum suorum arma tenentes / decernimus subiacere. extra de sta. mo. ca. ne in agro. in cle. Canonis Istius materia est habere instrumeta rixaR. Et quo ad personas est particularis: ligans so los monachos. Quo ad actiones vero/vnicam punit: scilicet tenere arma duabus adiunctis circustantijs. Altera loci: scilicet in fra septa monasterij. Altera licentie: scilicet sine licentia abbatis. Et intelligitur ta de armis defensiuis q offensiuis.  Nec vocat tenere arma sine licentia abbatis / qui ex obliuione aut ex ignorantia iuris nullo malo animo arma aliqua etiam in cella haberet: quia formaliter loquendo/talis non tenet sine licentia: quia non ex intentione tenet sine licentia id ad quod si sciret requiri licentiam/nullo pacto teneret: sed tantum materialiter tenet sine licentia. pene autem huiusmodi non sunt extendende/sed restringende. Et est epalis. # 64 ¶ In religiosos parochiale officiu circa extremam vnctionem/eucharistiam/matrimonium/& absolutionem vsurpantes. Ca. lxiiij. REligiosi Qui clericis aut laicis sacrametum vnctionis extreme vel eucharistie ministrare vel matrimonium solen nizare / non habita super his parochialis pbri licentia, aut quenq excommunicatum a canone (preterq in casibus a iure expressis/ vel per priuilegia sedis apo stolice concessis eisdem) vel a sententijs per statuta prouincia/ lia aut synodalia promulgatis, seu si a culpa & pena absoluere quenq presumpserint: excommunicationis sententiam incurrant ipso facto/a sede apostolica dutaxat absoluendi. extra de priui. ca. religiosi. in cle. Canonis Huius materia est vsurpatio parochialis officij. Et quo ad personas est particularis: ligat. n. solos religiosos. Quo ad actiones vero punit sex actioes. tres circa sacra tria: scilicet extrema vnctione/ eucharistiam/& matrimonium. Et tres circa absolutione: scilicet excomunicatoR a canone/excomunicatorum a statutis prouincialibus vel synodalibus/& absoluere a pena & a culpa. ¶ Nota primo/q hi actus excommunicationi subijciuntur qua tenus affecti sunt presumptione: alioquin frustra appositum esset verbum presumpserint. Et hinc habes q siquis religiosus ex ignorantia vel sub ratihabitionis spe aliquid horum faceret, non incurreret excommunicationem: quia in veritate non presumeret.  Nota secundo / q siquis religiosus communicet alium religiosum exemptum/non est locus huic pene. Quod ex duobus patet: tum quia hec constitutio directe in fauorem parochia lium presbyterorum facta est, quibus nihil in hoc casu derogatur. tum quia etiam in verbis stando / nullus est parochialis presbyter a quo licentia sit petenda: quoniam religiosi exempti nosubsunt parochialibus presbyteris, sed suis prioribus / abbatibus &c. quos constat non venire appellatione parochialium presbyterorum.  Nota rursus / q licet appellatione parochialis presbyteri non veniat communiter eps: cosuetudo tamen (que est optima legum interpres) in hoc casu admittit tam epm q etiam vicarium eius/& vicarium parochialis presbyteri / posse dare licentiam hanc: sicut etiam admittit parochialem qui non esset presbyter/posse dare hanc licentiam. Nec est opus q licetia hec ita sit specialis vt oporteat scrupulum habere ex omissa aliqua dearticulatione: sed sufficit q ita sit specialis q equiualeat speciali. Et hoc semper est qncunq ex verbis licentie comuniter intelligitur concedentem dare hanc licentiam, etiam si non nominarentur hec sacramenta in specie.  Nota demum/q absoluere a pena & a culpa hic excommunicatum/ nihil est aliud q id quod vulgo dicitur. Quod in veritate importat plus q indulgentiam plenariam: importat. n. q reddat hominem mundum ab omni culpa & sine debito alicuius pene: quod est longe plus q indulgentia plenaria. Et propterea merito tales presumptuosi excommunicantur/si aliquem quecunq sic absoluerint. Cum his tamen stat, q ex simplici absolutione confessoris/excellenter contritus ac confessus cosequatur a deo absolutionem a pena & a culpa. Et est papalis. # 65 ¶ In religiosos qui in suis sermonibus vel alibi aliqua proferunt vt audientes a solutione decimarum ecclesiis debita rum retrahant. Ca. lxv. REligiosos / Qui aliqua vt audientes a decimarum ecclesiis de/ bitarum solutione retrahant / in suis sermonibus vel alibi proferre presumunt, excommunicationis snie subiacere decernimus ipo facto. extra de penis. cupientes. li. vi. Canonis Huius materia est nequicia sacrilega retrahens debitores a solutione decimaR. Et quo ad personas est particularis: vtpote ligas solos religiosos. Quo ad actiones punit vnam actione: scilicet proferre aliqua vt audientes retrahant a solutione decimarum ecclesiis debitarum.  Vbi aduerte tres conditiones oportere concurrere ad hoc vt quis per sua verba incurrat hanc sententia. Prima ex parte rei: vt scilicet agatur de decimis ecclesiis debitis. Secuda ex parte intentionis: vt scilicet intentio dicentis sit ad hoc vt retrahat audientes ab huiusmodi solutione. Tertia vt sit religiosus. Et est epalis. # 66 ¶ In religiosos qui ab officio predicationis quia confitentibus de soluendis decimis scienter conscientiam facere neglexerunt suspensi, dicta negligentia no purgata predicare presumunt. Ca. lxvi. REligiosi Qui scieter postposuerint con fitentibus conscientiam facere de soluendis decimis ecclesijs debitis, ab officio pdicationis tandiu maneant ipso facto suspensi/ donec confitentibus ipsis (si hocipsum eis di/ cendi commode facultatem habuerint) conscientiam fecerint: excommunicationis incursuri sententiam ipso facto/si predicare presumpserint predicta negligentia vt premittitur non purgata.  Ad religiosos tamen monasteriorum vel ecclesiaru decimas percipientes nolumus hoc extendi. Extra de pe. cupientes. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium negligentie primo circa debitas ecclesiis decimas/ & pre sumpte postea predicationis. Et quo ad personas est particularis, ligans solos religiosos. Quo ad actiones/ punit simul tres succedentes actiones. ¶ Vbi pro clariori intelligentia nota diligenter verba totius decretalis cuius hec excommunicatio pars est: & perspice oportere ad hoc q excommunicatio hec incurratur vltra hoc q persona sit religiosa/concurrere tres actus. Primus est negligere facere conscientiam confitentibus sibi de soluendis ecclesiis decimis. Et hec incuria modificatur in lra/q oportet q interueniat scien ter. Secundus est negligere post predictam negligentiam eisde facere conscientiam de dicto debito. Et iste modificatur in lra/ si hocipsum scilicet eis dicendi commode facultatem habue/ rint. Tertius est si durante hac secunda negligentia (quam comitatur ex litera suspensio ab officio predicationis) presumeret predicare. Et hec manifeste ex plano sensu litere habent. De quarto aute actu (q scilicet oporteat huiusmodi religiosos esse prerequisitos) fateor me non videre quo ad hanc negligen tiam de qua loquimur circa audientiam confessionum: quonia actus requisitionis in litera circa actum predicationis in certis festiuitatibus apponitur, secundum planum litere contextum. Et propterea si religiosus confessor non predicet/ nunq incurret istam sententiam: quia pene non sunt extendende vltra casus suos.  Memento demum exceptionis in calce decre. posite: scilicet q excipiuntur religiosi monasteriorum & rectores ecclesiarum quibus debentur decime. Et est epalis. # 67 ¶ In religiosos interdictum quodseruat matrix ecclesia non seruantes. Ca. lxvij. CJrca Interdictorum obseruantiam generalium authoritate sedis apostolice vel a locorum ordinarijs positorum: de fratru nostrorum consilio districte precipiendo mandamus, quatenus religiosi quicunq ta exempti q non exempti/cuiuscunq ordinis & conditionis existant, quu cathedralem vel matricem seu parochialem loci ecclesiam illa viderint aut sciuerint obseruare (non obstantibus quibuscunq appellationibus antea etiam ad eandem sedem vel aliu seu alios interiectis / & alijs obiectionibus quibuscunq) absq dolo & fraude/cum moderatione tamen decretalis alma/inuiolabiliter ea obseruent. Alioquin non seruantes/excommunicationis sententie hocipso volumus subiacere.  Quod etiam in interdictis & in cessationibus a diuinis indictis per prouincialium concilio rum statuta vel ipsorum authoritate/volumus obseruari.  In cessationibus vero generalibus a diuinis ciuitatum/terrarum et aliorum locorum quas aliquando ex consuetudine vel alias capitula collegia vel conuentus secularium aut regularium ecclesiaR sibi vendicant, idem intelligimus obseruadum, Ipsi vero sint attenti/vt statuta romanorum pont. predecessorum nostroR super his edita diligenter obseruent. Porro sanctionem hanc ad pendentia trahimus: no obstantibus priuilegijs &c. de sen. exco. ca. ex frequentibus. in cle. Canonis Huius materia est sacrilegium in non seruando interdictum. Et quo ad personas est particularis, ligans solos religiosos. Quo ad actiones vero punit vnam: scilicet non seruare interdictum seu cessationem a diuinis quod seruat matrix ecclesia &c.  Vbi nota conditiones in litera positas. Et primo ex parte interdicti seu cessationis a diuinis/q sit localis ac generalis: hoc est q tota illa ciuitas seu terra aut villa sit interdicta/ seu cessare debeat a diuinis. Secundo ex parte authoritatis. Et ponitur quadruplex. Primo si authoritate sedis apostolice. Vbi nota q no dicit si a papa, sed si authoritate sedis apostolice. comprehendit. n. interdictum impositum a iudi cibus delegatis apostolicis: quia authoritate apostolica imponunt interdicta tales iudices. Secundo si ab ordinarijs locoru. Tertio si per prouincialium conciliorum statuta vel ipsoru authoritate. Quarto si per conuentus/capitula vel collegia regularia vel secularia / ex consuetudine vel alias habentia hanc potestatem.  Tertio ex parte effectus/ q huiusmodi interdictu seu cessatio a diuinis/seruet a cathedrali seu matrice seu parochiali ecclia. Quam disiunctiuam intellige respectiue: hoc est a cathedrali vbi est cathedralis, vt in ciuitatibus. a matrice vbi deest cathedralis/sed est matrix ecclesia, vt in castellis. a parochiali/ vbi nec cathedralis nec matrix ecclesia est / sed parochialis, vt in villis. Quarto ex parte modi seruandi, scilicet sine dolo & frau de: hoc est q religiosi non latenter perforent ianuas vel fenestras vnde laici possint videre aut audire diuina. & breuiter syncere seruent. Et est epalis. # 68 ¶ In eum qui in ciuitate seu diocesi vbi sunt populi diuersarum linguarum habentes sub vna fide varios ritus/vsurpat presulatum. Ca. lxviij. QVoniam In plerisq ptibus in fra ean dem ciuitatem atq diocesim permixti sunt populi diuersarum linguarum/ habentes sub vna fide varios ritus & mores, districte precipimus / vt pontifices huiusmodi ciuitatu siue diocesum prouideat viros idoneos/q secudu diuer sitates rituu & linguaru diuina illis officia celebrent/ecclesiasti ca sacra ministrent / instruendo eos verbo pariter & exemplo. Prohibemus aut omnino, ne vna eademq ciuitas siue diocesis diuersos pontifices habeat / tanq vnum corpus diuersa capita/ quasi monstru. Sed si pp predictas cas vrgens necessitas postulauerit, potifex loci catholicu presule nationibus illis coformem prouida deliberatione costituat sibi vicariu in pdictis/ qui ei per omnia sit obediens & subiectus. Vnde siquis aliter se ingesserit, excois mucrone se nouerit percussum, & si nec sic resipuerit/ ab omni ministerio ecclesiastico deponendu. adhibito si necesse fuerit brachio seculari ad tantam insolentiam repellenda. Extra de offi. ordi. ca. quoniam in plerisq. Canonis Istius materia est vsurpatio psulatus. Et quo ad psonas est vlis. Quo ad actiones vero pu nit vna. s. aliter se ingerere q ex ordinatione epi.  Vbi aduerte/ q canon iste directe excoicat illos q vbi sunt verbi gra latini & greci & eps est latinus, vsurpat sibi psulatu super grecos. & sic de similibus. Horret. n. canon iste duo capita in eade ciuitate seu diocesi: & ppea vult si necessitas vrgens postulauerit/q eps substituat sibi epm super illos alterius ritus vt suum vicarium. Hodie tamen canon iste parum aut nihil videtur seruari: qm apostolica sedes prouidet qnq in eadem etiam ciuitate habente latinos & grecos/de duobus epis seu archiepis. Et est epalis. # 69 ¶ In eos qui propter legitimum impedimentum/ a senten tia canonis vel hominis ab eo qui regulariter absoluere no poterat absoluti / contemnut qprimum commode possunt ei a quo regulariter erant absoluendi se pntare etc. Ca. lxix. EOs qui a sentetia canonis vel hois quum ad illum a quo alias de iure fuerat ab/ soluedi/nequeunt propter imminentem mortis articulum aut aliud impedimetum legitimum pro absolutionis beneficio habere recursum/ab alio absoluuntur: si cessante postea periculo vel impedimento huiusmodi/se illi a quo his cessantibus absolui debebant/ q cito commode poterut contempserint presentare, mandatum ipsius super illis pro quibus excomunicati erant humiliter recepturi/ prout iustitia suadebit, decernimus in eandem sententiam reci dere ipso iure.  Idem statuimus de his quibus quu a sede apo stolica vel legatis ipsius / absolutionis beneficium a quibusuis sententijs consequuntur / iniungitur vt ordinariorum suorum vel aliorum quorulibet suscepturi penitetiam ab eisdem/ se con spectibus representent, et passis iniuriam seu his quibus propter hoc ligati existunt/satis factionem exhibeant competetem: si hec quumprimum poterunt / non curauerint adimplere. De sen. exco. ca. eos. li. vi. Canonis istius materia est impenitentia absolutorum a censuris in certis casibus. Et quo ad personas licet sit absolute vniuersalis, restringitur tamen ad eas que in talibus casibus tenent se presentare platis seu ordinarijs etc. Quo ad actiones vero/duas punit. prima est contemnere se pre sentare q primum comode quis poterit/ illi a quo cessante periculo vel impedimento absolui debebat. seda est non curare ad implere iniunctionem de presentando et satis faciendo quum primum commode potest. ¶ Vbi nota tres casus. Primus est eorum qui absoluti ex periculo mortis vel legitimo impedimento ab excoicatione lata a iure vel ab homine/ab eo qui non potest regulariter absoluere, si post hec non se pntant illi a quo regulariter fuerant absoluendi &c. Secundus est eoru qui absoluti a papa vel ipsius legato/si missi ad ordinarios vel alique alium pro penitentia, non implent iussionem. Tertius est si istismet iniunctum fuerit vt satisfaciant iniuriam passis seu illis quibus propter hoc ligati existunt, & si militer non curauerint adimplere.  Et pro secundo quidem & tertio casu stabis cu verbis canonis: vt scilicet locum habeat du taxat qn absolutio & iniunctio sunt ab apostolica sede seu lega to ipsius. ita q si sunt a iudice delegato aut ab epo/non ligat iste canon.  Pro omni aut casu aduertendum est/q tps quamprimum comode poterunt/in foro iudiciali arbitrio iudicis decernitur: in foro aut conscientie/absolutus ipse testis est sue conscietie fi fuerit negligens aut contemptor. Et quia lex ista non arctat ad presentandu se personaliter, idcirco siquis per procuratore ad hoc institutum cum veritate satisfactionis compareret cora istis qprimum posset/satisfacere videtur canoni: quum nihil horum que agenda sunt exigat presentiam personale: vt patet discurren do per singula. Et ista excoicatio est epalis / si illa a qua fuerat absolutus erat episcopalis. & similiter est papalis/si prima erat papalis: reincidit enim in eandemsententia qua prius ligabatur. # 70 ¶ In eos qui in locis christianoR corpora defunctorum ad alia loca transferenda/exenterare/ in frusta incidere/ elixare/excutere carnes ab ossibus &c. psumunt. Cap. lxx. SJdefuncti exequutor vel exequutores aut familiares eiusseu quiuis alij cuiuscunq gradus fuerint / aliquid contra nostri statuti & ordinationis tenorem presumpserint attentare / defunctorum corpora sic inhumaniter & crudeliter pertractando vel faciendo pertractari, excoicationis sententiam (quam ex nunc in ipsos proferimus) ipso facto se nouerint incursuros. A qua no nisi per apo stolicam sedem (preterq in mortis articulo) possint absolutionis bnficium obtinere. Et nihilominus ille cuius corpus sic inhuma ne tractatu fuerit/ecclesiastica careat sepultura. Bonifacius. viij. in extra. detestande. de sepul. Canonis istius materia est crudelis immanitas in cadauera humana. Et quo ad personas est vni uersalis. Quo ad actioes vero coprehendit actiones duas. prima est sic inhumaniter & crudeliter pertractare. Secunda est facere sic pertractari.  Apponuntur tn quasi quattuor limitationes. Vna est circa loca defunctorum: quia no ligat nisi mortuus sit in loco vbi fidei cultus viget. Alia est declaratio ipsaru actio num: scilicet exenterare/incidere in frusta / elixare/excutere car nes ab ossibus / & similes crudelitates. Alia est circa qualitatem animi: scilicet q presumpserint contra hmoi statutum & ordinationem. Quarta demum est circa finem: q scilicet hmoi immanitas fiat vt transferantur corpora defunctorum ad alia lo ca. Et hec quarta conditio elicitiue ex textu a doctoribus sumit: ex hoc q casus quem tollere intendit lex/est hmoi abusus ppter transferenda corpora ad alia loca: pene autem non sunt extende de extra casus suos. ¶ Et scito q huiusmodi concisiones & exenterationes cadauerum humanorum multipliciter considerari possunt. Primo absolute. & sic hnt quandam speciem mali: scilicet crudelitatis & feritatis. & propterea bonifa. hoc considerans/fecit hanc legem contra quorundam consuetudines.  Secundo pnt considerari in ordine ad aliquem sinem. & sic iuxta qualitatem illius finis iudicande sunt. Nam si fiant ad iniuriam irrogandam/sub cri mine bestialitatis comprehenduntur. Si vero fiant ad scientiam acquirendam, sub medicinalibus actionibus comprehendunt: vt in anathomijs patet. Vnde qui vsq hodie corpora regalia exenterat & excerebrant/vt multis diebus venerari sine fetore a populo possint, nec feritatis rei sunt/nec contra canonem istu agunt: quia non exenterant vt trans ferant ad alia loca, sed ne feteant. Et sic de similibus. Et est papalis. # 71 ¶ In omnes qui in terris suis noua pedagia imponunt vel prohibita exigunt. Cap. lxxi. EXcomunicamus & anathematizamus omnes qui in terris suis noua pedagia imponut vel prohibita exigunt. In pro. cene do. Canonis istius materia est libertas humana ab oppressione illicitarum gabellaru. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones/duas actiones ligat. prima est imponere noua pedagia: secunda est exigere prohibita.  Vbi aduerte canonem istum non facere mentionem de clericis plusq laicis, & loqui solum de pedagijs: quoniam nullum aliud substantiuu in hac loquutione reperitur. Et vbi tempore martini. v. excoicabatur duntaxat qui imponunt noua pedagia/ postea adiunctum est vel exigunt prohibita proculdubio pedagia, de quibus erat sermo inchoatus: alioquin exigentes quecuq prohibita essent ab hoc canone excoicati: quod est ridiculum.  Ex quibus sequuntur duo. Primum est/q imponentes nouas collectas seu taxas no incurrunt hunc canonem, puniente imponentem nouas gabellas. Scdm est q exigentes prohibita pedagia/a quibuscuq exigant (siue laicis siue clericis) incurrunt hunc canonem/dummodo exigant, quod importat coactionem quadam: siue coactio ista fiat imperio / siue arrestatione rerum vel persone/siue minis / et breuiter quomodolibet fiat q inuitus soluat.  Et quia verba proprie intelligeda sunt/nec sun tin materia penali extendenda, aduerte differentiam inter exigere pedagia prohibita/et exigere pedagia non prohibita sed a personis prohibitis. qui. n. exigit pedagia licita/sed a personis prohibitis (puta priuilegiatis, siue illi priuilegiati sint laici/puta milites, siue clerici) non incurrit hunc canonem: quia non exigit pedagia prohibita/ sed licita, quis ab his qui non tenentur. alioquin exigentes licita in se pedagia a quibuscuq priuilegiatis/siue laicis siue clericis, incurrerent hanc censuram: quod non esse verum videtur mani festissimum. Sed ad hoc vt exigentes incurrant hunc canonem/requiritur q exigant pedagia in seipsis pro hibita: qualia sunt omnia noua sine debita licentia imposita. & similiter ea que sunt imposita pro his que de feruntur pro vsu proprio/vel ad fiscum / vel exercendi ruris gratia: quum hec sint ex iure ciuili prohibita sub pena capitis.  Cum his tamen memento/q exigentes a clericis etiam licita pedagia/incurrunt excommunicationem ex alio canone: vt supra patet. Et quia canon presens est in cena domini/est papalis. # 72 ¶ In dantes & recipientes in simonia ordinis vel beneficij. item in eos qui q illa fiat mediatores extiterint seu procurauerint. Cap. lxxij. MVlte contra simoniacam prauitatem iam olim facte sunt con stitutiones / quibus morbus ille non potuit extirpari. volentes igitur de cetero vt possumus attentius prouidere/sacro approbante concilio declaramus, q or dinati simoniace / ab exequutione suorum ordinum sint eoipso suspensi. Electiones autem postulationes/cofirmationes / et que uis puisiones simoniace ecclesiaR/monasterioR/dignitatu/psonatuu/officioru/ et beneficiorum quorumcunq deinceps facte nulle sint ipso iure/nullumq per illas ius cuiq acquiratur: nec promoti/confirmati ac prouisi faciant fructus suos, sed ad illorum restitutionem tanq inique ablatoR teneantur percipientes. Statuentes insuper q dantes & recipientes/ipso facto sententia excoicationis incurrant, etiam si pontificali aut cardinalatus pfulgeant dignitate. Martinus. v. in conci. constantien. Canonis istius materia est simonia. Et est quo ad personas vniuersalis. Quantum ad actiones ve ro/duas excoicat: scilicet dare & recipere. ita q tam dantes q re cipientes in simonia ordinis vel beneficij/sunt excoicati. Et tertiam addidit paulus secundus in extrauaganti quum detestabile: scilicet contra illos qui vt hmoi simonia fiat mediatores extiterint vel pcurauerint. Vbi nota q licet huiusmodi extrauagates videantur prima facie ad omnes simoniacos se extendere ppter quedam verba lata ibi contenta: quia tamen materia de qua agi tur est sola simonia in ordine aut beneficio (vt patet in tractatu & contextu earundem) ideo communiter dicitur et rationabili ter q soli & omnes simoniaci in ordine aut beneficio/ sunt excomunicati. Excoicati aut simoniaci p ingressu monasterij, sub his non comprehendunt / sed suo loco relinquuntur. Appella tione autem beneficij intellige non solum illud quo aliquis dicitur habere beneficium, sed et prioratu/guardianatum/& simi lia quouis nomine vocentur/que sunt prelationes & officia pastoralia apud mendicantes: quoniam monasteriorum seu conuentuum sunt electiones/confirmationes seu prouisiones hmoi, quis no computentur inter ecclesiastica beneficia. Et est papalis. # 73 ¶ In singulares psonas aliquid ex pacto dates aut recipientes pro ingressu religionis. Cap. lxxiii. VNiuersis & singulis abbatibus/ prioribus/decanis/prepositis & ma gistris, necnon abbatissis & priorissis/alijsq platis quouis nomine nuncupatis & eoRofficialibus (quaruncunq et ecclesiarum/monasteriorum/prioratuum/domorum & locoru quarumlibet religionum/ordinum et militarium tam exempto/ rum q no exemptorum/quocuq nomine censeantur) ac capitulis & conuentibus & singularibus personis eorum tenore presentium authoritate apostolica / quis sit eis a iure inhibitum/districtius inhibemus: ne tam a maribus q a mulieribus religione eorum ingredi voletibus/ecclesias/monasteria/prioratus/domos seu loca, in earundem personarum receptione aut ante vel post illam, quoscunq pastus/prandia seu cenas/pecunias/iocalia/aut res alias/etiam ad ecclesiasticum seu quemuis pium vsum aliu deputata vel deputanda, de cetero directe vel indirecte petere vl exigere quouis modo presumant. sed eas potius cum omnimoda pietate recipiat, ac in victu & vestitu sicut alias personas ec clesiarum suarum/monasteriorum/prioratuum/domorum alio rumq locorum syncera charitate pertractent: illa duntaxat que ipse persone ingredientes pure acsponte & plena liberalitate om niq pactione cessante dare vel offerre ecclesiis/monasterijs/ prio ratibus /domibus & locis hmoi voluerint, cum gratiaruactioe licite recepturi. Nos enim qui secus egerint si singulares persone sint / tam dantes q recipientes hmoi excois, sivero capitulum seu conuentus fuerit/suspesionis sententijs eo facto decernimus subiacere. A quibus (pterq in mortis articulo) absolui nequeat absq sedis apostolice licentiaspeciali. Vrbanus. v. in extraua. sane ne in vinea. Canonis istius materia est simonia pro ingressu mona steriorum. Et quo ad personas / comprehedit oes. Quo ad actiones vero/duas: scilicet dare vel accipere. ¶ Vbi nota/q sicut in ceteris simonijs ab ecclesia punitis requiritur pactio, ita & in ista. Ita q ex pacto dantes vel accipientes sunt excoicati. Si autem sine pacto darent vel acciperent/ non essent excoicati, quantumcunq intentio datium & accipientiu esset peruersa: sicut in ceteris simonijs cotingit.  Aduerte quoq decretalem hanc pluries repetere edita iura cotra huiusmodi pe titiones/cosuetudines & exactiones: quoniam hinc elici potest/ q si aliqua petuntur vel exiguntur no contra alia iura edita/ ex empta sunt ab hac excoicatione, que adiuncta est prioribus iuri bus: vt ipse coditor canonis testatur.  Et ex hoc capite excusant omnes putantes se pie agere pro consuetudinibus antiquis serua dis/non vendentes ingressum religionis/sed exigetes seruari laudabiles consuetudines. excusantur autem tatum ab ista cesura/ quantum excusantur a transgressione cois iuris. Quauis ex alio capite videantur excusari. s. ex comuni vt videtur cosuetudine: ex qua decretalis hec aut nunq videtur recepta/ aut sic interpretada. Non desunt quoq verba decretalis huius ex alio capite ex cusantia. s. ex presumptione: quonia presumptione affectas supponit huiusmodi petitiones. Et propterea qui no presumunt / sed imitantur predecessorum vestigia/bona intentione, no incurrut huiusmodi censuras. Quocirca moniales petentes solitas ibide dari dotes/& lectisternia/vestes et huiusmodi, & instantes ad hoc vt parentes puelle faciat sicut alij (siue monasterium egeat siue non) non sunt excoicate: quum nulla hic interueniat pactio sed instantia vt faciat sicut alij. Si vero monasterium egeat/ ita vt non possit sustentare recipiendam absq penuria, possunt licite pacisci/vt portet secum quod necesse est ad sui sustentationem: quoniam hoc nature ius exigit. Et est papalis. # 74 ¶ In religiosos qui ex ordinibus mendicantium quorumcunq ad aliquem monasticum ordinem / carthusiensium excepto/ absq sedis apostolice licentia speciali conuolant: & eos qui ipsos recipiunt. Cap. lxxiiij. IN Futurum nullus ex pro fessoribus alicuius ex ordinibus mendicantium quorucunq i alique monasticu ordine (tam sancti bndicti q cistertien. camaldulen, vallis vmbrose/canoicorum regularium sancti aug. vel aliorum mo nasticorum ordinum) carthusiensium duntaxat excepto/ possit aut debeat per quecunq recipi vel admitti virtute alicuius licentie vel indulti absq sedis apostolice licentia speciali sub dictis penis (scilicet excommunicationis late sentetie reseruate pape) quas tam recipientes q recepti ipso facto incurrant. Et nihilominus secus facta non teneant ipso iure. Martinus. v. in extraua. viam ambitiose. Canonis Istius materia est ambitiosus seu mollis tran situs de religione ad religionem. Et quo ad personas est particularis: quia ligat solos mendicantes & mona chos, exceptis carthusiensibus. Quo ad actioes ligat duas, recipi & recipere: hoc est transitum mendicantium ad religionem monachalem/excepta carthusiensi, & receptionem eorundem. Ita q recipientes & recepti sunt excoicati. Et est papalis. # 75 ¶ In eos qui bona ecclesiastica alienant / & illos qui ipsa alienata recipiunt. Ca. lxxv. OMnium Rerum & bonorum ecclesiasticoru alienatione/omneq pactum per quod ipsorum dominiu trasfertur/ concessionem/hypothecam/locationem & con ductionem vltra triennium/ necnon infeudatio nem vel contractum emphiteoticum (preterq in casibus a iure permissis, aut de rebus & bonis in emphiteosim ab antiquo con cedi solitis/& tunc ecclesiarum euidente vtilitate, ac de fructibus & bonis que seruando seruari non possunt pro instantis temporis exigentia) hac perpetuo valitura costitutione presenti fieri prohibemus. Siquis autem contra huius nostre prohibitionis seriem de bonis eisdem quicq alienare psumpserit, alienatio/ hypotheca/cocessio/locatio/coductio & infeudatio huiusmodi/ nullius sint momenti: & tam qui alienat / q is qui alienatas res & bona predicta receperit, sententiam excoicationis incurrat. Paulus. ij. in extraua. ambitiose. Canonis Istius materia est sacrilegium circa alienationem rerum ecclesie. Et quo ad personas ex communicatio est vniuersalis. Quo ad actiones/ due in genere ponuntur. Prima est alienare. Secunda est alienata recipere contra constitutionem hanc. ¶ Vbi nota duo. Primo tres casus explicite in hac constitutione concedi/ seu non prohiberi. Primus est locationis & conductio nis in fra triennium. Secundus est emphiteosis habens tres con ditiones: scilicet in casibus a iure permissis/& de bonis solitis ab antiquo dari in emphiteosim/& cum euidenti ecclesie vtilitate. Tertius est alienationis fructuum qui seruando seruari non possunt: vt frumentum/vinum & huiusmodi. In his. n. tribus casibus nulla incurritur excommunicatio secundum tutiorem sensum huius decretalis.  Nota secundo/q quia hec decretalis non est recepta vbiq/& alicubi videtur recepta no totaliter sed quo ad aliquid, ideo vbi non est recepta/ & similiter quantum ad illud in quo alicubi non est recepta/neminem damnes: eo q nisi consensu vtentium lex fuerit firmata/ pro non lege habet. Esto ergo cautus confessor / vt scias consuetudinem patrie quo ad hoc. scies autem illam a curia episcopali.  Nota quoq q in rebus immobilibus minimis non reputatur paulinam hanc habere locum. Et est epalis. # 76 ¶ In sacerdotem officiu vicecomitis aut prepositi secularis habentem/ & post monitionem emedare nolente. Ca. lxxvi. INhibemus Sub interminatione anathematis nequis sacerdos officium habeat vicecomitis aut prepositi secula ris. Siquis autem cotra hec venire presumpserit/ & commonitus emendare noluerit, excoicationi subiaceat. extra. ne cle. vel mo. ca. clericis. Canonis Istius materia est quoddam sacrilegiu, que per indecens officium / sacerdotio iniuriam facit ipse sacerdos. Et quo ad personas/soli sacerdotes excommu nicantur. Quantum ad actiones/due simul iuncte excoicationi subijciuntur. Prima est hre officiu vicecomitis aut prepositi se cularis. Secunda est post monitione nolle emendare. He. n. due actiones si simul cocurrant in sacerdote / excomunicationi ipm subijciunt.  Aduertat hic plati qui sunt regnoR gubernatores seu vicereges: qm appellatione prepositi secularis / omnis hmoi presidentia iurisdictionem habens secularem venire videtur. Et hoc intellige qn hmoi prepositura est aduenticia psone. nam si est annexa vel etia de nouo annecteretur ecclesiastice dignitati (vt cotingit in epis hntibus vtranq iurisdictionem) no habet locum hic canon. Et similiter siquis dominus temporalis efficeretur sacerdos/non propterea perdit dominium suum seculare: sed potest illud exercere / quemadmodum eps habens vtranq iurisdictionem. Secus autem esset/siquis habens officium vicecomitis aut secularis prepositi (puta potestatis aut hmoi) fieret pbr: quia non potest retinere officium illud: quoniam inhibetur sacerdoti habere hmoi officium. Et est epalis. # 77 ¶ In confessores qui in. xij. casibus hic enumeratis & generaliter in casibus bulle cene domini quenq absoluere aut quattuor excepta vota commutare attentant. Ca lxxvij. AVthoritate Aplica tenor pntiu statuimus & ordinamus/q decetero pre textu facultatu quarucuq cocessaR a nobis vel authoritate nostra/& quas cocedi quomodolibet continget in futuR/ etiam cum clausula q sola signatura sufficiat etiam in fauorem fidei & cruciate: nullus confessor queuis qui offense ecclesiastice libertatis/violationis interdicti asede apostolica impositi/ seu heresis postq quis fuerit de ea sententialiter condemnatus delatus seu publice diffamatus / conspirationis in personam aut statum ro. pont. seu cuiusuis offense inobedientie aut rebellionis eiusdem pont. vel dicte sedis / mutilationis membrorum vel occisionis cuiuscuq in sacris ordinibus costituti/offense personalis in episcopum seu alium prelatum/inuasionis depredationis occupationis aut deuastationis terraru romane ecclesie mediate vel immediate subiectarum/ac etiam inuasionis romipetarum seu quorucunq aliorum ad romanam curiam venien tium/prohibitionis deuolutionis causarum ad dictam curiam/ delationis armorum & aliorum prohibitorum ad partes infidelium/impositionis nouorum onerum realium vel personalium ecclesus vel ecclesiasticis personis / simonie super ordinibus vel beneficijs consequendis in dicta curia vel extra eam contracte quomodolibet reus foret / & generaliter in casibus contentis in literis que consueuerunt in die cene domini publicari / pretextu huiusmodi facultatum absoluere, & per quosuis emissa peregrinationis vltramarine / visitationis liminum apostolorum petri & pauli/in compostella/& castitatis ac religionis vota / nisi ex speciali licentia & certa scientia nostra (de qua demum con/ stare censeatur, quum in signatura nostra desuper manu nostra scriptum aut in literis nostris expressum fuerit/nos ex certa scien tia & de speciali gratia id concedere cum derogatione presentis constitutionis/illius de verbo ad verbum inserto tenore / no aut per clausulas id importantes) vel in articulo mortis constitutu (& tunc in casibus vbi satisfactio fuerit impendenda / facta satisfactione/ vel idonea prestita cautione) commutare presumant.  Et si aliqui confessorum contra presentem constitutione quenq absoluere aut excepta vota predicta commutare attenta uerint, absolutio & commutatio huiusmodi nullius sint roboris vel momenti, & contrafacientes eoipso excommunicationis sen tentiam incurrant. A qua (nisi in mortis articulo constituti) ab alio q a ro. pont. absolui non possint. Sixtus. iiij. in extraua. Et si dominici. Canonis Istius materia est sacrilegium circa vsurpa tam spiritualem iuris dictionem in absoluedo a casibus reseruatis &c. Et quantum ad personas / confessores comprehenduntur. Quantum ad actiones vero / due sunt in genere: scilicet absoluere a reseruatis que hic enumerantur/& commutare vota hic reseruata. Et declaratur quomodo in articulo mortis agedum sit.  Vbi nota casus huiusmodi dupliciter inueniri. Primo vt non remanserit penitens obligatus ad satisfaciendum. Et tunc potest in articulo mortis quilibet absolui cum promissione vel iuramento q presentabit se si euaserit / potenti legitime absoluere: non pro absolutione, sed ad standum mandatis ecclesie. Si autem penitens remanserit obligatus adsatisfacien dum, si potest/premitti debet satisfactio. q si non potest / tunc prestare debet idoneam cautionem anteq absoluatur. Et vocat idonea cautio/pignoraticia. q si hanc no potest/det fideiussoria. & si hanc etiam non potest/det iuratoriam. Et in hoc aduertat bene confessores/ne illaqueentur. Et est papalis/non solu hinc/ sed etiam ex processu in cena domini/ quantum ad absoluentes a contentis in bulla cene domini. # 78 ¶ In eos qui asserunt tenentes beatam vir. ab originali peccato fuisse preseruatam heresim aut peccatum mortale incurrere &c. Et eos qui affirmant contrariam opi. tenentes in heresim vel peccatum mortale incidere. Ca. lxxviij. MOtu Proprio assertiones quorulibet predi/ catorum qui affirmare presumerent eos qui crederent aut tenerent dei genitricem ab originalis peccati macula in sua conceptione preseruatam fuisse / propterea alicuius heresis labe pollutos fore vel mortaliter peccare, aut conceptionis officium celebrantes/seu sermones illoru qui eam sine huiusmodi macula concepta esse affirmant audientes alicuius peccati reatu incurrere: vtpote falsas & erroneas / editosq desuper libros id continentes quo ad hoc authoritate apostolica tenore presentium reprobamus et damnamus.  Ac motu/scientia & authoritate predictis statuimus & ordinamus/q predicatores verbi dei & quicunq alij qui decetero ausu temerario presumpserint in suis sermonibus ad populum seu alias quomodolibet affirmare huiusmodi sic per nos improbatas & damnatas assertiones veras esse / aut dictos libros pro veris legere tenere vel habere postq de presentibus scientiam habuerint, excommunicationis sententiam eoipso incurrant. A qua ab alio q a to. pont. nisi in mortis articulo/nequeant absolutionis beneficium obtinere. Item motu scietia & authoritate similibus/simili pene ac censure subijcien tes eos qui ausi fuerint asserere contrariam opinionem tenentes (videlicet gloriosam virginem mariam cum originali peccato fuisse conceptam) heresis crimen vel peccatum incurrere mor tale. quum hoc nondu sit a romana ecclesia & apostolica sede decisum. Sixtus. iiij. in extraua. ca. graue nimis. Canonis Istius materia est sacrilega seu preceps asser tio seu affirmatio cuiusdam ambigui in doctrina christiana circa conceptionem beate virginis. Et quo ad personas in vtroq casu excommunicatio est vniuersalis. Quo ad actiones vero in vtroq casu actio est audere asserere seu affir mare hec vel illa: prout in litera. Et adiungitur in primo casu habere quosdam libros pro veris quo ad hoc.  Nota confessor/ q vbi simplici corde aliquis errasset, non incurrit hunc canone/ pro quanto defuit ibi audacia seu presumptio: que non frustra in litera apposita est. Et est papalis. # 79 ¶ In impedientes legatos vel nuncios apostolicos/ne recipiantur & faciant ea ad que missi sunt. Ca. lxxix. ALiqui Officium & potestatem romani pont. quam non ab homine sed a deo recepit / sub suo arbitrio redire molientes, legatos ipsius nisi ab eis petiti fuerint / vel de beneplacito eorum transmissi / sibi terras subiectas (dicentes hoc sibi de consuetudine competere) ingredi non permittunt. Nos huiusmodi consuetudinem authoritate apostolica penitus reprobantes, legatos ipsos ab omnibus cuiuscunq preeminentie conditionis aut status fuerint / debere admitti decernimus: nec eos pretextu cuiusuis consuetudinis impediri posse a quoq christiano nominegloriante, quo minus regna/ prouincias/terras quaslibet ad que ipsos destinari contigerit / ingrediantur libere/ac commisse sibi legationis officium exerceat in eisdem.  Qui vero decetero super pdictis dictos legatos aut etiam nuncios quos ad quascunq partes pro causis quibuslibet sedes ipsa transmiserit / presumpserint impedire, eoipso sententiam excommunicationis incurrant. Io. xxij. in extra. ca. super gentes. Canonis Istius materia est sacrilegium in apostolica authoritatem. Quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones, vna prohibetur: scilicet impedire legatos seu nuncios apostolicos, ne recipiantur & faciat ea ad que missi sunt. Et est epalis/quantum est ex hoc canone. # 80 ¶ In vocatos ad dirigendum moniales in electionibus, non abstinentes ab his vnde oriri vel nutriri possit discordia in ipsis electionibus faciendis. Ca. lxxx. HJ Quos ad dirigendas in electionibus moniales deinceps contigerit euocari: ab his prorsus abstineant per queinter eas super faciendis ipsis electionibus oriri possit discordia/ vel exorta nutriri: alias eoipso excommunicationis snie se nouerint subiacere. De elec. ca. indenitatibus. li. vi. Canonis Istius materia est discordie occasio in electio ne. Et quantum ad personas/ coprehendit oes & solos vocatos ad dirigedu moniales in electionibus faciedis. Quatu ad actioes/duas coprehedit. Prima e no abstinere ab his vnde possit oriri discordia in faciendis dictis electionibus. Scda est non abstinere ab his vnde possit nutriri discordia exorta sup dictis electionibus faciendis.  Ex quibus bene cosideratis/clare liquet q non vocati ad dirigendas &c. quantucunq seminent discordias & diabolice agant, exempti sunt ab hoc canone. Et similiter illi qui discordias seminant super electionibus factis/ etiam si sunt de numero vocatorum: quoniam pene non extenduntur vltra casus suos. Et est epalis. # 81 ¶ In eos qui ordini predicatorum aut minorum contumeliam seu iniuriam in septem casibus inferunt. Ca. lxxxi. INtrantes Monasteria monialiu predicatorum (siue seculares siue ecclesiastice persone sint) in casu non con cesso a constitutionibus earum/ vel sine licentia magistri ordinis / aut alterius ab ipso magistro habentis super hoc potestatem, sunt ipso facto excommunicati. A qua excomunicatione non possunt absolui (preterq in mortis articulo) nisi a papa vel a magistro ordinis / vel ab alio habente super hoc specialem authoritatem ab aliquo predictoru. Et ista sententia est lata etiam per papam in bulla ordinis.  Intrantes monasteria sancte clare seu monialium ordinis mi norum/in casibus non concessis in regula ipsaru/vel sine licentia eorum qui dare possunt, sunt ipso facto excommunicati. Et pape reseruatur absolutio/vel generali ipsius ordinis. ¶ Quicunq libellos famosos in vulgari vel literali sermone/ necnon cantilenas vel rithmos edere vel detinere vel publicare presumunt/in infamtam status ordinis predicatorum vel mino rum, sunt excommunicati. A qua excommunicatione non pnt absolui/nisi personaliter sedi apostolice se presentent. Alexander in priuilegio ex alto. & in alio/non sine multa. ¶ Quicunq predicare / docere vel defensare presumunt q predicatores vel minores non sint in statu perfectionis / & q non liceat eis de elemosinis viuere/& q non liceat eis predicare vel confessiones audire de licentia summi pont. aliorum prelatorum inferiorum & rectorum ecclesiarum aut sacerdotum parochialium consensu minime requisito, sunt excommunicati. A qua sententia non possunt absolui / nisi personaliter sedi apostolice se presentent. Alexander vbi supra.  Idem bonifa. ix. in priuilegio/sacre religionis. Vbi etiam excomunicantur omnes qui impediunt eosdem fratres ne possint in suis ecclesiis celebra re/recipere elemosinas/vel predicare. ¶ Quicunq presumunt in loca fratrum predicatorum violen tiam damnabilem exercere, eoipso sententiam excois incurrunt. A qua absolui nequeunt, nisi per sedem apostolicam / vel per conseruatores ordini predicatorum deputatos. Clemens in quibusdam locis/& in alto. ¶ Quicunq in monasterio vel ecclesiis suis detinent apostatas or. predicatorum/nisi eos eiecerint postq eis per fratres dicti ordi nis ne eos detineant fuerit denunciatum, sunt excommunicati. Bonifa. in priuilegio/virtute.  Item fratres minores qui presumunt recipere fratres or. pdica toR pfessos sine licetia summi pont. faciete expssam de indulto hmoi mentione/vel nisi prius suoR prioru licentia fuerit petita & obtenta, sunt excomunicati. Clemens ad minores. quos nos.  Idem de heremitanis. alexander ad heremitas. vestram. ¶ Magistri/rectores artistaR & scolares studij parisien. qui pu blice vel occulte fratres pdicatores vel minores/ a consortio vni uersitatis parisien. excludere moliunt, sunt ipso facto excoicati. A qua excomunicatione absolui nequeunt/nisi personaliter sedi apostolice se presentent. Alexander/ex alto. Circa Hos septem canones relatos a sancto anthonino in tertia parte sue summe/aduerte q primus (scilicet de ingressu monasteriorum) dolum seu presumptione reqrit. Ita q no solu excusantur ingredientes ex ignoratia quasi inuin cibili (puta qa cosueuerunt monasteria alicubi liberum habere ingressum/& nihil scitur de excomunicatione) sed etiam scien tes excommunicationem & existentes in locis vbi seruatur / si ingrediutur in aliquo casu putantes sibi licere, excusantur: quia non presumunt. & in decretali prohibente ingressum in monasteria or. predicatorum/ponitur verbum presumat.  In Secudo quoq canone nota/q no sunt excoicati detrahetes hmoi religiosis/sed detrahentes statui: vt lra clare dicit. PReter Has aut excoicationes inueniuntur multe alie/in tria distincte genera. Earu naq alique quis sint note, non tn sunt consensu vtentiu coprobate: quales sunt oes cotra no reuelantes simonia/& contra dantes pro habenda gratia vel iustitia in curia romana.  Alie sunt coiter ignote: qua les sunt multe que dnr. Io. xxij. Que non pnt esse vtentium con sensu firmate, ex quo vt ignote aut incerte fuerunt & sunt. Vidit forte quispia vnam copiam & scripsit: quod ea facilitate reijcitur qua proponitur. Has ego non retuli: qa nolo esse doctor similium. Et hec duo genera non ligant: quia leges infirme seu abrogate sunt. ¶ Alie sunt note quidem/sed quia noue & nescio an sint rece pte, ideo ambiguus sum: vt sunt ille que in concilio lateranen. vltimo sub iulio secundo & leone decimo continentur. quas glosare presumere excommunicatum ibi est. Et vna est contra cardinales ro. ecclesie/reuelantes aliquid in consistorio vetitum a papa: alia est contra impressores librorum: alia contra predicatores miraculorum. Quarum tenor est. # [82] STratuimus Nequis cardinalium vota in consistorio data/& quecunq ibi gesta aut dicta/que in odium aut preiudicium aut scandalum alicuius redundare possent, verbo vel scripto vel quouis alio modo reuelet sub pena periurij & inobedientie.  Et quotien scunq a nobis & ro. pont. pro tempore existente/ specialiter & expresse vltra premissa indictum fuerit super aliqua re silentium/siquis contrafecerit, vltra dictas penas excommunicationem late sententie incurrat. A qua non possit absolui nisi a nobis vel prefato ro. pont. & cum expressione cause, pterq in mortis articulo. Leo. x. in. ix. sessione concilij lateranen. # [83] STratuimus Et ordinamus q decetero perpetuis futuris temporibus nullus librum aliquem seu aliam quacunq scripturam tam in vrbe nostra q alijs quibusuis ciuitatibus & diocesibus / imprimere seu imprimi facere presumat: nisi prius in vrbe per vicarium nostrum & sacri palatij magistrum, in alijs vero ciuitatibus & diocesibus per episcopum vel alium habentem peritiam scientie libri seu scripture huiusmodi imprimende ab eodem episcopo ad id deputandum/ ac inquisitorem heretice prauitatis ciuitatis siue diocesis in quibus librorum impressio huiusmodi fieret/diligenter examinentur & per eorum manu propria sub scriptionem sub excommunicationis sententia gratis & sine dilatione apponendam approbentur. Qui autem secus presumpserint, vltra librorum impressorum amissionem & illorum pu blicam combustionem / ac centum ducatorum fabrice basilice principis apostolorum de vrbe sine spe remissionis solutionem/ ac anni continui exercitij impressionis suspensionem, excois sen tentia innodatus existat. idem ibidem in. x. sessione. # [84] SJqui In suis predicationibus ad populum/miracula falsa aut incerta vel prophetias que ex sacra scriptura non constant / predicare, seu epis aut suis superioribus (scilicet ecclesie prelatis) detrahere ausi fuerint: vltra penas contra tales a iure statutas / excommunicationis etiam sententtiam (a qua non nisi a ro. pont. preterq in mortis articulo costituti absolui possint) eos incurrere volumus. Idem ibidem in. xi. ses. # [85] EXpeditis Duobus (primo scilicet & quarto promissis superius de excommunicatio ne tractandis: scilicet in quibus casibus incurritur excomunicatio / & ad que spectat absolutio cuiusq) occurrit tra ctandum secundum inter promissa: scilicet que sunt vetita excomunicato, que si faciat peccat. Vbi Scito q hec sunt multa tam diuina q humana. Exco municatus siquidem exclusus est a participatione sacramentorum & diuinorum officiorum communione. Ita q peccat mortaliter / sacramentis participando actiue vel passiue. Et si clericus est / & actum alicuius ordinis sacri exercet/aut ordinem suscipit, efficitur irregularis. Et similiter peccat morta/ liter orando cum alijs, siue dicendo / siue audiendo / siue interessendo ad hoc vt diuinis intersit: & hoc tam in ecclesia q extra. Et ratio peccati mortalis in his casibus est preceptum ecclesie sic communiter intellectum: quia excommunicatio directe excludit a diuinorum communione. Est quoq suspensus ab ecclesiastico officio & beneficio. Et hinc est q non potest conferre beneficia nec iudicare / nec alia que iurisdictionis sunt: immo nec facere fructus suos ex beneficio quod habet quandiu est in mora petendi absolutionem. Nullum preterea potest acquirere beneficium/nec potest eligi aut eligere. nec valent litere per eum impetrate a papa. Est & nihilominus exclusus a legitimis actibus: scilicet accusare/testificari/constitui in procuratorem, constituere procuratorem/nisi sit reus. Et gesta per eum ratione publici officij etiam ciuilis non valent. Et demum a conuersatione humana excluditur: scilicet colloquutione/ conuiuio / & hmoi. Ita q excomunicatus contraria faciens peccat: quia contra recta rationem legis ecclesiastice facit. Non tamen peccat in quolibet predictorum mortaliter, sed quandoq. ¶ Discerni autem hoc potest/distinguendo actus vetitos excom municato in tria genera. duo extrema/ & vnum medium. Excommunicatio siquidem separando a communione fidelium/ separat primo a sacramentorum & diuini cultus communione: quod est primum commune fidelibus. Separat deinde ab ecclesiasticorum actuum communione: quod secundum est in quo communicant christiani. Separat demum ab humanorum ope rum communione: que coia sunt christianis & no christianis. Et quantum ad duo extrema spectat/clara est differetia, in hoc q contra primum genus agere / est peccatum mortale: vt pre dictum est. Contra tertium autem non est peccatum mortale: quia excommunicatio directe excludit a communione hominu quatenus christiani sunt, & per quandam extensionem a com munione hominum. Et ideo illud contra/hoc preter inhibitione ecclesie agitur: illud mortale/hoc veniale.  Sed de medio gene re/et de actibus legitimis ciuilibus/ non vsquequaq clarum est. Rationabile tamen videtur / q si in huiusmodi actibus non se immiscet aliqua iniustitia aut aliquid aliud ex suo genere mor tale/q non peccetur mortaliter. Verbi gratia si excomunicatus iudicat / est peccatum mortale ex suo genere: quia incidit in iudicium vsurpatum: quia potestas eius ligata / est sicut non potestas durante suspensione seu quasi suspensione. vsurpatum aut iudicium est mortale ex suo genere: quia iniuriam facit per illum actum & illis quos iudicat/tanq potens actu super illos, & communitati cuius actum vsurpat. Similiter si excoicatus electusacceptat: iniustitiam enim manifeste incurrit. Et similiter si eligit, iniuriatur & electoribus/quorum numerum iniuste auget, & ecclesie/cuius se quasi prouisorem agit. Et multo ma gis conferendo beneficia & faciendo fructus suos in casu non concesso: & sic de similibus vbi iniustitia immiscetur. Vbi autem nec iniustitia nec aliud ex se mortale immiscetur (vt si ex communicatus pro veritate testimonium ferat in ecclesiastico etiam iudicio, vel aliquid eiusmodi faciat) non video vnde pec cet mortaliter: quum ab his non primo sed secudario sit exclusus. Petere autem etiam exigendo debitum in matrimonio/ no est magis peccatum q petere pecuniam a debitore: vtrunq enim potest excommunicatus, licet possit debitor excipere allegando excommunicationem. # [86] CJrca Tertium promissoR (scilicet de peccatis participan/ tium cum excommunicatis) pro constanti habetur/q participantes in diui nis cum excommunicato in casu non licito, peccant mortaliter: & q participantes in alijs in casu non licito / peccant venialiter.  Casus autem liciti extra diuina tamen/ continentur hoc versu. Vtile/lex/humile/ res ignorata/necesse: hec quinq faciut anathema ne possit obesse. Et exponuntur sic. Vtile hoc est propter vtilitatem propriam. quia licitum est / ab excommunicato & exigere & recipere quod mihi debet. Rursus propter vtilitatem anime ipsius excommunicati: quia licitum est prouocare / mouere &c. ad salutem anime sue / etiam si alia interponantur vt facilius aut fructuose agatur. Lex matrimonij: quia vxor licite communicat marito excommunicato, vt canon dicit. Et eadem ratione vir communicat vxori excommunicate/ saltem in his que debet illi. Humile/ propter subiectione. & canon explicat filios/ seruos/ancillas seu mancipia/rusticos seruientes: necnon omnes alios qui non adeo curiales sunt/vt eorum consilio scelera perpetrentur. & intellige de his qui erant anteq excommunicatus esset in huiusmodi eius seruitijs. & econtrario superior communicat licite subdito in his ad que ei tenetur. Res ignorata ignorantia facti vel iuris quando excusat. & hec etia excusat a participatione in diuinis. Necesse. in articulo enim necessitatis cessat peccati ratio.  Sed quia multipliciter dicitur necessitas, scito necessitatem clare excusare primo violentie: vt siquis violente tenetur etiam in diuinis cum excommunicatis. & talis deberet animo intendere non interesse diuinis: vt sic nullo modo agat ad communionem, sed patiatur quo ad corporalem presentiam: cui & non consensui potest inferri violentia. Secundo corporalis indigentie mee: vt si non possum necessaria aliunde emere vel habere q ab excommunicatis: vt patet in ca. quoniam multos. xi. q. iij. Tertio ratione necessitatis corporalis sustentationis ipsius excommunicati. licet enim dare excommunicatis elemosinam ad eorum sustentationem: vt ibidem dicitur. & eadem ratione licitum est medicare in infirmitate. & huiusmodi. Quarto ratione necessitatis damni vitandi ex contractu inito. licitum est enim continuare cum excommunicato exequutione contractus que excoicatus no vult rescindere, ne damnum inde ego innocens incurra: vt patet in ca. si vere. de sen. excom. Quinto ratione necessitatis spiritualis consilij pro me vel alio: vt quia non habeo alium sufficientem ad quem in hac indigentia consilij spiritualis recurram: si. n. mihi licet pro salute sue anime excommunicato communicare/consequens est vt etiam idem liceat pro indigentia anime mee. Sextus vero ca sus scilicet ratione metus, quantum ad participationem in diuinis / reprobatur a canone ca. sacris/ de his que vi metusue causa siunt: quia participatio in diuinis est peccatum mortale, & pro nullo metu etiam cadente in constantem virum debet quis peccare mortaliter. Quantum vero ad communionem extra diuina / indubitatus est (loquendo de metu cadente in constantem virum) ex ratione iuris: quia si secundum iura licitum est comunicare extra diuina ratione necessitatis damni vitandi ex contractu inito, multo magis ratione damni vitandi ex metu cadente in constantem virum: quum longe maius sit hoc damnum q illud ex contractu inito. Jllicita Autem cum excommunicatis continentur hoc versu. Os/orare/vale/communio / mensa nega tur: si pro delictis anathema quis efficiatur. Et exponuntur sic. Os: hoc est loquutio/siue coram/siue per literas/siue per nuncium. Orare: hoc est communicare in oratione & diuinis. quod fit simul cum eo orando/vel audiendo missam vel officium diuinum quodcunq. Nec predicatio tamen nec lectio quantucunq theologalis / computatur inter officia diuina in proposito. Vale: hoc est salutare. & loco salutationis dicitur ei/ deus te illuminet/aut aliquid huiusmodi. Communio in quibuscunq actibus specialiter legitimis. Mensa/ simul comedere &c. Ita q in huiusmodi non attenditur propinquitas aut etiam identitas loci in quo vterq orat aut comedit: quoniam in eadem camera possunt ambo seorsum comedere & orare absq eo q communicent in comedendo aut in orando. vt contingit quando pulsatur ad aue maria / & singuli seorsum dicunt: quoniam non pulsatur ad orationem coem sed priuatam. Et similiter in eadem ecclesia si vnus audit missam in vna capella/& excoicatus audit in alia capella, non communicant. Communicarent autem si ambo interessent vesperis aut vni misse aut vni processioni etia si vnus esset in capite & alter in cauda processionis extense per duo miliaria. Et hinc fit/ vt si excommunicatus transit per ecclesiam / aut est ibi non vt intersit vesperis sed propter negocium aliquod/licet transeundo genuflectat & oret priuata oratione, non propterea communicant dicentes vesperos cum illo / sicut nec ipse coicat cum illis. & ideo nullus in hoc peccat. EXcomunicatio Minor (hoc e ecclesiastica censura qua homo excluditur a passiua tantum participatione sacramentorum, & ex consequenti a passiua electione canonica: quia ius sic disponit extra. de cle. excom.) ante concilium constantiense frequenter po terat incurri: sed post illud cocilium in duobus tantum casibus participando cum excommunicatis &c. incurritur. Primus / si participatio interuenit cum nominatim excomunicatis publice. Secundus est si cum excommunicatis propter manum violentam in clericum notoriam. Et intellige in vtroq casu tunc incurri minorem excommunicationem/ quando participatio inter uenit extra casus a iure permissos. in casibus. n. a iure permissis etiam cum istis participatio non inducit excommunicationem minorem. ¶ Tenor autem decreti constantiensis relati a sancto anthonino archi. flo. est iste. Insuper ad euitandum scandala & multa pericula que conscientijs timoratis cotingere possunt, christifidelibus tenore presentium misericorditer indulgemus q nemo deinceps a communione alicuius in sacramentorum administratione vel receptione/aut alijs quibuscunq diuinis vel extra pre/ textu cuiuscuq sententie aut censure ecclesiastice a iure vel ab homine generaliter promulgate teneatur abstinere vel aliquem vitare aut interdictum ecclesiasticum obseruare: nisi sententia vel censura huiusmodi fuerit in vel contra personam/collegiu/ vniuersitatem/ecclesiam/ vel locum certum vel certam terram a iudice publicata vel denunciata specialiter & expresse: constitutionibus apostolicis & alijs non obstantibus quibuscunq. Saluo siquem pro sacrilega manuum iniectione in clericum sententiam latam a canone adeo notorie constiterit incurrisse/q factu non possit aliqua tergiuersatione celari/nec aliquo suffragio excusari: nam a communione illius licet denunciatus non fuerit volumus abstineri iuxta canonicas sanctiones. Peccat Igitur mortaliter peccato sacrilegij excoicatus minore excommunicatione si se ingerit passiue participationi cuiuscunq sacramenti: quia exclusus ab ecclesia/ indignus accedit: sicut excommunicatus maiore ingerens se diuinis. Participantes autem cum excommunicato minore/ nulla ex participio incurrunt censura: quia excoicatio minor no trasit in tertiam personam. Et reseruatur absolutio ab excommunicatione minore/sacerdoti proprio, hoc estsacerdoti qui potest absoluere a peccato mortali: non quia excommunicatio minor habet annexum peccatum mortale, sed quia est vinculum ecclesiasticum, ac per hoc soluendum a ministro iurisdictionis ecclesiastice: quam non habet quilibet sacerdos qui potest absoluere so lum a venialibus ea ratione quia penitens se illi submittit in ma teria non necessaria in sacramento penitentie. qualis materia est peccatum veniale/quod homo non tenetur confiteri. Ex hoc. n. q penitens sola peccata venialia cofitenda habet, obtinet vt possit se confitendo subijcere cui maluerit sacerdoti: quia nulli tene tur de illis confiteri. Sed ex hoc non est priuilegiatus/ vt possit a quo sacerdote voluerit absolui a vinculo ecclesiastice censure: quia totum oppositum concurrit hic: quoniam tenetur de hac censura querere absolutionem & obtinere eam ante absolutione a quibuscunq peccatis / & cuiusq sacramenti susceptionem: et propterea oportet recurrere ad ministrum ecclesie habente alias potestatem iurisdictionis. Et posset diaconus immo simplex cle ricus habens iurisdictionem absoluere a minore excommunicatione multo magis q potest absoluere a maiore: quoniam vtriusq absolutio non spectat ad potestatem ordinis / sed iurisdictionis. 
 
 FAlsarius Tam monete / mensurarum & ponderum / q scripturaru seu literarum aut sigillorum, peccat proculdubio mortaliter: quia interuenit ibi factum perniciosum ex suo genere. Posset tamen propter imperfectionem actus veniale tantum interuenire peccatum, vel ratione minimi nocumenti / vel quum ioci gratia alieno nomine quis fingit literas. Contingit quoq sine omni forte peccato fingere alieno nomine literas officiose: dum vtiliter agitur alterius negocium, nec dubitatur q gratu erit illi cuius nomine scribit. Et in huiusmodi priuatis literis alieno nomine fictis/ratihabitio a falsitate excusat. FAma Propriam falso erepta negligere, tunc est pctm quu alijs hoc nocet seu nocere timetur: nam fama pp alios nobis necessaria est. Et in tali casu dicit aug. qui confidens conscientie negligit famam/crudelis est: quia aliorum animas occidit/vel blasphemantium viam dei audita bonorum infamia/vel imitantium malu quod factu putant excusando se super reputatos bonos. Verum iuxta occurrentis necessitatis casus & facultatem prouidendi/iudicandum est in singularibus de peccato hoc: nam quandoq melius proui detur proximis cum hilari patientia tolerando infamias nostras q obsistendo. Nec tunc negligit quis famam propriam, sed optimam curam habet eius / offerendo illam deo. Vnde nisi charitas proximi impellat, melius toleratur infamia q pro fama laboretur. FEstos Dies in honorem dei sanctificatos violare/peccatum est sacrilegij: qa iniurr fit tpi sacro quatu ad illud ad qd sancti ficatum est. Et quia sanctificatu tps festiuu est ad exteriorem cultum exhibendum deo / & positiue vacando diuinis / & negatiue abstinendo ab omni opere seruili / & quibusdam alijs per ecclesiam adiunctis extra de ferijs, idcirco pec catum violationis festorum trifariam committitur. vel omitten do diuina pro tunc precepta/vel faciendo opus seruile/ vel com mittendo aliquid prohibitorum fieri in festo. ¶ Et quantum ad primum/quia sola missa communiter est in precepto, ideo sine rationabili causa omittere missam in festo/ peccatum mortale reputatur. Et hic esto prudens / admittendo pro ration abili causa omne motiuum rationi humane consentaneum/etiam si non fuerit vrgens: quoniam deficiente conteptu/ & subsistente ratione que illius conditionis personas libenter ad missam euntes inducere videtur ad omissione misse in tali casu, non incurritur peccatum mortale. quis si minus sufficiens est ratio/peccetur venialiter. Et vniuersaliter sic est / quando quis bona fide putat se excusari ab auditione misse / & ideo omittit illam. Et simile est si preter intentionem ex aliqua negligentiola missa omittitur. Et omnium ratio est: quia non formaliter agit contra preceptum: nec vsqadeo materialiter interuenit trans/ gressio vt redeat peccatum in naturam sue forme. Verbigratia. rationabilis causa omittendi missam/est occupari in seruitio in firmorum/custodire ea que custodia indigent/ quando oportet alterum omittere: potius. n. omittenda est missa q seruitium infirmorum / q custodia rerum. Hinc. n. excusantur puelle non euntes ad missam/quia sic est consuetum & sic iubent matres. & mulieres per mensem luctus / & per purificationem post partum abstinentes iuxta consuetudinem patrie a missa: & sic de similibus. Ex hoc autem q solus exterior cultus cadit sub hoc precepto, non continetur sub hoc precepto contritio peccato rum/nec vitatio aliorum peccatorum. Et propterea circunstatia festi diei non est circunstantia necessaria aliorum peccatorum commissorum in festo, nisi fiant in contemptum festi. Minus autem sufficiens sed rationem sapiens ratio est/matutinum iter in festo absq vrgente necessitate aggredi vt cusocijs qs eat tunc euntibus: putans enim propterea se excusari / contra preceptum non agit, quis male faciat.  Intelligitur autem missa in festo precepta christifidelibus vt intersint sacrificio misse. intersint autem corpore & mente: hoc est animo vacandi deo durante missa. Et propterea siquis cor/ poraliter presens sit misse/sed mentem aduertenter a missa diuertat ad alia, non satisfacit precepto misse: quoniam ita ibi est ac si voluntarie ibi dormiret: paria nanq sunt longe a missa fieri per voluntarium somnum/& per voluntariam diuersionem men tis ad alia. Vnde sicut obligatus ad horas canonicas / non satisfacit si ex proposito mentem ad alia diuertat ab officio, ita obligatus ad missam/non satisfacit si a missa mentem ad alia aduertenter distrahit notabiliter: modicum enim pro nihilo reputat. Vtrum autem audiatur vel non / vtrum sit missa propria vel non, sub precepto non cadit.  Et quis dum sacerdos non auditur/aut non intelligitur / vel secreta dicit, liceat aliquam spontaneam orationem dicere ad habedam mentem deo vacantem tempore sacrificij durante: non tamen videtur vsqquaq tutum prima facie, in missa de precepto/dicere preceptas horas canonicas/ aut iniunctam penitetiam/seu orationem ex voto debita: quia duo diuini cultus debiti/debent vt duo exolui/& non con fundi sub vno tempore & vna actione. Si tamen de facto oppositum quis fecerit, non damno illum: quia licet forte malefecerit, satisfecit tamen precepto vtriq quatum ad vitandum pec catum mortale omissionis vtriusq/ex eo q idem tepus copatitur vtrunq simul persolui: dum solo interiore actu/misse possumus attendere, aut quia secreta dicuntur, aut quia non auditur seu non intelligitur sacerdos. Dixi autem forte malefecerit: quia non oportet persoluentem in fra tempus misse precepte alias de precepto quoq orationes peccare: sed tunc tantum quum impedimentum prestatur debite attentioni ad missam. Videmus. n. absq vllo scrupulo sacerdotem ipsum qui celebrat, dum chorus cantat/dicere cum ministris horam aliquam canonicam/ex eo q dixit totum quod chorus cantat: quasi tempus illud ei vacet, licet in veritate sit tempus misse. Et similiter dum sonant organa/potest ab omnibus fieri eadem ratione semper militante: qa scilicet non impeditur debita misse attentio, sed vnus diuinus cultus alterum compatitur. ¶ Quo ad secundum vero/quia solum opus seruile seruilitate non mystica sed corporali (quod solum comprehendit exteriora opera seruis propria, ad que scilicet seruos deputatos habemus) intelligitur ad literam, ideo exercere in festo opera serui lia/peccatum mortale est.  Quod vt clarius percipias/ scito ex teriora opera trifariam distingui. Queda. n. sunt ex suo genere seruilia. & hec sunt propria seruis: vt opera mechanica/arare/ fodere/suere/&c. Quedam vero sunt ex suo genere libera: vt artium liberalium exercitia: vt pulsare instrumenta musica/ disserere/scribere/&c. Quedam vero sunt comunia liberis & seruis: vt itinerari/curam sui agere / &c.  Sola prima sunt in festo prohibita. Reliqua sunt licita: & intantum licita / vt etia ipsa opera seruilia qn transeunt in coia fiant licita. Transeut aut in coia duplr. Vel rone necessitatis: qa. s. occurrit necessitas eoru ad salute corporis mei vel proximi: vt sunt opera preparantium medicinalia/& seruitia infirmorum/& hmoi. Vel rone damni vitandi: vt quia segetes sunt in periculo / aut hostes timentur, oportet laborare: & similia. quilibet. n. siue seruus siue liber tene tur sue & proximi saluti consulere / & damnum vitare. ¶ Quo ad tertium/quum ab ecclesia quattuor inueniantur in festo prohibita que opera seruilia non sunt (scilicet fieri primo mercatum/ secundo placitum / tertio iudicium ad mortem vel penam/quarto iuramentu nisi pro pace vel alia necessitate: vt pa tet in ca. oes/extra de ferijs) secudu ac tertiu intatum inhibent, vt no solu iudicialis strepitus coquiescat / nisi necessitas vrgeat aut pietas suadeat, sed tam processus habitus q snia promulgata annulletur in ca. conquestus.  Vt autem singula clarificentur con fessoribus/aduertendum est mercati nomine duo posse intelligi. Primo nudinas que semel aut bis in anno alicubi iuxta diuersarum patriarum mores fiunt, seu quasi nundinas q vulgariter dnr mercato: q semel aut bis aut etia ter in hebdomada alicubi fiunt, du rustici etc. ad foR deferut oua/pullos/fructus/ vinu etc. ad vededu. Scdo actu mercadi: hoc est emedi et vede di.  Et si qde nundine intelligant, ius hoc cotraria cosuetudine preualente / nullibi forte locum habet. Et quia prelati iamdiu viderunt & vident nec reprehendunt, pro abrogato haberi pot vbi sic fit. Si vero quod vocatur mercatus intelligatur iuxta vulgare expressum, a consuetudine approbatur: & vbiq quantum memini vidisse/ mercatus q die festo occurrit / in alterum trans fertur diem. Si autem actus mercandi intelligatur, & sub actu mercandi / omnis actus vendendi / locandi / conducendi etc. tunc grano salis eget: quoniam consuetudo populi christiani in multis oppositum habet. Panis. n. vinum/ herbe / fructus / carnes & reliqua huiusmodi ad minutum (hoc est pro vsu illius diei) passim emutur & venduntur vbi inueniuntur. Nec est dubium licite fieri quodlibet horum & similium, nisi episcopus aliquid horum prohibeat aut reprehendat / vel per totum diem festum / vel vsq ad certam horam puta vesperarum: quod laudabile est fieri vbi obedietia speratur. Et hinc habes quid de tabernarijs/ hospitibus / lanijs/ piczicarolis/& similibus iudicare debes: scilicet iuxta consuetudinem non reprehensam a prelatis.  Placiti nomine iudiciales lites intelligutur. Que duobus sunt tantum casibus concesse in festo. vel vrgente necessitate/vel sua dente pietate. Et hinc excusantur iudices rurales ius dicentes ru sticis iuxta patriarum aliquarum consuetudines: pietatis enim causa hoc fit/ne pauperes perdant diurnum laborem necessarium eis ad victum. & eadem ratione causis miserabilium per sonarum intendere licet. Vrget quandoq ad hoc necessitas: vt quia haberi postea non potest testis aut iudex &c.  Iudicium ad mortem vel ad penam, nisi in fragranti crimine repertus statim puniendus ob necessitatem sit: quia timet ne impediatur iustitia si detinetur. vel quia latronum augmentum hoc exigit. vel quia temporis/puta belli / conditio hoc requirit. Hoc enim quod pro reuerentia festi institutum est, non debet contra recte rationis iudicium dilationem vetantis milita re: quoniam spiritussanctus est spiritus sapientie / intellectus/ scientie & consilij.  Iuramentum demum in festo prohibitum intelligo iudiciale: nisi pro pace aut necessitate: que recte rationi relinquitur iudicunda. Sunt autem Quinq circa hoc preceptum diligenter consideranda, ne preceps detur sen tentia de peccato mortali.  Primum est comune huic & alijs preceptis, vt perspiciatur si formaliter (hoc est ex intentione) commisit vel omisit qs vt festu violaret/seu non curans q violet festum: nam hoc est peccatum mortale ex suo genere, fiue id quod committitur sit opus seruile/siue ab ecclesia prohibitu. Si vero nec intentio fuit violandi festum/nec tam affectus fuit commissioni aut omissioni vt non curauerit implicite de violatione festi (rediret enim tunc actus in naturam sue speciei) non incurritur peccatum mortale: quia non proprie fit contra preceptum. Potest tamen grauius & minus graue & leuius in buiusmodi interuenire veniale peccatu iuxta excessus modu/ consideratis/persona/notitia/ratione/ & reliqs singularibus circunstantijs. Et hinc cxcusantur a peccato mortali infinite commissiones & omissiones / quasi bona fide non credendo agere contra preceptum patrate. ¶ Secundum quoq coe / est modicum pro nihilo reputari. ita q propter imperfectionem actus (hoc est violationis festi) non reputatur violatio: sicut propter imperfectione nocumenti/ ledere proximu in minimo/veniale est: vt patet in furto/detractione/& cotumelia. Et hinc excusant a mortali/ paR laboran tes, vel suendo/tondendo/vel reparando aliquid &c. et similiter emetes aut vendentes rem vnam minimum tempus in hoc occupando. & similiter qui modicum quid misse omittunt. Qui vero coicato sacerdote/a missa recedut no expectata benedictione, peccant absq dubio. no tn mortaliter: quia no omittitur pars notabilis: doctrina siqde & sacrificiu misse iam copletu est. ¶ Tertium est/q ex causis sex excusantur opa in festo illicita. Primo ex diuino cultu. Hinc. n. licita fiunt opera per se ordinata ad cultum diuinum, que scilicet sunt partes diuini cultus: vt gestare cruces/statuas sanctorum in processionibus. & quesunt preparatoria quasi simultanea cum diuino cultu: vt pulsare campanas. Et que debuerunt prius preparari, si tamen tunc supersunt agenda: vt mundare & ornare templum / conficere hostias pro missis. Hec enim debent ante festum fieri, sed si ex rationabili causa non potuerint fieri/possunt in festo fieri. Dixi autem per se ordinata: quia opera seruilia que accidentaliter or dinari possunt ad cultum diuinum (vt fodere terram / colere agros/edificare domos/& huiusmodi) non fiunt licita ex hoc q fiunt propter ecclesiam: vt consuetudo christiani populi testatur/& ratio exigit: quoniam hec quia impediunt diuinum cul tum prohibita sunt. Quod si alicubi necessitas paupercule eccle sie hoc facit licitum de consensu episcopi/non damno. non tamen extendendum consulas: quum ipsi ecclesie seruitores & rustici teneantur no minus q alij ab operibus seruilibus in festo abstinere: & si ipsi tenetur seruare/quomodo alijs licet propter ipsas ecclesias non seruare:  Secundo ex pietate. Et hinc licita sunt in festo iudicialia: vt decre. dicit: pro miserabilibus enim personis noluit ecclesia hec prohibere. Vnde & tolerantur iudices in villis ius rusticis dicentes causa pietatis/quia alijs diebus non possunt sine damno conueniri. & similia.  De pietatis vero operibus/cu supradicta distinctione dicito opera per se pietatis semper esse licita: vt sepe lire mortuum/seruire infirmo/& huiusmodi. Seruilia autem opera que accidentaliter possunt ad pietatem ordinari / nequaq ex pietatis ratione fiunt in festo licita, nisi necessitas exposcat. tum quia in iure non conceditur: sicut opus iudiciale, quod esset in festo licitum nisi ecclesia prohibuisset / quia non est seruile. tum quia opus religionis (quale est obseruare festum) non est pretermittendum occupando se in seruilibus propter pieta/ tem cessante necessitate. Et ideo ex hoc capite non dicas q refice re pontes & vias &c. licitum sit in festo propter pietatem. Et confirmatur / quia hec non sunt licita propter consanguineos: ad quos vna eademq pietas est. Noli tamen damnare hec facientes simplici corde / arbitrantes obsequium se prestare deo: quia aliunde illis subueniri potest, scilicet ex consuetudine/vel authoritate maiorum/vel ex necessitate.  Tertio ex necessitate. Et hec habet multos ramos: scilicet necessitatem proprij corporis/necessitatem corporis proximi/necessitatem vitandi imminentis damni tam in rebus proprijs q proximorum/& demum necessitate publice vtilitatis. Ex his enim excusantur in primis non solum iudicialia (vt decre. expresse docet dicens / nisi necessitas vrgeat) sed etiam opera quecunq ad subueniedum infirmo oportuna/minutorum/aromatarioru/ tonsorum/& breuiter omnium. Hinc quandoq & lanij tepore estiuo vel continuorum festorum / & similiter multores & pistores superueniente multitudine egentium pane / & similes excusantur. Hinc sub hasta vendere in castellis authoritate publica/ne damnum incurrant domini rerum, excusat / quia alijs diebus no coparet emptores occupati agriculture. Hinc bellare, fossas/aggeres/propugnacula facere quadoq/ succurrere ruine, tollere fruges ab alluuione/ab igne/ab incursionibus/ & similia operari, ferrare equos in itinere/continuare muliones iter, excusant. Et similiter artifices eorum que continuata exigunt opera (vt decoctio laterum/saponum/calcis/ & similia) pnt operas suas in festis continuare. Et similiter qui sunt adeo indigentes/ vt nisi laborent in festis non possunt se suosq filios sustentare, magna vrgent necessitate ad laboradu in festo. & io excusant/ audita tn missa/secreto laborando ob vitandu scandalu. Prece pta siqde ecclesie/secundum id quod in pluribus inuenit intelligenda sunt ligare: comuniter aut homines coibus ecclesie festis seruatis/ puidere sibi suisq pnt. sed vbi aut tot sunt multiplicata festa/aut tanta vrget necessitas / vt non possit quis illa seruando sibi suisq prouidere, cessat legis vinculum. nisi quis dicat q tenetur ille mendicare: quod est stultum.  De violentia autem coactis ad laborandum in festo / distinguendum est: quoniam si violentia infertur ideo vt iniuria fiat festis, non est parendum / sed potius est moriendum. nam sicut tenetur quis mori potius q loco sacro iniuriam facere, ita tenetur quoq mori potius q tempori sacro iniuriam in ferre: vtrunq enim sacrilegij crimen est. Vn machabei potius mori e/egerut q carnes porcinas comedere/quia ad hoc cogebantur vt cotra lege faceret: tuc. n. vrget chri cominatio/q meos sermones erubuerit coram hominibus &c. Si vero infertur violentia non pp festi iniuriam/sed propter exactione opis, & nisi serui/ famuli/sub diti aut quicunq sic compulsi pareant / imminet eis damnum magnum in persona vel rebus, tunc ex necessitate imminentis dani vitandi/possunt audita si possunt missa laborare.  Necessitas demum publice vtilitatis rationabiliter excusat labores illos qui nisi absq discretione dierum fierent, magnum respublica sentiret incommodum. In quo genere sunt cursores / qui non ob priuatum damnum sibi aut alteri imminens vitandum/sed quia ars sua est omni tempore illam exercent semper parati. Hos. n. aut oportet damnare/aut ex hoc q publica vtilitas hmoi exigit artem excusare non solum a labore/ sed etiam ab omissio ne misse, in quam frequeter incurrere hos oportet. Et quoniam non damnantur alie licite artes que festorum violationem inducunt (vt nauigatiua/& quecunq continuum exercitium plusq sex dierum inducunt) rationi consentaneum est vt ars cur sorum/siue peditum siue equitum/ valde vtilis reipub. excuset dantes illi operam/& inde viuentes: precipue quia non spectat ad eos querere quanta & qualis est necessitas eundi, nec hoc est consuetum querere. Vnde hos & similes ex necessitate publi ca excusa: ita q ex confuetudine scita & non reprehensa a prela tis excusatio compleatur.  Quarto ex occurfu lucri transitorij. Indulsit enim ecclesia (vt patet in ca. licet. de ferijs) vt allecia que quodam tempore transeunt/capere liceat in festo. Et pari ratione non solum alios pisces transitorios, sed quomodolibet repente occurrat transitorium aliquod lucrum / aggredi licitum est: tanq huiusmodi lucrum cessans damnum reputetur. Sed memento moderami nis subiuncti: vt scilicet circupositis ecclesiis & christi pauperi bus honesta lucri portio detur.  Quinto ex hoc q corporale opus est spiritualis actus exerci tium. Et hinc scribere ad docendum / vel discendum/vel ad significandum alteri (vt fit per literas) consilium dare verbo vel scripto, & legere in scolis non solum theologiam / sed philo sophiam/& quacunq aliam licitam scientiam, & concilia ac electiones facere/studere, & reliqua que mentis opera ita sunt/ vt non ad exteriorem perficiendam materiam sint (vt artium mechanicarum exercitia materiam perficiut/ formando lignu/ ferrum/lanam/ linum &c.) proculdubio licita sunt in festo: quoniam nihil horum est seruile opus, nec inter prohibita ab ecclesia computatur. Immo ex hoc capite excusari videntur hi qui diebus festis picturis inspiciendis vacant discendo & retrahendo/non vt pingant sed vt discant: & archimagistri qui desi gnant in charta quomodo aliquid sit fabricandum ad instruen dum aliquem de futuro opere. Hec. n. spiritualis potius est exer citatio, non operis mechanici/sed doctrine & discipline.  Sexto ex consuetudine christiani populi generali aut speciali in aliqua patria/scita, & non solum tolerata/sed no reprehensa ab episcopis seu prelatis. Hinc enim coquorum/tabernariorum/ hospitum/nautarum in fluminibus / vendentium & ementiu ad minutum comestibilia / conducentium equos aut operarios pro die crastina/nundinarum/itineruq exercitia/& similia con sueta excusantur. Et merito: quia sicut consuetudo potest facere de licito opere illicitum quantum ad tempus, ita econtrario pot de alias illicito in festo efficere licitum. ¶ Quartum est: ne fallaris / iudicare volens opus licitum vel illicitum in die festo ex hoc q fit vel non fit mercenarie: quoniam omne opus quod licitum aut ex se aut ex necessitatis articulo aut consuetudine & hmoi in festo est, si venale est pot mercenarie in festo fieri. nec per hoc redditur seruile: vt in com mentarijs super secundasecunde. q. exxij. diffuse declarauimus, vbi latius de festorum obseruatione disseruimus. ¶ Quintum est: q licet cum abstinentia a seruilibus / solius misse cultus sufficiat in festo ad euitandum mortale peccatum, tenentur tamen fideles diem expendere in diuinis laudibus/sal tem eundo ad predicationem & ad vesperas. Vnde qui festos dies post missam vane consumunt ludendo / iocando / ocioseq vagando aut venando/ spectaculis intendendo / & hmoi, licet ex ipsis operibus / vtpote non seruilibus/mortale non incurrant, ex omissione tamen diuini cultus ad quem festa instituta sunt/ grauiter peccant: quia non reddunt que sunt dei deo. & quia quantum in se est / ridiculo exponunt christiana festa: iuxta illud. viderunt eam hostes/& deriserunt sabbata eius. Et hoc pre cipue tangit viros graues & maiores & dominos: ceteri nanq eos imitantur. Que sint Festa ab omni christiano populo seruanda/ ex consuetudine discerne. Nam certa quidem sunt omnium dierum dominicorum/natalis/ circuncisionis/epiphanie / resurrectionis cum duobus diebus sequentibus / ascen sionisq domini/ac penthecostes cu duobus sequentibus diebus/ & corporis christi: quattuor solennitatum beate marie semper virginis/purificationis/annunciationis/assumptionis & natiuitatis: natiuitatis ioannis baptiste/duodecim apostolorum quo ad festa principalia (quod dicimus propter festa eorusecundaria: vt cathedra petri/& similia) martyrum duorum stephani & laurentij / & festiuitatis omnium sanctorum / & inuentionis sancte crucis. De festis vero sanctoru angeloru/& precipue in septembris fine, de sancto martino/siluestro ac innocentibus/& similiter de dedicatione ecclesie/& quibuscunq alijs/pot confor mare se quisq consuetudini patrie. Quod ideo dixerim: quia no videntur predicta vbiq seruari, quis precepta dicantur. Circa Principium & finem festorum/ patrie consuetudo seruetur. Ita vt licet coiter festu celebret de vespera in vesperam: si tn ars aliqua (puta sutoria aut tonsoria) consueuit a media nocte in media nocte celebrare, seruari pot hmoi cosuetudo: hr. n. pro approbata prie cosuetudine quantu ad illas artes q sic cosueuerut absq platoR rephensione celebrare festa. FJlii Peccata peculiaria sunt tria. Primum est irreuerentia parentum: que si notabilis esset iniuriando/irridendo aut operando, peccatum proculdubio mortale impietatis est.  Secundum est inobedientia quo ad illa in quibus filius subijcitur patri. Subijcitur autem & quo ad domesticam gubernationem & morum instructionem: est. n. pater ex nature iure gubernator & instructor filiorum & domus. & ideo inobedientie crimen filius incurreret / paterna precepta contemnens.  Tertium est omissio subuentionis, & hoc in casu necessitatis: quoniam pater tenetur sustetare filium/ & non econtrario, nisi in casu necessitatis. in quo filius peccat plusq mortaliter non subueniendo patri indigenti / iuxta vires prouidendi illi de necessarijs. Impietatis enim hec omnia crimina sunt: quia pietas parentibus cultum obsequiumq prebet. & sunt contra primum preceptum secunde tabule. FOrnicatio (hoc est concubitus naturalis soluti cum soluta) peccatum mortale est: dicente apostolo q excludit a regno dei/ad gal. v. FRaus Peccatum sonat/sicut & mendaciu: sed mortale vel veniale iuxta materiam. Nam fraus ad damnum proximi tendens / perniciosa est, nisi circa minimum versetur. Si vero iocosa aut officiosa est/venia lis est: quia non contra dilectionem dei aut proximi militat. Excusatur quoq fraus nociua a mortali si preter intentionem accidit: sed quum illam percipit/tenetur damnum resarcire/& fame sue consulere ne scandalum sit de eo tanq doloso. FVrtum (hoc est occulta acceptio aliene rei inuito domino) peccatum est mortale ex suo genere: quia iustitiam violat contra charitate proximi. Potest tn esse veniale pp impfectione actus/ vel ex pte primi motus vel ex pte paruitatis rei: quia modicu pro nihilo reputat. no. n. reputatur quis lefus in rebus ex parua re ablata. Sunt Autem quattuor circa furti peccatum aduertenda. # 1  Primum est de animo furandi, ne erres intelligendo q siquis surripit pomum / peccet mortaliter quia habet animum illud pomum furandi. Error est iste: quoniam animus furandi importat animum inferendi nocumentum proximo. non vocatur autem nocumentum si est nocumentum secundum quid: quale est nocumentum in re minima. Et pro pterea per animum furandi intellige solummodo animum surripiendi aliquid notabile. Et ideo siquis surripit aliquid mini mum habens animum non surripiendi aliquid notabile, excusatur a furto mortali. Si autem paruum surripit/ita q si posset notabile etiam aliquid acciperet, proculdubio animo furandi accipit/& peccat ex furtiuo animo mortaliter.  Et hinc habes vnde furta famulorum famularumq excuses quum comestibilia domi surripiunt vt comedant: sunt enim communiter pec cata venialia. Et signum animi non furtiui est / quando non estimat qs accipere quia modicum est/ aut pro modico estimat quod accipit. # 2 ¶ Secundum est de inuito domino: quoniam intelligitur respectu rei ad hoc q sit furtum. Potest siquidem dominus rei esse inuitus dupliciter. Vel quantum ad rem que surripitur. vel quantum ad solum modum accipiendi: puta quia displicet ei q occulte accipiatur, & non q res tollatur: vt sepe contingit in furtis domesticis inter patrem & filium. Non enim com mittit furtum filius occulte surripiens res patris volentis filium res illas habere, sed nolentis q occulte acciperet: quoniam tunc proprie loquendo non inuito sed non vidente domino accipit.  Et hinc multas occultas acceptiones domesticas excusare potes: dum pre verecundia aut respectu tolluntur res occulte non inuitis dominis quo ad rem. venialia siquidemsunt omnia hec. # 3 ¶ Tertium est de re aliena. Intelligitur nanq in proposito res aliena non solum quantum ad dominium / quia scilicet res est alterius, sed etiam si tantummodo sit alterius quatum ad custo diam seu detentionem. Ita q siquis rem propriam quam alius tenet vel in pignus vel in depositum vel etiam quia furto illam subtraxit/ furtiue accipit, furti crimen incurrit: quia rem aliena quantum ad custodiam occulte accipit custode inuito. debet. n. iuris ordine seruato rem sua repetere, & non sibijpsi ius dicere.  Est autem aduertendum / q licet ita sit regulariter: in casu tamen quo quis non potest iuris via rem suam recuperare/aut propter paupertatem / aut propter excellentiam detinentis / aut propter defectum iudicis vel probationum/ aut propter scandalum &c. et absq scandalo potest quis secrete rem suam recuperare, non creditur reus furti: quia tunc non proprieius sibijpsi dicit, sed exequitur naturaleius circa rem sua/ ex quo ius ciuile impeditum est ei. Tenetur tamen efficere vt qui detinebat/sciat se non teneri ad restitutionem illius rei: ne si ad penitentiam conuersus fuerit / damnum incurrat ipse aut eius heres iterum restituendo. # 4 ¶ Quartum est/q inter aliena computantur inuenta. tenetur enim inuentor non sibi sed domino reddendam accipere rem inuentam/si bona conscientia accipere vult illam: alioquin furtum committit. Et si quidem dominus scitur/aut diligentia pre missa inuenitur, reddatur illi. Si autem dominus non inuenitur (quia forte viatori cecidit) debet illi reddi in bonis spiritualibus/ex quo non potest in temporalibus reddi.  At si inuenta/ domino carent, sunt inuentoris: sicut quecunq in nullius bonis sunt/occupantis sunt. De thesauris tamen vbi ius ciuile disponens in obseruantia est/ seruandum est. Nau fragorum vero bona iuxta leges quorundam littorum confiscata ex bocipso q ex nau fragio sunt, nescio qua iustitia occupentur / nisi illa qua afflictio additur afflicto. Vnde no leges sed legum corruptiones ac tyrannides sunt. Nec excusantur seruantes illas: immo vt patet extra de rapto. ca. excommunicationi/nisi ablata restituant excommunicationi se nouerint subiacere / qui christianos naufragium patientes spoliant. 
 
 GLorie Humane appetitus licet malus non sit (nam ita licitum est cupere & querere humana gloria, sicut licitu est cupe & querere alia bona humana. s. pecunias/agros/& hmoi. est. n. gloria vnu inter bona humana non paruu) inanis tn glorie appetitus pctm est: quia a recta dissonat rone oe vanu.  Est aut glia vana no solu qn de falsis est, sed et qn de transitorijs aut a transitorijs expetitur: quia non solum de falsis vana est gloriatio (vtpote de his que non sunt) sed et quu trasitoria tantifiunt / vt de illis aut ab illis querat gloria, vanitas est. Sufficere debet homini a transitorijs gloria transito ria vt sic, & non quasi gloria absolute. illa. n. paruifit si cognoscitur: dum autem magnifit/quia vt gloria absolute estimatur, vane appetitur: quia reuera magnum quid non est. ¶ Non est autem semper mortale peccatum: sed solum quado amor glorie repugnat charitati, vel quatum ad illud de quo est gloria/vel quantum ad intentionem appetentis gloria. Et primo modo solum peccat mortaliter/qui gloriatur de aliquo quod est peccatum mortale, quicquid sit illud. Secundo vero modo/qui ponit suum finem vltimum in gloria humana, hoc est qui tan tum afficitur glorie vt illam preferat obseruationi preceptorum: vt est ille qui ob amorem glorie consequende vel timorem glorie perdende incurrit aliquod peccatum mortale: vt lucretia elegit adulterium ne infamaretur, cuius oppositum elegit susanna/ preferens diuina precepta glorie humane & vite. GVle Peccatum consistit non in hoc / q cibus delectabilis delectabiliter sumitur. quonia hoc nullum peccatum est: nisi quis sit adeo insipiens vt putet omnem voluntariam delectationem sensibilem esse pecca tum. Sed consistit in hoc q inordinate delectatio cibi appetitur aut habetur: puta quia plus aut prius &c. q deceat/delectatione cibi afficitur homo. ¶ Et tunc solum est mortale quando delectationem cibi habet quis pro vltimo fine: iuxta illud. quorum deus venter est. Hoc autem cognoscitur ex hoc q homo ob delectationem in comedendo non curat transgredi preceptum dei aut ecclesie: vt si propter hoc furetur aut contemnat ieiunare &c.  Frequenter autem est veniale/& quandoq valde graue: vt quum delectatio cibi allicit ad comedendum vsq ad vomitum / aut alia in/ conuenientia. Et similiter quum inducit ad alia peccata: puta ad nimium sumptum / vel ad nocendum proprie sanitati / & ad quecunq alia peccata: que secundum se sunt iudicanda quanta sint. 
 
 HAbitus Debiti omissio vel occultatio/ nisi rationabilis causa excuset, peccatum est: quia contra aut preter rectam est rationem. ¶ Quinq autem habitus differentias debitas in communi conuersatione humana inuenimus.  Prima est circa driam maris & femine. Et constat pctm esse mare in habitu femineo aut ecotrario couersari. & in deutero. ca. xxij. prohibetur vt abhominabile domino. & in decretis di. xxx. anathema sit mulier induens vestem virilem. Veru hec intelliguntur quando pro superstitione aut luxuria fiunt. vnde si in laruis aut comedijs hec fiant/transire pnt. Sed in continua couersatione no est pmittendu: quia cotra bonos mores & custo diam castitatis cois est. Et nisi ab epo moniti sub pena excois de sistant, excoicandi sunt/& eijciendi de conuersatione humana.  Secunda est circa differentiam clericorum & laicorum. De qua vide supra in verbo clericus.  Tertia est circa differentiam religiosorum & aliorum. Et quantum ad religiosorum dimittentium habitum / peccatum, vide in fra in verbo religiosus. Quantum ad aliorum peccatu qui religioso habitu in laruis vtuntur, distinguendum est an fiat laudabilis representationis gratia: quia tunc non est peccatu. aut in religionis vel religiosi ludibrium: & tunc ratione iniurie notabilis est peccatum mortale. aut sola vanitate: & tunc inter vana transire potest/si secundum veritatem non irrogatur iniuria alicui notabilis.  Quarta est circa differentiam christiane fidei ab alijs sectis: puta iudeis/mauris &c. Nam si differentia certa distinctiua christianorum & aliorum est/ita vt quilibet vtens tali habitu fateatur suam fidem, mortale esset peccatum christiano/deferre habitum iudei aut mauri. Nec sic erat tempore quo beatus seba stianus sub militari habitu degebat: ita q ex eius exemplo non licet ex causa quacunq in casu posito contrauenire. puta chri/ stianum deferre super vestes characterem O ex aliquo timore/ vbi hoc est proprium signum iudeorum: quoniam hoc nihil aliud est q ex timore fateri se iudeu. Nec est simile de clerico qui ob timorem iter agit in habitu laicali: quoniam etiam explicite tunc negare se clericum/non nisi officiosum medaciu est.  Quinta est circa differentias statuum personarum/nobilium vel ignobilium &c. Et huius violatio ad immodestiam ptinet. De qua in fra in verbo/ornatus. HAstiludium (quo pro exercitatione bellica aut pro solenni tate festiue alicuius iucunditatis regie / armati equites duo contra seinuicem currunt cum lanceis) ex suo genere peccatum mortale non est: quia in eo non interuenit vt in pluribus mors aut mutilatio/ aut quodcuq notabile persone nocumentum: huiusmodi enim ludi ex hac sola causa perniciosi sunt, scilicet ex nocumento per sonali. Et propterea si verum est quod supponimus (scilicet q vt in pluribus non accidat huiusmodi nocumenti periculum) hastiludium & quicunq alius ludus militaris habes talem con ditionem/damnandus non est: quoniam actus humani ex eo quod vt in pluribus inuenitur/iudicantur. In cuius signum tor neamentum damnatur / quia sepe inde mortes proueniunt: vt patet extra de torneamentis. ca. felicis. HEresis Crimen est infidelitatis/ ex tribus constans: scilicet errore in his que sunt christiane fidei pertinaciter. ¶ Et aduerte primo diligenter / q tertia conditio requisita ad heresim (scilicet obstinatio) non sic requiritur / tanq non sit hereticus nisi qui sit inflexibilis & immutabilis: sed sic exigitur q homo vult in his que sunt fidei sic credere/non obstante q ecclesia oppositum decreuerit quan tum ad manifesta/aut decerneret quantum ad ambigua. Verbi gratia quantum ad manifesta / siquis vult deliberate credere q spiritussanctus non procedit a patre & filio / aut q non erit resurrectio mortuoru/aut q mortuo corpore moritur etia anima, non eget alia obstinatione: quia iam est hereticus ex hoc q non dubitat hec esse contra fidem sancte matris ecclesie / & tamen ipse voluntate deliberata credit hec: est. n. satis pertinax qui eligit non captiuare intellectum suum sacre scripture / sancteq matri ecclesie. Quantum vero ad ambigua / siquis igne inferni aut aquas que super celos sunt / credat esse vel non esse similes istis igni & aque existentibus apud nos, non propterea est here ticus: quia neutra pars clarificata esta scriptura vel ecclesia. Sed si sic adhereat vni parti / vt etiam si sancta mater ecclesia decerneret alteram esse necessario affirmadam ipse nihilominus vellet deliberate credere suam partem, hereticus esset propter hanc pertinacem animi preparationem adiunctam. ¶ Aduerte secundo/q licet hereticus pure mentalis sit vere & perfecte hereticus, non est tamen excommunicatus: sed ad hoc q sit excommunicatus/exigitur aliquis actus exterior: quia ecclesia non iudicat actum interiorem nudum secundum seipsum. Vnde talis posset absolui a peccato libere. Sed si etiam sibijpsi dixit exteriori loquela, iam est excommunicatus in cena domini &c. HJstrionum Peccatum non consistit in exercitio histrionatus. nam licite potest officium suum exercere: hoc est vacare, vt gestibus/verbis/nouis adinuetionibus delectationem alijs prebeat/ seruatis debitis circustantijs. Sed pcipue consistit in materia. vel inhonesta, vtendo scilicet actibus aut verbis inhonestis. Vel diuina/ ponendo res fidei aut ecclesie in iocum. Vel iniuriosa/ despiciendo alios. aut adulatoria &c. Peccant quoq secundum locum/tempus/negocia & personas: dum horum aliquid non considerant aut parui faciunt. Peccat & tertio ex fine, nimis placere cupientes hoibus. ¶ Quando aut in hmoi pctm mortale interueniat / non facile dixerim: quia iocose hec dicuntur & fiunt. Verutamen in his que ex suo gne sunt mortalia (vt iniurie diuinoru & hoium/ & similia) nisi puitas offense excuset/ quia modicu pro nihilo reputatur, pctm mortale incurrit: quia licet iocositas excuset a tanto/no tn a toto. Propter hmoi autem annexa histrionatui/ab aug. tantopere damnantur histriones & dantes eis: vt habes in decretis di. lxxxvi. ca. donare/& qui venatoribus. el primo. HOmicidium (hoc est illicita hominis occisio) pctm mortale est/contra iustitiam & charitatem. Et quia occidere hominem dupliciter cotingit (vel p se, hoc est ex intetione occidendi: vel per accns, hoc est pter intentionem) si est ex intetione/est illicita ex triplici capite.  Vel ex pte hois occidedi/ quia no meret morte. Et hinc semper occidere innocentem est illicitum. nisi p accns iudex excuset in casu in quo oportet ipm secundu allegata & probata damnare innocente ad morte. Et similiter per accns excusatur carnisex exeques sniam iniustam/ no cotinente errore manifestu. Et similiter excusant milites sub diti in bello occidetes, ex obedietia ad bellu reputatu iustu/ quis secundu secreta veritate sit iniustu/accedentes: iuxta illud aug. cotra manicheos. Vir iustus si forte etia sub rege & homine sa crilego militet, recte pot illo iubente bellare, si quod sibi iubet/ vel no esse cotra dei preceptu certu est vel vtru sit certu no est: ita vt fortasse reu saciat rege iniquitas imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo seruiendi. xxiij. q. i. quid culpatur.  Vel ex pte occidetis: quia. s. publicam authoritatem non habet supra illius occidendi vitam. Et hinc semper est mortale occidere ex intentione hominem absq publica authoritate. Nec vlla noui exceptionem. Hinc. n. homicidij rei sunt non solum ex vindicta/rixa &c. occidentes, sed etiam qui seipsos defendendo/ alios occidunt: hoc est ideo se defendunt vt occidant, vel non sunt defensione contenti nisi occidant: quum solumodo in foro con scientie liceat eis occidere per accidens, hoc est ideo occidere quia se defendunt: quia non possunt aliter se defendere nisi occidant. Iuxta hoc caput (scilicet ex parte occidentis) pctm accidentaliter interuenit/si mala sit occidentis intentio: vt quis iusta sit occisio, occisor tn ex odio/vindicteq liuore mandat aut exequit. Hoc. n. accidetale omnino est: quia ex mala intentione et opera misericordie polluuntur, & non solu hec iustitie opera.  Vel ex pte modi occidedi: qa. s. no seruato iuris ordine. scriptu est. n. iuste quod iustu e exequeris. deute. xvi. Et hinc homicidij sunt rei occidentes veneno vel alias secreto de mandato dnoru no citatos/n auditos/no danatos/et si lese maiestatis dicerent rei. Nec excusat authoritas principis/et si costaret principi vt psone priuate q meretur quis mille mortes: quoniam scientia & ptas currut pari passu: hoc est q oportet ptate publica moueri a scien tia publica & sm illa regulari. Nec hoc est de iure positiuo/vt possit princeps legibus solutus no seruare, sed est iuris naturalis. exigit nanq natura actus publici (qualis est iusta occisio hois ex publica potestate) vt sit ex publica voluntate & publica scientia: alioquin nec cause sunt sibijnuice comensurate (dum ptas est publica & scia est priuata) nec adhibent cae comensurate effectui, dum actio ptatis publice ponitur exire a scientia priuata. Sunt igitur homicide & princeps & consulentes & exequetes occisiones hominu indemnatoR ex publica scientia.  Nec excusat qua allegaret princeps ro scandali vitandi. aiunt enim persuadere necem conantes q illu morte mereri constat clarissime, sed vt honor illius & familie & dignitatis seruetur/ & vt scandalum vitet / oportet ipm sine iudicio occidere cum dexteritate: sunt. n. diabolice artes ad excusandas excusationes in pctis. Nec ppea damnamus iudices qui reptos in fragranti crie notorio (vt latrones in vijs & hmoi) statim suspendi iubent. interuenit siquide ibi notorium facti loco accusatoris & testiu/ faciens publica sciam/ & excitans publica volutatem & ptatem ad publicu iustitie actu.  Et hinc videre potes no excusari officiales & subdnos quibus a regibus iubet vt alique inauditu sine vllo crimine notorio capiat ac decapitent/si iussa per ficiunt. Debent siquide obedire quantu ad captura & custodia (quia hoc ex rationabili pot rex ca iubere) sed no quo ad occidendu, quia hoc no potest rex absq scientia publica iubere: scien tia aut publica non est nisi tripliciter, scilicet vel ex propria con fessione iudiciali/vel ex pbatione iudiciali/vel ex notorio facto. Vnde vbi nullus interuenit actus iudicialis/ nulluq extat notorium crimen, non est exequendum principis mandatum ad necem proximi. Nec excusat obedientia tanq in dubijs/ quia no est subditi discernere supioris iudicium: qm hoc het locu in his in quibus princeps potest bene & male iubere: non aute in his in quibus certum est eos esse homicidas, quale est mandatum propositum.  Hinc quoq mortaliter peccant iudices qui non seruato iuris ordine damnant ad mortem aliquos etia si morte sunt digni / si tamen aliquid de substantialibus omittitur, puta sufficientia testium: est. n. tunc iudex ipse homicidij reus: quoniam occidit hominem non vt ius seruans & dicens.  Ex his demum clare habes/q occidere scipsum / semper est illicitum: quoniam occiditur homo contra naturalem charitate suijpsius & contra iustitiam: quum nullus sit suijpsius iudex/nec pprie vite dominus, & quilibet sit pars ciuitatis, & solus deus sit qui occidit & viuere facit. Occisio Aut hominis p accns (hoc est pter intentione) illicita ex duplici capite inuenit. vel ex immoderata actione/vel ex negligentia.  Et ex primo qde capite infiniti sunt modi iuxta plurima immoderata opera ex quibus pot occisio hominis preter intentionem operantis euenire. Nam & immoderata sui aut proximorum aut rerum defensio/ illicitam reddit inuasoris occisionem: que si moderata esset, non ei ad pec catum imputaretur mors inuasoris. nam no solum seipsum sed proximum (vt ambro. in primo de officijs testat: & hr. xxiij. q. iij. in ca. fortitudo. & ca. non infereda) tuendo licet occidere iniuriam irrogantem. & pari ratione tuendo libertatem membrorum suorum, ne scilicet turpiter patiatur. & similiter integritatem ne mutiletur aut vulneretur. & similiter necessaria ad vita & virtute, ne perdatres suas aut suoru. Que si vis / vide diffuse i cometarijs nris sup secuda scde. q. lxiiij. ar. vij ad scdm. Et notabis verba ambrosii/q vlr de iniuria loquut.  Immode rata quoq venatio seusagitte emissio/eqtatioseu relaxatio equoR calcitratiu aut aialiu malignatiu & quorucuq ledere valentiu/ culpabile reddit morte inde sequente. Immoderata demu medicina tanto magis homicida medicu reddit/quato minus est pter intentionem: quia non debet tentare medicinarum vim cum pe riculo vite aliene. nec vbi certa notitia morbi deest/ potest exhibere periculosam de vita medicina: de cuius medicine viribus non potest se excusare qui professionem facit medicine.  Comprehenditur sub hoc quoq genere oppressio tenellorum paruulo rum in lecto ex hoc q tenentur simul ad dormiendum: quum hinc facile possit talis oppressio sequi. Hoc autem intellige communiter: posset. n. in particulari casu hoc licere, in quo scilicet secundum sensatorum iudiciu non exponitur infans oppressionis periculo. Propter frigus autem non video licere: quia non sunt facienda mala vt euitetur aliud malum. sed potest aliter prouideri: puta ponendo tabulam aliqua intermediam ne possit infans opprimi & huiusmodi: & tanto plus quanto etas illa pa tiens est frigoris. ¶ Ex secudo vero capite (scilicet ex negligentia) infiniti sunt modi/iuxta infinitos casus in quibus huiusmodi negligentia interuenire potest. Colligendo tamen ad genera / distinguitur negligentia eorum qui possunt & debent ex officio prouidere/a negligentia eorum qui possunt & debent ex articulo occurretis necessitatis prouidere. nullus. n. negligit/qui licet possit non tame debet. Exigit. n. negligentia tria: scilicet posse debere/ & non facere. Imputatur igitur homicidij peccatum dominis & officialibus si ex eoru negligentia occiditur homo. Et hoc siue in casu inuasionis particularis occurrat. siue in casu quo publicis vijs non prouidetur. siue in casu quo ciuitas sine iustitia aut quasi sine iustitia regitur: & quasi cuilibet licet impune occidere/mutilare/ob fauores aut pecuniam aut ignauiam &c. omnium n. malorum huiusmodi rei sunt: quia tenentur custodire iustum publicum.  Sub hoc quoq genere compreheditur negligentia medicorum/qui curam egri alicuius susceperunt, quum ob eorum negligentiam in studendo/visitando &c. perit: quoniam ex suscepta cura tenentur. ¶ Imputatur deniq homicidij crimen his/qui possunt & ex ar ticulo necessitatis occurrente tenentur occurrere, si non occurrunt. Primo si non pascit quis fame morientem: iuxta illud ambro. si non pauisti occidisti. Secundo si non occurrit ad tuen dum proximum inuasum/si potest cum moderamine inculpate tutele: iuxta illud ambro. qui non repellit a proximo iniuriam si potest, ta est in vitio q ille qui facit. Vterq. n. casus est extreme necessitatis. Tertio si non reuelando aut retrahendo aut &c. prouident/ne aliquis ex sibi noto tractatu aut proposito &c. interficiatur: quia tenentur adiuuare & eruere quantum in se est a morte proximos. Ad hec. n. tria videntur omnes negligentie casuum necessitantium ad occurrendum nequis pereat reduci. in primo. n. mors naturalis/in secundo mors violeta manifeste/ in tertio mors violenta occulte imminens cogit proximum vt occurrat si potest. HOrarum Canonicarum omissio exigit ad sui discretionem peccati/vt tractentur quinq: scilicet qui / quid / qualiter/ quando/vbi. ¶ Et quantum ad primum (qui scilicet teneant ad horas canonicas) quis ex precepto in iure contento soli pbri expressi inueniantur, communiter tamen tenetur/q quicunq in sacro ordine constitutus absq rationabili causa (que semp sub intelligitur) omittit/peccat mortaliter. Et similiter beneficiati/ siue sint in sacris siue non obligati dicuntur. In his tamen exce ptio rationabili videtur/vt scilicet excipiantur nihil percipientes de fructibus beneficij, ita tamen q ex parte sua non desit perci pere fructus: quia cessat ratio obligationis: tenetur enim benefi/ ciatus ad officium diuinum quia stipendium habet ecclesiasticum. Et secundum hoc beneficiatus non appellatur quis quatu ad vinculum diuini officij si non potest habere possessionem ac fructus beneficij. nisi fructus ei postmodum dandi sint: quia tunc constat beneficium ei fructificare, quis actualis perceptio fructuum pro tunc sit impedita.  Dicuntur & tertio obligati religiosi professi. Et certe nisi consuetudo illos obliget (de qua nihil scio) non tenentur ex professione: vt patet ex hoc q mona chorum ordo contra regulares clericos distinguitur/ ex eo q isti diuinis ministerijs horarum canonicarum & missarum manci pati sunt, illi ad contemplationem abstrahendo ad hmoi diuinis ministerijs. Hinc. n. patet esse professos monachos in dei ecclesia absq horis canonicis. Vide si vis sanctum tho. in vlti. q. secude secude ar. vij. ad scdm. & hiero. xvi. q. i. ca. alia. & ca. sic viue. & ca. si clericatus. Vnde nec conuersi qui ad seruitia clericoru in religionibus recipiuntur/nec professi in habitu clericali donec in sacris sint constituti, tenentur ex iure aut ratione ad horas ca nonicas. Victus naq religiosis debet ex eo q totaliter deo dicati in illa religionis obedietia sunt: non minus q debetur a tpalibus dnis & hospitalibus victus illis q eis p tota vita in ministerium ascripti sunt. Et de pfessis clericis vt dixi/sta cosuetudini: de con uersis no dubites. Tertianos vero & similes loge ab hoc vinculo esse scito: qa modus tm quida viuedi est eoR vocata religiositas.  Nec propterea de conuersis & tertianis fluctues/quia in eoru regula seu statutis decernuntur illis quedam orationes pro horis canonicis: quoniam hinc fit quidem vt teneatur ad illas orones sicut ad alia mandata regule, no autem vt teneantur ex ecclesie precepto ad horas canonicas. Hec de primo. Quo ad Secundum (scilicet quid dicere tenentur) ex iure quidem solum inueniuntur septem hore canonice pcepte: ex cosuetudine aut qlibet debet iuxta sue ecclie seu religionis cosuetudine id dicere pro horis quod ibi cosueuit pro horis dici. Et ide reputat iudiciu de adiuctis/ siue suffragijs siue psalmis siue horis bte virginis &c.  Discernedo tn consue tudine hntem vim pcepti a cosuetudine simplici (ita q cosueta sm vim pcepti soluant vt pcepta/& cosueta vt cosueta) no est ppea reus mortalis peccati/comutans qualitate horaR: puta soluens de sanctis quas deberet soluere de feria: & similiter solues iuxta ritu romane ecclesie qui deberet soluere iuxta monachale ritu. & similiter comutans ordine horaR: puta dices sexta prius & postea tertiam. Et horum & similiu ro est: quia substantia precepti consistit in hoc q canonice hore dicantur, & non in qualitate aut ordine. Grauiter tamen peccant qui absq ronabili causa huiusmodi mutationes ad libitu faciunt. Hec de secudo. Quo ad Tertiu (scilicet qualiter hore dicedesunt) quis diuersi diuersa sentire videant, planus tn sensus textus in ca. dolentes. de cele. mis. manifestat sub precepto ca dere modum dicendi: qm & verba hoc significat clare / du dr. districte precipientes in virtute obedientie/vt diuinum officium nocturnum pariter & diurnum, quantum eis deus dederit/ studiose celebrent pariter & deuote. Et ratio textus confirmat: quia iam tunc erat officium diuinu pceptu, & in mo exoluendi illud errabatur. & costitutio illa ad corrigendu defectum qui in modo exoluendi comittebatur facta est: vt ipsa de seipa testat. Non ergo ad iterandu preceptu de dicendo officio diuino, sed ad precipiendum modum dicedi/nouum preceptu factu est: vt scilicet studiose & deuote quantu deus dederit exoluatur.  Nec propterea quia ecclesia no iudicat de actibus interioribus/studio sitas & deuotio referuntur ad exteriora tm: qm veru quide est/ ad ecclesie iudiciu non spectare actus interiores sm se, hoc est nudos: sed no est veR/ecclie iudiciu subterfugere actus internos vt sunt rones actuu exterioR. excoicat nanq ecclia eos qui odio vel amore inqrunt aut omittut inqrere hrticos: vt patet ca. multoR. de here. in cle. Sic aut est in pposito/q licet interna studiositate & deuotione nuda ecclia no pcipiat, precipit tn vtraq interna vt ronem exterioris cultus. Nec ppea laqueus iniectus est animabus: quoniam facillimu est huic precepto obedire. nam nihil aliud exigit/nisi q qs aio vacandi deo horas inchoet/et in contrarium animus iste no mutetur dum exoluit diuinum offi cium. Mutari autem in contrarium est impossibile ex inaduertentia: quoniam non voluntarie ab officio vagatur qui inaduertenter vagat. Et ideo siquis aduertit se cogitare hec vel illa que debent esse extranea tunc a meditatione sua/ sed non aduertit q ab officio diuino distrahitur, quis voluntarie illa meditetur/non tamen voluntarie animus ab officio diuino distrahitur. ac per hoc animus vacandi deo a principio officij habitus non est mutatus in contrarium: quia nunq iste habuit animum recedendi a vacando deo in illo officio. oportet enim recessum humanum a termino a quo/fieri per se, hoc est ex intentione. Tanto aute facilius hoc monstratur/quanto non vna sed quattuor vijs pot quis officio diuino attendere. Vel quantum ad verba: ne scilicet dicat vnum verbum pro alio, ne confundat aut collidat verba, vt distincte ac reuerenter dicat. Vel quantum ad sensum verbo rum, vt percipiat mente/& applicet affectum ad id quod verbis significat. Vel quantum ad gratiam petitam: puta castitate/ humilitatem/fidem/spem/diuinam amicitiam/celestem patria/ & alia huiusmodi: que sola (vt patet intuenti) petuntur com muniter in diuino officio. Vel quantum ad ipsum deum / seu iesum christum crucifixum &c.  Et he omnes secunda excepta/communes sunt doctis & indoctis/maribus & mulieribus. Nisi q in prima ignorantes possunt materialiter errare: sed non refert ad propositum: sat. n. est q quis attendit ne erret. Et quia vna istarum attentionu sufficit, ideo inexcusabilis est quisquis officium diuinum dicit non cum animo quantum ex se est vacandi deo. Qui enim cum hoc animo inchoat/ & non mutatur in contrarium (hoc est in voluntatem non attendendi diuino officio) celebrat diuinum officium ex parte sua studiose & de uote: expectans quantum deus det in prosequendo tam attentionis/que spectat ad studiositatem applicatiuam intellectus & sen sus ad attendendum, q cuiusq sancte affectionis/que spectat ad deuotionem oblatiuam prompte voluntatis ad ea que dei sunt. Sicut igitur contra ecclesie preceptum agit/ex occultissimo interiori odio omittens inquirere &c. ita contra ecclesie preceptum agit/ex occulto interiori proposito instudioso & indeuoto dicens officium diuinum.  Qui vero saluo animo vacandi deo inuoluntarie vagatur, non peccat. Qui vero negligenter se habet circa exequutionem attentionis & deuotionis/venialiter peccat. nunq. n. interuenit transgressio precepti/qdiu immutatum manet primum proposi tum vacandi deo. Hec de tertio. Quo ad Quartum de tempore/ distinguedum est: quia priuatim dicendo officium / tempus est totus dies inchoans a vespera precedentis diei vsq ad mediam nocte sequentis diei. ita tamen vt solas matutinas liceat in vespere pre cedenti dicere. Graue tamen est peccatu/ sine rationabili causa retardare multum horas: vt dicere prima hora nona vel vesperarum. Preuenire tamen vt quietius aut deuotius dicatur/consulitur a iure in ca. presbyter. vt scilicet mane dicantur hore vsq ad vesperas inclusiue. ¶ Tempus autem publice celebrationis horarum/est iuxta laudabilem cuiuslibet ecclesie ac patrie consuetudinem. Et licet san citum sit in iure / vt horis debitis in ecclesiis cathedralibus & collegialibus hore dicantur, nullum tamen ego cognosco pecca tum mortale in huiusmodi/etiam si quandoq negligentia magna interueniat/dummodo communiter seruetur consuetudo: quia in huiusmodi circunstantijs non puto incurri mortale peccatum sine contemptu: quoniam non spectant ad substantialia materie precepte. Hec de quarto. Quo ad Quintum de loco/nullus est locus in quo no liceat priuate diuinum exoluere officiu. Publi ce aut in ecclesia celebradu esse iura iubet a deputatis ad illud. ita q deponendi a cleri consortio sunt qui castigati nolunt interesse: vt in decretis di. xcij. cap. vlti. decernitur.  Vbi tamen contemptus deest/& propter meam absentiam non notabiliter leditur diuini cultus officij/& prelati dissimulat parum de his que dei sunt curantes, non incurro mortale peccatum ex hoc q desum horis canonicis in ecclesia mea: quia contra preceptum iuris positiui proprie non venio / nec notabile damnum in fero diuino cultui. Grauiter tame pecco si sine rationabili causa me debitis horis subtraho: quia grauis est ratio diuini debiti. ¶ De totalitate autem diuini officij nocturni pariter & diurni in ecclesiis cathedralibus & collegialibus tam secularibus q regularibus/debita scdm iura & minime soluta in tot huiusmodi ecclesiis, dicendum est q vbi tenuitas census in causa est & fuit semper quatum est in memoria hominum/excusantur col legiales seruantes consuetudinem: puta dicendo missam maiore & vesperas in ecclesia/vel aliquam horam prout ibi moris est antiqui. quoniam derogatum ibi videtur iuri comuni ex rationabili prelatorum tolerantia. Vbi autem sufficientes habent pro uentus/& extant templa ac deputati ad huiusmodi cultu percipientes suas portiones / & parum aut nihil exoluunt diuini cul tus in ipsis ecclesiis ex introducto abusu, ipsi viderint si vinculo iuris derogatum est. ¶ De illo aut qui in choro versus sui chorisubmisse sibi tatum dicit/alterius autem chori versus audiendo tantum exoluit, ratio dictat q no satisfacit: quia comunis exolutio/ comunicantiu est: iste autem per se loquendo non comunicat alteri choro. Et ita alibi scripsimus.  Si tame intelligerem q viri timorati consueuerunt sic facere, dicerem q consuetudo bonorum optima est legum interpres: & charitas que omnia comunia reddit/effi cit vt versus auditus sit comunis omnibus audientibus, tanto magis quanto maiores in choro non debent cantare/ sed meditari que ab in ferioribus cantantur. Hec de quinto. HYpocrisis (qua homo simulat personam iusti vel iustioris) peccatum est: quia men dacij vim habet. ¶ Incurritur autem dupliciter. Vel formaliter, hoc est ex intentione. vel materialiter. Sed hypocrisis formaliter non est vna, sed diuersificatur iuxta diuersa intentionis obiecta. Inueniuntur enim in hypocrisis peccato duo mala: scilicet defectus bonitatis/& simulatio illius. Et propterea hypocrisis altera est que intendit vtrunq malum: vt quum ho intendit esse malus/ & simulare se bonu. Et hec est perfecta hypocrisis excludes a regno celoru.  Altera intendens vnum malum tantum: scilicet simulare se bonu vel meliore q sit: vt quum homo scit quidem se non esse bonu aut esse malum, non tamen hoc intendit aut contemnit / sed solum modo intendit simulare se bonum seu meliorem q sit. Et hec hypocrisis si nuda sit/licet non sit peccatum mortale, est tamen peccatum: quia mendacij vim habet. Si vero hec hypocrisis sit vestita aliquo alio malo fine/ex illo iudicanda est. Si enim finis ille sit contra charitatem/est peccatum mortale. Si autem finis ille sit vanagloria/non tamen ita q in ea ponatur vltimus finis, peccatum est veniale quidem/sed duplicatum. Si autem finis ille sit bonus (puta ad edificationem aliorum) nihilominus peccatum est: quia non sunt facienda mala vt eueniant bona. ¶ Hypocrisis vero materialiter est / quum homo facit opera naturaliter significantia interiorem bonitatem aut meliorem bonitatem, & tamen intus non est / nec homo intendit per illa opera simulare illam interiorem dispositionem bonam: vt quu quis quasi elemosynaliter aut quasi liberaliter dat alicui re qua ex debito ei dare tenetur, non q intendat simulare se liberalem aut elemosynarium/sed vel occultare se debitorem vel aliquid aliud. Et sic de similibus.  Vnde scito / q ille qui opera ad dei seruitium naturaliter ordinata (vt sunt ieiunium / oratio/elemosyna) facit ex intentione non seruiendi deo sed ob gloriam humanam &c. hypocrisis pctm incurrit formaliter, implicite tn: qa facit opus significas intentione seruiendi deo que in ipso non est/& intendit reputari elemosynarius vel deuotus &c. Vnde couincit q intendit simulare intentione recta que no est in eo, quatucuq explicite non intenderet simulare/sed gloria ex opere illo acqrere huana: redit. n. hypocrisis actus in natura sue forme ex tot cocurretibus. Vn math. vi. hypocritas hos appellat. quum facis elemosyna noli tuba canere ante te/sicut faciut hypocrite. 
 
 IActantia (qua quis verbo plus de se q sit aut apparet/eleuan do dicit) sex habet capita ex quibus discerni quatu pctm sit pot. Primu est mendaciu. est enim spes medacij. Et hic discerne si interuenit iactando mendaciu pniciosum aut officio sum aut iocosum. Scdm est inclusa laus: no. n. iactator pure narrat, sed tanq laudas narrat. Et similiter hic discernere oportet si laus est pniciosa/officiosa aut iocosa. Tertiu est arrogantia qn est illius iactantie efficies ca. Et hic oportet discernere si est pniciosa. Quartu est inanis gloria pp qua qs se iactat. Et hic oportet attedere si ponit in ea finis vltimus. Quintu est lucru pp qd qs qnq se iactat. Et hic opz inspicere si est in damnu proximi. Sextu est vanitas ex qua multi se iactant. Et hoc costat esse veniale.  Transeo aut hec sub breuitate, ne repetatur que de men dacio/arrogantia & inani gloria in locis proprijs dicunt. Laus quoq perniciosa sicut adulatio & inanis gloria discernitur, si. s. laudat seu approbat aliqd cotra deu aut proximu: vt quodcuq peccatu mortale. Ex his. n. habes/q nisi perniciosa sit iactantia/ ex intentione aut materia contra deum aut proximum/venialis est, & frequens humani generis labes. IDolatria (Qua scilicet alteri q deo diui nus cultus exhibetur) peccatu est mortalissimum: quia quantum in se est equipa rat creaturam creatori. IEiunii Eccliastici omissio multiplici eget consideratione / vt sane iudicetur. Et ad quattuor capita cuncta reduci possunt. Primum est quid est de necessitate ieiunij. Secundum qui sunt dies ieiunij. Tertium qui tenentur ad ieiunium. Quartum quali vinculo astringamur ad ieiunium. Quo ad Primum/de necessitate ieiunij sunt tria: scilicet qualitas ciborum / hora competens / & vnica comestio.  Exigit quippe omne ecclesie ieiunium abstinentiam ab esu carnium. Sed inter quadragesimam & alia ieiunia hoc interest/q quadragesima requirit etiam abstinentiam ab ouis et lacticinijs, in alijs autem ieiunijs potest quisq vti ouis & lactici nijs vbi consuetudo est: vbi autem non est consuetudo no licet. Quod si alicubi in quadragesima consuetum sit vti butyro, ex cusantur/ex quo tanto tempore prelati sciunt & non reprehendunt.  Horam conuenientem ad comedendum/intantu exigit ieiunium vt ab hora nomen acceperit: vt patet ex eo q dicimur ieiunare vel vsq ad nonam vel vesperam/ quasi tota vis ieiunij consistat in prorogatione inedie vsq ad horam tardiorem. Et vere sic esse testatur ecclesiastica obseruatio Propter quod quato plus tarda hora comedit/melius ieiunatur: non. n. precipit ecclesia manducari hora nona, sed negatiua. s. no manducari ante. Et hora quidem conueniens anteq non est comedendu/ est me ridies grossa estimatione. Sed vbi coiter non seruat a ieiunanti bus/pot quis comedere illa hora qua coiter ieiunantes ibi comedunt. Et hoc ideo dico: quia paulatim detractu multu vr hore: nam trecenti anni adhuc non sunt ex quo hora prandij in ieiunio erat hora tertia post meridiem: vt patet in diui tho. scriptis. nunc autem religiosi etiam multum ante meridiem estiuo tem pore & in quadragesima videntur comedere. An autem anteq comedat dixerit clericus nonam aut vesperam, ad officij magis q ieiunij horam refert: ad neutrius tamen spectat necessitatem. ¶ Vnica demum comestio nisi ad ieiunium necessaria sit, men titur grego. a quadragesimali ieiunio dies dominicos subtrahes: quoniam inter dies dominicos tunc & alios tantum vna vel multiplici comestione abstinentiam distinguere experimur. Et hoc testatur ecclesiastica obseruatio.  Accidit tamen circa hoc questio/tum de vespertino ientaculo vocato collatione vespertina/tum de diuidentibus prandiu/tum de propinam seu credentiam facientibus dominis/tum de pluries bibentibus cum aliqua confectione / tum de comedentibus aliquid propter superuenturam tarditatem prandij / tum de sumentibus mane ientaculum seu collationemserotinam & prandium differentibus ad noctem: videntur. n. omnes hi pluries comedere/& tamen non frangere ieiunium. Sed quedam hoR facile patet non aduersari vnice comestioni intente ab ecclesia. Interpretamur siquidem comestionem per se, hoc est ex intentione comedendi: ita q solus ille vltra ordinariam comestionem manducat/qui ideo manducat vt manducet. In quorum nume ro non computari constat facientes credentiam / sumentes aliquid ne potus noceat / & hoc modo sumentes ientaculum serotinum/& pari ratione diuidentes prandium: puta quia pre accipiunt aliquid seruitores aut lectores mense, vel quia surgut e medio prandio ad aliquid occurrens/ & postea redeunt ad ter minandum prandium. In his non est ex intentione nisi vnica comestio: quia per accidens diuisio illa accidit. Presumentes aut aliquid mane propter preuisam longam occupationem retarda/ turam a prandio, ex eodem capite videntur excusari. Sed quia hora no videtur admittere q ad vnitatem prandij spectet quod mane sumit, io ex debilitate isti excusant qn excusant: qa. s. si hoc non facerent / quasi deficerent & inepti essent ad id quod interim facere oportet.  Sumere vero ientaculum serotinu ad sustentationem nature/est proculdubio iterum comedere: quia directe/manducare ad nature sustentationem ordinatur. vnde apud religiosos manducatio vocatur refectio/ & locus mandu candi refectorium: quia religiosi non debent vti cibo nisi ad reficiendum. Sumere aute dictum serotinum ientaculum ex con suetudine/quia sic consuetum est, pie interpretandum est: vt scilicet fiat ne potus noceat. Sumere autem ipsum vt cocessum ex consuetudine etiam sine siti/tolerabile videtur: quis vere secundam inducat comestionem paruulam: sed quasi pro nihilo habetur consuetudine suffragante.  Verum serotinum ientaculum mane sumere & prandium in vespertinu tempus differre/nulla video ratione licere: quia nec cosuetudo excusat nec ius concedit. Posset tamen persona aliqua vel sic complexionata vel propter occupationes diurnas &c. dispensari in hoc (sicut & in alijs rationabilibus casibus vt dicetur) ab episcopo. Nec sumere in ientaculo serotino parum panis/frangit ieiuniu: quia ad hoc videtur serotinum ientaculum reductum vt non referat quid quisq sumat/si modu non excedit. & recte sibi quisq consulere videtur / qui illud sumit quod sue complexioni plus prodest/ex quo medicine causa conceditur. Hec de primo. Dies ieiunii Noti sunt ex cosuetudine magis q iure. Et propterea constat & quadragesimam & quattuor tempora, & vigilias/natiuitatis domini/penthecostes/assumptionis beate virginis/& omnium sanctorum/ & apostolorum (nisi ioannis euangeliste ac philippi & iacobi) natiuitatis ioannis baptiste/& beati laurentij/& non plures co muniter esse ieiunio celebrandas. Nisi alicubi antiqua consuetudo aliter obtinuerit in aliquo dictorum dierum: quoniam con suetudo derogare potest iuri / sicut fecit ius precepti in ieiunijs quattuor temporum pascalium & vigilia penthecostes, quoru nullum ex iure apud diuum thomam est in precepto: quia est ieiunium exultationis. Hec de secundo. Quoad Tertium (qui. s. tenent ad ieiuniu) quu hoc sit pceptu gnale coe toti populo chriano, omnes tenent quos ronabilis ca no excipit aut excusat. Ronabilis aut ca in pposito vocatur tam vera q estimata q authorizata. ita q no solu que vere ac euideter est ca ronabilis / vt infirmitas, sed et que a ieiunare debente credit absq fraude q sit ca ronabilis (puta dolor aut debilitas talis q putat se qs excusari a ieiunio) & rursus ca dubia an sit sufficies ad frangendum ieiunium/si authoritate epi fulciat, pro ronabili hnda est. Igitur sub vere ronabili ca coprehendunt tria. s. impotetia / necessitas & pietas melioris boni. ¶ Ex ipotetia siqde excusant pueri & adolescetes vsq ad finem tertij septennij/ in quo coiter finit etas augmenti: quia egent nutrimento multiplicato pp augmentu.  Excusant senes: quia senectus morbus est incurabilis. Sed etas qua incipit senectus no est determinata: qa naturalr aliqui trigesimo anno senescut/aliq quadragesimo/alij quinquagesimo, put hnt naturaliter logiores etates. Coiter tn qui sunt sexaginta annoR/senes sunt: qa scriptu est. dies annoR nroR septuaginta anni Vnde in hac etate nisi euidenter constet ex robustiore complexione/posse absq lesione ieiunare, no tenent ad ieiunia: quia ex quo de etate costat/& de robore est ambiguu, no est expectandus casus am plior virtutis: que quu manifeste deficere incipit/irreparabilis e.  Excusantur infirmi & debiles manifeste aut iussu medicoru hntium timore dei. mulieres pregnantes & lactantes: quia egent alimento multiplici sicut illi qui crescunt: scilicet pro se & pro fetuseu prole. Et hos quidem excusat impotentia naturalis. illos autem qui hora prandij no possunt habere sufficientem refectio nem excusat impotentia habendi panem &c.  Ex necessitate excusatur qs qncunq aliqd impediens ieiuniu opz facere qd est necessariu ad salute seu sanitate corporis vel aie/vel ad statu tpale vel ad vitandu damnu/vel ad acquiredu aliquid de raro cotingentibus: vt si opz alique qtu pot laborare/ cu quo no stat ieiuniu (quia aliter no pot se suaq familia alere/ vestire/dotare/tenere filiu in studio &c.) non tenetur minuere labore vt ieiunet. Et hinc excusantur no solu laborates in agricultura/sed in quacuq arte, qui aut vix sic aut nec sic acquirere pnt oia necessaria sibi familieq sue etc. si cu hmoi exercitio non pnt simul ieiunare. Excusant quoq oes ex necessitate cuiuscuq debiti opis/si cu exequutioe debiti opis no pot quis ieiunare: qa lex ieiunijsicut no impedit necessaria opa/ita no impedit opa de bita. Et hinc fit/vt quu longu iter debitu/est impediens ieiuniu, absoluat a ieiunio. Similiter si vir no pot ieiunando debituvxori reddere/no tenet ieiunare. Et similiter si vxor non pot se grata viro seruare (puta quia pp ieiuniu macilenta aut pallida despicitur a viro) non tenetur ieiunare. Et vlr non tenetur homo omittere opus aliquod ad quod tenetur / ob preceptum ieiunij.  Ex pietate aut maioris boni excusant a ieiunio/quicuq alicui maiori bono incubut qd no possent ieiunando efficere: quia ieiuniu pcipit vt pmotiuu ad bonu & no vt impeditiuu maioris boni. Et hinc excusant/qui pietatis seu misericordie corpalis aut spualis opibus vacat/si cu his no pnt ieiunare: qm opa vtriusq mie meliorasunt q ieiunij: iuxta illud apli. corporalis exercitatio ad modicu vtilis est, pietas aut ad oia valet.  Veru quia pegrinatio sub gne e corporalis exercitatiois plusq ieiuniu (qa ieiuniu est actus virtutis. s. abstinetie seu teperantie: pegrinatio vero nul lius importat virtutis actu, sed a religione im patiue assumit in pegrinatione ad loca sancta) non audeo excusare a ieiunio pp pegrinatione no necessaria ad loca scta, nisi in duobus casibus. primus est si illius persone peregrinatio ad locu illu esset valde vtilis ad diuinum honorem: puta quia est persona authoritatis/ ex cuius peregrinatione multum augetur communis deuotio, & ille non potest simul ieiunare & peregrinari. Secundus est si feruor deuotionis sic accendit ad peregrinandum, vt vtilius anime peregrinantis sit peregrinari sine ieiunio q ieiunare sine tali peregrinatione. Et vtriusq ratio est vna: quia ieiunium non debet esse impeditiuum maioris boni. in primo autem casu im pediret maius bonum commune: in secundo vero maius bonu ppriu. Hec de ca excusante a ieiunio vere ronabili & sufficiete. ¶ De ronabili aut ca estimata sufficiente ab ipo debente ieiuna re vel a suadetibus illi/quis in veritatesufficiens no fuerit: dicen du est q si absq fraude aliqua credit qs se excusari ob aliquem laborem vel dolore vel occurrentiam/& ppea frangit ieiuniu/ ita q no frangeret illud nisi crederet se in casu illo excusari a pcto violati ieiunij, no est talis transgressor pcepti: quia nec p se agit cotra pceptu (quia ex intentione no preterit obedientia nec abstinentia) nec p accns seu materialiter sic opatur vt redeat pctm in natura sue forme: quia nihil hic ponit interuenire faciens hanc reductione: quu nec scandalu nec nocumentum aut aliquid hmoi admisceri ponat.  Et ex hoc capite innumerabiles psone timorate excusantur sepissime a transgressione pcepti de ieiunio: du vel ex multis reputatis secundu ipsas ronabilibus cais soluerut ieiuniu/aut collatione excessiua putarut sibi licere absq solutione ieiunij pp debilitate aut pp somnu hndu &c. omnium. n. hmoi vna est qua diximus ro excusans.  Et caue ne sis imprudens & nimis sapies in oculis tuis, dicendo q oino isti soluut ieiuniu &c. et sis causa q isti non ieiunent iuxta suu posse. na ipsi sic vt dictu est agendo no agut cotra pceptu ecclie, & forte qnq nec venialiter peccant: & ex tua sapientia agent forte postmodum contra preceptum. Sicut ieiunantes ter in hebdomada in quadragesima / audientes a doctis stultis q qui vnum diem non seruat reus est totius quadragesime/ omittunt etiam illorum trium dierum ieiunium in damnatione vtroRq: si enim cecus cecum duxerit/ambo in foueam cadunt. Satis facit. n. ecclesie precepto, qui impotentem se putans ad ieiunium totius quadragesime / alternis diebus ieiunat aut bis aut semel in hebdomada iuxta viressuas. Et similiter q ientaculo serotino eget pro sustentatione nature/& cum illo potest pertransire, no est propterea licentiatus vt cenet: moralia. n. precepta moraliter sunt interpretada in exequutione/ vt mos bonus intentus in exequutione quantum fieri potest seruetur. ¶ De rationabili demum causa authorizata / sciendum est q optimum refugium dubitantibus ac timentibus est superioris authoritas. Nam qui causam aliquam habet rationabilem qui/ dem/sed iudicio suo non sufficientem aut dubiam, exponat negocium suum fideliter superiori/& illius arbitriu potest sequi. Superior autem debet non puro consilio sed authoritatem sua interponendo dispensare si videtur sufficiens causa, aut commutare in aliquam elemosynam vel orationem seu aliquod aliud opus pium/si de sufficientia cause dubitat/aut cam minus sufficientem absolute cognoscit/sed supplendam per commutationem iudicat in tali casu. Verbigratia. persona suis commodita tibus assueta iter aggressura est/ & difficillimum sibi fore cognoscit ieiunium cum conditionibus itineris, submittit se superiori / & videtur superiori expedire anime illius in hoc casu dispensationem / & propterea supplendo commutat in aliud opus pium & precipue elemosyne. Vocatur autem superior in huiusmodi casibus episcopus: & si causa facilis e/ aut epis copus non potest commode adiri, proprius curatus / & apud religiosos suus prelatus. qa pro ijs minimis nulla ratio suadet oportere passim papam adire. Nec solum hec potest episcopus, sed etiam pot & debet trasferre ieiuniu occurres in magno festo/in ancedente die: vt ieiunia chriani populi consonent iuris disponi. Vt si vigilia io. bapt. occurrerit in die corporis chri, det populus mandante epo ieiunare in vigilia corporis christi/& in die corporis christi vesci carnibus sicut in die dominico. & in hoc eodem debent religiosi conformari quantum ad ieiunij translationem. Idem est autem iudicium si in festo solenni patroni ciuitatis vigilia aliqua occurrerit.  Notanter autem loquor de ieiunio vigilie: quia ecclesia fugit vigilias fieri in festis: & propterea ioannis euangeliste vigiliam non facit in festo sancti stephani. Non horret autem ieiunium quattuor temporum in festis: vt patet de festis sanctorum thome & mathei apostolorum, que sepe in ieiunijs quattuor temporum celebrat. Hec de tertio. Quo ad Quartum (quale scilicet est vinculum quo tenemur ad ecclesie ieiunia) ex communi interpretatione videtur vinculum precepti obligantis ad mortale transgressores ex inobedientia vel contemptu: quia contra obedientiam directe ageretur: & hoc habetur pro certo. vel sine rationabili causa vera aut estimata vel authorizata / non habita generali aut speciali gratia summi pontificis: quia tunc scienter ageretur contra opus preceptum. Et hoc ego non audeo ex iure scripto asserere: quia nullibi scio scriptum esse preceptum obligans ad mortale non ieiunantem. Quauis inueniatur preceptu/ hoc est statutum obligans: hoc est inuenitur preceptu vt distinguitur contra consilium / & non preceptum anthonomasice. quod solum obligat ad mortale: vt in verbo preceptum habes in fra. Et propterea quantum est ex iure scripto, nullum cognosco interuenire mortale peccatum in fractione ieiunij ecclesie/si desit contemptus. Dixi autem generali gratia summi pont. propter consuetudinem refectorij seu tinelli in curia romana. ex eo enim q cum pontificum tam diuturna scientia sic seruatur, cu riales qui tinello sunt contenti / non frangunt ieiunia quis pane cum acetario seu salatutio comedant vesperi/ prout ibi dari con sueuit: sed ieiunant more curie.  Frangens autem ieiunium aliquo die / non totiens quotiens comedit de nouo peccat: quia postq illud fregit / non facit cotra preceptum, quod impossibile est amplius obseruari. Et quia quolibet die potest quis seruare preceptum ieiunium illius diei, ideo de nouo quotidie peccat peccato omissionis / qui quotidie omittit ieiunium quadragesime &c. Hec de quarto/ & tota ma teria ieiunij. quam si amplius scrutari vis/videre potes commentaria nostra super. q. cxlvij. secundesecunde. IGnorantia Tunc tantum peccatum est, quum quis potest & debet scire aliquid siue iuris siue facti / & non facit quod in se est vt sciat illud. ¶ Tenetur quilibet scire communia & fidei & iuris, que communiter a fidelibus christianis / communiter instructis a parentibus & predicatoribus & conuersatione christiana sciuntur: vt articuli fidei/decem precepta, precepta de cofessione/communione & ieiunijs ecclesie. Non q teneant scire verba symboli aut numerare decem precepta / aut scire discernere precepta: sed q nouerint fide/esse vnum deum omnipoten tem/& iesum christum filium / & q natus ex maria virgine &c. similiter sciant q solus deus adorandus est/ non esse periu randum/seruanda esse festa honorandos parentes &c. Hoc. n. est nosse & credere in actu exercito ea que quis tenetur scire. Et non consistit in scire verba hec vel illa quecunq sint. Preter hec autem quilibet tenetur scire illa que debet ex suo officio aut gradu aut voto &c. facere: quum aliter non nisi a casu recte se habere possit in occurrentibus. ¶ Est autem ignorantia tunc tantum causa peccati, quando siquis sciuisset peccatum illud non fecisset. Nec excusata peccato/nisi sit inculpabilis. Minuit tamen peccatum: quia minuit voluntarium. nisi sit affectata: quia tunc auget voluntarium. IMaginibus Pure astronomicis vti ad effectus subiectos celestibus corporibus/nullum peccatum esse vr: quia vt res pure naturales hntur, nec debemus secreta nature presertim celestis influxus/nostri ingenij viribus metiri, vt priscis astrologis non deferamus. Dixi autem pure astronomicas, vt nulla superstitiosa obseruatio sit adiuncta/autsuffumigationum aut characterum: quoniam hec constat non pertinere ad celestes influxus, sed ad secretos intellectus/quorum societas nobis est interdicta. IMmundicia In sermone morali/ generale peccatum est quo immundus redditur operans illud. Vsurpatur tamen primo specialiter pro peccato inordinate seminationis humane cuiuscunq preter naturalis: ex hoc. n. ho maxime immundus fit. Et sic costat esse peccatum mortale. de quo pluries apostolus loquitur/ docens immundos excludi a regno dei. Vsurpatur secundo pro pcto in ordinate emissionis superfluorum: vt cibi per vomitum/& similium ex gula procedentiu. Et sic ponitur filia gule. Frequeterq est peccatum veniale: vtpote nec cotra dei nec proximi dilectionem: turpe tamen, vtpote etia corporalem immudicia inferens. Jmmundicia Corporalis pro quato huanu dedecet vsum/pctm est: quia recte dissonat roni. Est aut in profanis venialis. Sed in sacris si notabiliter offendit/pctm est mortale, pro qto ad diuina irreueretiaspectat. & tanto magis quato a canonico et iure sub precepto prohibet hmoi immundicia/extra de custo. eucha. ca. relinqui. Vbi non solum sacra vasa/corporalia & vestimenta ministrorum, sed oratoria ipsa precipiuntur munda & nitida (hoc est absq macula) seruari. Aduertant hec qui sordidis vtunt in missaR sacrificio, ita vt abhominabile sit tangere & videre. IMmunitatis Ecclesiasti ce violatio mortale peccatu est formaliter loquen do: hoc est ex intentione facta/ vt. s. illa qs violet. quia iniuriam infert ecclesie in priuilegio ecclesiastice libertatis /vel quo ad locum vel quo ad psonas / vel quo ad bona mobilia vel immobilia. Propter imperfectionem tamen actus inuenitur hic veniale peccatum sicut in ceteris. Et scito Hic sex. Primo q ecclesiasticam violare immu nitatem non est aliqua vna peccati species, sed est tanq generale peccatum ad omnes sacrilegij species. Violatur siquidem ecclesiastica libertas/iniuriam inferendo & personis & locis & rebus sacris. ita q violare ecclesiasticam immunitatem sonat quendam generalem actum vitij quod sacrilegium vocamus. ¶ Secundo q in hoc peccato est aliquid formale & aliquid materiale. Habet enim se vt forma/ex intentione agere contra libertatem ecclesiasticam: materia autem est illa res in qua ecclesia leditur aut dehonoratur. Verbi gratia. cum clericus iudicatur a laico/quum extrahitur ab ecclesia qui saluus in illa esse debet/quum bona ecclesie vsurpantur ab alijs, formale in omnibus est q tenditur contra id in quo ecclesiastica persona seu ecclesiasticus locus aut ecclesiastica res debet esse libera: materiale autem est exemptio clerici a laico/salus confugientis ad ec clesiam/q res seu bona ecclesie sint ecclesie. & sic de alijs. ¶ Tertio q crimen hoc potest referri vel ad penas iuris vel ad naturam ipsius peccati. Et si referatur ad penas iuris, no est vio lator ecclesie libertatis qui agit contra priuilegium concessum alicui particulari ecclesie: puta si agit contra libertate concessam ecclesie mediolanensi aut ordini predicatorum &c. sed oportet q agat contra libertatem communem ecclesie. Et hoc non sic intelligas/vt oporteat illum agere contra totam ecclesiam: sed q quicunq homo aut quecuq res aut quicunq locus offendatur, oportet q offendatur in illa libertate non qua habet ex proprio/ sed quam habet ex priuilegio communi toti ecclesie/ad hoc vt incurrat penas iuris latas contra violatores. Sed si ad naturam criminis spectetur, ita peccat mortaliter qui violat libertatem pe culiariter concessam alicui ecclesie / sicut qui violat libertatem communiter concessam toti ecclesie: nam vtriusq peccatum/ sacrilegium est, violans personam/rem aut locum cultui diui/ no deputatum. ¶ Quarto/q huiusmodi libertates seu immunitates ecclesiastice que particulariter sunt alicui concesse, non subiacent scien tie. nec confessor de his debet esse solicitus: quia ex specialibus priuilegijs pendent/que debent promulgare illi quoru interest. Sed immunitates communes continentur in iure.  Et locales quidem immunitates valde multe sunt: precipue tamen sunt/q secularia placita (hoc est iudiciales processus) & sententie seculares/& maxime in causa sanguinis, conclamationes/ seditiones/impetus/publica parlamenta / vniuersitatum couocationes/ negociationes nundinarum & fori, non possunt in loco sacro fieri. Nec possunt ibidem reponi supellectilia vel hospitari / nisi necessitate cogente. Nec potest illi violentia inferri / aut aliquis vel aliquid violenter aut furtiue inde abstrahi/aut in confinibus frangi. exceptis casibus a iure pmissis: excipiut siqde publici latrones (vt pirate in mari & similes in terra) & nocturni po pulatores agroru / & occidentes vel mutilantes in ecclesia sub spe vt ab ecclesia saluentur. Et idem videtur etiam si hoc vel quodcunq aliud enorme fiat in ecclesia etiam sine spe q ab ecclesia defendatur quia frustra legis implorat auxilium qui in legem committit.  Personales autem immunitates manifeste/ sunt: q ecclesiastice persone sunt exepte a iudicibus secularibus/ q sunt libere a manibus violentis suadente diabolo/& a pedagijs & angarijs. Reales autem immunitates sunt/ q ecclesiasti ce persone exempte sunt a gabellis pro rebus suis vel ecclesie quas non causa negociationis deferunt / q ecclesie possessiones non possunt pro alienis debitis obligari/&c. ¶ Quinto / q violare ecclesiasticam quacunq immunitatem contingit dupliciter. Vel formaliter: hoc est ex intentione agedi contra ecclesiasticam libertatem / seu contra talem ecclesiastica immunitatem. Et sic proculdubio est peccatum mortale violare quacunq immunitatem ecclesiasticam/ vt dictu est: quia committitur sacrilegium. Vel materialiter: hoc est non animo faciendi contra iura ecclesiastica/sed ex aliqua passione seu rone. Et tunc oportet aduertere si actus ille qui fit/ sit talis aut fiat tali ter q redeat in naturam sue forme: quia si sic esset/licet no com mitteretur sacrilegium ex intentione, nihilominus incurreretur sacrilegium formaliter/& esset peccatum mortale: sicut contingit in ceteris vitijs materialiter commissis. Si autem actus ille non rediret in naturam sue forme, esset peccatu veniale propter imperfectionem actus.  Discernendum est autem hoc in proposito ex duobus. Primo ex natura/quantitate/ qualitate &c. in iurie seu damni illati. Secundo ex vinculo prohibitionis seu pre cepti. Nam si opus sit notabiliter iniuriosum aut nociuum/non euaditur sacrilegiu. Vnde qui in ecclesia fornicatur non animo iniuriandi immunitati ecclesie/sed casu quantum ad locu, non excusatur a sacrilegio: quia dum non curauit continere in illo loco ob reuerentiam loco debitam, redit actus tante irreuerentie in naturam sacrilegij. Et simile est in alijs notabiliter iniuriosis aut nociuis. Similiter si opus est prohibitum sub tali vinculo/vt appareat vinculum esse ligans ad mortale peccatum (vt est excommunicatio) non euaditur sacrilegium: vt siquis exigat gabellas a clericis. dum. n. non curat exactor incurrere excommunicationem/vt sue vel aliene satisfaciat voluntati in exigedo a clerico, sacrilegium incurrit etiam si illud non intendat. Et per oppositum quando opus non est notabiliter nociuum seu iniuriosum/& arcto vinculo precepti non subest, licet sub immunitate ecclesie contineatur/ si desit contemptus non est mor tale peccatum: quia nec formaliter (quia non ex intentione) nec materialiter sacrilegium inuenitur redire vt dictum est, sed velut imperfectum quid in hoc genere relinquitur peccatum veniale. Et de horum numero sunt comedere in ecclesia absq necessitate/confabulari/consilia facere/ hospitari / nautica ligna ibi seruare/& similia. Ex quibus parua videtur irreueretia hri/ in nullius iniuriam aut damnum. ¶ Vnde ad questionem de venditione candelarum in ecclesia aut cimiterio/dicitur q aliud est ibi manere vendentes ad vendendum/& aliud est ibi fieri solam venditionem. Primu esset abusionis/nec scio a peccato excusare: quum dominus eiecerit vendentes ea que oportuna erant ad sacrificia. & non proprie de templo/quia templum proprie non introibant, sed de atrio templi: quod templum appellatur ab euangelista: existens enim populus in atrijs templi dicebatur esse in templo. Secundu aute si auaricia desit/& vt satisfaciat deuotioni populi fit, non vitu pero/videns hoc a personis religiosis & doctis seruari. Nec pro pterea primum damno peccati mortalis sed venialis / si in cimiterio fiat (quod non est domus dei sed fidelium defunctoru) ex quo pontifices sciunt nec reprehendunt, & non pro notabili habetur irreuerentia.  Si autem in templo fieret, nisi impfectio actus excusaret/non auderem a peccato mortali excusare: quia licet math. xxi. dominus eijciendo vendentes de templo / allega uerit iniuriam maximam, dicens. vos autem fecistis illam spe luncam latronum. ioan. tamen. ij. allegauit irreuerentiam negociationis/dicens. nolite facere domum patris mei/domum negociationis. Et quia hoc dixit vendentibus minima/scilicet colum bas (vt ibi patet) conseques est vt declarauerit negociationem omnem in templo/iniuriosam esse domui dei, non ex positiuo sed diuino iure.  Nota tamen hic q imperfectio actus in proposito non attenditur penes imperfectionem venditionis, sed penes imperfectionem sacrilegij quo iniuria fit loco sacro. ita q perfectus actus est qui complete irreuerens est templo dei. Et hic esset quando venditor vteretur templo dei tanq officina negociatoria seu ad vendendum: puta si haberet in templo locum ad vendendum quasi in officina. Et hoc insinuant verba dni/ dicentis. nolite facere domum patris mei domum negociationis: non enim dixit/nolite vendere aut negociari / sed nolite facere domum negociationis. Significauit enim per hoc q ita vendere vt fiat domus negociationis/est sacrilegium perfectum: vende re autem citra hoc q fiat domus negociationis, quum de genere prohibitorum sit/imperfecti est sacrilegij. Vnde ex hac imper fectione excusantur a mortali tam pauperes qui deferunt vena les candelas per ecclesiam / q hi qui propter accidentem tunc pluuiam suas bancas cum candelis venalibus trahunt intra templum. neutri siquidem faciunt domum dei domum negociationis: sed quasi per accidens ibi vendunt. ¶ Sexto / q confundendo vocabula immunitatis & libertatis ecclesiastice/hec & similia intelligenda sunt. Sed quu ad discernendum censuras sacrorum canonum & casus reseruatos deue nitur/serua proprietatem nominum, & distingue inter ecclesia sticam immunitatem & ecclesiasticam libertate. Et per immu nitatem ecclesiasticam intellige exemptione loci sacri: per libertatem vero ecclesiasticam intellige exemptionem persone eccle fiastice/non solum in sua persona / sed in omnibus quibus per liberum arbitrium vtitur & que possidet. Ita q siquis iniuriam loco sacro facit, non est reus violate libertatis sed immunitatis ecclesiastice: nec incurrit censuras latas contra violatores ecclesiastice libertatis. qui autem iniuriatur persone/libertatem eius impediedo vt non vtatur suis &c. violat ecclesiastica libertate. Vnde benedictus. xi. in extra. inter cunctas. ponit distinctos casus violationem libertatis & violationem immunitatis ecclesiastice. IMpedimenta Matrimonij vide in fra in verbo ma trimonium. IMpietas (qua paretibus & patrie/ consanguineis & conciui bus debitus cultus subtrahit aut iniuria irrogat) pctm ex suo gne mortale ac valde graue est/cotra primum pceptu secunde tabule.  Pot aut sicut & similia pcta duplr incurri: scilicet formaliter vel materialiter. Appellatur aut & est impietas formaliter/qua ex intentione contra patre vel patriam &c. omittitur vel comittit: vt quu quis inhonorat prem vt inhonoret/hoc est animo inhonorandi patre, aut nocet cosanguineo vt noceat cosanguineo/hoc est animo nocedi cosanguineo, offendit conciue vt offendat cociue, detrahit patrie beniuolo vt detrahat patrie beniuolo. Et hoc est proprie crimen impietatis/& est mor tale ex suo gne: vtpote cotra dilectione debita paretibus & prie. Cotingit tn pctm hoc esse veniale pp impfectione actus. vel ex pte primi motus ad omittendu vel comittendu contra patre aut patria. Vel ex pte materie: puta minime omissionis aut comissio nis, tanq pro nihilo coputate.  Alio mo incurrit impietas materialiter: qn. s. offendit pr vel pria/aut cosanguineus aut cociuis, sed no cotemnendo bnficiu seu vinculu sanguinis & prie/ sed pp alias passiones vt accidit. Et sic impietas mäliter/inuenit in multis gnibus pctoR quibus proximi offendi pnt. Et est circunstantia illius pcti quo cosanguineus aut conciuis offendit/mortalis vel venialis iuxta naturam comissi vel omissi. ita q si com missum in cosanguineum est mortale/ipsa quoq materialis im pietas est mortalis. Spectat tn hec circustantia ad speciem illius peccati quo offenditur ille qui est cosanguineus &c. quia habet idem motiuum. Et idem fac de hac circunstantia iudiciu/quod de ingratitudine: quia eadem est vtrobiq ratio. IMpudicitia Qua ho actibus / tactibus/ osculis seu amplexibus vacat libidinose (hoc est delectationis sensibilis que ibi sen titur ca) et si nullu intendat aliud opus/pctm est: quia bmoi delectatio ad generationem ordinata est / sicut & ceteri actus venerei: & ppea nisi pp gnonem fiant, pctm incurritur/ob pri uatione proprij finis. Sed si hoR aliquid sic fiat a no coiugibus/ pctm est mortale: dicente apostolo ad gala. v. q impudicitiam agentes regnu dei non consequentur. Et ro est: quia hmoi actus impudici/eiusdem sunt moris cuius esset coitus consummatus inter illos. ita q si fiant inter sanguine iunctos / spectant ad incestu: si inter solutos/ad fornicatione: & sic de alijs. Et ppea inter coiuges veniale est, quia cocubitus ipe inter eos ppdelectatione/ venialis esset.  Ro aut quare sunt eiusde moris cu actu cosum mato est: quia hec sic accepta (scilicet vt sunt delectabilia sm sensum tactus) sunt ordinata naturaliter ad actu cosummatu, multo vicinius q delectatio morosa in sola mete cosistens/quato exterior tactus propinquior est cosummationiveneree.  Oscula aut & amplexus que fiunt ex beneuolentie signo, licita sunt. que autem ex leuitate iocosa/venialia sunt. ¶ Et scito no esse simile iudiciu de tactu & visu. Delectari. n. in visu pulcre mulieris nullum pctm est, nisi ociose aut ad concupiscendum videatur. Et ratio diuersitatis est: quia tactus suapte natura ordinatur ad cocubitum, visus autem minime. Hinc. n. fit/vt consentire in delectationem sensibilem que est secundum tactum/sit consentire in delectationem veneream. Voluntarie autem delectari de persona quacunq pulcra visa / licet non sit venereum secundum genus suum, potest tamen & facile fieri venereum ex affectu videntis illecto/tentato &c. INcantatio Omnis peccatum est mor tale ex suo genere: quia in/ uocatio est demonis manifesta vel tacita ex aliqua superstitione adinuenta ad nonnullum demonis cultum. Et propterea non excusatur exer cens incantationem quacunq a mortali peccato/ nisi propter im perfectionem actus ex parte hominis non per se (hoc est ex in tentione) sed per accidens demonem inuocantis: puta quia nescit interuenire ibi demonum inuocationem, & bona fide credit se dare operam rei licite.  Sed bene nota hanc ignorantiam tacite inuocationis habere locum in personis idiotis/qdiu non sunt moniti vt deserant. Nam post monitionem non excusantur amplius: quia cessat bona fides, & inde conuincuntur q non per ignorantiam peccant, qui postq sciunt aut dubitant de inuocatione demonum / nihilominus faciunt. Et similiter non excusantur de preteritis ignorantes/qui sisciuissent nihilominus fecissent: quia ignorantia non fuit causa peccati. Deprehenditur Autem tacita inuocatio demo num ex multis/et specialiter ex septem.  Primo ex adiuncta aliqua conditione vana vt necessaria: vt si ponatur virtus in verbis sacris, dum tamen scripta sint in pelle aut tali hora: & similia que nec ad dei cultum spectant nec ad rectam rationem. Hec enim vana diabolus apposuit vt sua sacra.  Secundo ex adiunctis rationalibus vt naturalibus: vt si ad effectus naturales adhibeatur characteres significatiui. referuntur enim huiusmodi characteres ad demones intelligentes ipsos.  Tertio ex adiunctis nominibus ignotis, vel absolute/ vel ad quid pertineant: hoc enim demonum est opus quasi ma nifestum.  Quarto ex excellentia effectus sperati, quia scilicet excedit virtutem naturalium agentium: vt nosse secreta cordiu/ sanari statim hominem aut equum/& huiusmodi. Et hoc intel lige quo ad medicinalia seu naturalia.  Quinto ex vanitate effectus: puta quia quedam sacra verba dicta mouent anulum super filu: & similia vana. Ex hoc. n. ipso q vanus est effectus, constat q non est virtus diuina sed diabolica / non assistens verbis sacris, sed assistens sacrificio quod sibi fit/ ho norando ipsum illis verbis: gaudet. n. honorari verbis & rebus sacris.  Et sciant lectores / q volui non experiri sed con uincere huiusmodi diabolicam institutionem ad effectus vanos propter vtilitatem fidelium. Accepto nanq filo & anulo protestatus sum q versum illum sacrum deo/vero (cui a psal mista dirigitur) dicebam / & non tanq institutum ad mouendum anulum: & sic dixi versiculum illum, & anulus non est motus. Vt hinc cognoscant omnes / q tunc diabolus mouet anulum quando versus ille dicitur ei vt ipse instituit. Dicit autem ei tacita intentione quicunq dicit etiam iocando illum vt habentem vim ad mouendum anulu: quia vim illam non habet nisi ex pacto olim inito cum demone ab aliquo. Et de similibus idem fac iudicium.  Sexto ex falsis adiunctis: puta q christus habuit febrem aut spasmum neruorum / & huiusmodi. est enim diabolus pater mendacij: deus autem non eget mendacijs nostris.  Et huic modo propinquus est septi mus / quando adiunguntur apocripha seu incerta. Mirum est enim q huiusmodi incerta habeant a deo virtutem & certa non. Et rursus q sanctis viris quibus deus credidit secreta sapientie sue & virtutem potentie sue in miraculis & sacramentis/& curam animarum quibus promisit notitiam omnis veri tatis, secretas has sacrorum virtutes negauerit / & vetulis ac personis qualibuscunq hec comunicauerit. Vnde huiusmodi incerta sunt saltem vt suspecta cauenda. Et si non vis falli/ nulli in materia incantationum credas: quia impossibile videtur vt non interueniat aliqua superstitio salte in modo dicendi. puta dicere pater noster ad aures equi: hoc enim superstitio sum constat esse. & sic de alijs. INcendiarius (hoc est malo animo coburens) manifeste damnum infert / & periculo reliqua exponit. Vnde a crimine maximo non excusatur si ex intentione facit. Si vero preter intentionem ex negligentia / iuxta modum negligentie reus est apud deum. Quod si absq omni ipsius culpa contingat ab eo incendiu processisse/nullum peccatum est: sicut absq culpa tempore statuto communiter incenduntur campi in fine augusti vel &c. iuxta patriarum consuetudines diuersas.  Sunt autem incendiarij ex comunicandi. Et si denunciati fuerint excoicati/ non pnt nisi ab apostolica sede absolui: vt habetur extra de sen. exco. INcestus (quo inter consanguineos seu affines carnalis fit commixtio absq dispensatione matrimoniali) peccatu est mortale inter grauiora/pp naturalem reuerentiam naturaleq fedus violatu. Et sicut ad incestus crimen spectat et sine opere cosensus in cosanguineam seu affine, ita ad incestus spemspectant impudicitie & carnales comixtiones impuberu psonarum/ si cosanguinitate aut affinitate sunt iuncte: quoniam & sunt hmoi actus vt via ad consumma tum incestum, & multo propinquius q cogitationes ad incestu ordinantur quantum in se est consummandum: licet ex impotentia etatis non consummetur. INconsideratio Agibiliu humanorum quantu ad eas conditiones quas pot & debet homo talis cosiderare, pctm est imprudentie. siue sit volutaria ex intentione, quia. s. noluit considerare: siue ex negligetia, quia no adhibuit sua diligentia ad con siderandu illa que cosideranda erat. Pot aut esse pctm mortale, quando scilicet est respectu eorum que sunt de necessitate salutis facienda/dicenda/appeteda/cauenda &c. Veniale aut quado respectu aliorum. Et hec intellige de inconsideratione consummata: hoc est procedente ad voluntarium actum male conside ratum, in quo est inconsideratio contrarie: vel non consideratu, in quo est inconsideratio priuatiue. ¶ Aduerte tn / q si contingat aliquem ex sola inconsideratione actuali facere opus aliquod quod scit esse prohibitu / & si tunc actualiter aduerteret ad id quod scit no faceret, excusatur a mor tali: vt siquis non considerans hodie esse festu/ emit aut vendit, vel non considerans esse diem ieiunij/comedit &c. aut non aduertens contractum esse vsurarium / facit illum &c. Et ratio horum & similium est: quia non videtur esse in potestate nra occursus omnium que scimus in his que quasi sine discussione opamur. Et multo magis excusat ille / qui meditatus quantum bona fide credidit oportere/inuenit se post factu opus aut datu consilium considerationem omisisse. pctm. n. mortale preter intentionem valde difficile / contra intentionem vero impossibile est accidere: in proposito autem & preter intentione manifeste est/& contra intentionem videtur esse. INconstantia (qua ho a bono ac debito pposito recedit no exequedo illud) pctm est: quia a recte ronis ordine declinat. Est aut mortale vel veniale pctm iuxta mäm subiecta. na si inconstans omittit ea que sunt de necessitate salutis/peccat mortaliter: si vero alias debita/peccat venialiter. Et si inconstans ex inordinata aliqua passione amoris vel rancoris omittit propositu prius bonum aliquod supererogationis / peccat quoq venialiter: quia inordinate desistit a bono proposito. INcontinentia (qua homo rectam habes intentionem vincit a cocupiscentia delectabiliu carnaliu aut honoris aut ire) pctm manifeste est psonarum no omnino malaR/ que habituate sunt in malo luxurie ambitionis ire & huiusmodi, nec omnino bonarum/ que habent huiusmodi passiones domitas, sed mediocrium/que habent rectam intentionem circa castitatem mansuetudinem &c. et tamen vigent in eis passiones: vtpote non domite habitibus virtutum: earundem enim personarum est continentia & incontinentia. ¶ Contingit autem dupliciter. Vel ita q passio huiusmodi preueniat rationem pugnantem rectesentiendo, ita q anteq pugnet cedit: vt sepe accidit colericis propter velocitatem colere/ & me lanconicis propter vehementiam impetuosi motus. Vel ita q ratione inde (hoc est ex parte superiore) & passione hinc (hoc est ex pte inferiore) pugnantibus/tandem multiplicata & augmentata passio vincit.  Vtroq aut mo si ad consensum delibera tu alicuius quod est pctm mortale (puta vindicta/ fornicatione &c.) homo trahit, pctm est mortale hmoi incontinentia: aliter est pctm veniale.  Et licet aristoteles in mulieribus nolit conti nentia & incontinentia recognoscere/quia quasi pueri sequutur facile absq pugna passiones: in mulieribus tn christianis propter lumen fidei quo spiritus concupiscit aduersus carnem ac p hoc pugnat contra carnem, recognosce continentiam quum spiritus vincit/& incontinentiam quum spiritus vincitur. INdignatio (qua ex ira homo afficit proximo tanq indignosua affabilitate/conuersatione & hmoi) pctm est pp inordinata passione: & coiter veniale/proce dens ex eo q indignu reputat se a tali nuc &c. pati seu tractari. Potest tn esse sine pcto, qn scilicet ex iusto ronis iudicio procedit: iuxta illud greg. indignantur iusti/sed no dedignates, hoc est non habentes affectu inordinatum. Pot & esse pctm mortale / qn vsq ad subtrahendum aliquid de necessitate salutis impendendum proximo procederet/ aut vsq ad delibera tum contemptum aut odium proximi cresceret. INfidelitas christiane fidei opposita / priua tiue sumpta (hoc est illius qui natus est habere fidem quia est homo/ non tamen habet) tunc tantum est peccatum quum negligit auditui fidei credere: iuxta verbum domini. si non venissem & loquutus eis no fuissem peccatum non haberent/infidelitatis. Contrarie autem sumpta/peccatum semper est maximum. Et distinguitur in tres generales species: scilicet paganorum, hoc est eorum qui nullo pacto fidem susceperunt christianam: iudeorum/qui profitentur in veritate nostram fidem in figura & negant illam in seipsa iam claram: & hereticorum/qui sunt baptizati sed pertinaciter errat in fide.  Et quis infinite sint he resum species/iuxta infinitas erroneas sentetias que cotra fidem possunt esse: de his tamen non oportet solicitum esse cofessorem quantum ad peccati notitiam, sed solum quantum requirit me dicina adhibenda: vt non remaneat in aliquo errore / vt sanus fiat totus/vt non facile redeat ad vomitum &c. ¶ Incurrit autem infidelitatis peccatum tripliciter.  Primo ex intentione: vt quum quis in his que ad fidei necessitate spectare nouit / ab ecclesia dissentit deliberate credendo oppositum. Et tunc est peccatum mortale maximum. Et si christianus est/ vocatur peccatum heresis. & est excoicatus si in exteriorem aliquem actum etiam cora seipso solo exierit: & reseruatur ab / solutio pape cum reliquis de cena domini.  Secundo per primos seu imperfectos motus: vt quum quis ob tentationes aut rationes auditas &c. quasi vacillat in his que sunt fidei / non tamen ad deliberatum consensum discredendi peruenit. Et hoc est peccatum infidelitatis quidem / sed veniale propter imperfectionem actus. Et licet modo sit grauius & mo minus graue iuxta modu negligetie, semper tamen est graue propter genus arduum. & ideo statim abhorrendum est/ quum aduertitur quicquid contra fidem occurrit dicendum/ aut audiendu/aut cogitandum &c.  Tertio propter ignorantiam ex parte materie: vt quia vel scit materiam spectare ad fide/ sed nescit se errare in illa, vel nescit materiam spectare ad fidem que tamen ad illam vere pertinet, & in vtroq casu putans se recte sentire / nimis tenet affirmat atq asserit errorem quem non videt esse errorem, infidelitatis peccatum materialiter incurrit: vt contigit sancto cipriano martyri: qui cum octoginta episcopis (vt habes. xxxij. di. ca. preter hoc) appellauit baptisma hereticorum lauacrum diaboli: quos beatus aug. redarguit. Et quia in huiusmodi materialiter tantum erratur in fide / & non formaliter (hoc est ex intentione: quia omnino intendunt tales stare in fide sancte matris ecclesie, immo pro illa pugnare/& intellectum in illius obsequium captiuare) non incurritur mortale peccatum. Sed tamen peccatur propter nimiam adhesionem: quod in cipriano excusabilius fuit ex sententia tot episcoporu / & martyrij tande charitate omnino deletum. Jnfidelium Conuersationem habere in humanis occupationibus quis peccatum non sit absolute, cauendum tamen est vt occasio peccandi/ & scandali pusillorum vbi scandalum timetur. De iudeis autem in verbo iudei dicetur.  In his autem que ad infidelitatis cultu spectant/ nullo pacto communicandum est. Vnde non licet commodare aut donare aut vendere illis aliquid pro vsu suorum sacrificiorum/& huiusmodi: quonia particeps esset quis criminis, vtpote adiuuans illos ad exequendum infidelitatis sue cultum. Jnfidelitas Vt est violatio promissionis / tractatur in fra in verbo perfidia. INgratitudo (qua ho pro accepto beneficio gratias non refert opere pro loco & tempore, aut non agit lingua/ laudando &c. aut non habet animo/ recordando / recognoscendo & affectum beni uolum habendo) peccatum proculdubio est: quia contra recta est rationem, violatur. n. morale debitum. nam pro beneficio accepto debetur statim gratus animus/grataq lingua/& gratum opus pro loco & tempore. Et multo magis ac maius ingratitudinis peccatum est, si aut animum malum rependat quis/aut vituperet aut offendat illum a quo beneficium accepit. ¶ Committitur autem ingratitudinis peccatum dupliciter. scilicet formaliter & per se, hoc est ex intentione: vt quu quis ideo ingratus est vt vices non rependat/aut malas vices reddat bene ficio seu benefactori vt sic. Et hoc est proprie peccatum ingratitudinis/quod est speciale peccatum ab alijs distinctum: & hoc est esse ingratum ex interiori contemptu beneficij. Et est peccatum mortale ex suo genere: quoniam contemptus beneficij est contemptus non tam effectus q boni affectus benefactoris. & contrariatur directe dilectioni debite benefactori. Contingit tn hoc esse veniale propter imperfectione actus / & propter primu motum ad contemnendum/& propter beneficium minimum: quia minimum tanq nihilum. Ita q inde fiat vt contemptus non sit perfecte contemptus propter imperfectionem materie: sicut furtum rei minime non est perfecte furtum propter imperfectionem materie.  Materialiter autem incurritur ingratitudinis peccatu / quado vel omittitur aliquid necessarium ad gratitudinem, vel commit titur aliquid offensiuum benefactoris non eo animo vt ingratus sit/ sed alia intentione. Et tunc ingratitudo non est speciale peccatum/sed circunstantia peccati in benefactorem commissi. Et si quidem omittitur aliquid de necessitate salutis exhibendu benefactori/aut committitur aliquid de necessitate salutis cauen dum ne fiat in benefactorem, peccati mortalis rationem induit circunstantia illa. Si vero omittitur aliquid aliter debitum / aut committitur aliter vitandum, venialis est. Et quia in omni pec cato includitur huiusmodi circunstantia materialis ingratitudinis ad deum omnium datorem, non oportet scrupulo quenq moueri de huius cofessione circustantie/ sed de illius contritione assidua solicitum esse. Verum quando offensa notabilis in benefactorem aliquem commissa est/explicanda est: sicut alie circunstantie aggrauantes infinite/non tamen mutantes speciem. INhumanitas (qua homo hominem se esse quasi ob litus/aliene miserie non se estimat participem) peccatum est durioris cordis: quia misericordie virtutem tollit/ qua humani nihil a nobis alienum putamus, & qua si vnum membrum iesu chri patitur/ reliquum compatitur: sumus. n. omnes vnum corpus in chro, singuli aut alter alterius mebra / inquit apostolus. Het aut duas malas matres: qm ipsa cordis duricia ex superbia nascitur, qua quis se tanti tenet / quasi sit adeo celsus vt ad ipsum mala vix pertingere possint: exterior vero omissio subuentionis/ex auaricia nascitur. Vnde inhumanus a tribus est vulneribus curandus/ vt discat quid est misericordiam volo. INiustitia (qua quis iniustu facit in quacuq ma) pctm est mortale exsuo gne: quia illatiua est nocumeti quod charitati repugnat. Et hoc intellige qn homo facit p se (hoc est ex intentioe) aliqd in iustu, intendes re aut fama aut honore aut mebru &c. tollere. Nam qn per accns aliquis iniustu facit (puta quia nec intendit offendere in aliquo pximu/necscit se p actusuu ledere quenq) no est pctm mortale: nisi magnitudo nocumenti illati aut negligentia sciendi/ reducat actu in natura iniustitie. Exeplu primi: siquis ex loquacitate mulierem coiter habitam pro pudica ledat notabiliter in eius fama. Exemplum secundi quantum ad ignorantiam facti. siquis iaciendo sagittam interficiat hominem ibi manentem: quia non fecit diligentiam suam an ibi posset homo ledi sagitta. Quantum autem ad ignorantiam iuris: vt siquis violenter eijciat propria authoritate hominem iamolim possidentem agrum suum / quia putat licere sibi rem sua sibi vendi care. in hmoi. n. redit actus in naturam iniustitie. Est autem in iustitia peccatum veniale propter imperfectionem actus ex pte actus/vt primi motus, aut ex parte materie / vt in re minima. INobedientia (qua suo superiori homo subditus no obedit in illis in quibus illi subijcit) duplr incurrit. Vel per se, hoc est ex intentione. Et hoc est ex suo genere pctm mortale: quia iniuriam facit superiori suo/contenens illius preceptu. Idem nanq est contemptus pcepti/ & nolle ex inten/ tione obedire precepto: quia qui ex intentione inobediendi trans gredit pceptu/vult no subijci p obedietia pcepto. quod est nolle subdi precepto: quu no ad aliud subdat ho precepto nisi ad obe diendum. Quia ergo paria sunt cotemptus precepti & nolle ex intentione obedire precepto, costat pctm mortale esse no obedire subditum precepto superioris vt non obediat. Intellige aut precepti nomine/omne superioris mandatu obligans subditum ad obediendu. ita q no exigit vt sit preceptu anthonomasice (hoc est obligans ad pctm mortale) sed sufficit q sit preceptu, hoc est hns vim obligatiua subditi ad obediendu/vt preceptu in moralibus distinguit contra consiliu.  Et intellige q inobedietia for malis (hoc est ea intentione vt non obediat) sufficit ad peccatu mortale inobedientie. Contingit tame interuenire pctm veniale propter imperfectionem actus/vel primi motus/ vel materie mi nime: vt sepe dictum est in similibus. ¶ Incurritur autem inobedientia materialiter / quandocunq non ex intentione inobediendi sed alia intentione contra pcepta dei vel superiorum homo facit. Et tunc inobedientia non est speciale peccatum: sed concurrit generaliter cum omni peccato/ inquantum in eo est inobedientia dei. & similiter inobedientia preceptorum iuris vel prelati/tanq generale peccatum omnium transgressionum iuris vel mandatorum a prelato inuenitur, qn subditus non ideo transgreditur vt non obediat. Et propterea de huiusmodi inobedientia materialiter/iudicandum est secundu grauitatem peccati cum quo concurrit: nam si concurrit cum peccato alias mortali/est mortalis: & si cum peccato alias venia li / est venialis.  Et hinc fit vt si superioris preceptum obligans ad mortale subditus transgreditur non eo animo vt non obediat/ sed ex alia voluntate, peccet mortaliter: quia materialis inobedientia concurrit cum peccato alias mortali, hoc est ex vi talis precepti constituto inter peccata mortalia. INquietudo Mentis peccatum sonat comune multis materijs. prout aliqui inquietam tenent mentem circa ne gocia secularia ex auaricie affectu: alij circa ea que sunt veneris/alij ea que sunt gule/alij circa ea que sunt vindicte &c. Vnde potest esse peccatum mortale/ quando ex mortaliter malo animo est deliberate. Et potest esse veniale peccatum: vtpote vel ex malo habitu precedente venies absq deliberatione/vel circa venialiter malam materiam versa ta: vt cotingit negociatoribus lucrosis auaris absq cuiusq dano. INsensibilitas Rarissimum pecca tum est: quo quis sine rationabili causa fugit delectationes sensibi les naturales. Et si inuenitur hoc peccatu / mor tale est: vt siquis horreret intantu delectationes sensibiles vt necessaria ad cibandum seipsum subtraheret / aut negaret debitum vxori / & breuiter necessaria pretermitteret. Aut ex lapidea natura constaret homo talis: ita q forte non haberet tantum luminis & liberi dominij super suam mala com plexionem vt mortaliter posset in hoc peccare. INsipientia Pro quanto peccatum so nat contrarium sapientie/ male affecte mentis ad affectiue iudicandum secundum primam causam, crimen est: siue tollat a se deum vt finemsuorum operum/siue vt prouisorem/siue totaliter: iuxta illud. dixit insipiens in corde suo/non est deus. Sed tunc vsq adeo excecat vt infidelitatem induat: qui enim primo operatur / tanq qui putat non esse deu, non multum distat vt putet & dicat in corde suo no esse deu. INterdicti Ecclesiastici violatio / pecca tum videtur solummodo cle ricorum: quoniam solis clericis pena indicitur. Nec etiam est clericorum qualitercunq, sed pro quanto exercent aliquid certo ordini deputa tum: ita q nec ipsi clerici violant interdictum/nisi faciendo ali quem actum ordinis. ¶ Ex penis autem irregularitatis & suspensionis ab officio & beneficio/& ineligibilitate & impostulabilitate &c. quas clericus violans interdictum incurrit, apparet peccatum esse mortale: tanta enim multiplicatio tam grauium penarum/graue de lictum supponit. Nec quantum ad hec refert an ipse clericus sit interdictus/an hec faciat in loco interdicto.  Intelliguntur aut in proposito appellatione clericorum non solum qui vere sunt clerici, sed etiam moniales/que nullius ordinis sunt capaces: vt patet in ca. postulastis. de cle. exco. &c. ministrante. Ita q ipse tunc violare intelliguntur interdictum, qn officiarent ecclesiam vt prius, & breuiter illa facerent que clericis intelliguntur prohibita tanq competentia ex ordine aliquo. Et quoniam imponit eis multum grauis penitentia (scilicet q in arctiori debent retrudi monasterio ad agendum penitentiam) apparet similiter peccatum mortale.  Verum huiusmodi apparentia mortalis peccati/siue in clericis siue in monialibus, non cogit fateri peccatum mortale: quia sole pene sunt temporales/quas potest homo cum merito incurrere: vt patet in iudice qui incurrit irregularitatem iudicando iuste hominem ad mortem. omnes enim huiusmodi penas aut maxi mas inter illas incurrit homo absq peccato. Et propterea sicut excommunicatio minor potest incurri absq mortali peccato/& tame priuat bominem a maximis misterijs sacris & necessarijs singulis hominibus (quia priuat a perceptione sex sacrorum) ita interdictum sicut & irregularitas & suspensio incurritur absq mortali peccato qtu est ex parte penarum: aliunde siquide potest esse mortale, scilicet ex parte contemptus aut precepti adiuncti/si contingat aliquid horum adiungi. ¶ Dixi autem violationem interdicti peccatum esse clericorum quatenus clerici: quia laici non proprie violant interdictum nisi faciendo a clericis illud violari. & tunc non minus q clerici peccant. Et in multis casibus huiusmodi/ incurrunt laici excom municationem: vt habes supra in verbo excommunicatio.  Sed si clericis violantibus aut non violantibus interdictum / laicus interdictus aut in loco interdicto audit diuina que ibi dicuntur, dicendum est q peccat quidem si ipse laicus est interdictus: quoniam debet humiliter sustinere interdictum/& obedire abstinendo a diuinis. Si tamen ipse non est in culpa/nec est nominatim sed vt vnus de populo interdictus / & sine scandalo ex deuotione hoc faceret tanq putans innoxijs pias interpretationes penarum subuenire, creditur excusari a tanto. Si autem ipse no est interdictus/sed audit in loco interdicto, no videtur peccare: quia ex quo ibi diuina dicuntur ipso non authore, melius est vt fructum ex illo malo bonus percipiat q q abstineat. nisi hoc esset fomentum clericorum ad non seruandum interdictum. Et similiter si celebrans admittit ad diuina aliquem interdictu/ non teneor ego exire: quia non est assignatum delictum participij in diuinis cum interdicto sicut cum excommunicato. quis celebrans incurrat suspensionem ab ingressu ecclesie: vt pz in ca. episcoporum. de priuile. in. vi. ¶ Aduerte hic / q hodie nullus tenetur seruare interdictum a iure vel a iudice positum, si non est contra certum locum aut personam denunciatum: quia sic in concilio constantiensi sub martino quinto indultum est: vt patet in constitutione superius recitata in tractatu de excommunicatione minore. INterrogationes Penitentium a confessoribus / propter finem huius operis occurrunt hic inserende / vt confessor sciat exercere officiu suum. ¶ Vbi scito primo/ q vt in verbo cofessor tactu est, confessor tenetur ad interrogandum penitentem in casu quo putat aut rationabiliter dubitat omitti aliquid necessario confitendum si non interrogat: quia tenetur iudex discernere omnia necessario discernenda ante sententiam absolutionis: alioquin iudicis officio abutitur. Vnde si ad necessaria discernendu oportet interrogare/tenetur interrogare. Et quia abusus sacramentalis iudicij est sacrilegium / proculdubio peccatum est mortale nolle interrogare de necessarijs. Et confirmat hoc ex iuris authoritate/extra de pe. & re. omnis vtriusq sexus. Vbi dicitur de con fessore/diligenter inquirens peccatoris & peccati circustantias. Vbi autem confessor bona fide putat non esse opus interrogatione/no peccat: qa precepta affirmatiua quale est de interrogado/ intelliguntur pro loco & tempore/ & secundum oes prudentie circustantias: imprudentis autem est interrogare quem aut qn non putat bona fide interrogandum. ¶ Scito secundo/q interrogationum quedam sunt preambule ad confessionem/& quedam sunt ipsius confessionis.  Interrogationes preambule sunt tres. Prima. si audiendus pot sibisubdi quo ad sacramentum penitentie/iuxta dicta in verbo absolutio: quia aliter non posset ipsum absoluere. & propterea ante omnia oportet nosse si est de sua parochia vel diocesi &c.  Secunda. si est impeditus ita vt no possit ab ipo absolui: puta si est excoicatus aliqua reseruata excoicatione/si est in cocubinatu/ si vsurarius/si pseueras occupator alieni seu tyrannus / & quecunq hmoi. Et hoc vt no possit postea penitens coqueri dicedo/ q voluisti audire & scire facta mea / & non vis me absoluere &c. Simile quoq cautelam adhibe ecclesiasticis qui detestabile abusum habendi tot beneficia curata incompatibilia absq ronabili causa sequentes confidunt in bullis scriptis. predicendu est eis/prouide primum vt sit tuta conscientia secundum deum/et deinde audiam. Premittendi sunt quoq ecclesiastici comati etc. ad tonsorem/& deinde audiendi. Et sic de alijs.  Tertia est/si preparatus est diligeti discussione pmissa ad cofi tendu. na impossibile huano more vr / vt statim quis longi tpis delictoR neglectoR recordet/ita vt possit credi illum diligenter discussisse conscientiam sua. Oportet aut pcogitasse secudu suu modu iuxta fragilitatem humanam/ & postea supplementum a confessoris inquisitione sperare. Hec de preambulis. Ante Interrogationes autem confessionis / faciat confessor penitentem dicere peccata sua modo quo scit: quia hoc recta ratio & iudicij & medicine requirit. Nam accusator debet prius accusare, & similiter eger debet dicere quid sibi dolet / caput an stomachus &c. penitens autem est accusator suimet/ & est eger, confessor autem iudex & medicus.  Nec boc putes tempus perditum: quonia ex tali spontanea cofessione quis crasso modo/habes circa que interrogare debes. Memento autem non interrumpere accusantem se: sed postq compleuit/ interrogato ordine qui tibi magis placuerit. Nos aliorum ordine sequetes, secundum decem precepta interrogationes que vident necessarie / summatim per capita pro memoriali subiugemus. ¶ Circa primum preceptum capita nouem occurrunt.  Primu est de infidelitate. Si recessit a fide nihil credendo: quod est apostasia a fide. Si no credidit aliquid fidei: quod est heresis. Si vere dubitauit de his que sunt fidei: quia dubius in fide infidelis est. Intellige si deliberato consensu voluit dubitare & non credere. Si vacillauit in fide citra deliberatum consensum / est veniale. Si ex timore negauit fidem verbo vel signo / quis non corde: quia mortale est.  Secundum est de idolatria. Si adorauit demone: & breuiter aliud q verum deum.  Tertium est de blasphemia dei & sanctorum. Si blasphema uit deum aut sanctos. Si maledixit deu aut sanctos &c. aut iniuriose impudica membra sanctorum dixit &c.  Quartum est de falso cultu veri dei: vt si iudaicu etia cultu seruauit/aut in cultu ecclesiastico falsum inseruit: quia pernicio sum esset mendacium cultus.  Quintu est de supfluo cultu veri dei: vt si fiat excessus corporalis appatus aut cantus aut soni. qd coiter veniale vr. Sed si ex cessus cosistat in hoc q adiungit diuino cultui cantilena aliqua (siue in voce huana siue in voce organi) mortale pctm est ex suo gne: qa iniuria irrogat eccliastico cultui ac deo / du colitur huiusmodi cantilenis.  Sextu est de inuocationibus demonu explicita: qa mortale est. Et similiter si familiaritatem aut pactum aut sociale colloquiu cum demone habeat: quia non licet cu eis nisi hostiliter aut dominatiue diuina virtute se habere.  Colloqui autem cum demone in arrepticijs & energuminis vane & curiose (vt a multis fit) peccatum proculdubio est: quia publicati sunt nobis hostes. Mortale autem non video/si nihil aliud peius curiositate aut vanitate occurrit: quia imperfectum quid in genere socialis conuersationis hoc est.  Septimum de incantationibus & diuinationibus per superstitio sa / in quibus demonis inuocatio implicite inuenitur: quonia mortale est/nisi ignorantia excuset: vt habes in locis proprijs. Et his annectuntur diuinationes per astra/ somnia/auguria/sortes, quando superstitiose sunt. & de portantibus breuia superstitiosa ad collum &c.  Octauum de perfidia votorum. Si non impleuit votum tempore debito. Si vouit facere malum: puta percutere. Si vouit no facere bonum aliquod: puta non mutuare/ non fideiubere. quia non solum non valet/sed peccauit vouendo.  Nonum est de tentatione dei. Si tentauit deum/ volens deum succurrere sibi miraculo quum posset se pascere: aut &c. ¶ Circa secundum preceptum occurrunt tria / iuxta tres comites iuramenti: iurabitis in iudicio/ iustitia & veritate. hiere. iiij.  Quantum ad veritatem. Si iurauit assertiue scienter falsum: vel dubitans assertiue tamen iurauit. Et similiter si promissorie iurauit non intendens implere. Et similiter si cominatorie iurauit. Et si quod iurauit se facturum noluit implere.  Quantum ad iustitiam. Si iurauit se facturum malum/precipue peccati mortalis.  Quantum ad iudicium. Si iurauit indiscrete & sine rationabili causa. Et ad hec reducitur interrogare si fuit causa q aliquis iuraret falsum aut malum/ aut non impleret iurametu. ¶ Circa tertium preceptum occurrunt quinq: scilicet de tempore sacro / de actibus sacris / de loco sacro / de rebus sacris/de personis sacris.  Circa primum. Si festos dies violauit / opera seruilia aut alia ab ecclesia prohibita exercendo aut iubendo illa fieri. Si omisit missam dictis diebus absq rationabili causa. Si diem festum audita missa consumpsit in ludis vanis &c. Si tempore sacrorum ieiuniorum (hoc est quadragesime/vigiliarum & quattuor temporum) omisit ieiunare absq rationabili causa. Si vio lauit hec eadem cibis prohibitis.  Circa secundum. Si non communicauit in pascate. Si non est confessus semel in anno. Si confitendo mentitus est. Vel tacuit aduertenter aliquod mortale: quia in hoc casu confessio vtpote dimidiata esset iteranda. Si non peregit penitentiam iniunctam. Si contraxit matrimonium cum personis sanguine iunctis vsq ad quartum gradum. Si contraxit matrimonium clandestinu. Si neglexit sacramentum confirmationis pro se aut his quoru curam habet. Si neglexit ire ad predicationem: & scire que tenetur scire. Si fecit sacros actus (hoc est actus alicuius ordi nis: vt celebrare / facere diaconatum / & huiusmodi) & breuiter si dedit aut suscepit sacramentum aliquod in peccato mortali, hoc est absq illius contritione: aut ad hoc faciendum induxit aliquem. Si excommunicatus ingessit se diuinis: puta misse/officio/processioni. Si cum excommunicatis participauit in diuinis extra casus concessos. Si excommunicatus minore ex communicatione suscepit aliquod sacramentum. Si suspensus aut irregularis aut interdictus ingessit se prohibitis sibi.  Si qui tenet ad officiu diuinu no dixit illud. Si ex proposito euagata mente illud dixit/ in parte precipue notabili. Si dixit illud ita col lidendo vt non exprimeret dictiones, sed principium & finem versus sonando: quoniam si vere ita est/non satisfit. Si mutauit officium ad libitum.  Circa tertium. Si violauit locum sacrum (hoc est ecclesiam aut cimiterium) semine aut sanguine humano. Si violauit loci ecclesiastici immunitatem, inde furando / rapiendo / vel extrahendo vi inde homines. aut ibidem prohibita exercuit vel exerceri fecit: vt iudicia secularia/parlamenta &c, Si interdictum non seruauit.  Circa quartum. Si abusus est sacrametis/ & precipue eucha ristia. aut sacramentalibus: puta oleo sancto & huiusmodi. Si non seruauit formas sacramentorum. Si iniuriam fecit sancto rum reliquijs aut imaginibus. Si vsurpauit aut occupauit res mobiles vel immobiles deo dicatas: vt sunt res ecclesiarum.  Circa quintum. Si percussit aut quomodolibet violentauit clericum seu ecclesiasticam personam. Si carnale peccatum similiter commissum est post ordinem sacrum/aut religionem aut votum castitatis. Si libertatem a gabellis &c. ecclesiasticaR personarum violauit/exigendo ab eis prohibita exigi. ¶ Circa quartum preceptum occurrunt quinq: scilicet de impietate / inhumanitate / inobedientia / inobseruantia & ingratitudine.  Quantum ad impietatem. Si parentes non honorauit. Si illis non subuenit Si sanguine iunctis debitum honorem & subsidium non impendit. Si patrie si conciuibus & patrie beniuolis debita non exhibuit auxilia & officia. Si filios aut nepotes sibi commissos non educauit / instruxit / curauit. si maledixit illis. si neglexit corrigere illos verbo & verbere vt expedit precipue in peccatis mortalibus: vt blasphemie &c. Si vxorem vel viru male tractauit. Si famulos famulasq male gubernauit: & econtrario si hi debitum non fecerunt.  Quantum ad inhumanitatem. Si crudus ad pauperes. Si ad opera misericordie negligens. Si de superfluo non fecit elemosynam. Si existenti in necessitate extrema aut magna/no subuenit vt potuit. Si contra pauperes aliquid fecit aut dixit, aut impediuit aliquam eis conferendam elemosynam.  Quantum ad inobedientiam. Si ex contemptu non obediuit: seu si non obediuit vt non obediret. Si non obediuit in his que sub precepto mortalis peccati mandata sunt. Si non obediuit in damnum alicuius. Si non obediuit in his que sunt notabilis im portantie. Si non obediuit in communibus mandatis.  Et hic insere de obseruatione legum & statutorum &c.  Quantum ad inobseruantiam. Si principibus & his qui in dignitate sunt constituti non detulit debitum honorem & reuerentiam & subiectionem verbo & opere. Si magnatibus &c. non assurrexit &c.  Quantum ad ingratitudinem. Si ex contemptu beneficij aut benefactoris fuit ingratus: seu si ideo fuit ingratus vt esset ingra tus. Si fuit ingratus verbis. Si affectum non habuit retribuedi. Si memoriam non replicauit recompensandi, sed obliuioni mandauit beneficium. Sibenefactori detraxit aut malefecit/ aut fieri fecit. ¶ Non occides/quintum preceptum. Vbi de iniurijs personalibus mortis/mutilationis/vulneris/vinculorum/ carceris/seruitu tis /cruciatus/& exilij/consistentium in facto.  Si occidit aut occidere attentauit. Si infantem tenuit in lecto cum periculo oppressionis. Si procurauit aborsum viuificato fetu. Si etiam procurauit aborsum ante viuificatum fetum/scilicet primo mense: quia etiam mortale est, minus malum tame. Si venenum sterilitatis sumpsit aut dedit. Si aliquid horu fieri fecit/aut dedit consilium auxilium vel fauorem: immo si non obstitit quum posset/in crimine est.  Si mutilauit aut mutilari fecit &c. vt de homicidio interroga tum est. Et sic de alijs sex / si vulnerauit si vinculauit/si carcerauit / si cruciauit quacunq corporali afflictione / si in exilium misit / aut aliquid horum fieri fecit &c. vt supra. Demu si voluntate deliberata aliquid horu desiderauitvt alicui eueniret.  Ad hec reduc de odio/ira/inimicitia/& bello. Si odio habuit aliquem. Si desiderauit illi malum/anime vel corporis/ vel honoris/ fame/reru &c. Si gauisus est de malo alicuius: & quali malo. Si vindictam fecit propria potestate: aut similiter fieri fecit aut optauit fieri. Si noluit parcere inimico quatum ad offensam. si negauit aut subtraxit comunia beneficia. Si inimicitias fouit. Et hic innumera occurrunt de actibus propterea gestis intus & extra: & de peccatis quorum fuit causa aduocando socios criminis &c.  Si fecit bellum iniustum. Si iuit ad bellum iniustum scienter. Si iuit ad bellum dubium de iustitia/absq mandato superioris: ita q obedientia non excuset. ¶ Sextum preceptum non mechaberis / de iniurijs venereis: scilicet de adulterio / incestu / sacrilegio / stupro / fornicatione / & crimine innaturali.  Si cum persona coniugata / est adulterium. Si cum sanguine iuncta/est incestus. Si cum persona deo dicata per sacrum ordinem aut votum solenne religionis / aut etiam per votum simplex castitatis, semper est sacrilegium. Si cum muliere virgine / est stuprum. Si cum persona soluta / est simplex fornicatio. Si innaturaliter persona sola / est mollicies. si cum persona alia / est sodomia.  In his venereis mo dus innaturalis / hoc est vt mulier supergrediatur / culpabilis maxime est. Alij vero tolerabiles sunt: & videntur potius confitentibus relinquendi vt dicant ipsi.  De osculis/tactibus & alijs huiusmodi interroga summarie inter non coniuges. Inter coniuges nulla quasi cura habeatur nisi vel ad pollutionem extra actum coniugij agatur / aut cum periculo talis pollutionis agatur: omnis enim extra coiugij actu voluntaria pollutio peccatum est contra naturam. ¶ Septimu pceptu no furaberis/de iniurijs qtu ad res: de furto/ rapina/fraude/vsura/& hmoi. Si furatus est. Si rem alienam inuenta que non habetur pro derelicta/ accepit animo retinendi pro se. Si ex nau fragio res alienas accepit. Si vendidit aut emit cum fraude, aut circa precium/aut circa rem/aut circa pondus/ aut circa mensuram / aut circa numerum. Si fecit contractus vsurarios. Si imposuit nouam gabellam. Si exegit gabellas a personis ecclesiasticis contra ipsarum exemptiones. Si violente abstulit rem alienam: aut etiam suam a quieto possessore / quis male possideret. Si contractum societatis iniuste fecit. Si com/ munia bona vsurpauit. Et de cambijs. Et breuiter hec melius ipsi qui fecerunt sciunt si volunt se accusare: quonia conscietia eorum accusat eos intus. ¶ Octauum preceptum/non dices falsum testimonium / habet duo capita magna. Primum de iniurijs iudicialibus. Et hic ex parte iudicis/ex parte accusatoris/ex parte rei/ ex parte testis / ex parte aduocati/ex parte procuratoris.  Secundum de iniurijs verborum. Et hic de mendacio / detractione/contumelia/rixa/ contentione/litigio/susurratione/irrisione/maledictione.  Et quoniam illa que pertinent ad primu caput/non sunt coia/ sed aut rara aut ad status spectant iudicum/ aduocatorum &c. ideo vide in locis proprijs. Non pretermittendo circa testes in iudicio/an non solum verum dixerint / sed etiam an responderint iuxta interrogata absq sophisticatione. Et similiter si reus in casu quo tenetur/noluit fateri verum aut mentitus est. & tanto peius si inde alter (puta actor) infamatus est quasi calumnia tor &c.  De mendacio. Si mentitus est perniciose, hoc est in damnum alterius. siue quo ad scientiam / docendo falsa: siue quo ad res / dicendo q res ista non est istius: siue quo ad quodcunq aliud bonum/anime vel corporis vel rerum exteriorum. Si mentitus est officiose vel iocose.  Hic annecte de simulatione & hypocrisi, que sunt mendacia in facto. Si simulatio aut hypocrisis fuit perniciosa: hoc est in damnum &c. aut si fuit adeo affectata/vt pro illa seruanda non curauerit incurrere mortalia peccata. Si mendicauit quasi egens quum non egeret. Si finxit reliquias sanctorum aut miracula &c. ad questum.  Annecte et de iactantia/si perniciosa. Vide in locis suis.  De detractione. Si dixit aliquid ad infamiam alterius animo infamandi. Similiter si audiuit aut fouit aut induxit tali animo. Si non animo detrahendi dixit verba detractoria cum lesione fame. Si facile retulit ex auditu mala aliorum. Si non defendit famam proximi iniuste infamati/in casu quo posset, & propterea lesa est proximi fama.  De contumelia. Si dixit alicui aliquid criminosum aut conui tium anime vel corporis animo iniuriandi. Si sine tali animo dixit/ita tamen q notabiliter proximus est iniuriatus. Si ad hec dedit consilium &c. Si alias leuiter iniurias aliquas dixit. Si rixatus est, quo animo / & quibus verbis iniuriosis aut minis. Si comminatus est / & quo animo & quid. Si contentioni vacauit: & quo animo/an impugnandi veritatem vt impugna ret veritatem/an ex duricia aut apparentia quadam / & an in rebus fidei vel moru &c. Si litigiosus fuit/omnibus opponens/ semper quasi molestus in colloquijs &c.  De susurratione. Si seminauit discordias aut fouit eas animo discordiam causandi aut fouendi. Si non eo animo / sed tamen tam notabiliter vt discordia sequeretur. Si leuiter aliqua dixit que ingrossatiua sunt animorum.  De irrisione. Si derisit aliquem animo confundendi illum. Et si no tali animo/tame ita turpiter vt confusiosequeretur. Si ioco aut leuiter irrisit aliquem.  De maledictione. Si imprecatus est malum alicui: & quod malum/anime vel corporis, vel damnum rerum/ fame &c. si hoc dixit animo vt eueniret. si ex ira sine animo malo. Si maledixit creaturis irrationalibus. Si maledixit diem natiuitatis sue aut alterius detestando hominem natum/ex consensu deliberato voles male natu aut no natu. Et sic de similibus.  His annecte de verbis turpibus/q male morigerati habent in consuetudine. ¶ Nonum preceptum/non concupisces rem proximi tui/de pec catis auaricie in corde. Si desiderauit rem alterius iniuste habe re. Si machinatus est ad damnum alterius.  Et hic de propositis & fludijs acquirendi per fas & nefas. Si fuit mediator aut consultor ad aliquid huiusmodi. ¶ Decimum preceptum/no concupisces vxorem proximi tui. Hic de peccatis carnalibus in corde/& consequenter in loquutione. Si concupiuit mulierem alienam aut cosanguineam &c. scdm supradictas species luxurie. Si misit ad hoc nuncios/si literas. si fuit mediator ad hoc aut adiutor. si oculis aut nutibus prouocauit. Si in ecclesia aliquid horu fecit: & peius si in missa &c. Et hic occurrunt innumerabiles actus amantium/ quos ipsi sciunt &c. Jnterrogationes autem de septem vitijs capitalibus non arbitramur aliter apponendas q remittendo ad ipsa vitia: vt scilicet con fessor viderit in verbo superbia que sunt superbie / & in verbo gloria que sunt inanis glorie / & in verbo auaricia que sunt auaricie/& sic de alijs: ne contingat idem repetere.  Similiter circa status diuersos hominum. siue communes/vt coniugatorum. siue speciales: vt episcoporum / beneficiatorum clericorum/religiosorum/visitatorum/iudicum/aduocatorum/ procuratorum/medicorum/magistrorum/doctorum.  Artificu vero diuersoR pcta / in his q fraudis sunt applicata ad illa materia maxie vident cosistere: & io no duxi replicada. INtimiditas (qua homo non timet pericula vite/integritatis membrorum/ & bonorum temporalium, qn/vbi/cur/& sicut oportet) peccatum est con trariu fortitudini: quia cotra rectam est rone. ¶ Est autem peccatum mortale/quando ex consensu deliberato homo non timet, contra rectam rationem nocendo sibijpsi vel proximo notabiliter: siue causetur animus hic impauidus ex minore q debeat amore proprie vite &c. siue ex elatione animi: vt frequentius accidit hominibus putantibus vilis animi esse timere & separare se a contentionibus / rixis / armis / &c.  Veniale autem peccatum hoc est/quando ex stultitia excusabili procedit: scilicet quia quasi stolidus non perpendit pericula, & ideo non ponderans non timet. Tantaq posset esse stoliditas q nullum esset peccatum. Est etiam veniale & propter imper fectionem actus/vt si deest deliberatio (vt in primis motibus) & propter imperfectionem materie: vt in paruis periculis seu paruis rebus. ¶ Aduerte hic ta pro hoc no timedi pcto q pro similibus peccatis in defectu passionu consistentibus, q quia passiones amoris/ timoris/tristitie/ire/audacie &c. indite sunt nobis ad psequendu nra bona vel ad fugiendum mala, non sit tibi cure siquis quasi stoicus ex naturali complexione aut vndecuq animum habeat aut videatur habere sine passione timoris vel tristitie &c. si tn habet illam quantum ad effectum necessariu: puta q prosequit bona prosequenda/ fugit fugienda / cauet cauenda qn/vbi/cur/ ficut &c. oportet: in hmoi. n. voluntarijs omissionibus consistit peccatum/siue habeat passionem siue non. INtrusio Crimen est canonicum: quo. s. aliqs honore ecclesiasticu seu bnficiu absq canonica prouisione acquirit de facto. & intrusus est & dicitur qdiu sic tenet: & est in statu eterne damnationis. INuidia (qua homo tristatur de prosperitate alterius similis seu equalis. Vel sub alijs verbis/ qua ho tristat de bono alterius quasi diminuat propriam excellentia) peccatum est: quia tristat quis de bono alieno/ de quo debet potius gaudere. Et est ex suo genere peccatum mortale: quia contra charitatem/qua bonum proximorum diligere tenemur. Et proprie inuidia est quum aliquis dolet q alius prosperetur/non propter aliud, sed propter hocsolum q ille paR a se distans / bonum seu melius habet: apprehendit. n. inuidus quasi illius bonum sit sue diminutio excellentie. Qui autem tri statur de bono alterius propter aliquam conditionem adiuncta (puta propter damnum inde sequens aut quia caret ipse / aut quia indignus habet) non est inuidus. Et sunt tres: scilicet timi dus/emulus & nemesius. de quibus in suis vide locis. ¶ Et sicut contingit in alijs vitijs / ita hic intellige inuidiam ex voluntatis consensu esse peccatum mortale. sine deliberatione autem esse veniale: vt in motibus passionum imperfectis / & similiter in rebus minimis.  Nec inuenitur inuidiam humana habere plures species. Dico autem humanam propter inuidiam fraterne gratie/qua quis tristatur de diuine gratie diffusioneseu participatione: quoniam hec inter peccata contra deum est / & ponitur peccatum in spiritumsanctum/& est grauissimu. IRa Passio est naturalis / qua appetimus vindictam. Et si ratione reguletur/ non est peccatum: sed si a recta ratione exorbitet peccatum est. Potest enim vindicta iusta recte appeti/sicut etiam potest recte infligi: vt quum pater aut prelatus irascitur contra filij aut subditi delicta & punit. ¶ Duplr aut discordare pot a recta rone. Prio qtu ad vindicta appetita: quia. s. quispia appetit vindicta iniusta. siue sit iniusta secudu se: puta qa appetit q qs occidat quu no mereat morte. siue sit iniusta quantu ad actore: puta quia licet mereatur mortem/non tamen ab homine priuato. siue sit iniusta quantum ad intentionem appetetis: quia licet ille mereatur mortem a iudice, iste tamen appetit illam non vt iustam sed vt saciatiuam sui animi. Et sic ira est peccatum mortale/quia contra charitatem. Ita tamen q propter imperfectionem actus, vel ex parte irati/ quia non ex consensu rationis (vt contingit in passionibus anq vere consentiamus) vel ex parte vindicte / quia minima est (vt contingit in punitionibus minimis, que si fierent quasi pro nihilo haberentur) peccatum solummodo veniale intelligas/ sicut in ceteris vitijs humanis.  Secundo potest a recta ratione ira discordare quantum ad modum irascendi: puta quia nimis ardenter intus quis irascitur / aut secundum exteriores motus nimis excandescit. Et sic si excessiuus modus est nudus, peccatum est veniale. Si autem huic excessui adiaccat aliquid contra dilectionem dei vel proximi (vt blasphemia aut maledictio ex animo) esset ex adiacenti mortali mortalis. IRonia Apud morales vitium iactantie contrarium significat/sicut auaricia contrariatur prodigalitati: ita q ironia fingit minus de se q sit / sicut per opposi tum iactantia fingit de se maius q sit. ¶ Et quoniam ironia aut negat aliquid magnum in se quod quis in se recognoscit / aut affirmat de se aliquem defectum quem in se non recognoscit, ideo semper pecca tum est: vtpote mendacij species. Et potest distingui ironia in officiosam/iocosam & perniciosam. vt perniciosa/ que sola est peccatum mortale/intelligatur illa ironia que contra charitatem dei aut proximi tendit: vt quum quis ad decipiendum illa vtit: iuxta illud. est qui nequiter se humiliat/ & interiora eius plena sunt dolo. Quum autem aliquis predicat se defectuosum vt habeatur humilis/incurrit simul contraria vitia. & ironie/fingendo defectus quos no habet: & iactantie/fingendo humilitate qua caret. Et qa hic e eius finis, io magis e reus iactatie q ironie. IRregularitas No culpa sed pena est. Nec spectas ad confessores: quia pariter absoluuntur a peccatis irregulares & non irregulares. Vnde pertran/ seundum censui, monendo confessorem q si alicubi peccatum clerici propter quod incurrisset irregularitatem reseruatum reperit/dicat clerico q ipse de seipso ratione reddat: ne oporteat confessorem reuoluere omnia iura ad videndu oes casus quibus incurritur irregularitas. Et sic in similibus (puta in synodalibus & statutis municipalibus) seruare memento/ ne erres & te exoneres. Scito Tamen irregularitatem non solum a laicis incurri quandoq sine peccato (vt quu iudex occidit maleficum) verum cum clericus etiam male operando incurrit irregularitatem non propterea peccat mortaliter. ita q actus aliquis habens annexam irregularitatem non inducit peccatu mor tale, siue exercens illum actum propterea reddatur inhabilis ad exequutionem sui ordinis siue non: quia plus est facere illud propter quod homo redditur inhabilis ad susceptionem sacramentorum q facere illud per quod inhabilitatur ad exequutionem ordinis: quum suscipere sacramentum sit maius exequutio ne ordinis/& sit magis de necessitate salutis. Sed primum non inducit peccatum mortale: vt patet de excommunicatione minore: ergo nec secundum. Incurritur quippe excommunicatio minor absq mortali peccato/ & tamen priuatur per eam homo perceptione omnis sacramenti. Et simile est de suspensionis & interdicti censuris iudicium propter eandem rationem. ¶ Scito quoq q appellatione irregularitatis homicidij volutarij non venit irregularitas propter occisionem hominum in bello iusto aut iudicio iusto: quoniam vbi non interuenit bomicidiu/ ibi non inuenitur irregularitas homicidij. constat autem q qn homo iuste occiditur non committitur homicidium: quoniam homicidium species est criminis: non enim significat occisione hominis qualemcunq sed iniustam. ergo non est ibi irregularitas homicidij siue voluntarij siue inuoluntarij. Cum quo tame stat q interuenit in huiusmodi alia irregularitas: puta cause sanguinis vsq ad mortem. Et hec ideo sint adiecta vt sciant priuilegiati in dispensatione irregularium citra homicidium voluntarium/posse se dispensare in omnibus casibus occisionis huma ne in quibus non interuenit crimen homicidij. Nec sint decetero propter hec soliciti ad petendum dispensationem a papa: quia ipsi possunt dispensare. Jrrisio Vide supra in verbo derisio. IVdaizare (siue seruando sabbatum / siue alia iudeorum custodiendo) peccatum mortale est/ad supersti tionem falsi cultus diuini spectans. IVdeorum Couersatio illi cita est christia nis / in generali quidem quantum ad assiduam seu familiarem conuersationem.  In speciali vero quantum ad decem. Primo ad simul habitadu. Secundo ad simul conuiuandum. Tertio ad simul balneandu. Quarto ad vocandum illos in infirmitate. Quinto ad percipiendum medicinas ab eis. Sexto ad nutriendu infantes eorum in domibus eorum. Septimo ad seruiendu eis vt illorum famuli. Octauo ad esse seruum eorum. Nono ad preficiendum seu permittendum illos in aliquo officio publico inter christianos. Decimo ad comededu azima illoR: vt videre potes extra de iudeis. et. xxviij. q. i. in pluribus capitulis. ¶ Et quoniam in multis apposita est pena excommunicationis (vt in prio/tertio/quarto/quinto & vltimo/in ca. nullus. xxviij. q. i.) secundum autem dicitur sacrilegum / sextum vero & septimum committitur prelatis vt compellant per ecclesiastica censuram, nono quoq censura excommunicationis ferenda indicitur. xvij. q. iiij. ca. constituit. ideo cautum oportet confessorem in huiusmodi non ferre vnam de omnibus sententiam, sed quedam nullo pacto pertransire: qualia sunt omnia que quasi continuam conuersationem aut multam familiaritatem ingerunt (vt cohabitare / famulari domestice quouis ministerio &c.) & q tolerentur in officijs publicis. Primum. n. horum periculum habet annexum subuersionis: iuxta illud apostoli. modicum fermentum totam massam corrumpit: & propterea inhibitum est. Secundum autem derogat dignitati fidei: & id circo est interdictum. ¶ Quedam autem si absq contemptu non sunt seruata/ ex incuria aut aliqua causa rationabili/saltem secundum transgresso rum iudicium, tolerari possunt: vt cenasse cum eis/aut balneatu simul esse/vocasse ad curam egritudinis/& similia. Spectandu siquidem est ad tria. Primo ad obedientiam/cui non contrauenitur si desit contemptus. Secundo ad finem precepti/qui est ne fides fidelium periculo corruptionis exponatur: contra quem fieret si familiaritas/ aut illorum super christianos prefectura quelibet permitteretur. Tertio ad alium finem precepti / scilicet dignitatem fidelium seruandam. contra quem fieret & per illo rum officia publica / & per azimorum illorum comestionem/ & per conuiuia: ipsis enim tanq diuina profitentibus / nostra abhominantibus, christiani quasi prophanos se exhiberent/illis deferendo. Et omnibus cosideratis secundum diuersitatem temporum / locorum & personarum est iudicandum, saluando semper tria predicta. IVdicis Peccata sunt in duplici differentia. queda nanq sunt con tra diuinum vel naturale ius: quedam cotra ius positiuum. ¶ Et peccata quidem iudicis prima principa lia sunt quinq. Primum est iudicium iniustum in toto vel in parte.  Secundum est iudicium temerariu, quando sine sufficientibus testibus/documentis & iuris ordine quo ad necessaria iudicat/etiam si eueniret inde sententia iusta: quia non debet iudicare nisi ex sufficientibus ad iudicium.  Tertium est iudicium vsurpatum, quando vel non sibi subditam personam/vel opus non sibi subditum (puta occultum) iudicat.  Quartu quasi extraiudiciale est iniusta remissio pene: quando scilicet iudex etiam si princeps fuerit / relaxat penam homicidij/mutilationis/latrocinij/ & huius modi/ in damnum reipublice aut partis. Magnum siquidem reipublice nocumentum communiter infertur quum mali impunes euadunt: quia crescunt mali: & qui sunt mali aut ad malum proni, audent perturbare/ vulnerare/occidere/ &c. Nec excusat commutatio pene in pecuniariam / nec pax a parte habita: quoniam princeps est custos iusti. Ita q absq rationabili causa vtens huiusmodi vocatis clementijs / peccatum mortalissimum incurrit: immo reus est homicidiorum &c. consequentium.  Quintum est negatio seu dilatio iustitie/presertim petite. Dico autem presertim petite: quia tenetur etiam non petitam iustitiam facere, vigilando & inquirendo/ac purgando rempublicam malis hominibus punitionibus. Sed tanto grauius peccat petitam negan do aut procrastinando iustitiam: & tenetur de expensis & dam nis illorum quibus negatur vel differtur sine rationabili causa. Et quodlibet horum quinq est peccatum mortale: quia est iniustitia, que ex suo genere est mortale peccatum.  Annexa autem peccata sunt innumera / iuxta multitudinem causarum que possunt iudicem inducere ad aliquid dictorum. Potest nanq ex odio vel vindicta/ex auaricia/ex amicitia alicu ius/ex ambitione/ex ignorantia culpabili/ ex timore mundano &c. incurrere hec peccata. ¶ Ex positiuo autem iure/siue canonico/siue ciuili/siue munici pali, tot incurrunt peccata quot transgrediuntur prohibita. Que non tenetur confessor scire, sed ipsi iudices tenentur scire que spectant ad officium suum. Et propterea ipse seipsum probet si est iudex ordinarius / si violauit que sunt ordinarij. Et si est iudex delegatus/si violauit que sunt delegati: puta petere aut recipere preter esculenta paucorum dierum / & expensas in casu: quia ecclesiasticus tenetur restituere. de re scriptis in. vi. ca. statutum. & cum ab omni. de vi. & ho. cle. Secularis autem non potest preter esculenta plusq quattuor aureos recipere / si causa excedit centum aureos: vt ciuiles leges statuunt. Sed hec sint exempli causa dicta, ipsi de seipsis loquantur. IVdicium Temerarium (quo homo quicunq sine sufficienti certitudine iudicat proximum de animo seu inten tione) peccatu est: quia nemo debet diffinitiue asserere et in suo corde quod nescit/ in piudiciu presertim alterius. Et si sic iudicat proximum de peccato mor/ tali / peccat mortaliter: quia sine sufficienti causa despicit proximum / & in corde suo dat illi iniuriosum locum absq rationabili causa. Si autem iudicat de peccato veniali/ aut de mortali non assertiue in corde suo determinat quis credat firmiter & temerarie, no peccat mortaliter: quia non diffinitiue iudicat, sed venialiter/magis & minus grauiter iuxta qualitatem signorum estimandi & affectus male dispositi. ¶ Vbi quoq pro timoratis coscientijs / memeto discernere inter iudicium operis & iudicium persone. Nam siquis non plus sciens audit aliquem maledicentem (puta in mala hora) aut videt aliquem exercentem aliquem turpem actum/ & credens actus huiusmodi esse scdm se peccata mortalia iudicat illos pec cati mortalis, non incurrit peccatum iudicij temerarij de quo est comunis sermo: quoniam non iudicat personam sed opus. nec errat in iudicio personali sed in iudicio rerum. Tuc autem iudicaret temerarie/ quando esset iudicium personale: ita q ex parte intentionis seu animi iudicaret illum peccare mortaliter/ audens diffinire in actibus dubijs aut venialibus intentionem mortalem. IVrare si suos habet comites/ iudicium/ iustitiam & veritatem, actus virtutis religionis est: vtpote profitens deum infallibilem omnium notitiam ac veracitate ha bere. Propter qdscriptu est. laudabuntur omnes qui iurant in eo. ¶ Contrariantur autem iuramento duo crimina. periurium/& iurare per falsos deos aut creaturas. Et de periurio quidem in loco suo in ferius tractabitur.  De hoc autem crimine quod grauius est / nec habet nomen proprium, aduerte q ad blaspbemiam reducitur: quia dum aliquis intendit vere iurare/intendit testimonium infallibile afferre: & dum per creaturam quancunq aut falsum deum iurat/ profitetur creaturam illam seu illum estimatum deum esse infallibilem testem, quod est proprium dei veri: ac per hoc attri buit quod est proprium dei/alteri, quod est blasphemare. Est ergo iurare per creaturas aut falsum deum / plusq periurium: quia est peccatum blasphemie.  Veruntamen quum christiani iurare videntur per creaturas (vt per sancta euangelia aut per sanctos &c.) pie interpretandum est: hoc est secundum christianum more & sensum: hoc est vt intentio iurantis sit deum in creatura afferre in teste/ & non ipsam secundu se creatura. Et iuxta hanc distinctione discerne diuersa scripta prohibentia & concedentia iurare per creaturas. Nam prohibentia intelliguntur de creaturis secundu se: concedentia intelliguntur de creaturis vt in eis est deus. 
 
 LAruarum Vsus illicitus ex circunstan tia aliqua reddit, & no est secundum se illicitus: vt patet ex hoc q in repre sentationibus est licitus. Nec solu redditur illici tus ex malo fine/ et incongruo tpe/loco & mo, sed ex conditione persone plurimum pensandus est. Nam quia tempore quo quasi insanire licet larue assumuntur, iuuentutis hec est licentia: & propterea a grauibus viris aliena censetur. ¶ Et licet magnates etiam ecclesiastici ad excusandas excusatio nes in peccatis / dicant se maxime decere vt laruati incedant vt possint libere discurrere incogniti/quod non deceret illos manifestos, nihilominus non excusantur. Tum quia tales non egent propter graues toto anno occupationes huiusmodi recreatione. Tum quia non ad recreandum animum / sed ad superfluam agunt delectationem. Tum quia non curant cognosci, immo plures eorum volunt cognosci. Tum quia scandalizantur pusilli ex prelatis presertim ecclesiasticis laruatis. Et merito / quia personas subeunt leuium & iuuenum secundum more. Et hoc est valde pensandum: scriptum est enim. qui scandalizauerit vnum ex istis pusillis/ expedit ei vt suspendatur mola asinaria in collo eius &c. LAtrocinium (quo obsessor viarum siue publice siue occulte p vim aufert res a transeuntibus) spes est rapine/& manifeste peccatum mortale: a quo denominantur latrones. LEnocinium (quo persona mediat/ fouet/allicit ad venerea aliena) peccatum est mortale, tanto grauius quanto reatum in se habet omnium criminu que inde sequuntur. Hinc. n. lenones & lene persone infames satis note denominantur. LEx Iniusta peccatum est maximi criminis: nec meretur vocari lex/statutum/aut &c. sed corruptio legis. ¶ Consurgit autem iniquitas legis ex quattuor. Primo ex materia: vt quum mandatur fieri aliquid quod est peccatum/& precipue mortale: vt sunt leges de sacrificando idolis/de fallendo proximum.  Secudo ex forma: vt sunt leges grauantes inequaliter subditos inequalitate propor tionis, que costituit iniustitiam distributiua. Vt quum fit edictu de colligendis decem milibus ducatorum a populo, ita q tales soluant centum & tales viginti &c. quum tamen secundum proportionale iustitiam econuerso forte fieri deberet: sed quia attenditur ad fauores vel ad amicitia/ideo sic inique distribuit onus. Et sic de similibus.  Tertio ex authore legis: quia scilicet non habet potestatem statuendi/vel non habet potestatem super illos vtpote exemptos/aut sup illa rem seu illud opus.  Quarto ex fine: quia non ordinatur in veritate ad commune bonum, sed ad proprium commodum principis.  Et quocunq horum modorum lex seu mandatum iniustitia habeat, non solum est iniqua / sed non obligat subditos ad sui obseruantiam.  Ad secundum modum spectant oes gabelle inique ex forma: vt vident omnes gabelle de his que deferunt pro proprio vsu, que etia ex ciuili iure sunt prohibite. Ad quartum autem omnes inique ex non durante amplius fine: vt si ga bella fuit posita ad faciendum muros ciuitatis, perfectis muris iniusta est si perseuerat exactio. LJbellus Famosus (quo quis proximum infamat exponendo in iuriosam alicui scedulam vt inueniatur/legatur &c.) ad detractionis crimen spectat/si actoris nomen occultatur. Si vero seipsum nominat/ ad cotumelie nequicia ptinet. Et ppea semp est scelus magnu. LJteras Alienas sigillatas apire inui to dno/pctm est iniustitie & curiositatis. Interuenit siquide in hoc ope in iustitia: qm fit iniuria custodienti literas sub sigillo: ideo. n. apponit sigillu/vt custodiatur scriptura interior per sigillum. ¶ Et quia custoditur duobus/scilicet mittenti & ad quem mittitur (mittens siquidem/custodiam sigilli apposuit vt sic custo dita litera perueniat ad eum ad quem mittit) ideo appellatione domini in pposito venit vterq. Et ppea nisi alter eoR cosentiat/ aperitur sigillum inuito domino. Et vtriq fit iniuria: quia ius aperiendi quod vtriq soli conuenit / non solum vsurpatur sed tollitur: non. n. restat quod aperiatur postq apertum est.  Curiositas quoq inuenitur in hoc actu: quia ad hoc aperiuntur litere vt legantur/vt sciat legens id quod scire non decet / aut saltem vnde scire non decet: quia ex alienis secretis non decet acquirere notitiam. Est igitur peccatum iniuste curiositatis aperire literas sigillatas inuito domino. ¶ Et qa iniustitia ex suo gne est mortale pctm formaliter loque do, ideo actus iste ex suo gne est pctm mortale si formaliter fiat.  Duplr nanq cotingit hoc facere. Primo formaliter & p se, hoc est ex intetione iniuriam talem faciendi: sicut detrahens animo detrahendi/ & dices conuitium animo iniuriandi &c. Et sic est mortale: quia iniuria ista non est inter paruulas iniurias / que quasi pro nihilo ab hominibus habentur: sed est iniuria estimata ab hominibus: vt patet. Et si querat in quo iniustitia hec nocet proximo, dicendum est q leditur proximus in proprio iure custodie scriptoru suorum: quod contra ius gen tium violatur/quasi ius legatorum inanimatorum: comuni. n. fidei sigilla lraru credita intelliguntur.  Alio modo aperiuntur lre sigillate non animo iniuriam hanc irrogandi. Et tunc non proprie incurritur iniustitia: quia non fit iniustum formaliter/ sed materialiter. ac per hoc non est peccatu mortale/nisi actus redeat in naturam sue forme aliunde: puta ex nocumento subsequuto in fama/honore/rebus &c. vel forte ex excellentia perso ne offense/puta principis: vel ex alio accidente. Exhis Aut hre potes tria spalia. Primu est/q siquis sigil latas alienas lras legat sub ratihabitiois spe in mit tente vel ad que mittitur, excusatur: quia non aperit inuito dno.  Secundu est/qsiquis hmoi literas aperiat ex curiosa leuitate putans pro certo q non sunt ibi scripte res importantie/paratus tamen ad secretum si casu ibi inueniretur aliquid secreto tenen dum, peccat quidem sed venialiter tantum: quia nec per se facit iniustum/nec per accidens redit iniustum materialiter in naturam formalis iniustitie: quia nullum est periculum nocumeti.  Tertium est, q authoritate publica ex causa rationabili apire hmoi literas/non est iniustum quis fiat inuito dno: quia respublica ius habet prouidendi sibi oportune: ad prouidam autem cautelam publici boni spectat tempore belli vigilare super insidijs / proditionibus & tractatibus &c. que per literas possent significari. Et idcirco excusantur aperientes huiusmodi literas de mandato publico ex causa belli aut alia rationabili causa. Et sibijpsi imputet extraneus vel dominus ecclesiasticus aut secularis qui mittit literas / si displicet factum: scire enim debet/ q nulli iniuriam facit qui vtitur iure suo. Et hac eadem rone (quia scilicet vtitur iure suo) maritus aperit literas vxoris seu ad vxorem/& pater filiorum/& prelatus religiosorum. & sic de similibus. LJtigium Duo significat pcta. AlteR quod vocatur cotentio/qua quis contra veritatem ex proposito litigat. de qua superius dictum est. Alterum quod pro prium nomen non habet/quo homo in con/ uersatione humana omnibus opponit verbo vel motu aliquo: ac per hoc molestam habet conuersationem, vtpote tristitiam ingerens his cum quibus conuersatur. Est aut peccatum hoc contrarium affabilitati: qua homo conuersatur cum omnibus delectabiliter vt decet. ¶ Et potest hoc peccatum incurri dupliciter. Vel formaliter: hoc est ex intentione contristandi hominem contradicendo. Vel ma terialiter: hoc est absq hmoi intentione. Et vtroq mo est pctm: quia cotra recta ronem/exigente homine debere conuersari delectabiliter vt decet. Et coiter est pctm veniale / pp paruitatem nocumenti intenti seu subsequetis: nam hmoi tristitia minimu quid est. Si tn intenderet aliquis confundere hominem aut con temptibilem reddere per hmoi contradictiones, esset peccatum mortale/propter notabile proximi nocumentum. LJtigare In iudicio pro tpalibus rebus sibi iuste debitis/vt quotidie fit, pctm est quadruplr.  Primo ex irronabili ca: puta si ex cupiditate seu auaricia aut pertinacia quada vel opprimedi aut molestandi ca litigat.  Secundo ex modo personali: si contentiose & quasi inimice/ non colloquendo &c. litigatur.  Tertio ex mo iudiciali: si fraudulenter/si peruerse producendo / probando/ prorogando &c. litigatur.  Quarto ex scandalo pusilloru: vt contingit qn frater contra fratrem, aut religiosi contra laicos grauatos filijs & filia bus / seu alias indigentes &c. quibus deberent donare/litigant. Deberent enim prepositi proponere capitulo / & cum capituli consilio blanda charitate aut donare/aut differre in pinguiorem fortunam. Hec enim est vera fides boni dispensatoris rerum christi: & non scandalizare mundum litibus/quasi suffocando debitorem (redde quod debes) pretextu ecclesie: quasi christus non habeat vnde aliunde cultores suos pascat. LVdere Ex duplici capite inuenitur peccatum. vel ex genere ludi/vel ex circunstantijs. ¶ Ludus autem ex proprio genere peccatum est/qui consistit in actioni bus turpibus vel iniustis. Et distingui tur in tria genera.  Primum genus est / quu ludus assumit turpia verba vel facta. Et si quide verba vel facta sint peccata mortalia / ludus est peccatum mortale: si autem verba vel facta sunt peccata venialia / ludus quoq erit peccatu veniale.  Secundum genus est / quum ludus assumit nociua proximo: siue noceant in persona/siue in fama / siue in honore &c. Et sic semper est peccatum mortale: quia nocere proximo est mortale peccatum: nisi propter imperfectionem actus excusetur. Esto tamen hic prudens interpres: quoniam moderata hastiludia & moderata gladiatoria & similes exercitationes ar morum que parum nocumenti periculo exponunt ob comune bonum militaris discipline/que exercitatione comparatur prouo catur & fouetur, non comprehenduntur sub his danatis ludis.  Tertium genus est/quum in ludum assumuntur sanctorum gesta, tanq contemnantur & in derisionem deducantur: hoc. n. peccatum mortale est / iniuriam inferens non homini sed deo in sanctis aut sacris suis. Ludus Vero ex circunstantijs malus censetur ex septe. Primo ex fine: vt siquis ita esset affectus ludo vt multum tempus consumeret in ludis, & hoc esset veniale: vel etiam no curaret de preceptis dei vel ecclesie propter ludu, quia hoc esset mortale.  Secundo ex persona: vt si dedecet perso nam talem ludere tali ludo/vt prelatos &c.  Tertio ex loco: vt si in ecclesia luderetur. quod esset mortale quo ad ludos theatrales & similes. Veniale autem si sine rationabili causa quis ibi luderet ad scaccos.  Quarto ex tepore: vt si diebus festis nimis abstraheretur a diuinis propter ludum.  Quinto ex qualitate: vt si talis ludus (puta alearum) sit prohibitus. Hodie tamen solis clericis prohibiti quidam ludi videntur: vide in verbo cleri cus. laicis enim omnis ludus non secudum se malus licitus vr: nisi vbi specialiter prohibitio seruari cosueuit.  Sexto ex modo: vt si frauduleter ludatur.  Septimo ex abusu, dum multi ludo qui causa recreationis licitus & sanctus est / abutuntur vt negociatione ad lucrum. ita q non ludunt propter delectationem principaliter / & pecuniam interponunt quasi stimulum ad vere ludendum, sed ludunt principaliter propter lucrum. Et hoc semper est peccatum: quoniam est dare operam turpi lucro: si tamen nulla alia deformitas immisceatur/non est peccatum mortale. LVxuria Apud morales peccatum generale est animi superfluitatibus vacantis. Appropriate tamen vsurpat pro super fluitate in venereis. Et sic ponitur vnum inter septem vitia capitalia. ¶ Potest autem dupliciter superfluitas venereorum inueniri. Primo secundum solas circunstantias: vt contingit inter coniu ges. Et sic communiter est venialis luxuria.  Secundo secundum ipsam speciem actus: vt contingit in fornicatione/stupro/adulterio/&c. & his que ad hec ordinantur. Et sic semper est mortale peccatum: vt de qualibet specie in suo loco patet. 
 
 MAgistrorum Pcta circa tria sunt: doctrina/mores/ & lucrum. ¶ Quantum ad doctrinam peccatur primo docendo noxia anime, siue cotra fide catholi cam/siue contra bonos mores. Et hoc siue di recte siue indirecte: hoc est ex mo dicendi magnificando cotra ria/& quasi despiciendo ea que sunt fidei seu bonorum moru: vt contingit doctoribus multis philosophie/ & poetis arrogantibus sibi philosophie authoritate libertate ingenij & contemptu fidei & bonorum moR: quasi non sint veri philosophi nec veri poete qui boni christiani sunt.  Secudo docendo falsa vt vera. Et hoc si ex industria fit / incurritur mendacium perniciosum mentiendo in his que ad perfectionem spectat intellectus: qualia sunt scibilia omnia: nocumetum. n. inferre in bonis intellectus/ non est minus q nocere in bonis corporalibus. Secus autem est mentiri de aliquo singulari: quonia singularia non sunt scibilia/ & illorum notitia non per se spectat ad perfectionem intellectus. Si autem non ex proposito falsum dicitur in scibilibus/ non est peccatum mortale: quum non sit mendacium nisi materialiter. nisi forte nocumentum notabile inde proueniens ex incuria aut temeritate doctoris asserentis temere falsum/reducat actum in naturam mendacij/tanq non curauerit mentiri in no cumetum aliorum.  Tertio negligendo studere vt docere bene possit &c.  Quarto nolendo docere aliquid egregium ex inuidia.  Quinto deuiando scolasticos auditores ab alijs doctoribus in damnum ipsorum auditorum & iniuriam doctoris. Et hoc esset mortale si sic fieret. ¶ Quantum autem ad mores non solum peccat minus corrigendo vel excedendo in correctione, sed quod magis vrget fouendo aut inuitando ad turpia seu ludos &c. sunt. n. cause multorum per hoc malorum inde subsequentium in adolescentulis. ¶ Quo ad lucrum vero peccatur/si exigit plusq sibi debeatur/ aut a quibus non sibi debetur. MAledictio Qua quis imprecatur alicui malum /pecccatum est mortale ex suo genere: quia contra charitatem est cupere alicui malum. Aduertenda Tamen sunt hic quattuor. Primum est / q est sermo de malo sub rone mali/& non sub ratione boni honesti vel vtilis: hoc est/ad ma ledictione requirit q desideret hoi malu: puta mors / infamia/ damnu rerum/infirmitas/& siquod aliud malu occurrit. Ita q no desiderent ista illi vt iustitia dei aut reipublice habeat suum locu: sicut letabit iustus quu viderit vindicta. Et similiter q no desiderentur ista illi vt medicina corrigens illu & reducens ad sanitate anime, aut saltem reuocans ab oppressione bonoru. Sed desiderantur ista proximo non curando plus: hoc. n. est desiderare malum formaliter. ¶ Secundu/q sermo est de creatura ronali, cui soli pot aliquid mali obuenire. Vbi caute aduerte/ q si maledicuntur creature irrationales absq alia adiunctione, peccatum est ociosi verbi. Si vero maledicerentur vt sunt creature dei. non esset simplex maledictio / sed blasphemia: sicut etiam blasphemia est maledicere sanctos aut deum. Si autem maledicerentur in ordine ad homines: vel vt sunt res alicuius (vt siquis imprecetur sterilitatem agro alicuius/aut mortem pecudibus alicuius/ &c.) perinde esset vt imprecari damnu homini qui est dns. Vel vt sunt cotentiue/& breuiter relatiue ad bona huana: vt siquis hac ratione maledicat diem natiuitatis sue vel alterius, idem est acsi maledixisset hominem illum nascentem. Si vero relatiue ad mala humana / nullu peccatu est: sicut nec maledicere humanis malis. sic enim iob maledixit diem natiuitatis sue/pro quanto continet tot mala culpe & pene huius vite. Et dauid montes gelboe/pro quanto ibi occisus est populus domini. Et sic de similibus. Demonem demum maledicere absolute non est peccatum: quia ratione status sui mali intelligitur a christianis maledici. ¶ Tertium est/q maledictio dupliciter incurritur: scilicet vel per se, hoc est ex intentione maledicendi vt malum eueniat. Et sic est peccatum mortale si homo maledicitur directe vel in directe: vt declaratum est. Nisi propter imperfectionem actus. vel ex parte mali/quia minimum pro nihilo reputatur: vel ex parte affectus / quia non ex consensu rationis cupiebat. Et materialiter incurritur maledictio, quum quis maledicit verbo/ sed non animo maledicendi, sed ex surreptione vel lapsu lingue aut malo vsu huiusmodi profert. Et est veniale peccatum. ¶ Quartum est/vt non fallaris confessor quo ad duo. Primo ad discernendum si persona irata maledixit ex animo vel non: nam non oportet inspicere ad tempus quietis/ sed ad tempus ire & furoris. Ex hoc enim q post iram persona quieta nollet malum illi cui imprecata est/non habetur signum sufficiens q no maledixit ex animo, sed solummodo q non perseuerat in malo animo. Sed oportet scire si tunc quando imprecabatur / passio ire & furoris intantum preualuit q flexit voluntatem ad consensum, ita q tunc voluisset vt eueniret quod imprecabatur. Nam si sic est/non excusatur a mortali: sicut nec qui ex nimio libidinis ardore consentit vt vellet fornicari, quis transacta ten/ tatione nollet & gaudeat q non fecerit / & multum doleret si fecisset. simile est. n. hic & ibi.  Secundo ad discernendum animum eius qui maledixit irrationali creature respectiue ad bona humana: puta maledictus sit dies in qua natus es / aut in qua natus sum/& similia. qm ipsimet qui dicunt non intelligunt verborum propriu sensum/ q scilicet redundet in maledicendum illum hominem nascentem. Et propterea oportet examinare animum dicentis / si tunc per illam maledictionem optabat aliquid mali notabilis illi ho/ mini, siue sit ipsemet siue alter. nam si optando illi malum nota bile dicit maledictus dies in qua natus es/ quasi optans illu non fuisse natum aut fuisse male natum, peccatum est mortale sine dubio. Si vero ex ira maledicit diei illi/ & intendit q dies sit maledictus / sed non intendit per hoc velle vt ille habuerit vel habeat malum ex natiuitate sua, peccatum veniale est: quia intentio maledici non protenditur ad cupiendum malum proximi. MAleficium Peccatum est generale quo quis nocet proximo. Vsurpatur tamen appropriate pro peccato quo quis nocet proximo per aliquam demonis inuocationem. Vnde malefici dicuntur qui impediunt co summationem matrimonij / pueros ledunt aut etiam occidunt/ & queuis alia mala incantationibus suis inferunt.  Constat autem crimen hoc esse mortale ex duplici capite: & quia inuocatio est demonum / & quia nociuum est humano generi. Confunditur tamen plerunq nomen maleficij ad inuocationes demonum etiam vtiles hominibus / quum disputatur an liceat maleficium soluere maleficio altero. Vbi Scito/q soluere maleficium alio maleficio/ peccatum quoq est mortale: quoniam maleficium est secundu se prauum/ & nulla potest intentione bene fieri. Et similiter in ducere maleficum paratum ad maleficia perpetranda/adsoluen dum maleficium alio maleficio, est peccatu mortale: quia nulla ratione licitum est inducere hominem quantucunq paratum/ ad offendendum deum.  Nec habet locum in proposito distin ctio inter inducere ad peccandum & vti iniquitate alterius parati ad peccandum / vt distinguitur in vsura & in iuramento infidelium: quoniam illa distinctio non habet locum nisi in illis in quibus actio petita pot ab illo parato fieri sine peccato si vult/ & ex iniquitate sua prouenit q apponit ipse peccatum. tunc. n. petens petit opus bonum, sed quia ille a quo petitur no vult nisi cum peccato efficere/ideo petens vtitur iniquitate parati & non communicat peccato illius. Verbigratia. petens mutuum ab vsu rario/petit opus bonum scilicet mutuum, quod vsurarius si vel let posset sine peccato concedere. & similiter petens iuramentu ab infideli/petit opus religionis sanctum scilicetiurare, quod idolatra potest si vult sine peccato concedere / recognoscendo verum deum & per illum iurando. In proposito autem petitur a malefico vt soluat maleficium, quod ille non potest etiam si vult prestare sine peccato. Et propterea conuincitur quis q petit peccatum/ & inducit paratum ad peccandum: digni aute sunt morte (inquit apostolus) non solum qui faciunt/ sed etia qui consentiunt facientibus.  Si autem maleficus sciret maleficium factum consistere in laqueo ibi alligato / nullum peccatum esset rogare vt solueret illam alligaturam: quia hic nulla interuenit demoniaca opera/ sed humana tantum actio, quam quilibet alius posset efficere si sciret vbi essetilla alligatio. MAlicia Peccatum est generale / quo ho ex sola intentione mali eligit malum. Hinc. n. distinguendo peccantes ex malicia vel infirmitate vel ex malo vsu, excusamus illos qui ex passione aut vsu aut imprudentia peccant/aggrauantes eos qui no nisi quia intendut malu eligunt peccare: sunt. n. pessimi in quocuq gne peccent: difficile enim vident corrigi posse. Cotingit tn pp imperfectione actus esse veniale pctm ex malicia: vt siquis vana mendacia eligit dicere ex intentione huius mali quod est vane mentiri / & non propter aliud. Est siquidem imperfectio actus ex parte mali / qa non est malum perniciosum. MAtrimonium quatum ad peccata que in illius contractu interueniunt/tractan dum est primo: deinde de peccatis que in illius vsu occurrunt. ¶ In contrahendo igitur matrimoniu per verba de presenti potest ex septem capitibus peccatu incurri. Primo agendo contra impedimenta dirimentia. Secundo contra impedimenta non derimentia. Tertio contra modum. Quarto cotra intentionem sacramenti. Quinto ex intentione finis mali. Sexto ex prepo stera intentione finis. Septi mo ex indignitate persone. Quantum Ad primum/impedimenta dirimentia co tinentur in his versibus. Error / conditio/ votum/cognatio/crimen: cultus disparitas/ vis/ordo / ligamen/ honestas: si sis affinis/si forte coire nequibis: hec socianda vetant connubia/ facta retractant. ¶ Quorum summaria explanatio est. Primum impedimentu est error circa substantia persone: puta intendit qs contrahere cu primogenita/& supponitur alia, erratur ibi in persona. Sed si erretur in qualitate (puta qa no est bona aut diues aut sana &c. vt ei dicebatur) non suffragatur.  Secundum est conditio/scilicet seruilis. nam si ignoranti seruitutem/libero datur serua/quam si sciret seruam non acciperet, non tenet matrimonium.  Tertium est votum/scilicet solenne religionis approbate, siue fuerit professio expresse siue tacite facta: nam illius matrimonium nullum est. ¶ In quarto impedimento clauduntur tria impedimenta iuxta tres cognationes: scilicet naturalem/spiritualem & legalem. Cognatio naturalis tollit matrimonium vsq ad quartum gradum inclusiue: ita q inter consanguineos ac cosanguineas in primo/ secudo/ tertio & quarto gradu no potest esse matrimoniu.  Cognatio spiritualis/que contrahitur in baptismo vel confirmationis sacramento, tollit matrimonium scdm tres tantum lineas. Prima est inter spiritualem parentem & filium seu filiam: hoc est inter tenentem ad baptismum vel chrisma/ & baptizatum seu confirmatum. Secunda est inter compatrem & comatre. Tertia est inter fratres spirituales: hoc est personam bap tizata seu confirmatam/ & filios seu filias naturales patris spiritualis. Et aduerte hic duo. Primum / q idem est iudicium de tenente ad baptismum & baptizante. Secundum q idem est iudicium de tenente ad baptismum & illius vxore/ si iam consummatu matrimoniu erat.  Cognatio legalis (que cotrahit ex adoptione alicuius in filium seu filiam) tollit matrimonium scdm tres lineas. Prima est inter adoptantem & adoptatum / ac illius filium/& iterum filium filij & deinceps. Secunda est inter filios naturales ac legitimos adoptatis & adoptatum. Tertia est inter vxorem adoptantis & adoptatum/& inter vxorem adoptati & adoptantem. Inter quas ponitur differentia/q tam prima q ter tia est perpetua: secunda autem temporalis/ scilicet qdiu manet in potestate patris adoptantis. & ideo mortuo patre/aut emanci pato filio naturali vel adoptiuo, potest iter eos esse matrimoniu. ¶ Quintum impedimentum est crimen. quod duplex est: adul terium & homicidium. Sed quattuor conficiuntur hinc casus impedientes. Primus est ex puro homicidio, quando alter coniugum procurat alterum occidi per aliquam tertiam personam. nam inter coniugem remanentem & personam illam tertiam consortem in homicidij talis crimine/ non potest esse matrimonium in perpetuum: vt patet extra de conuersione infidelium. ca. laudabilem.  Secundus est ex homicidio mixto adulterio, quando alter coniugum adulteratur / & per se vel alium occidit alterum coniugem. nam inter remanentem coniugem & personam illam cum qua adulterium commissum fuerat / non potest esse coniugium: vt patet extra de eo qui duxit in matri. quam pol. per adul. ca. super hoc. &. xxxi. q. i. siquis viuente. Et scito q multi & forte omnes exponunt hos duos casus limi/ tando cum vna conditione: scilicet si dictum homicidium fiat ea intentione vt sit seu fiat matrimonium inter predictos. ita q si non propter hanc intentionem coniux occidens per se vel aliu occidat suum coniugem/non incurrit impedimetum dirimens matrimonium. Sed quum hoc spectet ad ius positiuu / & iura non inueniantur apponere dictam conditionem (vt patet dicta capitula intuenti) nec aliquis alius canon allegetur hanc limitationem apponens, nescio qua securitate limitatio hec asseri possit.  Tertius casus est ex adulterio no puro / sed mixto promissioni fide vallate q quum alter coniux morietur accipiet illu vel illam in coniugem: siue precedat siue sequatur adulterium huiusmodi promissio. Nam inter istos adulteros cum tali promissione in eternum non potestesse coniugium: vt patet extra de eo qui duxit in matri. qua pol. per adul. ca. siquis vxore. et. xxxi. q. i. ca. relatum.  Quartus casus est ex adulterio quoq mixto contractui secundi matrimonij de presenti, ita q isti non solum adulterium commiserunt / sed de facto coniuges se fecerunt stante altero eorum ligato in priore matrimonio: nec refert an adulterium precedat aut sequatur huiusmodi contractum secundi matrimonij. nam inter istos sic adulteros non potest vnq esse coniugium: vt patet extra de eo qui duxit in matri. quam pol. per adul. ca. significauit. & ca. ex literarum. & ca. siquis. Et hunc casum intellige cum grano salis: hoc est si persona soluta / puta bertha / sciebat esse coniugatam personam illam cum qua contraxit matrimonium & comisit adulterium/puta ioannem. Sciebat inqua aut tunc qn contraxit: aut si tunc nesciebat & postea sciuit / & nihilominus postq sciuit commisit adulterium illud / scilicet cum illa persona coniugata cum qua ignoranter contraxerat scilicet cum ioanne. Si vero personam illam scilicet ioannem esse coniugatam nesci uit qdiu vixit alter coniux scilicet ioannis / sed post illius morte tantum sciuit, potest si vult matrimonialiter coniungi cum eadem persona/scilicet ioanne (vt patet in ca. propositum. & ca. veniens. de eo qui duxit in matri. quam pol. per adul.) quonia ipsa bertha nunq commisit adulterium cum ioanne formaliter. i. ex intentione, sed materialiter tantum: quia putabatse cum proprio marito dormire.  Aduerte hic adiungi dictis quattuor casibus quintum: scilicet si mulier occiderit vxorem alterius vt illum habeat in maritum, aut econtrario si vir occidit maritum alterius vt illam habeat in vxorem: ita q inter talem homicida sic & illum seu illam relictam non potest esse coniugium. Et allegatur ca. siquis viuente. xxxi. q. i. Sed quoniam canon ille loquitur de homicidio coniugis non puro sed mixto adulterio (vt patet intuenti) & hec ex positiuo iure robur trahunt, ideo in solis illis casibus qui in iure positiuo sunt/ standum videtur. ¶ Sextum est disparitas cultus: ita q inter baptizatum & non baptizatum non potest esse matrimonium. Si aut sint baptizati quis heretici & apostate/tenet matrimonium. ¶ Septimum est vis / hoc est violentia. Et sub hoc clauditur non solum violentia absolute/ sed violentia per metum cadente in constantem virum. qui metus in proposito diffinitur quadruplex: scilicet stupri/ siue status / verberis / atq necis. Ita q siue metu mortis/siue verberum/siue status. i. libertatis/siue stupri/ consentiens in matrimonium, non consentit sufficienter ad perpetuum matrimonij vinculum: vult enim ecclesia matrimonia que perpetua sunt/habere consensum non qualemcunq sed libe rum. Potest autem impedimentum hoc tolli / si postea libere vult consentire in quod prius coactus aut non consensit aut non liber consensit / sed ex metu cadente in constantem virum: vt dictum est. ¶ Octauum est ordo / scilicet sacer. Nam ordinatus in sacris non potest contrahere matrimonium: & si contrahit/non valet. ¶ Nonum est ligamen / scilicet alterius coniugij. Alligata. n. persona alteri coniugi per verba de presenti / non potest contrahere cum persona alia: & si contrahat & consummet etiam matrimonium secundum / nihil valet, etiam si primum non sit consummatum/ sed oportet stare in primo. ¶ Decimum est honestas: hoc est publice honestatis iustitia/ vetans illos inter quos sunt vel fuerunt sponsalia/ posse contrahere cum consanguineis alterius partis vsq ad quartum gradum. Ita q ioannes mortua sua sponsa/non potest cum consan guineis sponse olim sue contrahere, & similiter ex partesponsi: statuit. n. ecclesia sponsum & sponsam quo ad hoc pares marito & vxori carnaliter commixtis. ¶ Vndecimu est affinitas: hoc est paretela contracta ex carnali commixtione naturali consummata viri & mulieris: siue sint maritus & vxor/siue quecunq alie persone. & durat vsq ad quartum gradum. Ita q personis carnaliter sic commixtis/puta petro & anthonia, non potest petrus aliquam anthonie consanguineam vsq ad quartum gradum habere vxorem: quia sunt effecti sibi affines. & similiter anthonia non potest aliquem consanguineum petri vsq ad quartum gradum habere in mari tum: quia sunt sibi effecti affines. ¶ Duodecimum impedimentum est impotentia coeundi: siue hoc proueniat ex natura siue ex maleficio perpetuo. Et quia hoc impedimentum quum accidit subiacet speciali examini acciden tis facti quod a prelatis ecclesie fit, ideo sufficiat confessori hoc nosse.  Hec sunt impedimenta que & impediunt matrimonium cantrahendum/& dirimunt illud si de facto contractum fuerit, etiam si fuerit cosummatum & inde geniti filij & filie. Hoc est primum caput ex quo contingit peccare in contrahendo matrimonium. Secundum Vero caput ex quo peccatur in contra hendo matrimonium, constat ex impedimentis non dirimentibus quidem matrimonium/ sed impedientibus & efficientibus vt de iure non possit contrahi matrimonium/ si tamen contrahatur valet. ¶ Sunt autem impedimenta hec. xi. Primu est interdictum ec clesie: si episcopus vel curatus inhibeat aliquibus ne contrahant propter aliquam rationabilem occasionem/ donec constet clare si est aliquod impedimentum inter eos. Scdm est votum simplex castitatis. Tertiu est sponsalicium cum altera persona. Ille enim qui habet castitatis votum/& iste qui iam promisit alteri, non debet violare fidem suam: sed ille debet seruare fi dem deo / iste homini. Quartum est siquis iunctus est alteri cathecismo, quia tenuit ipm ad cathecismu qui fit ante baptismum. Quintum est incestus cum affinibus, hoc est cum consanguineis coniugis. ita q talis punitur vt decedente coniuge no possit cotrahere matrimonium cum quacunq persona. Sextum est vxoricidium. Septimum est raptus aliene sponse. Octauum est proprij filij de fonte vel ad chrisma susceptio insidiosa ma trimonio, vt scilicet coniux priuetur debito matrimoniali. No num est presbytericidium. Decimum est solennis penitentia. Et vndecimum coniugium scienter cum moniali.  Hec enim impedimenta ex institutione ecclesie sunt: preter scdm & tertiu/que ex nature iure sunt, quia ad fidelitate spectant. Et primu quantu ad clandestinu: quia cotra more huane societatis est.  Et scito pctm esse mortale si cum tribus primis impedimetis cotrahit mrimoniu: hoc est si contra interdictum ecclesie iudice prohibente/si contra votu simplex/si cotra sponsaliciu alterius cotrahitur mrimoniu. qa mrimonia clandestina totaliter danata sunt/ & ecclesie debetur obedientia omnimoda in re tanta, & fide ta deo q homini violare in re tanta mortalis offensa est. Notanter autdixi contra votum simplex & contra sposaliciu alterius: qa siqs post votu simplex contraheret animo tn ingrediendi religione anteq cosummet mrimoniu, no contra heret cotra votu: quia non cotraheret cu animo violandi votu, ac p hoc no peccaret mortaliter cotrahendo. Sed teneretur implere votu: immo teneretur ad religionem profitendam/ ex quo posuit se in statu in quo non pot aliter implere castitatis votum nisi per religionis professionem. Similiter non contraheret cotra sponsalicium/si sponsalicia essent soluta.  Cu reliqs aut octo impedimetis cotrahere/si contemptus desit noli iudicare mortale, si no est consuetu petere dispensationem. & reuera si non est in memoria hominu q epi dispensent circa hec/vident tacite cosensisse. Tutior tn pars est eligenda, vt hns aliquod hoR impedimetoR no dirimetium petat dispensationem salte secrete p tertia psona ab epo/vt licite cotrahat. Potest. n. in omnibus episcopus dispensare, nisi circa votum & sponsaliciu: quia aliunde q ex positiuo iure hec robur habent peccati. Hec de secundo capite. ¶ Tertium caput vn peccat in cotractu mrimonij / est modus clandestinus. Et hic modus duplr intelligit.  Primo si contrahitur omissis bannis vtsciant impedimeta siqua sint &c. Et hoc het locu vbi hec cosueuerut seruari. vbi at non cosueuerut hec fieri/no incurrit pctm omittendo hec que ex posinuo sunt iure.  Alio mo intelligr si cotrahit non in facie ecclesie: hoc est occulte sine sufficientibus testibus q ecclesia representant. Et quia hoc est de iure nature / tum ratione publici actus qui exigitur ad hoc vt in sociali vita persone se habeant vt coniuges / tum ratione scandali/tum ratione periculi quotidiani quo transitur ad secunda coniugia omisso coniuge clandestino, ideo hoc non potest fieri absq peccato mortali/nisi per accidens: vt si post con tractum de facto tantum matrimoniu in facie ecclesie & consummatu/ad cor rediens alter coiugum qui impedimeti secreti dirimentis est conscius obtenta dispensatione cotrahere iterum velit, tunc absq testimonio sufficit contrahere ad euitandum scandalum. immo debet etiam coniugi occultare / & petere vt pro sua consolatione velit iterum acceptare se in coniugem/& sic contrahere. nam cessant in huiusmodi casu omnia inconuenientia. Possunt etiam per accidens contingere multi casus excusantes a mortali cotractum clandestinu ad horam/ quasi statim publicandum. De quibus vide si vis in commentarijs nostris super tertia parte diui tho. circa finem. ¶ Quartum caput peccati in contrahendo matrimonium est intentio contra sacramentum. Et hoc peccatum commune est sacrilegium contra quodlibet ecclesie sacramentum / quando persona exteriori actu simulat sacramentum, quia secundum intentionem interiorem non intendit sacramentum suscipere seu efficere: vt siquis dicat accipio te in coniugem/ & non intendit quod dicit. Huiusmodi. n. mendacium perniciosum & sacrilegium non solum mortale est peccatum/ sed irritu reddit sacramentum: & tenetur talis deceptor satisfacere lese parti/ &c. Simile sacrilegium irritans matrimonium committitur contrahendo matrimonium cum pacto contra aliquod trium bonorum matrimonij, scilicet fidei/prolis & sacramenti: vt si deducatur in pactum sterilitas/aut separatio totalis/aut non reddendum debitum: hoc enim est contra fidem / primum cotra prolem/secundum aut contra sacramentum. Et ideo vltra peccatum non tenet matrimonium: vt patet extra de conditionibus appo. ca. vltimo. ¶ Quintum caput peccati in contrahendo matrimonium / est intentio mali finis. Et hoc quoq peccatum commune est reliqs sacramentis & bonis actibus exterioribus: semper. n. est pctm exercere illa ad malum finem. Vnde contrahere matrimonium ad finem malum (puta ad libertatem adulterandi / ad furandum/ad occidendum/ ad lenocinandum &c.) peccatum est mortale manifestum. ¶ Sextum caput peccati in contrahendo matrimonium/est intentio prepostera respectu finium seu bonorum ex coniugio expectatorum: expectantur siquidem ex coniugio primo proles/ secundo vitatio fornicationis, tertio amicitia affinium / vtilitas bonorum temporalium / delectatio carnalis cum coniuge &c. Quando ergo aliquis contrahit & non principaliter propter prolem (nisi senes sint) peccatum interuenit veniale. Quado vero nec propter prolem nec propter vitandam fornicationem mouentur ad contrahendum/ sed propter commoditatem temporalium bonorum aut obsequioru, preposterus est ordo finiu. Et similiter qn pp nihil hoR principaliter/ sed pp pulcritudine coniugis & delectationem &c. valde preponitur delectatio ceteris bonis: & quia non seruatur debitus rationis ordo / peccatu incurritur. Nunq tamen propter hec & similia incurritur pctm mortale/nec interuenit abusus sacramenti: quia non ordinatur proptereasacramentum coniugij ad finem extraneum, sed remanet ordinatum ad suum finem/qui est mutua potestas corporu coniugum / & sanctificatio eorum vt sciat vnusquisq suum vas possidere in sanctificationem. quoniam intendunt se habere vt coniuges secundum ecclesia: sed aduenticius finis delectatiois vel diuitiarum &c. ponitur vt est finis non coniugij, sed vel quare magis cum ista q cum illa cotrahat: vt iac ob maluit cum rachele pulcra q lia lippis oculis contrahere. vel mutationis voluntatis ad applicandum se ad contrahendum coniugium: sicut dauid quia egebat calefaciente se/ mutauit voluntatem vt acciperet vxorem abisac sunamitem. sicut etiam sacerdos non celebraturus hodie / mutat voluntatem vt complaceat alicui/ & celebrat. Non enim propter hec / sacramenta ordinantur ad hec, sed mutationes nostrarum voluntatum. In his igitur aut non inuenitur peccatum si voluntas est ordinata: aut veniale / quando inordinata est intentio preponens postponenda. ¶ Septimum caput peccati in contrahendo matrimonium est indignitas persone. Et hec est duplex. Prima est excommunicationis: vt si persona esset excommunicata fiue maiore siue mi nore excommunicatione: quia excommunicatio minor excludit a passiua participatione sacrametorum. Constat autem vtrunq coniugem suscipere sacramentum matrimonij quum contrahi tur per verba de presenti.  Secunda est peccati mortalis: vt si esset in peccati mortalis statu. Censetur autem quilibet in pecca to mortali esse / si postq commisit mortale peccatum non est contritus: si autem est contritus/iam non est in peccato mortali. Igitur anteq contrahant matrimonium/debet vterq conteri de omnibus peccatis suis. Et si tunc non confitetur/ & scit aut dubitat se excommunicationi maiori aut minori subiacere, faciat se absolui/vt digne possit contrahere: nam cotrahens cum altera excommunicationum scienter aut cum peccato mortali scieter, peccat mortaliter peccato sacrilegij, notabilem exhibens sacramento irreuerentiam. Matrimonii Peccata quantum ad vsum coniugij sunt ex capitibus. xiiij. Primo ex fine. Secundo ex modo. Tertio ex indispositione. Quarto ex piculo. Quinto ex debito. Sexto ex loco. Septimo ex tempore. Octauo ex more. Nono ex voto. Decimo ex adulterio. Vndecimo ex abufu. Duodecimo ex impudicitijs. Tertiodecimo ex qualitate danata. Quartodecimo ex innaturalitate contra ipsum matrimonij vsum. ¶ Primum igitur caput peccati in coniugij vsu est finis. nam causa generandi exercendus est/aut in remedium concupiscen tie. Si igitur solius delectationis causa fit, peccatum est / veniale tamen. ¶ Secundum caput peccati est modus innaturalis. Et quia infiniti sunt modi quos humana delectatio adinuenit, hoc scito q nisi ex rationabili caufa mutetur naturalis modus seruatosemp vase naturali/semper est peccatum. Et nisi modus sit intantum exorbitans vt impediat posse concipere (hoc est posse bene recipere semen ita vt posset concipere si aliud non obstaret) communiter est peccatum veniale. Videtur autem valde obstare fa cultati concipiendi si mulier super virum sit: & propterea hoc videtur mortale aut prope. Si tamen posset mulier sic cocipere/ noli damnare. ¶ Tertium autem caput est ex indispositione menstruorum. Mulier. n. menstruata peccat petendo debitum: reddedo autem excusatur si viro consulit. Non tamen est peccatum mortale petere aut reddere menstruatam: quia nulli facit iniuriam qui vtitur iure suo. ¶ Quartum caput est periculum aut aborsus aut notabilis nocumenti: hoc enim est manifeste contra charitatem proximi: nam vita prolis & sanitas mariti/bona sunt non ledenda. Vnde non curare de hmoi est peccatum mortale. ¶ Quintum caput est debitum. Nam negare debitum coniugale petenti coniugi/peccatum est mortale ex suo genere: quia est iniustitia.  Excusatur tamen coniux a reddendo debito in duobus casibus. Primus est si non potest sine periculo vite vel egritudinis: quoniam debitum coniugij intelligitur salua consistentia & sanitate subiecti. De periculo autem infectionis lepre canonica lex non eripit/dicens authoritate apostoli pauli teneri sanum coniugem reddere debitu leproso exigenti: vt patet extra de coniu. leproso. ca. quoniam. Quod tamen a quibusdam moderate exponitur: scilicet quando ex redditione debiti non imminet sano periculum infectionis. Et satis rationabiliter: quoniam redditio debiti coniugalis intelligitur salua non solum consisten tia sed sanitate subiecti. quia non tenetur egritudinem notabile incurrere propter reddendum debitum hoc: generandi. n. opus ordinatum est a natura ad bonum speciei sine malo indiuidui. Et ideo sicut non tenetur incurrere ex hoc notabilem debilitate, ita nec lepram/que maius malum est. Vnde in huiusmodi casu videtur standum consilio medicorum de periculo infectionis consideratis particularibus circunstantijs & qualitatibus.  Secundus est/si petens fornicationem commisit: quia ex hoc alteri authoritate domini licet coniugis thorum dimittere. Ad hunc casum reducuntur omnes casus / in quibus coniux perdit ius exigendi debitum. Nisi ergo rationabile impedimentum ad sit/peccat mortaliter negans debitum/ etiam si dies pasce fuerit in quo debeant communicare. ¶ Sextum caput est locus duplex: sacer/ vel publicus. Nam actus polluens locum sacrum/non potest licite ibi exerceri: constat autem q omnis effusio voluntaria seminis humani polluit locum sacrum, sicut effusio sanguinis iusta a iudice facta: vnde committeretur sacrilegium etiam tempore obsidionis in ecclesia matrimonio vtendo. Nec incouenit coniuges teneri ad castitate ex penuria loci: quum teneantur ex mutua absentia per multos annos viro existente occupato in militaribus &c.  In publico autem loco non patitur honestas humane societatis id fieri. ¶ Septimum caput est tempus sacru duplex. scilicet comune: vt sunt dies festi & quadragesimales. in quibus nisi cotemptus festorum interueniat / concessus est vsus coniugij. Aliud est sacrum tempus speciale: quo scilicet prohibite sunt nuptie. de quo in verbo nuptie dicetur. Sed nunc dicitur quantum ad consummationem matrimonij/ q consummare matrimonium tali tempore / peccatum est: quia contra finem precepti fit. Non tamen est peccatum mortale / si sine solennitate nuptiarum/sine traductione vxoris in domum, fit consummatio matrimonij: quia hoc non inuenitur prohibitum. Nec cadit sub prohibitione ecclesie vt prohibitum / sed vt finis prohibiti: aliud autem constat esse quod precipitur / & aliud quod est finis precepti. sicut finis precepti ieiunij est eleuatio mentis, si tamen quis ieiunat & non eleuatur mente/non est transgressor precepti. Vti autem consummato matrimonio/ nullum peccatu est hoc tempore, sicut nec alio sacro tempore. ¶ Octauum caput peccati est mos benedicendi sponsas ante nuptias. & vere peccatum est vti coniugio ante benedictione solitam. Si tamen desit contemptus/non est peccatum mortale consummare matrimonium ante benedictione: quia nec statuti nec consuetudinis violatio ex infirmitate passionum infert pctm mortale: vt latius declarauimus in commentarijs tertie partis circa finem. Vide ibi si vis. ¶ Nonum caput peccati est votum simplex castitatis. Contra quod coniux voto astrictus agit petendo debitum: non autem reddendo/siue expresse siue interpretatiue petatur. Et ratio peccati mortalis in petendo est / quia votum castitatis est votum de negatiuo obligans semper & ad semper: quia obligat se ad non exercendum actum venereum. Et propterea licet excusetur reddendo (quia tenetur maiore vinculo ad reddendum actum illum alteri) non habet tamen vnde excusetur petendo: quum teneatur ex voto ad non exercendum / & in libertate ipsius sit non petere.  Et bene nota/q secus est de habente simplex votum religionis. Ille nanq qui vouit ingredi & perseuerare in religione/ & postea absq dispensatione vxorem duxit, potest post consummatum matrimonium petere deditum ab vxore: quia votum eius est de affirmatione / scilicet de assumendo statum religionis, & non est de castitate sicut nec de paupertate/ nisi per viam sequele ad statum religionis: votum autem casti/ tatis (vt dictum est) de negatiuo est. Et propterea iste tenet ad negatiuam quandocunq est in sua libertate: & similiter ille tenetur ad affirmatiuam quandocunq est in sua potestate / sez mortua vxore.  Vnde sicut habens votum religionis & postea illicite vxoratus / non tenetur ad paupertatem nisi quando erit religiosus, ita nec ad castitatem ex suo voto. Et ne hoc tibi vi deatur mirabile, vide q si homo post emissum castitatis votu fornicatur/peccat contra votum: si vero post emissum simplex religionis votum fornicatur/non facit cotra votum. Hinc. n. per pendere potes dictam differentiam esse in causa, quia scilicet ille vouit negatiuam/iste affirmatiuam: & ideo ille non potest petere debitum/iste sic. ¶ Decimum caput peccati est adulterium. Quod potest intel ligi vel de proprio vel alterius coniugis. Et si de proprio quide agitur, quis alter possit ei ob hoc negare debitum authoritate do mini nostri iesu christi/non tamen peccat petendo aut redden do: siue hoc peccatum eius sciatur a coniuge siue non, quia non est adhuc priuatus sed priuandus: vt latius in volumine primo responsionum disseruimus.  Si vero de coniugis adulterio manifesto agitur/grauis est causa presertim mariti. Veruntamen (vt in primo quolibeto nostro discussimus diffuse) vxor scies virum publicam concubinam tenentem / & ob hoc tristis & dolens no sperans ex hoc q cotineret se ab illius cocubitu emen dationem eius/ faciens quod in se est vt maritus corrigatur, potest illius coniugio vti: quia cessat in ea tam ratio scandali (quia nullus putat de ipsius consensu fieri hoc adulterium) q ratio procinij & pticipij, ex quo nulla het via prouidedi. Vir aut scies vxorem publice adulterari / quia tenetur ad correctionem eius non solum verbo sed opere vtpote caput, debet omnibus quibus potest modis cohibere ipsam a crimine adulterij/& prouidere scandalo ne patronus turpitudinis habeatur. Et quia difficile est hec duo facere/& simul vti coniugio illius, ideo nisi casus occurrat in quo vtruq horum saluum sit vtendo coniugio/non licet ei vti tali coniugio: vtruq enim est de iure charitatis debite. In casu autem quo vtruq saluum esset, non video quare inuoluatur peccato saltem mortali talis vsus: quu omnis legis ratio cesset/& contemptus desit. ¶ Vndecimum peccati caput est abusus coniugij, quo quis abu titur actu coniugij ad delectationem in opere/ita vt perficiatur opus extra naturale vas: sicut maritus thamar faciebat. Et hoc est manifeste scelus magnum. ¶ Duodecimum est impudicitia / confistens in tactibus venereis. Verutamen tactus venerei tripliciter inueniuntur inter con iuges.  Primo ratione vsus coniugij. Et sic vt liciti & quadoq vt necessarij transeunt.  Secundo non propter actum coniugalem, sed nihil aliud intenditur q sistere in huiusmodi tactibus. Et tunc proprie est impudicitia. Et si sine periculo pollutionis in vtroq coniuge hec fiant/tolerabile est, vtpote veniale: quia non nisi superfluitas est delectationis in fra coniugales terminos. Si vero cum periculo pollutionis in altero ipsorum fiant, dicendu est sicut de multu bibentibus cum periculo ebrietatis. Et peius hic: quia non est in potestate persone continere pollutione/sicut continere decimam potationem ne inebrietur. Vnde si experta persona est se pollui ex similibus tactibus tot & talibus / & aduertit periculum & non obuiat, nescio excusare a mortali / etia si non sequatur pollutio.  Tertio fiunt huiusmodi tactus ex intentione aut quasi vt polluantur. & est manifeste peccatum ne fandum. Dixi autem aut quasi / propter vacantes huiusmodi tactibus non cogitando si eueniat pollutio vel no eueniat, essent autem contenti vt eueniret: dant siquidem operam actibus illicitis ex quibus nata est sequi pollutio: & ideo tanq intenta imputatur illis sic male affectis. ¶ Tertiumdecimum caput est danata qualitas / scilicet matrimonij clandestini. Nam & ipsum clandestinum coniugium et ipsius vsus per se loquendo est peccatum mortale: vtpote offen dens societatem humanam/scandalosus & danatus ab ecclesia. Si tamen per accidens quandoq liceat/vide diffusius scripta in supradictis commentarijs. ¶ Quartumdecimum caput peccati est innaturalitas, qua naturalis vsus immutatur in eum vsum qui est contra natura: hoc est cognoscendo vxorem extra vas naturale. est. n. hoc pctm pessimum/& omnino execrabile. MEdici Peccata peculiaria consistunt in temeritate. Nam ante cognita egritudi nem peccat vel temere curando (quia morbi incogniti nulla est via cure) vel temere tentando, dum ad explorandam naturam morbi adhibet periculosa / & exponit hominem discrimini vite vel grauis lesionis: melius est. n. relinquere infirmum regimini nature/q diuinando exponere illum periculo alteri: sed pp lucru/ aut ne videatur ignorans medicus / aut propter ignorantiam/ aut propter negligentiam studendi, diuinando procedit/contra charitatem.  Post cognitum autem morbum peccat temere curando, dum aut negligit studere / aut visitare/aut confulere/ aut perspicere fidelitatem medicinarum vbi hoc vertitur in dubium. Vel quod peius est/erubescit mutare sententiam/ & per tinacia sua reuocat in dubium rectam curam quam alius adhi beret. Nec est dubium hoc esse mortalissimum crimen. Nec est a temeritate cure distans / q medicus cognito morbo experiri vult medicinam non certam quantum ad efficaciam / in periculum vite aut grauis lesionis pauperis infirmi. est enim hoc (sicut quodlibet aliorum quod infirmi vitam aut valetudine/ mortis aut lesionis grauis periculo exponit) mortale peccatum: vtpote contra charitatem/qua quilibet tenetur diligere proximu sicut seipsum. Sunt Preter hec duo alia medicorum peccata. Vnu contra diuinum ius, quum consulunt aliquid facere contra salutem anime / quodcunq mortale peccatum cosulat: nam secundum apostolum non sunt facienda mala vt eueniat bona/siue sanitatis siue vite.  Alterum contra ecclesie pceptu (extra de pe. & re. quum infirmitas) quando omittunt infirmos monere & inducere vt medicos aduocent animarum. Intellige hec de infirmitate ex qua merito homo decumbit: qm intentio textus clare patet / q vult preueniri infirmum ad confessionem, ne exinde concipiat desperationem vite corporis / & forte anime. Vnde nec in qualibet egritudine tenetur medicus ad hoc, ne in derisum monitio veniat. Nec expectanda est egri tudo periculosa: quia sic non preueniretur infirmus, ac per hoc non satisfit intentioni & verbis litere. Sed media via incedendo, quum infirmitas est talis q non ex delicijs nec ex podagre impedimeto/sed ex se lectu egritudinis exigit: vt textus etsonat. ¶ Siste tamen pedem/et ne cito iudices mortale peccatum me dici hoc non seruantis nisi post visum periculum quasi vicinu morti, & tunc etiam non ob contemptum precepti ecclesie/sed quia sic consueuerunt medici facere / non per seipsum sed per consanguineos vel alios monentis de confessione. Nam si constitutio hec sic est consensu vtentium acceptata/ & prelati quibus ibidem committitur exequutio contra medicos transgresso res dissimulant, excusantur medici a peccato mortali: quoniam iuris positiui decreta per non vsum abrogari constat, precipue nunq recepta adamussim / vt hoc videtur. Et rationabile videtur decretum hoc scriptum tantum fuisse / & nunq consensu vtentium comprobatum: quia medicorum officio cotrariatur: ac per hoc semper videntur obstitisse. Medici enim habent ex artis precepto / semper ingerere leta / & que sunt sanitatis & spei infirmo: & propterea aiunt non spectare ad se huiusmodi tristia inferre si periculum est, & si periculum non est / non debere exponere se aut verba sua ridiculo. Intellige hec ad excusandam consuetudinem bonorum medicorum. MEndacium (hoc est false vocis significatio cum inten tione fallendi / hoc est falsum dicendi) semper est peccatum: quia est per se prauu, vtpote recte rationi repugnans.  Est autem triplex. Aliud iocosum, quod nulli nocet/sed delectandi causa dicitur. Et hoc est veniale. Aliud officiosum, quod sine alicuius iniuria dr vt alicui prosit. & hoc etiam est veniale. Aliud demu pniciosum, quod iniuriosum seu nociuu est diuinis aut humanis. Et hoc est mortale ex suo genere: quia contra charitatem est/vt patet. ¶ Potest autem hmoi mendacium deficere vt non pertingat ad peccati mortalis perfectionem tripliciter. vel propter imperfectionem actus ex parte dicentis: vt in primis motibus contingit propter non deliberate consentire. Vel propter imperfectione actus ex parte nocumenti: vt in minimis contingit. Vel propter imperfectionem actus ex pte forme: vt contingit in detractione non animo detrahedi / & similibus. Ita q mentiens in materia perniciosa (puta in scientificis) non animo nocendi alicui/sed ex loquacitate non putans inde aliquem notare & concipere falsam doctrinam, quia non formaliter dicit perniciosum non peccat mortaliter: nisi nocumentum sit adeo notabile vt peccatu redeat in naturam sue forme.  Et scito perniciosum esse medacium/omne mendacium circa sacram scripturam/omne mendaciu circa scientifica pro quato sunt bona intellectus / & omne mendacium predicatoris contra veritatem spectantem ad predicatoris officium / & similiter omne mendacium iudicis contra veritatem spectantem ad iudicis officium: quoniam hec tantum sunt predicatoris vt sic & iudicis vt sic mendacia, reliqua sunt per accidens / & ideo venialia: nisi ratione scandali aliud occurrat censendum. MErcatura Nuda (hoc est solius lucri gratia) vituperabilis est: vt pote infinita / ac per hoc insaciabilis. Ordinata autem ad finem politicum (hoc est ciuitatis bonum) vel ad finem economicum / hoc est domesticum bonum, laudabilis est/si iniustitia fraudum men daciorum & hmoi desint. MEretricis Turpitudo / siue venalis sit siue non, peccatum est mor tale. Et quoniam multas implicat criminum maculas, dum omnium aut multorum libidini patet (quoniam & adulterij & incestus & sacrilegij reatus facile incurrit / preter fraudes extorsionesq quas exercent aut quibus consentiunt) earum penitentie relinquamus. Que quando euenerit, sit confessor prudens / non curans discernere species a speciebus dictorum criminum: ne se & illam in tentationem precipitet inutiliter. sat est enim confuse tunc hec dici: vt declarauimus in commentarijs tertie partis. MJlitum Peccata peculiaria sunt tria. Concutere pauperes: hoc est extorquere vi vel metu ab eis/& ledere etiam in persona quandoq. Calumniam inferre diui tibus, imponendo illis q sunt factiosi / q sunt rebelles / q sunt hostes &c. Et tertium quod est causa omniu/ non contentari stipendijs suis: hinc. n. cocussiones/hinc calunie/ hinc prede/rapine &c. ¶ Preter hec autem tria / que a ioanne baptista didicimus luc. iij. ponit aristoteles luxuriam: tanq gens militaris nata sit ad carnis petulantiam. Implicantur quoq hodie multi eorum blasphemie vitio. MJnari Actus est vindicatiuus: & potest bene & male fieri. ¶ Contingit autem in minis inueniri quintupliciter peccatum. Primo ex malo cominato: si scilicet no est iustu. Et tunc esset peccatum mortale: quia iniustum ex suo genere est mortale. nisi minimum quid sit.  Secundo ex ratione comminandi: si scilicet minatur non ratione iustitie vel correctionis &c. sed ad vltionem. Et hoc tunc est mortale, quu voluntas vltionis vsqadeo procedit / vt non curet siue iusta sit siue non.  Tertio ex mo: si nimis accenditur ira comminando. Et hoc communiter est veniale.  Quarto ex desistendo ab exequutione iustarum minarum/ presertim iuramento firmataru. Et hic oportet discernere an mutatio aliqua supuenerit/ ob qua mine possint aut debeant remitti. mine. n. iuste intelliguntur & sunt secundum presens demeritum: quia scilicet tunc qn fiunt mine / ille contra quem fiunt meretur illam punitionem. Et propterea si ante punitionem mutatio aliqua superuenit (puta quia penitentiam agit/aut petit veniam / aut alij bene meriti rationabiliter intercedunt/aut melius est non punire quis ille demereatur) non peccatur remittendo minas. Repente inquit deus loquar aduersus gentem, si penitentia egerit gens illa / aga & ego penitentiam super verbo quod loquutus sum. Et dauid iurauit extincturum se nabal cum eius domo, & tamen precibus abigail placatus remisit. Et hoc modo mater que iurauit verberare filium vel famulam, postea ne quietam domus pace turbet non exequitur / tanq exequutio esset impeditiua melioris boni. Et sic de similibus. Si autem omnia immutata sunt / exequende sunt mine iuste: alioquin peccatum inconstantie est negligentis iustitiam. Et iuxta naturam cause / de grauitate eius iudicandum est si iurate non sunt: nam iuramentum in hoc casu obligaret sub periurio ad exequutionem: vt in fra in verbo periurium declarabitur.  Quinto peccatur ex fictione: vt siquis minatur solo verbo non animo exequendi quod dicit se facturum. Et tunc committitur peccatum mendacij officiosi/ ad terrendum vtiliter delinquentes. MJsse Celebratio tot potest habere omissionis peccata annexa quot sunt requisita ad celebrationem misse. Et illa quidem que manifesta sunt omnibus (puta q celebrans sit ieiunus/q adsint vestes sacre necessarie / q altare consecratum saltem portatile, q calix / patena/ & alia hmoi) transeunda puto  Tacendum autem non est multorum crime valde intolerabile circa immundiciam corporalium & vestiu sacrarum/damnatam non solu a canonico iure extra de custo. eucha. sed etiam a naturali iure: quum dedecat immundicia huiusmodi etiam prophanos: & illimet non vterentur sudariolis ita immundis/nec ad mensam. Scire Quoq decet celebrantes/q tota communio reputa tur pro vno actu. Et propterea si particula aliqua hostie inter sumendum ablutionem post partem ablutionis assumptam sumitur / a ieiuno sumitur: quia mense reliquie cum mensa coputantur: vt latius disseruimus in nostro primo quolibeto.  Si contingat quoq inaduertenter aliquid omitti ex necessarijs ad celebrationem / non est iudicandum mortale: quontam formaliter & per se non est omissio voluntaria. nisi forte inaduertentia sit adeo culpabilis vt redeat omissio in naturam sui criminis. MOllicies Triplex est / & semper mala. Pro quanto nanq est defectus oppositus perseuerantie (quo scilicet homo adeo est deditus delectationibus vt non solum a contristantibus sed a tollentibus delectationem abducatur vt viam virtutis deserat) manifeste peccatum est: quum sit contra rectam rationem.  Potest aute esse & mortale & veniale iuxta materiam. Nam siquis ita est mollis animo/ vt cedat omittendo necessaria ad salutem aut in currendo cotraria saluti, peccat mortaliter. Si autem nihil committit aut omittit contra salutem / sed preter illam, peccat venialiter. ¶ Pro quanto vero mollicies est vitium infimum contra naturam (scilicet solius pollutionis voluntarie) peccatum est mor tale: vt patet. Et similiter pro quanto est crimen contra naturam quo mas patit vt mulier (vt glo. interlinearis exponit. i. ad cor. vi. vbi molles excludunt a regno dei) pctm est nefandu. MOnachorum Et monialium pcta propria, ipsi ex suis/ regula/statutis ac cosuetudinibus scientes discu tiant. Circa dotem tn earum que recipiunt in moniales/vide in verbo excoicatio. ca. lxxiij. ¶ Circa clausuram illis indictam a iure/ si nunq fuit acceptata/ & episcopi sic semper gubernarunt dando eis licentia exeundi, excusantur: quoniam iura non recepta tanto tempore / infirma sunt. Nec sufficit esse scripta & inserta in corpore iuris / & esse rationabilia. MVlieris Peculiaria peccata quatenus ad sexum spectant/non egent speciali tractatu: quia proportionaliter sunt communia eis & maribus non solum naturalia carnis peccata, sed etiam que contra naturam sunt vsq ad molliciem inclusiue.  Peccata autem concernentia ornatu/ in verbo ornatus tractabuntur. Que aut Ex positiuo & diuino iure sunt eis peccata quia prohibita/multa dicuntur: puta q no tondean tur/q non vtantur veste virili/q non predicent aut doceant pu blice/q non tangant sacra vasa & pallas/ q non deferant incesum circa altare / q non benedicant / q nullum ordinis actum exerceant. ¶ Sed aduerte/q horum quedam sunt omnino mulieri illicita: vt actus ordinum, quia mulier est ex natura irregularis. & similiter publice predicare aut docere ea que sunt fidei: quoniam hec ab apostolis interdicta rationabiliter sunt. Cum quo tamen stat q possunt suas subditas prelate in suis capitulis instruere exhortari &c. vt consueuerunt: quoniam hoc no est docere ecclesiam. Sed ad quasdam particulares personas restringitur hu iusmodi doctrina: que magis materna instructio & exhortatio vocanda est, sicut mater naturalis instruere potest & debet filias suas.  Quedam autem horum intelligenda sunt no vt sonant. nam tonderi/nullum est peccatum, nisi pro superstitione aut aliqua alia mala ratione fieret. nec aliter intelligitur a iure prohibitum: vt patet diligenter intuenti di. xxx. & ca. vxoratus de conuer. coniuga. ibi enim & de superstitionibus hereticorum agitur & expresse dicitur quasi resoluens ius subiectionis: vbi notat actum fieri pro superba religionis libertate. Hic autem tonsurare importat mulierem quasi virum tondere in religiosum: vt pluries legitur olim factum. hoc est enim quod lex prohibet: prout etia in statutis religiosorum prohibitum sub eisdem verbis inuenitur.  Veste autem virili vti mulierem/ contra bonos mores est & scadalosum. & ideo intolerabile est, nisi solatij causa quan doq fiat vel necessitas exposcat. Sacra autem scriptura & ius canonicum hoc prohibent vt non superstitiose fiat. ¶ De sacris autem alijs actibus crediderim ego posse consuetudinem antiquam tolerari: nam alicubi moniales in vesperis cu cappa serica altare thurificat intra clausam ecclesia sua/in qua sole moniales sunt. Et hoc si ab hoc vsu abduci no possunt: quu a tempore sother pape mandatum sit episcopis italie vt hanc pestem curent di xxiij. ca. sacratas / & adhuc duret. male quidem, sed non perniciose/si contemptus desit.  Prelate tamen que benedicunt in professione vestes profitentiu in nullo errant. Et que lauant corporales pallas postq certe sunt q nulla est par ticula sacramenti in eis / & sunt aliqualiter ablute, merentur vitam eternam: nam causa videtur rationabilis / quia ratione maioris mundicie hoc fit. MVrmuratio Vt ad vitiosos actus transfertur/ peccatu est coincidens cum detractione: quis minus significetur murmurationis nomine: quia magis soni q vocis peccatu significat. Vnde sonum querule impatietie murmur vocare solemus: quasi multum pressus aut pulsus homo sonet. Et tame secundum rem detrahitur illi contra quem murmuratur, tanq iniuste aut irrationabiliter &c. se habuerit vel habeat. MVtilatio Siue sui siue alterius (nisi ex necessitate sanitatis abscisione membri exposcentis fiat) peccatum est mortale: vtpote contra charitatem qua & nos & proximos sicut nos diligere tenemur. Iudici tamen secundum iustitie ordinem sicut licet occidere ita licet mutilare malefactorem. 
 
 NEcromantia (qua diuinatur per mortuos / seu mortuorum personas agetes demones: vt petente saule rege / mulier suscitauit samuelem con sulendum de bello philistinorum) peccatu est magnum valde: vtpote ad inuocationem demonum recurrens. Inchoant siquidem tales hic societatem quam perpetuo habituri sunt cum demonibus. NEgligentia / qua ho deficit a solicitudine debiti operis intusvel extra, pctm est: quia recte rationi dissonat. ¶ Est autem mortale pctm dupliciter. Vel ex ope debito de necessitate salutis/ vel ex coteptu. nam siquis ex conteptu diuini amoris negligit/aut negligit illud ad quod de necessitate salutis tenet, manifeste incurrit mortale peccatum. Extra hos autem casus venialis est negligentia. NEmesis (hoc est tristitia qua ho habet de alieno bono temporali / quia ille habens tale bonum est indignus tali bono: vt quum quis tristatur quia homo malus habet diuitias/est bn fortunatus/ omnia illi succedut ad votum &c.) pctm est: pro quato diuine prouidetie actione arguit/tanq iniuste distribuente bona tpalia. Et propterea si ad hmoi detestationem extenditur tristitia hec / proculdubio pctm est mortale. Et similiter si tristitia hec ita afficit/ vt ducat hominem ad imitandum malos vt prosperetur, mortale peccatum est: vt patet.  Supposita aute debita reuerentia ad diuine prouidentie distributionem tristari aliqualiter de temporalibus bonis indignoru, nulllum apparet peccatum ex propria ratione: sed esse licitum, sicut tristari de monstris. De his vide commentaria in secunda secunde/si profunde vis perscrutari. NOtariorum Pcta peculiaria sunt in primis periurium/si iura mentum quod fecerut no seruat: deinde falsum coficere instrm in toto vel in pticula quacunq/ aut de actu reprobato, aut quolibet alias illicitu: occultare quoq instrumeta seu prothocolla aut lacerare.  HoR enim quedam sunt manifeste crimina maxima. Nullu tn scio excusare a pcto mortali: nisi forte deceptus quis faceret instrm illicitum/credens esse licitum. tunc. n. iuxta ignorantie excusantis regulas iudicandus esset in foro conscientie, & cum illo salis grano/q modicum pro nihilo reputatur. NVptiarum Peccata duo sunt. Primu si fiant tepore interdicto: hoc est a principio aduentus vsq ad epiphania/ & a septuagesima vsq ad octauas pasce / & a tribus diebus rogationis qui sunt ante ascensionem vsq ad penthecosten: hoc est totam hebdomadam penthecostes. Hec tempora sunt certa. De octaua vero epiphanie & de die octauo penthecostes serua ambrosij documentum: vt scilicet conformes te ecclesie in qua es cosuetudini, vt omnium disputationes effugias. ¶ Et quoniam nuptie tria important (scilicet benedictionem sponsi & sponse / traductionem sponse in domum viri / & celebritatem conuiuij) scito tria hec intelligi his temporibus interdicta. Et quoniam pene non sunt extendende / nihil aliud est dictis temporibus interdictum: possunt enim contrahi matrimonia de presenti / & sponsalia. Vnde putantes euadere vio lationem legis / & facientes primum tantum (scilicet benedictionem) in sabbato ante aduentum vel septuagesimam/& in dominica reliqua duo, non effugiunt legis iram: plus enim sunt prohibita illa duo q primum, quod non nisi quia simul cum nuptijs fit intelligitur prohibitum: quia illa sunt carnalia / benedictio est spiritualis.  Reputatur autem mortale pec catum / violare hoc ecclesie statutum. Et merito si scienter fit: quia quum deliberate & preparate ac publice hec fiant & cum scandalo, non videtur posse nisi cotemptu interueniente transgressio huiusmodi scienter esse.  Secudum nuptiale peccatum est superflua vanitas: & vtina non admixta turpibus verbis & actibus. 
 
 OBstinatio (qua homo pertinaciter inheret peccato) dupliciter in curritur. Primo per se, hoc est ex intentione: vt quum quis intendit pertinaciter perseuerare in pcto. Et hic est proximus statui damnatorum.  Altero modo quasi per viamsequele: vt quum homo est adeo habituatus in peccando / & tam delectabile ac connaturale factum est ei versari in peccato, vt nullus aut leuissimus insit illi vnq motus ad resurgedum in veritate a peccato. Et hic paR distat a damnatorum statu. ¶ Vterq tamen potest per dei gratiam preueniri & conuerti. Primus tamen non ita difficile/si non ex habitu sed ex acciden te aliquo (puta odio inimici) obstinationem elegit: quoniam transeunte accidente illo curabilis est. Habitus autem tanq con naturalis factus/difficillime abijcitur. OCium Seu ociosum ad vitia translatum/ est quod caret necessitate aut vtilitate, extenso vtilitatis nomine. Et hoc constat esse peccatum: quia a recta dissonat ratione aliquam humanam operationem aut omissionem non regulari ratione recta. Si tamen ocium aut ociosum sit nudum (hoc est nihil aliud deformitatis habens nisi ocij) veniale est. Fugiendum tamen est valde ocium/tanq dans aditu malis multis, precipue malarum cogitationum / cupiditatum/ machinationum &c.  Scito tamen laudabile esse ocium inter/ num & externum / ad quietem & recreationem nature inten/ tum: quoniam & hoc habet recta ratio vt lassis detur requies/ sicut & somnus. ODium Boni peccatu est: quia actus voluntatis habet materiam repugnantem: odij. n. materia est malum/sicut amoris materia est bonum. Summi autem boni quod est deus odium / grauissimum est scelus: quum nihil sit in deo quantum est ex se odibile, vtpote pura bonitas. Proximi vero aut etiam suijpsius odium/peccatu est mortale ex suo genere: vtpote directe charitati contrarium. Nisi ob imperfectionem actus sit pctm veniale, vel quia no est odium deliberatum/vel quia circa minimum bonum.  Nec excusatur ab odij crimine qui inimicum odio habet, si ipsum proximum odit: hoc est si illi vult malum corporis aut damnum honoris/fame aut rerum. Nisi hec velit ei iustitia me diante: quia tunc non est odij sed iustitie vindicatiue affectus. Est autem odio habenda inimicitia proximi, & non proximus qui est inimicus. O dii Effectus seu signa prohibita, sunt subtrahere proximo debita beneficia eo modo quo sunt illi debita ab hoc / & similiter debita colloquia eo modo quo sunt illi debita ab isto. Sunt autem debita proximo a conciue que debent ciuitati in communi/a consanguineo que debentur consanguinitati in communi / a christiano que debentur sancte ecclesie & com munioni fidelium in communi. Et propterea nisi casus accidat in quo debeam huic in particulari, sicut non teneor actu interiori cogitare de isto in particulari / ita nec teneor illi in particulari benefacere aut loqui: sufficit enim vt in communibus orationibus & communionibus ecclesie non excipiam christianu inimicum / in communibus ciuitatis non excipiam conciuem inimicum/in communibus consanguinitatis non excipiam con sanguineum inimicum. Sic enim docuit saluator noster, doces in benefaciendo inimicis imitari deum / qui solem suum oriri facit super bonos & malos / & pluit super iustos & iniustos: hoc est communia beneficia humano generi (scilicet solem & pluuiam) non subtrahit inimicis.  Et hinc tu confessor tollere potes multos scrupulos personarum offensarum / que absq odio cum illo qui offendit nolunt particulariter conuersari aut colloqui: quia non tenentur nisi in casu debiti: vt dictum est, & in commentarijs secunde secunde tractatum / vbi de dilectione inimicorum agitur. OFficiorum Secularium venalitas licet speculatiue loquendo sit licita (quia venditio & emptio habet materiam vendibilem) vt tamen ad communem humani generis morem contrahitur, turpis ac perniciosa reipublice non parum est: quoniam viri digni reputant indignum/vt quod sue virtuti debetur pecunia emant. & indigni communiter habent officia vbi sunt venalia. Tollitur & ratio studiorum bonorum & virtutum / ex eo q non nisi pecunia habentur officia. Et oportet vt non virtuosi sed pecuniosi ibi inueniantur vbi pecuniosi honorantur: immo honorant se ipsos emendo officia honorabilia. Preterea qui prius emit officium / quum non emerit nisi vt lucretur, oportet vt vendat actus officij & plerunq iustitie / & inhumanus sit in gratijs, tanq ius habeat vendendi & que sunt iustitie & que sunt gratie / quia prius emit. Testatur magistra rerum experientia ruinam publicam vbi officia sunt venalia.  Et quia actiones humane iudicande sunt secundum quod in pluribus inuenitur, ideo huiusmodi venalitates vt abhominabiles exterminande sunt. OPinio Tripliciter est illicita. Primo ex eo q voluntaria. nam in omni genere scibilium voluntaria est illicita: quia non ex eo q magis placet, sed ex eo q rationa bilior est / non ex voluntate sed ratione amplectenda est opinio. Et hinc errant sectarum emulatores, opiniones sue secte sequentes non vt rationi magis consentaneas / sed quia nati sunt aut nutriti in secta illius doctrine.  Secundo ex non relatione ad suam regulam: omnis enim opinio examinanda est ad suam regulam, Et quia in his que sunt fidei & morum / regula est sacra scriptura exposita ab ecclesia catholica, non excusatur aliquis a quantuncunq rationabili opinione in huiusmodi/si suspecta est communi ecclesie seu apostolice sedi. Et hinc damnantur credentes hereticorum & antiquorum & nouorum / adherentes doctrinis reprobatis aut suspectis saltem apud sedem apostolicam.  Tertio ex modo, du nimis firmiter inheretur opinioni/ & asseritur vt certum atq indubitatum quod tamen est in fra latitudinem opinabilium. Et hinc sepe erratur ex nimio affectu ad nostra / & minore q opus fuerit examine / resolutione ac iudicio, dum probabilia accipiuntur vt demonstrata. OPinione Vti vt regula operum interiorum & exteriorum / est quandoq licitum & quandoq illicitum. In credendis quidem illicitum est, nisi submitten do opinionem regule superiori / scilicet sancte matris ecclesie & apostolice sedis: quoniam ambiguitatis aliquid habens regula / qualis est opinio omnis, resoluenda est in regulam certam/ne error possit in fide inueniri. In operandis vero nisi tutiorem partem eligendo/non licet opinionem cuiuscunq assumere vt regulam operis: quoniam eoipso quo operatio regulanda committitur opinioni/committitur regule ambigue: quia opinio omnis ambigua est/vtpote cum formidine alterius partis. Et quia presupponitur q non eligatur tutior pars / consequens est vt operatio committatur regule ambigue ad casum peccati / ac per hoc exponatur periculo peccandi: quod constat esse illicitum. Et si de peccato mortali agitur, constat esse peccatum mortale/ facere scienter operationem dubiam an sit morta lis: quoniam talis operans mauult adimplere voluntatem suam in tali opere etiam si sit mortale/ q abstinere ab illo. ac per hoc prefert diuine amicitie opus illud/non curando si contingat per dere diuinam amicitiam ex tali opere. ¶ Et hec intellige de opinione proprie dicta vt diximus/que est cum formidine alterius partis, & per se loquendo. Non enim propterea aliquid opinione tenetur quia diuersi doctores contra ria sentiunt: quoniam cum huius modi contrarietate stat q vna pars sit ratione sufficiente ad moralem certitudinem fulta: & iam non est opinio apud capientes rationem illam. Sed quia nesciunt multi discernere inter certitudinem moralem & mathematicam / omnia quodammodo locant sub opinionibus.  Dixi quoq per se loquendo: quia per accidens cotingit nescien tes discernere inter notum opinione & notum certa ratione morali / errare & excusari, credentes absq formidine alterius partis / viris probis & doctis dicentibus/ facite sic quia potest licite fieri. Non. n. exigit deus ab homine plusq conditio hominis habet: quia diuina sapientia disponit omnia suauiter. ORatio Ex intentione sine attentione / illicita est propter irreuerentiam inser tam. Oportet enim etiam supererogationis bonu bene agere / aut saltem non male: constat autem irreuerenter loqui deo / qui ex proposito loquitur sine attentione: irreuerentia autem peccatum est.  Et hoc intel lige loquendo de oratione per se/vt oratio est. nam siquis ora/ tione vt exercitatione quada aut quasi cantico delectabili vtatur ne se occupet vanis/non intendens attendere sed tempus sic per transire, bene facit. & non proprie & formaliter orat nisi extenso orationis nomine/quo dicitur. semper orat quisemper bene facit. Sed materialiter tantum orat, pro quanto orationis verba pro materia sue occupationis pie assumit. ORdinantium Et ordinandorum pcta tot cotingit esse quot ne cessaria contingit omitti voluntarie aut negligenter. ¶ Sed quoniam hec in pontificalibus habentur, attendendu est confessori si ordinantes seruaruntritum pontificalis. Et quonia pontificalia non concordant adinuicem, nullius ecclesie antiquu in vsu pontificale damnandum videtur: ac per hoc non videtur iterandum aut supplendum alicubi quod forte secundum aliud pontificale iterandum aut supplendum esset. Et de horum numero videtur esse contactus materie: vbi diuersa potificalia antiqua & in vsu/ diuersa ordinant. Propter quod in conci. flo. sub euge. iiij. quum traditur materia ordinis, nunq fit mentio de tactu ipsius/sed solu de actu tenente se ex pte ministri. s. porrectio ne/datione/traditione & assignatione. Attendendum quoq est si ordinantes admiserunt indignos aut inhibitos/ si non contulerunt gratis. Et similiter si ordinandi sunt indigni ex parte intellectus / quia ignorantes. ex parte affectus/quia mali: puta in pec cato mortali. ex parte etatis statute a iure. ex parte licentie sui superioris. ex parte motiui ad suscipiendum ordinem, si ob lucrum &c. ORganorum Vsus in ecclesia licet sit nouus (in cuius signu ecclesia romana adhuc non vtitur eis coram po tifice) licitus tamen est pro carnalibus adhuc fi delibus & imperfectis. ¶ Nulla tamen ratione licitum est inter diuina i organis canere seu pulsare seculares cantus aut plausus: aut quod peius est / tur pes & amatorias cantilenas. Et ratio est: quia sonus organorum appositus est diuinis officijs vt pars ecclesiastice solennitatis: inse rere autem diuinis vt partem solennitatis prophana & turpia, nihil aliud est q coniungere christum cum belial / lucem cum tenebris. Vnde per se loquendo/crimen est sup stitionis sacrilege & peccatum mortale talis mixtio: contraria tam fini diuini cul tus (scilicet vt excitetur deuotio) q veritati ecclesie, contra cuius ordinationem loco antiphonarum & diuine laudis offeruntur ex ipsius ecclesie persona / prophana hec a falsarijs ministris.  Nec excusantur ex eo q sonus abstrahit ab omni materia/& quelibet melodia soni potest ad sacra verba applicari. Tum qa secundum rei veritatem isti soni fiunt vt accommodati ad delectationem auditorum: qui non nouerunt illos nisi vt sonos illorum verborum prophanorum aut turpium. in cuius signu audientes / ex illo sono excitantur ad illa prophana seu turpia: vt experientia testatur/ita q non est locus inficiationi. Tum qa cantus etiam abstrahit ab omni materia, & tamen ecclesia interdixit prophanos cantus in ecclesia / vt cantus theatrales: vt patet di. xcij. ca. cantantes. Memento hic apostolice sententie. nolite errare/deus non irridetur aut fallitur. Inuoluuntur aute eodem crimine non solum pulsantes/sed qui conducunt & con sentiunt pulsantibus hec: vt impleatur scriptura. gloriati sunt qui oderunt te in medio solennitatis tue.  Excusandos tamen illos crediderim, qui simplici corde credentes licere non turpia sed vana quasi pro recreatione pulsare pro eo q vbiq sic vident fieri/errauerunt, ita q si sciuissent criminosum esse no fecissent. tales enim ex ignorantia probabili errauerunt: quia ecclesiastici pastores non quefierunt que iesu christi sunt. Et excusantur a tanto / quis non a toto.  A turpium autem sono nulla ignoran tia excusare potest: quia continet statim dissonantiam & contra rietatem ad iesu christi solennitatem. ORnatus Exterioris peccatum exseptem capitibus pedet. Primo ex fine ornantis se. Secundo ex solicitudine eiusdem. Tertio ex consuetudine seu lege. Quarto ex qua litate ornatus in se. Quinto ex fuco. Sexto ex precio sitate. Septimo ex scandalo. ¶ Caput primum commune est etiam quibuscunq bonis operibus: & propterea manifestu est. Si. n. quis ornat se ob super biam / inanem gloriam / aut ad prouocandum ad malum &c. ipse ornatus malus est iuxta maliciam illius finis. Ita q si finis est peccatum veniale (puta vt appareat pulcra/aut ditior / aut superior &c.) vanitas est: ac per hoc veniale peccatu. Si vero finis est pctm mortale (vt si intendit prouocare ad sui malam concupiscentiam) ipse quoq ornatus est mortale peccatu. ¶ Caput secundum (scilicet affectuosa solicitudo ad ornatu) quandoq similiter facit ornatum venialem: vt si affectus & solicitudo habeat superfluitatem. Quandoq mortalem: vt si sit tantus affectus aut tanta solicitudo vt propterea quis non curet de necessarijs ad salutem: vt si ob ornandum se non curet de missa in festis: & huiusmodi.  Caput tertium (consuetudo scilicet vel lex) duo consideranda inducit. Primo qualitatem legis/si obligatiua est ad mor tale. Quod ex pena cognosci potest: vt si esset ibi pena excomunicationis / & ita seruaretur. Secundo si desit contemptus ex parte transgressoris: si. n. lex leuis est / & contemptus deest, non incurritur mortale.  Consuetudo autem nisi in legem transierit/communiter inducit peccatum veniale: quia non legale sed morale debitum habet. Si autem in legem transierit sine pena aliqua, venialem quoq inducit transgressionem si contemptus desit. Longe tamen grauius peccat qui primus est consuetudinis violator/nouitatem ornatus inferens patrie: citra mortale tamen (vt dictum est) si sola vanitas in causa est violande consuetudinis.  Et ad hoc caput spectat stulta presumptio vten tium habitu maioru: vt si vestiat idiota vt doctor/ aut plebeius vt eques / & similes exorbitationes a more politice modestie. ¶ Caput quartum (qualitas scilicet ornatus) coiter peccatum inducit veniale/si indecens est ac minus castus: vt ornatus mulierum monstrantium media vbera. Veruntn vbi cosuetus iam est/sine pcto vr: & in remediu ne peiora fiat forte introductus. ¶ Caput quintu ex fuco/coiter constituit pctm veniale: quia in simulatione & fictione vana consistit. ¶ Caput sextum ex preciositate ornatus. quia quod preciosum est vni non est preciosum alteri/quem decet sumptus magnos in vestibus & anulis & monilibus &c. facere, ideo si ornatus relatus ad personam est excessiuus in precio / sine peccato non est. Communiter tn videtur venialis hmoi excessus superbus/ stultus & vanus: non. n. propterea equantur maioribus quia ornantur preciose sicut maiores. ¶ Caput septimum ex scandalo: hoc est ex occasione peccandi: quia ornata superflue mulier mouet ad sui concupiscentiam. Sed si ex parte mulieris non est intentio prouocandi / nec sibi placet q prouocetur aliquis ad sui libidinosum amorem / licet placeat ei q laudetur vt pulcra/ & vana superfluitate & fuco se ornet, non propterea peccat mortaliter quia alij peccant mor taliter ipsam adamando: est enim occasio accepta / non data. quum longe pulcriorem deus naturaliter proponat aliquam mulierem, que nulli dat occasionem peccandi si exhibet se conspectui publico / ac per hoc multorum adamantium illam. Si vis diffuse hec discernere / vide commentaria nostra in. q. clxix. secundesecunde. OSculum Beneuolentie/ bonum ac laudabile est iuxta more patrie, inter quascunq personas sit.  Osculum vero libidinis nisi inter coiuges sit/ est pctm mortale: iuxta superius dicta de impudicitia. 
 
 PEccatum Mortale est quod priuat in presenti animam vita spiritualis amicitie / que est seu esse debet inter hominem & deum: homo enim qui est in gratia dei / amat in veritate deum plusq quacuq rem creata, & ecotrario amatur a deo vt charus amicus. Quia ergo priuat homine spuali hac vita/que cosistit in charitate, ideo dr & est pctm mortale. Et etiam quia facit hominem dignum morte eterna: hoc est perpetua separatione a vita celestis patrie/ adiuncta simul perpetua miseria. ¶ Consistit autem omne peccatum mortale in offensa diuine amicitie: quia quilibet peccans mortaliter/ vel expresse vel interpretatiue refutat deum pro vltimo fine suo & pro amico suo, dum mauult implere voluntatem suam q dei. & ideo dauid dicebat deo/tibi soli peccaui.  Et si hoc non penetras / vide ex contrario: q existens in charitate prefert in amore suo deum omnibus amabilibus/delectabilibus / honorabilibus / horribilibus &c. & sic videbis q peccans mortaliter/ ac per hoc amans aliquid aliud plusq diuinam facere voluntatem, remouet deum a loco suo quem in corde illius habere debet: quia non prefert amplius eum omni amabili &c. sed illud in quo peccat morta liter pluris facit pro tunc q diuinam voluntatem. Veniale Autem peccatum non in fringit diuina amici tiam: vtpote non contrased preter diuinam existens voluntatem/non contra sed preter charitatem/non contra sed preter diuina precepta: & ideo veniam a deo amico meret. Quemadmodu in humanis amicitijs siquid displicens amico/ saluo tamen amicitie federe acciderit, facile remittitur. Pedagium Illicitum vide in verbo vectigal. PEnam Subire statutam licet non tenea tur aliqs in foro conscientie nisi postq ad illam damnatus est a iudice: quia tamen hoc fallit in duobus casibus/scilicet in censuris & testamentarijs, ideo & excommunicatus & suspensus & interdictus & irregularis est quisquis contra latam a canone de huiusmodi sententiam facit/absq alia declaratione iudicis. Et rursus ideo vidua non caste viuens/cum mala con scientia perseuerat dona & domina & vsu fructuaria vt relicta fuit a marito cum con ditione si caste vixerit. Vnde tenetur de consumptis postq non vixit caste / etiam si nullus iudex humanus ad hoc compellat. Et hoc subtiliter consideratum non ideo est quia pena testamen taria infligitur sine exequutore: sed ideo est quia euenit casus in quo voluntas testatoris sic disposuit. Et propterea sicut reliqua a testatore disposita in diuersis casibus non egent declaratione iudicis quum casus illi eueniunt, ita disponente testatore q vxor sua sit domina &c. qdiu caste vixerit/adueniente casu castitatis omisse/desinit succedere marito in illis bonis sic sibi dispositis. Simile est. n. hoc alteri casui/quo maritus relinquit illam vsu fructuariam nisi transierit ad secundas nuptias: constat. n. q siue clam siue publice nubat/desinit esse vsu fructuaria, etia si nullus iudex/nullus exequutor inhibeat. Horum. n. omnium vna cois est ratio: quia scilicet ventu est ad casum in quo testator noluit bona sua ad illam transire. ac per hoc nullum tunc habet ius mulier in illis bonis, que ex testatoris voluntate sola habebat quicquid iuris in illis habebat. PErcussio / Qua proximus verberatur, peccatum est mortale ex suo genere: quia iniuriosa est & nocet proximo.  Propter imperfectionem tame actus si minima est/venialis est. Quod si authoritatiue fiat / vel aiudice vel a prelato / patre / magistro &c. non est peccatum: sed opus iustitie & charitatis, modo non sit immoderata / nec malo animo fiat. PErfidia / Qua ho no facit quod pmisit, peccatum est: vtpote contra vir tutem fidei/qua fiunt dicta: quia promissione facit se homo debitore implende promissionis. ¶ Inuenitur aut triplex: scilicet perniciosa/officiosa/ & iocosa. Et iocosa quidem ac officiosa/venialis est: qm ex simplici promissione non nascitur maius debitum/q sit naturale debitu no mentiendi: nam vtruq debitum est debitum mo rale, sine quo moru honestas saluari nequit. & ad eande virtute reduci credit, scilicet ad virtute veracitatis: & vtruq ad alteru est/pro couictu/vtilitate & conuersatione huana.  Perniciosa aut (que scilicet nocet proximo/siue quo ad animam/ siue quo ad corpus aut res) pctm est mortale/sicut mendaciupniciosum. Et hec de perfidia simplici dicta sint. Na quu promissio transit in debitu legale (vt quu quis promittit ita q pot quantu est ex vi promissionis cogi in iudicio humano) tunc supra debitum morale adiungitur debitum legale/ ac per hoc debitum iustitie. Et si non seruantur promissa/incurruntur duo crimina: scilicet perfidie & iniustitie/qua constat ex suo gne esse pctm mortale. ¶ Cu quibus omnibus mometo hic/q pp impfectionem actus sepe actus excusat a mortali. siue impfectio sit ex pte affectus: vt in primis motibus. siue ex parte materie: vt in nocumetis minimis. siue ex parte forme: hoc est quia non per se seu ex inten tione pctm illud fit: puta non intendit quis violare fidem, sed ex obliuione aut ignorantia facti / aut ex fiducia qua accipit de eo cui promisit/aut ex causa que sibi vr ronabilis, & breuiter qn non p se est pfidus/no incurrit mortale. nisi p accns: hoc est pp notabile nocumentu aut scandalum/ & siquod aliud eiusmodi esset accns. Et hinc habes claritate infinitoR casuu cotingentiu in no seruata fide de tacendo/de fauendo/de eundo/ faciendo/&c. PEriculo Peccandi se exponere/duplr euenit.  Primo faciedo scieter opus dubiu an sit licitu vel illicitu. Et hoc modo exponere se piculo peccandi est pctm: & si agitur de licito aut illicito mortaliter/ est pctm mortale. Et ro est: quia voluntas ex hocipso exorbitat a recta rone & diuino amore/q mauult opus illud cu dubio incurrendi transgressione diuini precepti q abstinere ab ope illo cu certitudine no erradi, ac per hoc voluntas magis amat opus illud q deum in suo precepto. Et sic verisicatur sententia illa. exponens se periculo peccan mortalis peccat mortaliter.  Secundo eundo ad locum siue societatem vbi est periculum peccandi mortaliter/propter aspectum/persuasiones/commoditates / aut aliquid huiusmodi. Et hoc quidem si sine vrgente necessitate fit/ad incautele peccatum spectat. Non est autem ex suo genere peccatu mortale: quia in sue libertatis arbitrio restat/ peccare mortaliter etiam presentibus talibus occasionibus peccandi.  Ex conditione vero persone fragilis/mensurare se tenet qui fragilitatis proprie conscius dubitat de casu. Et si experientia teste didicit se non subsistere in huiusmodi / sed statim aut quasi statim cadere, nulla necessitate vincaturvt illuc eat aut ibi moretur: scriptum est enim. si pes tuus scandalizat te/abscinde eum & proijce abste. Si vero constantem se putat futurum/ & necessitas eundi vrget, peccatum non video. Non vrgente autem necessitate / peccatum est incautele (vt dictum est) maius vel minus iuxta conditiones singulares periculi vndiq pensatas. PEriurium Proprie (hoc est iuramen tum falsum) peccatum est mortale: quia deo inuocato in testem iniuria fit. Contingit autem incurrere periurium & in iuramento assertorio/& in iuramento pmissorio/ & in iuramento comminatorio. ¶ Ad quoR clariorem notitia duas prenota distones. alteram de formali vel mali: altera de perfecto vel impfecto. Que disto nes lz in oibus hmoi moralibus hnde sint an oculos: in pctis tn lingue (de quoR numero est piuriu) sunt multum necessarie.  Discernendum est. n. periurium si est ex intentione, quod vocatur formale: vt quum quis aduertit se falsum iurare / & vult falsum iurare. Et hoc semper est peccatum mortale. Au si non intendit iurare falsum / & tamen iurat falsum: quod vocat piuriu materialiter.  Et rursus si piuriu ipsum exit ab hoie vt actus pfectus (puta quia scies & prudes piurat) quia sine dubio semper est mortale peccatum. Aut vt actus imperfectus (puta ex lapsu lingue / aut alias inaduertenter seu ignoranter) nam periurium materialiter tantum / hoc est non ex animo iurandi falsum, no est pctm mortale: quia no est piuriu: quoniam nullus actus bonus vel malus est talis sine sua forma.  Memento tame hic & semper in similibus illius exceptionis/ nisi actus redeat in naturam sue forme. quod in proposito contingeret, siquis non intenderet iurare falsum/ & tn non curaret adhibere curam ne iuret falsum. Tunc. n. talis iurans falsum/ incurreret periurium mortale: quia propter talem negligentiam in tanta re/rediret actus in naturam sue forme. conuincitur. n. ille q maluit incurrere periuriu / q discutere vt debuit an iuret falsum. Jnchoando Igitur a periurio assertorio (hoc est iuramento mendaciter affirmante vel negante) scito omne huiusmodi periurium esse mortale/in qua cunq materia sit/& quibuscunq verbis dicatur, & quacunq coactione/metu/ioco/leuitate/consuetudine/vtilitate aut excusatione fiat: quia deo fit magna irreuerentia inducendo ipsum in testem quasi mendacem. Nulla. n. admittitur in hoc excusatio/ nisi (vt dictum est) ex imperfectione actus: puta quia inaduertenter/vel vt primus motus/ex lapsu lingue / & siquid est aliud reddens actum imperfectum. Promissorium Autem periurium duobus incur ritur temporibus. Vel presenti qn fit: vel futuro quando non adimpletur. ¶ Et in pnti quidem (hoc est qn iuramentu promissoriu fit) incurrit dupliciter piuriu. Primo ex mendaci animo: vt quum sub iuramento promittitur aliquid bonum vel malum sine ani mo seruandi / aut sine animo promittendi seu obligandi se / aut sine animo iurandi. Et hoc semper est mortale: quia deest veritas presens. idem est. n. iudicium de hoc periurio quantum ad presentem veritatem/& de periurio assertorio.  Secundo ex materia mala: vt quu quis vero animo sub iurameto promittit aliquod malum, puta interficere talem/vel adulteriu perficere/ &c. Et tunc si iuratur super patrando pcto mortali, incurritur iurando piuriu non solu qa firmat voluntas ad pctm mortale/ sed et qa applicatur iuramentu ad materia qua oportet omnino falsificare: quia est cotra charitate. Si vero est malu veniale, in curritur piuriu no simpliciter (quia no deficit veritas pns iura mento: nec de necessitate salutis oportet deficere veritate futura, quia non est cotra sed preter charitate) sed secundu quid: quia firmat volutas ad malu/veniale tn. & irreuerentia quedam fit iurameto/applicando illud ad materia no obligabile: apponit. n. p hoc impedimentu effectui iuramenti/q est obligare ad facien du. Vn graue vr & est hoc pctm/no tn mortale.  Ide est quoq iudicium si iuramentu promissorium est de omittendo bonum supererogationis: vt quum quis iurat se non ingressurum reli/ gionem/non mutuaturum/no fideiussuru/& similia. Hmoi. n. iuramenta veraci animo facta/pcta sunt quado fiunt: quia irreuerentia fit iuramento/vtendo illo ad materia non obligabile ad verificandu. & ppea piuriu secundu qd incurrit/sicut de iura meto venialiu operu dictu est. No tn est piuriu absolute: qa nec deest pns veritas, nec oportet deficere veritate futura / que esset no cotra charitatem. Et hec intellige quando hmoi iuramenta fiunt cum animo non faciendi hec communiter. nam si inten deret qs non facere hec etia in casu quo de necessitate salutis acci deret ipsum teneri ad illud, iam non iuraret omittere bonum supererogationis/ sed bonum necessarium ad salute. & peccaret mortaliter: vtpote iurans peccare mortaliter. Sunt autem comuniter & no sic extense ad casus de necessitate salutis interpretada hmoi iurameta: quia iurates/sup sua libertate se fundant, dicentes. ego non teneor mutuare/fideiubere/&c. & io noles incidere in foueam iuraui. Vnde manifestum indicium est intentionis communis, & non ad casum de necessitate salutis/ qui in hmoi q rarissimus videtur. ¶ In futuro vero tempore (hoc est si iuramentum promissorium non adimpletur) incurritur periurium semper quando iuramentum obligatiuum est: quia deesset veritas iuramento, ac per hoc peccaretur mortaliter. Ex quattuor autem capitibus contingit iuramentum promissorium non adimplere absq pcto. primo ex parte materie. Secundo ex parte euentus. Tertio ex parte modi. Quarto ex parte relaxationis.  Primum caput ex parte materie/intellige quando materia no est capax vinculi obligatorij. Talis autem est triplex. Primo omnis actus moraliter malus / siue sit peccatum mortale siue veniale. & ideo quicunq iurauit occidere aut dicere verbum ociosum/non obligatur ad exequendum ìuramentum, sed peccat exequendo. Secundo omnis omissio boni supererogationis. nam licet bomo non teneatur ad illud bonum, tenetur tamen non ponere obicem spirituisancto. Et propterea qui iurauit non mutuare/aut non fideiubere/aut aliquid huiusmodi, non obligatur ad implendum iurametum: sed liber remanet, & potest mutuare & non mutuare sicut prius anteq iuraret. Tertio actio indifferens salua sua indifferentia: vt siquis absq vlla ratione boni vtilis/honesti vel delectabilis iurauit transire extra muros ciuitatis aut aliquid eiusmodi, non tenetur seruare si nulla sit ratio sic transeundi: quia iuramentum non est vinculum ad ociosum aliquid: constat autem q salua indifferentia actus ociosum est exercere illum. Secus autem est si actus in seipo indifferens iuratus esset ad cautelam seu vtilitatem spiritualem vel temporalem sui vel alterius: quia tunc teneretur implere iuramentum. Vt siquis iurauit non intrare in talem domum/ aut non transire per talem viam ad cauendum sibi a tentatione talis mulieris &c.  Caput vero secundum ex parte euentus / intellige primo si euentus sit malus: vt patet de iuramento herodis quu iurasset dare puelle saltanti quicquid petijsset. tolerabile enim erat iuramentum sane intellectum: sed malus fuit euentus/quado puella petijt caput ioannis baptiste. Non enim astringebatur herodes ex iureiurando facere tantum scelus: quia euentus male petitionis excludebat vim iuramenti. Et hinc qui iurauit reddere depositum ensem/non tenetur reddere furioso. Et sic de similibus.  Intellige secundo / si euentus sit impeditiuus maioris boni: vt siquis iurauit contrahere matrimonium / & postea inspirante deo vult in veritate celibem vitam ducere, non tenetur adimplere iuramentum: quia in euentu isto iuramentum esset vinculum ad impediendum meliorem statum scilicet con tinentium, quem constat esse meliorem statu coniugatorum. Et sic de similibus.  Caput tertium ex parte modi/intellige primo quantum ad co suetum modum subintelligendi: vt quum aliqui honorare se vo lentes iurant non precedam per deum &c. In his enim & similibus scdm communem & sanum sensum subintelligitur / quantum est ex me: sicut in petri apostoli verbo quum dixit/ non lauabis mihi pedes in eternum. & propterea absq peccato periurij faciunt statim oppositu/ pmittendo se vinci.  Intellige secundo quantum ad modum iurandi violetum in materia tamen matrimonij: quia sicut matrimonium coactum timore ca dente in constantem &c. non valet, ita iuramentum metu ex tortum de contrahendo/videtur relaxatum ipso iure. Tutius ta men est relaxationem a superiori habere, sicut in ceteris iuramentis vi vel metu extortis.  Caput quartum ex parte relaxationis clare patet. nam siue re laxatio fiat ab illo cui promissio facta est cum iuramento (qui pot libere quod in sui fauore factum est relaxare) siue fiat a supiore q possit relaxare, cessat obligatio iurameti promissorij. Cominatorium deniq iuramentum inducit per iurium in duobus quoq temporibus. Vel in presenti. Et hoc dupliciter.  Primo si fiat mendaci animo. Et tunc semper est periurium mortale: quia deficit iuramento presens veritas, siue comminatio sit iusta siue iniqua. In quacunq nanq materia bona vel mala iuramentum cadit super mendacio/inexcusabile est a peccato mortali.  Secundo si fiat veraci animo super materia mala: hoc est siquis comminetur facere opus aliquod quod est peccatum mortale vel veniale. Et idem est tunc iudicium de cominatorio quod de promissorio. ideo non replico. ¶ Vel in futuro: hoc est tepore exequutionis. Et si quidem com minatio facta est de aliquo malo culpe/siue mortali siue venia li, potest & debet iuramentum cominatorium non adimpleri: vt siquis cominatus est percutere alique/ aut diripere bona eius/ aut impedire eum ab aliquo assequendo &c. tenetur no exequi: vt patet. Si vero comminatio facta est de iusta inflictione aut procuratione mali pene/siue quantum ad corpus siue quantum ad bona temporalia, grano salis opus est: quoniam hinc est vinculu iuramenti ad opus iustu adimplendu, hinc vero est malu proximo infligendu/ad cuius cessationem misericordia inuitat.  Tria igitur hic cosidera. Primu coe. q sicut iuramentu no est vinculu iniquitatis/ita nec impedimenti melioris boni. Et hinc fit/vt qn melius est parcere/aut abstinere a cominati mali iusti exequutione, no teneat quis ad iuramenti exequutione / exeplo dauid: qui licet iurasset pcutere nabal cu domo eius / postea ad pces abigail abstinuit.  Secundu appropriatu comminationi. q cominatio intelligit secundu pntem iustitia: testante hoc verbo domini apud hiere. repente loquar aduersus regnu & gente vt disperdam, si penitentia egerit gens illa/penitentiam aga & ego super verbo meo. Et hinc fit/vt qui iurauit iustam punitionem/ postea petenti veniam parcat absq periurio: quia cessauit illa tuc presens iustitia secundum quam iurauit / ex quasi cessatione demeriti: quia ad penitentiam conuersus est qui peccauerat. Et hoc est etiam perspicere in dicto exemplo dauid: qui non ad pe nitentiam nabal / sed ad merita & preces abigail innocentis pepercit ipsi nabal, tanq cessauerit ratio presentis iustitie ex aliquorum innocentia & supplicatione humili preueniente.  Tertium proprium materie comminate: scilicet q pene in hac vita non sunt appetibiles nisi vt medicine / vel persone puniende vel boni communis. Et propterea quando comminata pena cessaret habere rationem vtriusq medicine, non teneretur quis ex vinculo iuramenti ad implendum iuratam comminationem. Quando autem hoc accidat/relinquitur iudicio prudentie, que est circa singularia occurrentia. Ex his autem habes/ quare mater que iurauit verberare filium/aut dominus qui iurauit verberare seruum/& postea parcit (vel ne turbet pacem domus/vel quia amplius non opus est medicina talis pene/ & breuiter quia iudicat melius esse vt parcat) non tenetur ad implendam comminationem iuratam. Et sic de similibus. De periurio Autem large sumpto (hoc est quum absq necessitate iuratur sup veritate) constat veniale tantum peccatum esse. Periculosum tame pctm est si sit frequens: scriptum est enim. iurationi non assuescat os tuum, multi. n. sunt casus in illa. PErmissio Ex suo genere pctm non est: vt patet ex hoc q deo couenit permittere mala culpe / que sunt maxima mala. & propterea tuc tm pctm est/ quando absq ronabili causa fit. Est autem ronabilis ca permissionis / vel vitatio maioris mali (sicut meretricium permittitur / ne ciuitas adulterijs & incestibus repleatur) vel deductio maioris boni: sicut petrus presumptuosus permissus est labi in negationem christi & periurium / vt esset humilior. Vn superior qui potest obuiare ne subditus peccet / & sine rationabili causa non obuiat, peccat. Et similiter qui potest punire / & sine rationabili causa permittit impunitos, peccat. Quando autem morta liter vel venialiter, oportet ex singularibus occurrentijs considerare & iudicare/in eo qui vigilare studet super gregem suum. De illo autem cui cura non est an oues errent/ non oportet soli citum esse: quia iam iudicatus est. PErmutatio Illicita est tripliciter. Primo ex communibus / si iniusta est: puta quia non seruatur equalitas rei ad rem: & similiter si cum fraude aut dolo fiat.  Secundo ex materia repugnante: vt si permutentur spiritualia/ quasi estimata precio aliquo.  Tertio ex materia prohibita/seu limitata ex iure humano. Et hec ponitur triplex: scilicet mancipia ecclesie, que permutari si debeant/oportet seruari que de illis iura disponunt. serui fugitiui qdiu in fuga sunt, qui prohibent permutari. Et tertio beneficia ecclesiastica: que non licite permu tantur comuniter/si aut pacta firmantur sine authoritate superioris/aut si fiat sine authoritate superioris / aut si detur aliquid temporale pro spirituali, aut omnibus his seruatis/si pmutando nulla cura est cui christi oues committantur. Et hoc coram deo est crimen maximum. PErtinacia (qua homo in propria per seuerat sentetia plusq oportet) peccatum est: vtpote a recta rone dissonas.  Oportet autem secundum subiectam materiam iudicare an sit mortale vel veniale pctm. Nam si pertinax quis est circa plantandam arborem aut aliqd eiusmodi, hoc non perniciosum est/sed veniale. Si autem circa aliquid perniciosum (vt sunt ea que sunt fidei / & que nocent homini) mortale est/ propter iniuriam que fit deo aut homini gratia materie.  Et hoc intellige de sententia consummata in opere voluntario interiore (puta credere) vel exteriore: puta colere/emere &c. secudum erroneam pertinaciam. Quod ideo dico: quia si in solo nudo puroq intellectu quecunq pertinacia consistat/credat autem/speret/diligat opereturq secundu coem ecclesie traditionem, nullum video peccatum mortale. PJgnus Accipere/illicitum redditur tripliciter. Primo si ad lucrum non co putandum in sortem accipitur: quia hoc est con tra naturalem iustitiam.  Secundo ex materia prohibita: vt si homo liber accipiatur in pignus pro debito: aut si vasa sacra & huiusmodi ecclesiastica contra iuris dispositionem impignorentur.  Tertio ex adiacentibus pactis prohibitis a iure. que tria ponuntur. Primum si debitor obligat se dare pignus insolutum. Et ad hoc reduci dicitur, si fiat pactum vt si die certo non soluerit/ pignus transeat in feudum. Secundum / si debitor obligatur ad non redimendum pignus absolute vel ante talem diem. Tertium / si creditor obligatur ad non vendendum pignus post legitimam interpellationem debitoris. ¶ Et hec omnia pro quanto cum damno partis siue debitoris (vt duo prima) siue creditoris / vt tertium/tendunt, peccata sunt iniustitie: ac per hoc mortalia: vltra iuris positiui transgressionem, que ex concurrentibus conditionibus singularibus personarum &c. pensatur. PJgricia (qua homo/tardus metu laboris / passionis aut difficultatis ap parentis redditur ad oportuna exequenda) peccatum est: quia recte discordat rationi. Iuxta materiam autem subiectam iudicandum est de mortali: si scilicet contra aliquid necessarium ad salutem trahit & ducit/iuxta regulas de negligentia. PJrata (hoc est predo marinus) con tra humani generis pacem manifeste agit: & est in statu damnato. Quomodo autem sint pirate excomunicati/ habes supra / excommunicatio. PLacere Hominibus / peccatu tunc solu est / quum propterea a recta ratione di sceditur.  Mortale autem est tunc tm/ quum propterea dilectionem dei aut proximi postponimus. Quod tunc tantum incurrimus/ quu propterea diuina aut humana precepta transgredimur: vt quum ministri principis vt placeant illi non curant offendere proximos, vt placeant iuncto sanguine vel amicitia / negant iustitiam / aut opprimunt alios faciendo vel loquendo vel tacendo: & sic de alijs. Frequensq hoc videtur vitium / paruipendentium illud apostoli. si adhuc hominibus placerem/ christi seruus non essem. POllutio (qua semen humanum soli tarie funditur) si non est voluntaria / siue in somno siue in vigilia sit, peccatum non est. Si autem est voluntaria, peccatum mortale est: & est vnum de peccatis contra naturam/& vocatur mollicies. ¶ Est autem voluntaria non solum si sit procurata, sed etiam si ex se venienti consensus prebetur / & etiam si quum potest & debet persona prohibere non prohibet: primis enim duobus modis est voluntaria directe, tertio aut est voluntaria indirecte. Dixi autem si potest & debet: quia ad indirecte voluntarium culpabile / requiritur vtrunq simul, scilicet q possit & debeat. Nam si non potest prohibere / quia natura facit opus suum, constat non teneri. & silr si possit impedire tollendo occasiones/ & tamen non tenetur illas tollere, non est in culpa.  Et hinc doctores & confessores vacantes cogitationibus vel auditionibus operum turpium intuitu pietatis, non peccant subsequentibus corporalibus pollutionibus contra eorum volunta/ tem: quia licet possint non tamen debent subtrabere se ab operi/ bus sanctis/propter huiusmodi que sequuntur ex necessitate ma terie. Et de similibus idem est iudicium. De hoc diffuse scripsi in quolibeto primo.  Persone vero que sine rationabili causa manent voluntarie in cogitationibus turpibus aut conuersationibus ingerentibus sibi huiusmodi commotiones, quia possunt & debent tollere tales occasiones/incurrunt voluntariam pollutionem nisi inaduerten tia excuset: quia volendo illas illicitas / periculosas & sibi notas causas pollutionis proprie, conuincuntur velle culpabiliter ipam pollutionem/earum naturalem effectum. PRecepti Transgressionem peccatu esse constat. Sed quia pcepti nomen vt distinguitur contra consilium / confusum inuenitur (dum quandoq proprie secundum sua significationem sumitur/vt imponit necessitatem obediendi, ita q peccatur si non impletur: iuxta illud. xiiij. q. i. quod precipitur imperatur / & quod imperatur necesse est fieri &c. Quandoq autem anthonomasice / vt imponit necessitatem talem scilicet mortaliter peccandi si non pareatur: iuxta clemen. exiui de paradiso. de verb. sig. Et vtroq modo in omni iure inuenitur) ideo obscura redditur discretio transgressionis preceptoru quando est mortalis & quando venialis. ¶ Commune est autem vtriusq generis precepto/ q trasgressio tam ex contemptu q ex per se impeditione finis / est peccatum mortale. Et horum primum clarum est: quia contemptus siue precepti siue precipientis / iniuriam infert ex propria ratione. Secundum autem declaratur / ex eo q finis preceptorum communium est dispositio animi virtuosa necessaria ad salutem: ad hoc. n. ordinant pcepta naturalia/diuina & ecclesiastica. iuxta illud apostoli. i. ad thi. i. finis precepti est charitas de corde puro & coscientia bona & fide no ficta. Et declarat. Na aut sunt de necessarijs ad salute/qualia sunt que spectant ad pcta mortalia. aut de necessarijs ad mundicia: qualia sunt que sunt peccatoru venialium: que disponut ad mortalia/& ad illa ordinantur vt imperfecta ad perfecta. ac per hoc precepta contra venialia sanitatem anime perturbantia / ad vitam anime que per mortalia tollitur ordinantur, sicut sanitas corporalis ad vitam corporis.  Existente aut coium preceptoR fine necessario ad salute, conse ques est vt si hmoi pcepta transgrediat qs vt impediat fine/vel (& in ide redit) pp aliquid cui annexa per se est impeditio finis/peccet mortaliter: qui. n. hoc mo pceptu trasgredit/proportionaliter se habet ad fine precepti/sicut qui transgredit ex contemptu se habet ad preceptu seu precipiente: na iste respuit fine/ sicut ille respuit preceptu. Verbigra circa preceptu de audiendo missam. non solum peccat mortaliter qui omittit audire missam quia non vult subijci precepto, sed etiam si ideo omittit quia no vult mente vacare deo. Preter Hos vero duos modos mortalis transgressionis preceptoru/ sunt alij quattuor modi discernendi hmoi trasgressiones seu pcepta: scilicet ex materia pena verbis/ & intentione. Diuinoru. n. & naturaliu preceptorum anthonomasice materia est necessaria ad vita anime: vt sunt no occides/ non mechaberis &c. & ppea eoR transgressio est mortalis. PreceptoR aut alioR materia necessaria est ad sanitate aie: vt sunt/ no dices verbu ociosum/ iurationi no assuescat os tuum &c. & propterea eoru transgressio no occidit sed egra reddit animam. In iure aut humano exsola materia discernere precepta impossibile videt: quu inueniant minima queda precepta sub mortali pcto: vt patet de concidentibus cadauera vt transferant ad alia loca, quod ex se nullu est pctm. &c. ¶ Pena preceptorum anthonomasice/ est excomunicatio / vel aliquid simile quod non stat cum vita anime. & propterea vbi cunq apponitur excomunicatio / incurritur peccatum mortale transgrediendo. Pena autem aliorum preceptorum est aliquid stans cum vita anime: vt suspensio/interdictum / irregularitas/ vel aliqua pena pecuniaria / & huiusmodi. & propterea non oportet in transgressiosie horum incurrere peccatum mortale.  Siste tamen hic pedem/& aduerte q inter excomunicatione late sententie & cominatam excomunicationis penam/ differen tia est etiam quantum ad peccatum transgressionis, in hoc q transgressor precepti cum lata excomunicationis sententia/ peccat mortaliter: quia solum peccatum mortale dignum facit excomunicatione. transgressor autem precepti sub cominata pena/ non peccat mortaliter quousq transgressio no peruenerit ad hoc q ille dignus sit excomunicari. Quod ideo dico / quia si debet precedere monitio anteq ille excomunicetur, non peccat mortaliter anteq monitorio resistat: quia non est adhuc dignus excomunicari. Verbigratia: clericus si nutrierit comam / excomunicetur. si nutriens comam non debet excommunicari nisi moni tus gnaliter vel specialiter, no peccat mortaliter quousq monitus perseueret: tunc. n. vtpote excoicatione dignus/peccat mortaliter. ¶ Verba distinctiua preceptorum non sunt certa: quum ipsum precepti nomen incertum sit / vtpote comune vtrisq preceptis. Et propterea de preceptis iuris cois incerta est sententia. In quali bet aut ecclesia seu religione, illa im verba vim scepti anthonomasice obtinent que cosueuerunt intelligi apud illos pro pcepto anthonomasice: & que non cosueuerunt sic intelligi/no habent vim huiusmodi precepti: quia nominibus vtimur iuxta vsum. ¶ Intentio demum potest referri vel ad homine vel ad legem. Et intentio quidem hominis precipientis si sciri potest / sufficit: quoniam ex intentione precipientis pendet precepti vis. Intentio autem legis in comuni certa est: qm est facere hoies virtuosos. Et legis ecclesiastice intentio est non inijcere laqueos animabus, sed ad edificationem corporis christi mystici promouere.  Et hinc fit vt non tam lata multitudo preceptorum obligantium ad mortale in iure interpretanda sit, ne laqueus multiplicatus contra animas censeatur  Hinc etiam fit vniuersalis regula. q in his que sunt positiui iuris / si absq contemptu ac refutatione finis ex ignorantia pura/aut ex apparente sibi excusatione transgressio fiat ab eo qui animum habet nullo pacto consentiendi contra preceptum obligans ad mortale, non incurritur mortale peccatum: quoniam non est intentio pie ac iuste matris ecclesie/ bonas hmoi animas illaqueare tam hostili vinculo. Et propterea talis apud deum non incurreret excommunicationem: absoluen dum tamen ad cautelam crediderim ignorantem. PRecipitatio (qua homo ad similitu dinem precipitationis localis secundum actus interiores animi preceps ruit) peccatum est consilio contrarium. Maturitas enim consilij gradatim procedit ex memoria preteritorum/intelligetia presentium / auscultatione aliorum/ circunspectione obuiantium &c. preceps aut omissis huiusmodi statim concludit/deliberat/ facit: & propterea peccat contra prudentiam.  Quando autem mortaliter & quando venialiter/ex materia discernitur. Si. n. precipitatio hmoi pniciosa est/vtpote contra precepta, mortalis est. si autem preter/venialis est: vt in alijs peccatis prudentie oppositis contingit. PRedicatorum Pcta peculiaria sunt sex.  Primum est sine authoritate predicare. oportet enim vel ex pastorali officio vel superioris authoritate predicare, iuxta apostoli sententia/& iura in ca. excoicamus extra de here. Et quia hoc sub pena excois interdicit/ad mortale pctm spectat. ¶ Secundum est indigne predicare: hoc est in peccato mortali sibi noto incontrito. iuxta illud. peccatori dixit deus / quare tu enarras iustitias meas & assumis testamentum meum per os tuum. Et hoc mortale videtur: quia iniuria fit predicationi a christo institute, euacuans quantum in se est authoritatem predicatorum christi / quasi verbo & non facto predicatores fue/ rint instituti velut declamatores quidam. Vnde & in predicto psalmo subditur. existimasti inique q ero tui similis: scilicet dicens bona & non faciens bona. Et hoc intellige & in eo qui sic indigne predicat vt predicatione tanq declamatione abutat (quoniam hic directe iniuriatur officio predicationis christi) & in contemnente. Qui autem predicat indignus non vt predi cet indignus / sed vellet predicare mundus licet per accidens ex humana passione/incuria & huiusmodi indignus predicet, quis peccet (quia non se exhibet dei talem ministrum qualis esse debet) mortale tamen peccatum non video: quia predicare non est secundum se actus alicuius sacramenti. Et licet predicans non furandum predicet contra seipsum si furto maculatus est, nouam tamen inde damnationem non incurrit / plusq adulter iudex condemnans alterum adulterum: quem non dubito excusari a nouo peccato mortali. ¶ Tertium est mendacia predicare. Et hoc constat esse peccatu mortale grauissimum: quoniam euacuat quantum in se est vni uersam ecclesie authoritatem ac christi fidem per predicatione propagatam. Siue mendacium dicatur contra doctrinam fidei aut morum/ siue circa gesta sanctorum aut miracula aut prophetias, siue quodcuq aliud quod ad docendum/ instruendum/ persuadendum/mouendumq auditorem tanq verbum dei predicatur: quia quicquid a predicatore vt sic dicitur / oportet esse verum. & si est incertum/debet dici vt incertum: & sic non receditur a vero/dum ita dicitur vt scitur. Sed si dubium predi catur vt certum/hoc est assertiue, peccatum est mortale eadem ratione qua mendacium.  Quod si is qui predicat/impertinetia inserat, non peccat mortaliter mentiendo, nisi forte ratione scandali: sicut nec iudex de impertinentibus ad iudicium mentiens peccat mortaliter/quis sedens pro tribunali illa mendacia dicat. ¶ Quartum est predicare inutilia: vt speculatiuas questiones/ & leges ciuiles/poetas vulgares vel latinos / philosophos/gesta romanorum/& similia. hoc. n. est abuti predicationis officio/ dicente christo predicare euangelium: sunt. n. huiusmodi predicationes solo nomine. Et propterea si aduertenter in his exceditur/grauissimum peccatum incurritur: immo tanq falsarij sunt apud deum, adulterantes predicationis officium / annunciantes in persona christi & ecclesie que nec christus nec ecclesia sibi commisit predicanda. ¶ Quintum est affectus mercenarius, siue pecunie/siue laudis humane/glorie/&c. Et ad hoc si oculus dexter predicatoris spe ctaret, peccatum esset manifeste. mortale quidem si finis vltimus in huiusmodi poneretur/aut si affectus pecunie in effectum pro cederet simonie vendendo predicationem. Veniale aute si vane propter gloriam aut spem questuarie elemosyne predicaretur: receperunt. n. mercedem suam.  Si autem oculo sinistro (hoc est non principaliter sed accessorie) hec expetuntur, mensuret seipsum apud se predicator quid plus sibi displicet/minui auditores aut animarum fructum / de quo est magis solicitus si fructuose an si gratiose auditur. Et sic cognoscet quanta rectitudine vel peruersitate affectus tenetur, ac per hoc quantum peccat: quia quanto magis sinister oculus ipsum solicitat q dexter / tanto magis sibimet homo mentitur, tribuens sinistro oculo illud in quo dextri solicitudo superatur.  Ad hoc autem caput spectant quecunq gesticulationes/cantilene & hmoi fiunt vt placeant hominibus. ¶ Sextum est immiscere predicationi facetas fabellas delectandi gratia. Quod beatus ambro, reprehendit: quia non debes in tam graui actione de rebus tam arduis qualia sunt diuina verba/immisceri iocosa & ridicula. Communiter autem est hoc veniale, cauendum tamen ob reuerentiam diuini verbi. Prelatorum Peculiaria pcta vide in verbo epus. PRescriptio Legitima (hoc est cum bona fide possessio tanto tempore vt iura canonica approbant &c.) ius parit in foro conscientie. ita vt sine peccato post retineatur etiam si postea sciatur fuisse alienum: quia authoritate legu rationabilium (vtpote pro comuni bono sancitarum) factus est dominus prescriptarum legitime reru. PResumptio (qua homo actu interio re vel exteriore aggredit opus excedens suam facultatem/quasi non excedat sed sit sibi commensuratum) peccatum est: vtpote contra rectam rationem. Et quia facultas quandoq consistit in scientia (vt in medicina/ & in cura animarum/ & vniuersaliter in artibus) presumptio est ignorante medicinam velle medicare corpora/& nescium sacrarum literaru velle medicare animas: sicut in ceteris artibus accidit ignorantibus similis presumptio. Quandoq vero consistit in potesta te ordinis vel iurisdictionis. & sic presumptio est diacone velle dicere missam/aut no iudicem velle iudicare/aut laicum iudice velle iudicare clericos. Quandoq autem consistit in habitibus virtutum seu dispositionibus earundem. Et sic presumptio est in peccato communicare, aut incipiente velle facere ea quesunt perfectoR: vt quotidie celebrare/arguere alios/conuersari secure cum mulieribus/velle vacare assidue contemplationi non domi tis adhuc passionibus/& similia.  Est autem peccatum presumptionis quandoq veniale: quum scilicet nulli est perniciosa seu iniuriosa. Et quandoq mortale: quum scilicet iniuriosa est alteri. qualis est presumptio medici in damnum corporis: & similiter presumptio confessoris ignorantis/& iudicis & similium. Presumptio Rursus qua ho sperat aliquid posse co sequi a deo quod impossibile est secun dum diuinam legem ab illo consequi, peccatum est contrarium secunde virtuti theologice que vocatur spes/& contrarium desperationi: vt quum quis sperat consequi peccatorum venia sine penitentia/aut eternam gloriam sine meritis. Et hoc est peccatu mortale: vtpote derogans diuine dispositioni/qua decretum est non dari veniam perseuerantibus in peccato / nec gloriam sine merito. Et est vnum de peccatis in spiritumsanctum: vtpote contemnens spiritussancti auxilium ad penitendu & merendu. PReuaricatio (qua homo a debito officio seu certamine variat ad oppositum fouendum: vt actor ad fouendum reu aut econtrario: & sic in similibus) peccatum est: quia contra rectam rationem. Et si in iudicio iusto hoc fiat / aut alias in preiudicium diuini vel communis boni aut cuiusq proximi, peccatu est mortale: quia iniustitia ipsa peccatum est mortale ex suo genere. Seclusa aut omni iniuria / pensanda est ratio declinandi: & secundum illa iudicanda est preuaricatio/an sit mortalis. Procuratorum Crimina videsuperius in verbo aduocatus. PRodigalitas (qua homo sup flue erogat res suas) pctm est: vtpote liberalitatis virtuti contraria. Non est autem mortale pctm si pura est: quia minus pctm est q auaricia liberalitati contraria, qua si pura est constat non esse mortalem. Et vtriusq ro est, quia neutra agit contra charitatem dei aut proximi/sed preter illam.  Si vero mixta est iniurie diuinorum preceptorum/ & breuiter cuicuq alteri vitio (puta impietati filiorum aut filiaru / aut intemperantie: vt filius prodigus dissipauit substantiam suam cum meretricibus) iudicanda est iuxta qualitatem vitij cui ad miscetur. Ita q si prodigus agitur ab appetitu mortali prodigalitas ipsa mortalis est: vt patet de filio prodigo/& de parente ob prodigalitate impio versus filios effundendo bona debita filijs. Si vero agitur ab appetitu veniali (vt quum superflue dat ob vanam gloriam) venialis est. Promissionis Violatio/vide supra in verbo per fidia. PRoxoneta (.i. mediator inter ne gociatores) hoc habet familiare peccatum vt fallat vtrunq inter quos mediat, neutri dicendo integram veritatem/& vtriq sepe mentiendo. Et quia dam nificare est ex suo genere mortale, ideo pro xoneta non contentus sua mercede / fallens vtrunq aut alteru/ & peccat mortaliter & tenetur restituere siquid sibi appropria uit ex huiusmodi fraude: vt si dixit vni puta venditori q non inuenit precium nisi centum/ & sic accipit licentiam vendendi pro centum, & dicit emptori q non potest minus solui q centu & viginti/& sic appropriat sibi illos viginti, tenetur restituere illos viginti venditori: tenetur. n. ex officio mediatoris fideliter agere vtriusq negocium. PVsillanimitas (qua homo ex puitate animi retrahit se a magnis opibus & honoribus suam facultate excedentibus/ tanq si excederent) peccatum est: vtpote contraria virtuti magnani mitatis. Et est maius peccatum presumptione/vtpote magis con traria virtuti: quia dissimilior est magnanimitati/ vt patet. ¶ Est autem peccatum mortale / qn retrahit a magnis que sunt de necessitate salutis. vel simpliciter: vt siquis ex timore peccandi post baptismum nollet baptizari aut communicare. vel in casu: vt siquis ex timore deficiendi / nollet preceptum sibi officium pastorale acceptare. Nec excusatur sed accusat ex hmoi timore & ignorantia proprie virtutis/qua non discutit: qm ex his causatur pusillanimitas. Vnde dominus in euangelio/ seruum pusil lanimem qui talentum non exposuerat lucro danauit.  Quando vero retrahit ab alijs vtilibus proximo & precipue saluti animarum, licet veniale sit/graue tamen est: & tanto peri culosius quanto sub humilitatis spe detinens animum imbibit & radicatur perseuerans. 
 
 RApina (qua homo violentia iniusta accipit alienas res) pctm est mortale: quia iniuriam infert proximo & quantu ad res & quantu ad modu. Dr aut iniusta: quia si vio lentia iuste infertur/no est rapina: vt quum in bello iusto preda tollitur: & similiter quu authoritate publica/ iustitia exigente puniuntur in rebus ciues. Sed si iustitia desit, rapina committitur tam in bello q in ciuitate res ciuium aufe/ rendo/publica authoritate abutendo ad rapiendum. RAptus Quo persone rapiuntur iniuste/ maius crime est q rapina, quanto psona maior est rebus exterioribus. Et spaliter appropriat ad raptu puellaR: quecuq tn psona rapiat, het in se crime raptus/& admixta iniquitatem pro qua rapitur. que iuxta genus suum iudicanda est. REligiosorum Peccata specialia sunt in triplici differentia. Nam quedam sunt communia eis & clericis: que vide in verbo clericus. Quedam sunt com munia omnibus religiosis / vel ex tribus votis communibus omni religioso (vt sunt vota castitatis/paupertatis & obedientie) vel ex sacris canonibus concernentibus spe cialiter religiosos: vt que sunt in cle. religiosi. de priuile. videlicet. Quibus etiam (scilicet religiosis) in virtute sancte obedientie & sub interminatione maledictionis eterne districtius inhibemus, ne in sermonibus suis ecclesiarum prelatis detrahant / aut etiam retrahant laicos ab ecclesiarum suarum frequentia vel accessu/seu indulgentias pronuncient indiscretas. neue quum confectionibus testamentorum intererunt, a restitutionibus debitis aut legatis matricibus ecclesiis faciendis retrahat testatores. nec legata vel debita aut male ablata incerta, sibi aut alijs singularibus sui ordinis fratribus vel conuentibus/in aliorum preiudicium fieri seu erogari procurent. Nec etiam in casibus sedi apostolice aut locorum ordinarijs reseruatis quenq absoluere: aut personas ecclesiasticas presertim coram iudicibus delegatis a nobis suam contra eos iustitiam prosequentes vexare indebite/ aut ad loca plura & presertim multum remota conuenire presumant.  Multa quoq recitata sunt superius in tractatu de excommunicatione, que sunt sub excommunicationis late sententie pena religiosis specialiter inhibita. Quedam vero sunt propria istis religiosis ex propria sibi regula aut constitutionibus. & hec quilibet de seipso sciat. REpresaliarum Iniquitas frequens forte est. Vel quia iniuste decernuntur: vtpote non propter constitam culpam presidentium negligentium facere iustitiam. Nam si non constet illos puta florentinos culpabiles esse negligendo facere iustitiam paulo romano creditori florentie, inique essent represalie a romanis contra florentinos: sicut esset iniustum bellu contra florentinos sine culpa communitatis propter culpam alicuius particularis ciuis: represalia. n. est species belli particularis.  Contingit quoq iniquitate in exequutione interuenire in quantitate plus exigendo, vel in qualitate/clericorum res accipiendo: clerici enim intelliguntur exempti a represalijs. vel in substantia: vt si facerent represalias non solum res sed personas accipiendo: quia in persona nec pater portat iniquitatem filij/nec filius patris. REstitutio Confessoribus sepe occurrit discutienda / & necessaria est (quia non remittitur peccatum nisi restituatur ablatum) nec facile potest quilibet discernere casus eius multos & ex multis capitibus contingentes, ideo diffusiore opus est doctrina. Sunt igitur octo capita in restitutione consideranda: scilicet quis/quid/quantum/cui/vbi/ quando/ quo/& quo ordine. # 1 Caput Primum est quis tenetur ad restitutionem. Et quantum ad hoc notande sunt due radices restitu tionis omnis: scilicet acceptio & res. ita q omnis resto aut est de bita ratione acceptionis precedentis / aut ratione rei accepte. Et extenditur hic acceptionis & accepti nomen ad omnem actionem/qua alienum accipitur, siue vere accipiendo siue damnificando: ita q accipere dicitur non solum qui mutuo accipit aut emit aut furatur aut rapit, sed qui coburit/qui detrahit/ qui con ui iatur/& sic de alijs ¶ Et qm acceptio duplex est (scilicet vel iusta: vt per mutuum/aut emptionem/aut depositum/coductio nem &c. vel iniusta: vt rapina/vsura / detractio &c.) omissa prima/vtpote clara cofessoribus, de secuda hndu est pro regula generali restonum/q quicuq est ca iniuste acceptionis tenetus ad restone: ita q ex prima radice oritur hec regula ad cognoscen dum quis tenet restituere? rnde & dic/ quicuq fuit causa iniuste acceptionis. Ita q si vna acceptio iniusta eode vel diuerso modo a multis causata est, quilibet illoR tenetur restituere. ¶ Et ne vageris querendo quot modis care quis potest iniustam acceptione vt teneatur ad restonem, suscipe labore patru nroru in his versibus positu. iussio consiliu/ consensus/palpo/recursus: pticipans/mutus/no obstans/non manifestans. In his. n. nouem modi ponunt qbus aliquis coopat iniuste acceptioni qua alius exequit. Ita q computato exequutore qui ipam actione iniusta exercet/inueniutur dece gna psonaR que tenentur ad restonem rone iniuste acceptionis: quoR septe directe / tria vero vltima in directe ad causandam iniustam acceptionem concurrunt.  Inchoando igitur ab exequutore (qui no coputatur in dictis versibus/sed presupponitur: quia de cooperatoribus tm loquunt versus) scito q exequutor iniuste actionis/hoc est ille qui exercet per seipsum illam (vt est ille qui furatur / qui occidit / qui dat ad vsuram/qui detrahit &c.) siue hoc faciat motu proprio siue ex precepto dni/siue pro proprio siue pro alieno lucro, tenetur ad restitutionem: quia est vere causa proxima efficiens iniustam actionem: vt clare patet.  Et hinc patet/q sicut vulnera tor aut occisor proximi ad dni sui mandatum & vtilitate tantu modo/tenetur satisfacere vulnerato vel occisi heredibus, ita minister vsurarij qui ad mandatu & vtilitatem domini sui tantu exercet vsuraria prauitatem/tenetur ad restitutionem. & sic de alijs. Nec obstat q si ille minister non faceret/q per aliu omnino fieret: sicut non obstat vulneranti q si ipse no vulneraret/q omnino per alium vulneraretur. scriptum est. n. necesse est vt veniant scandala, verumtamen ve homini illi per que scandalu venit.  Et hoc intellige secundum veritatem iustitie pp ronem dictam. nam secundu quandam humanam equitatem ministri vsuraR ad alioR tm vtilitate/excusari vident a debito restonis: veritas tamen iustitie preferenda est huic humanitati. magis tn tenetur ad restonem dominus q minister.  Ingrediendo autem expositionem versuum ordine quo numerantur occurrit primo iussio: hoc est precipiens fieri actionem iniustam. Iubens enim habet rationem principalis cause mouen tis suo imperio ad patrandam actionem iniustam: & ideo tene tur ad restitutionem.  Consilium/hoc est dans consilium efficax ad perpetrandam actionem iniustam, causa est directe mouens suo consilio ad illam: & ideo tenetur ad restitutionem. Notanter autem dixi efficax: quia si consiliu non peruenit ad hoc q sit causa rapine, non tenetur qui dedit consilium iniquitatis ad restitutione: quis peccauerit mortaliter.  Consensus: hoc est ille qui suo consensu causat aut concausat actionem iniustam. Vbi nota q de consensu oportet distingue re inter consensum qui est causa / & inter consensum qui solum modo est cosensus & non causa. verbigratia. tractant aliqui de bello iniusto, requiruntur hi ad quos spectat/consentiunt. Horu consensus non solum est consensus sed causa belli iniusti: quia ex horum consensu pendebat negocium. Audiunt pleriq alij huiusmodi negocium/placet eis/consentiunt/dicunt fiat. Horu consensus est solummodo consensus/& non causa belli iniusti: quum ex ipsis voluntas volentium bellum iniustum facere/ no pendeat no mutetur &c.  Attende ergo si consensus fuit causa seu concausa actionis iniuste. Et si fuerit causa seu concausa/ scito ex tali consensu teneri ad restitutionem ex hocipso q fuit vere causa iniuste acceptionis. Et hinc habere potes q si in com munitate aliqua/plura vota vincunt, & dum dantur vota aper ta aliquis ex vltimis videns vnita vota precedentium iam vicisse / & videns q suum votum in contrarium nihil prodesset/ consentit ob aliquem humanu respectum iniusto facinori, peccat quidem mortaliter (quia consentit iniquitati) non tenetur tamen ad restitutione: quia consensus eius nec est causa nec con causa. Secus autem est de precedentibus: quia licet preuideant subsequentes consensum daturos / non propterea consensus eoru a causarum numero excluditur. tum quia consensus omnes an tecedentes sunt & tendunt vere ad integrandam causam. tum quia in instanti homo mutatur/ & propterea possent subsequen tes dissentire: quorum nullum locum habet in primo casu. Et hinc fit vt si indigno scdm deum/canonice tamen electo alij co sentiant, peccent quidem mortaliter/ non tamen tenentur in con scientia de damnis spiritualibus & temporalibus subsequentibus: quia consensus eorum non est causa q eligatur, sed consen sus concurrens vt consensus tantum. nisi consensus eorum esset concausa vt confirmaretur: quod tunc no habet locum quando scitur q electio omnino erat confirmanda. Et sic de similibus.  Palpo: hoc est laudator criminis sub specie boni: puta quia sic oportet domare stultos &c. Sed hic etiam opus est discretio ne an adulatio sit causa acceptionis iniuste an non: si. n. pura est adulatio/non tenetur ad restitutionem, quis peccet mortaliter. si vero est non solum adulatio letificatiua sed causatiua iniuste actionis, tenetur ad restitutionem adulator.  Recursus: hoc est receptator refugiuq iniuste agentis. Est. n. huiusmodi complexus causa iniuste actionis: & anteq fiat/tanq prebens seu adiuuans securitatem iniuste agendi/ac tanq conser uans hominem in perseuerando ad iniustas actiones: & postq facta est/ tanq saluans illam quasi proprius locus eius / & breuiter sicut patronus iniquitatis patrocinium illi prestans. Et propterea ad restitutionem tenetur.  Participans: hoc est qui particeps est criminis/siue vt socius/ siue vt mediator/siue vt explorator/ & vniuersaliter quomodo libet particeps est criminis illius iniuste actionis. Particeps. n. quicuq si sic est pticeps criminis vt sit etia ca seu conca iniuste actionis, tenetur ad restonem rone ipsius actionis. De participe aut rei accepte dicet in fra in secunda radice restonum: nuc. n. de debito restituendi rone actionis tractatur.  Mutus: hoc est qui potest & tenetur loqui consulendo/reprehendendo/precipiendo &c. & tamen tacet. Talis enim quia est causa/non directe seu positiue sed indirecte et priuatiue iniuste acceptionis (sicut incuria seu somnus naucleri est causa submersionis nauis) ideo tenetur ad restitutionem. Notanter aute dixi qui potest & tenetur: quia licet aliquis possit, si tamen non tenetur/computatur extra causas actionis sequetis. ad priuatiua enim causam iniuste actionis exigitur q debeat seu teneatur impedire: alioquin non ei imputatur. vt patet ex hoc q deus pot quidem obuiare cuilibet peccato hominis, quia tame non tenet/ non ei imputatur peccatum aliquod nostrum. Qui ergo potest & debet precipere aut consulere & tacet, quia non impedit iniquam actionem quam tenetur & potest impedire / causa est illius: ac per hoc tenetur ad restonem. Et ne vageris querendo quis est qui tenetur, scito illos solos esse quibus ex officio incumbit precipere/consulere &c. & idem intellige in duobus sequentibus.  Non obstans: hoc est non prebens auxilium impeditiuum actionis iniuste/si tamen potest & tenet. quia sic esset indirecte priuatiua causa inique actionis. Et propterea domini temporales qui non obstant latrocinijs crebre scentibus in terris suis/ tenent ad restonem damnum passis: quia possunt & tenentur ad hoc ex officio: quia sunt custodes iusti.  Non manifestans: hoc est non manifestans inuasorem vel tunc vel post factum, ita q non manifestatio sit causa vel iniuste actionis vel iniuste detentionis. Et hoc tunc tantum est quando aliquis potest & debet manifestare: alioquin non esset causa iniuste actionis vel detentionis. Et propterea testis non manifestans quod potest, quia ex officio ei incumbit/tenetur ad restitutionem eius damni quod patitur alter ex ipsius non mani festatione. Et sic de similibus.  Aduerte q in his tribus immediate precedentibus capitibus (scilicet mutus/non obstans/non manifestans) quis verum sit regulariter/q soli illi quibus ex officio incumbit loqui / obstare aut manifestare/comprehendantur, veru tn quoq est comprehendi il los qui ex occurrenti articulo necessitatis vrgentis/mani feste tenentur & possunt absq suo damno & periculo: vt siqs sciat inuasurum aliquem domu alterius & rapturum seu fura turum/& nisi ipse presignificet sequetur furtum / & pot absq periculo & damno prouidere, reus est furti: sicut reus esset homicidij/si eodem modo sciret homicidium futuru/ & posset prouidere & non curaret. Et quia est causa iniuste actionis quis indirecte/ad restitutionem tenetur.  Hec ergo decem personarum genera teneri ad restonem intellige cum duplici adiectione. Prima est si effectus est subsequu tus, hoc est iniusta actio inferens damnum proximo. Nam si actio iniusta non est subsequuta/aut si esset subsequuta non tn damnificasset proximum, nullus tenetur ad restonem: quia resto non est necessaria nisi vt alterius damnum recompensetur, ac per hoc vbi nullum fuit damnu/nulla est opus restone. Secuda est/q quilibet supradictorum tenetur ad restonem in solidum, hoc est ad restituendum totum damnum quod causauit seu concausauit: quia fuit ca actionis que intulit totu illud damnu. quis. n. non fuerit solus in causando/ fuit tn conca totius actionis que damnum illud intulit. Et hec quo ad primam restonum ra dicem (scilicet actionem iniustam) pro nunc sufficiant ad discernendu ex hac radice quis teneatur ad restituendum. ¶ Secunda vero radix restonum est res accepta. & iuxta hanc ponitur generalis regula / q quilibet habens rem alienam tenet eam restituere. Et in promptu causa est: quia res illa non est ipsius sed alterius: ac per hoc no detinenda sed danda illi cuius est. Si. n. non redderetur illi / minus haberet de suo & damnu pateretur: quod constat esse iniquum.  Aduerte circa hanc regulam/q res aliena dupliciter hri pot: scilicet vel bona vel mala fide. & rursus vel in seipsa/ vel in ali qua re seu effectu loco illius rei: puta quia habetur illius preciu, vel habetur res propria conseruata que consumpta fuisset nisi affuisset vsus rei aliene. Et si quidem mala fide res aliena habea tur quomodolibet habeatur/tenetur restituere. Si aut bona fide habeatur in seipsa / tenetur eam restituere: quia aliena est. Et hinc fit vt qui bona fide emit rem alienam quam putabat esse vendentis/teneatur restituere ea domino rei absq precio aliquo: quia restitutio illa oritur ex re aliena/& no ex culpa acceptionis.  Si autem bona fide hr non in seipsa/sed in suo vel precio vel effectu vel quocuq alio simili aut quasi simili mo, tenetur restituere id in quo factus est ex re illa locupletior/ & non plus: & si in nullo factus est locupletior/ad nulla tenet restone. Et hinc primo fit / vt siquis bona fide re aliena sibi dono data vendidit, teneat restituere dno rei preciu: quia factus est ex re aliena locupletior in illo precio. Fit secundo vt si ipse emisset & vendidisset absq lucro eande rem/ad nulla restonem ipse teneret, sed solus ille apud que res est: quia aliena est/& alter non est ex ea factus locupletior. Tertio vt siqs bona fide inuitatus ad cena de alieno vitulo comedit, si omnino consuetus sumptus in domo sua cene proprie currit/non tenetur ad restonem: quia non est factus ex vsu rei aliene locupletior. Si vero propter conuiuium pepercit sumptui quem fecisset pro cena propria, tenetur ad restituendu non quantum valent comesta in conuiuio/ sed quantum factus est ex rei aliene vsu locupletior.  Et hec ideo sint specialiter dicta, vt ex his similia scias dijudicare de vsu aliene vestis / aut cuiuscunq alterius rei aliene quando bona fide actum est. aduertendo q nulla est quo ad restitutionem differentia inter rem alienam & fructus rei aliene: quia fructus ipse est res aliena/si fructus est rei aliene: secus autem si esset fructus industrie ex re aliena.  Ex his regulis & exemplis reliqua omnia iudicari posse puto de restitutione ex parte rei consurgente: sicut ex antedictis potest iudicari de restitutione ex parte actionis iniuste consurgente/& sciri quis tenetur ad restituendum.  Quando vero aliquis tene tur ad restituendum ex parte vtriusq/scilicet actionis iniuste & rei accepte (vt quum is qui iniuste accepit habet rem apud se vel precium eius) non oportet occupare librum: quia ex simplicibus consurgunt composita: & applicando dicta de vtraq restitutionis radice & regulas earum / facillimum est nosse hoc compositum, scilicet obligatum ad restituendum ex vtraq vel altera radice. # 2 Caput Secundum/quid restituendum est. Vbi distingue de rebus vel damnis restituendis. & scito q si res aliena extat/illa restituenda regulariter est: si vero non extat/aut ex aliquo singulari casu occurrente non potest reddi, restituedu est equiualens. Damna vero vite/membrorum/sanitatis/libertatis/honoris/fame/iurium/fructuum/seminum/damni emergentis vel lucri cessantis/& similium, restituenda sunt vt possibile est in bonis aliquibus loco damnorum/ita vt boni viri arbitrio satisfactu reputetur quantu ad quid pro quo: de quatitate. n. nunc nunc dicetur. # 3 Caput Ergo tertium/quantum est restituendum. constat oportere restitui equale. ¶ Vt aut discernat & pueniat ad restituendu equale/oportet distinguere de certa vel incerta quatitate rei seu damni. Si naq quatitas rei seu damni est certa, opus est vt tantunde restituat quantu ablatum/seu in quanto damnificatus quis est. Si vero incerta est quantitas (vt cotingit in damnis iniuriaru/pcussionum/iurium pendentiu/seminu/lucri cessantis / & similium) restituendum est tantum quantum vir bonus arbitrabitur cosideratis singularibus negocij / temporis / loci / psonaR &c. Debet autem vir bonus arbitrari tantum quantum ad equiualens exigitur si fieri potest: quod si fieri nequit/conetur appropin quare ad equale quantum fieri potest. # 4 Caput quartu/cui restituedum est. Distingue de ca resto nis/an sit acceptio iniusta / an solum res accepta. Nam si ex sola re aliena consurgit restitutio / reddenda est regulariter domino rei. & appellatione domini intellige illum cui debetur: siue perseuerauerit dominium apud eum siue translatum sit, siue sit verus dominus siue dispensator / vt prelatus ecclesiasticus. Dixi autem regulariter: quia in aliquo casu (puta si prelatus est dilapidator rerum ecclesie/ & experientia teste dilapidabit etiam hec) non ei sed illi ecclesie que est vera domina restitutio in foro conscientie fieri potest & debet, conuertendo restituendas res in vtilitatem illius ecclesie/habito (si fieri commode potest) vt seruetur etiam omnis iustitie modus/consensu superioris. Simile autem est iudicium in casibus in quibus do mino rei fieri restitutio non potest pp aliquod aliud accidens: puta quia est omnino ignotus. debet enim restitui tuc christo/ qui est heres vniuersorum. ¶ Si autem restitutio consurgit ex acceptione iniusta / discernendum est an acceptio illa iniusta fuerit ex datione prohibitae (ita q non solum obligatus ad restituendum accepit iniuste, sed etia ille qui donauit/donatione iniqua dedit) ita q ipsa datio fuerit mala: vt quum datur pecunia pro corrumpendo iudice/ vel ingressu monasterij/vel quocunq spirituali/ & breuiter qn ipsum dare est prohibitum. Quia in huiusmodi casibus restitutio facienda est, sed non illi q male dedit/sed ecclesie in cuius iniuriam datu est/ & eadem ratione homini in cuius iniuriam corruptus est iudex/aut christo heredi vniuersorum. Si vero sola interuenit acceptio iniusta / restitui debet damnificato ex illa acceptione iniusta. Ita q due conditiones oportet q simul concurrant. Prima q ille damnum habeat: alioquin nulla esset restituendi eidem ratio. Secunda q damnum passus fuerit ex illa acceptione iniusta: alioquin etiam si damnum haberet / sed non illatum ex illa iniusta acceptione, non esset illi ab hoc restitutio facienda. Vt patet quu quis furatus esset a mercatore aliquod pignus: tunc enim licet damnum sit duorum/ scilicet domini pignoris & mercatoris qui tenebat pignus, fur tamen tene tur restituere non domino sed mercatori: quia actio furti merca torem damnificauit/qui tenetur domino de pignore reddendo. Ita q in huiusmodi restitutione persona cui debet restitui / no ex dominio rei sed ex damnificatione sibi illata discernitur & definitur. Et ratio est: quia ipsius interest saltem custodire seu reddere rem illam domino si non est sua. Et hoc intantum iura exigunt/vt etiam predo in possessione tuendus sit: quia preda etsi on est predonis simpliciter / est tamen ipsius ad custodiendu vt reddatur domino: tenetur enim ipse reddere. Veruntamen quando sine scandalo potest publice vel secrete res reddi domino sine alterius iniuria damno vel periculo reali/hoc est quo ad rem, potest in foro conscientie restitui domino/tanq exequedo ius naturale dormiente iure scripto: vt si restituenda sit ablata res aliena deposita apud suspectum depositarium / aut ablata a fure aut latrone aut vsurario qui no creduntur vnq restituturi, potest restitui vero domino/ cum illo salis grano q prouideatur ne iterato contingat fieri restitutionem si quandoq venerint illi occupatores ad penitentiam. ¶ Quacunq autem ex causa contingat restituere alicui mortuo/ignoto vel absenti, seruandum hoc est q mortuo succedit heres: ignoto vero post exactam diligentiam ad cognoscendu succedit christus: de quo scriptum est q heres est vniuersoru. Absenti autem si fideliter & facile mitti potest/mitti debet, vel salte significari vt disponat de tali re sibi debita in tali loco. nisi forte res tam parua sit / & absentia tam a remotis, vt arbitrio boni viri censeatur ratum habendu a domino si sciret/ q detur christo pro salute domini. Verum quado res mittenda esset non sine sumptibus, debet mitti sumptibus eius qui iniuste accepit: quoniam ipse semper fuit in mora & in causa iniqua q dominus rei non potuit vti re sua anteq perueniretur ad hunc articu lum necessitatis vt oporteat illi mitti. # 5 Caput Quintum/vbi restitutio est facienda. Discerne si restitutio cosurgit ex sola re aliena, restitutio est exercenda vbi res illa aliena habetur: vt possessor bone fidei ex restonis opere iusto non reportet danu, quu non fuerit in culpa.  Si vero resto consurgit ex actione iniusta, restituendu est vbi acceptio iniusta patrata est/si locus congruit restoni: vt sic restituatur in pristinu statum in quo inuenta est tam res accepta q possessio domini. Si vero locus ille restoni non congruit, restituendum est vbi est dominus/seu illic quo tunc dns translatu rus rem suam erat: & breuiter debet dns seruari indemnis/& grauari occupator qui semper fuit in mora. # 6 Caput Sextum/quando restitutio fieri debet. Certum est oportere fieri statim: quia restituere licet pertineat ad preceptum affirmatiuum obligans pro loco & tepore, het tn annexu preceptu negatiuu/ scilicet non detinebis alienum inuito dno: negatiuu aut preceptu obligat semp & ad semp: & ppea statim oportet restituere. Quod intellige cu grano salis: hoc est q quantu ad pparationem animi statim hndus est animus non detinedi alienu inuito dno/sed paratus restituere cuiq quod suu est, quantu vero ad exequutione restonis tpe cogruo reddere. non. n. oportet surgere media nocte ad restituendum, sed cum prudentia actum restituendi exercere seruando congruas circustantias loci/temporis &c. ¶ Aduerte hoc in loco, vt quum de restitutione iudicas/habeas semper pre oculis preceptu negatiuu/ scilicet no detinebis alienu inuito dno: quonia hinc videbis q sola aut voluntas domini aut ignorantia aut impotentia excusat a statim restituendo. Volutas quidem domini sicut excusaret totaliter a restitutione si donaret debitori libere/ita excusat a nunc restituendo si consentit dilatio ni: tunc enim constat alienum detineri non inuito sed consentiete domino ad tantum tempus. Ignorantia quoq siue facti siue iuris (que tamen rationabiliter excusat talem hominem) qdiu manet sicut excusat a restituendo ita excusat a tempore restituendi. Impotentia autem si vere est impotentia nunc restituendi / excusat a statim restituendo: quia reddit detentionem alieni inuito domino inuoluntariam: tunc enim voluntas restituendi parata sufficit coram deo/ & sufficere debet bominibus velint nolint. Est autem vere impotens ad restituendu statim/ non solum constitutus in extrema necessitate, sed etia costitutus in necessitatis articulo tali q magnu damnu bonoru proprioru incurreret ex pnti restone alienoru/quod magnu damnu vitaretur ex dilatione no damnosa illi cui restituedu est: nam impotens non solu dr q no pot omnino/sed qui vix pot. In hmoi aut humanis vix posse/est cu magno suo damno posse. Et hoc qn restituere quis tenetur ex sola aliena re/& no ex iniusta acceptio ne propria: impium quippe videtur, vt is qui sine culpa est/damnificetur in suis ex restitutione alieni. Quando vero aliquis ex propria iniquitate tenetur ad restituendum, quia seipsum posuit in tali casu sibi damnoso/sibi imputet: multum tn equitati inniti videtur dilatio restonis etiam in hoc ad tantu damnu euitandu. Notanter vero dixi damnum magnum propriorum: quia si damnum magnum esset non in proprijs / sed quia magna sunt que restituenda sunt, non excusaretur a statim: quia damnum hoc non est in proprijs / sed in carere alienis. Et similiter si damnum magnum est lucri cessantis: puta quia si restituit non potest amplius lucrari: hoc enim non est damnum in proprijs, sed in non posse vti alieno. Notanter quoq dixi ex dilatioe non damnosa illi cui restituendum est: quia si dilatio esset damnosa illi cui debet fieri restitutio, oporteret aut statim restituere aut illum seruare indemnem. Est rursus vere impotens pro tunc/qui non potest tunc sine fame sue detrimento tunc restituere, quia non vult occultum peccatum detegere / sed expectas personam idoneam qua mediante secreta fiat restitutio: quonia non tenetur incurrere damnum in rebus superioris ordinis (qualis est fama) ob vinculum ad statim restituendum.  Et ne preceptum hoc de statim restituendo/confitentes & con fessores reos simul inuoluat, non sunt absoluendi penitentes anteq cum effectu restituant / si in alia confessione absoluti ne/ glexerunt restituere. dicentibus enim/hac vice pater restituam vere &c. responderi debet. credo tibi: & propterea modo in illa bona dispositione vade ad restituendum / & postea absolueris. Debet enim confessor credere penitenti pro se & contra se: sed tamen cum hoc debet etiam cauere ne mora pariat delictum/ sicut alias peperit. # 7 Caput Septimum quo est restituendu. Modus restituedi het difficultate vna vlem, multas aut in qbusda particularibus: scilicet incertis/occultis/priuilegiatis / fama / & bonis anime.  Cois. n. qo est an sufficiat restituere rogando sibi remitti a creditore/subsequete remissione. Dubitat. n. de hoc qda pro eo q no videt oino libera remissio illius qui si re haberet no donaret. Oportet aut in casibus istis no respicere ad presumptio nes/sed ad veritate animi illius qui remittit. Si. n. in veritate & ex corde intendit remittere (quod si ipse affirmat / credendum est: quum solus ipse possit esse certus testis sui cordis) proculdubio tutus est in foro conscientie ille cui remissio facta est: siue interuenerit ipsius rei oblatio/siue solum verbalis oblatio (hoc est paratus sum reddere) siue sole preces / hoc est rogo vt remittas, siue interueniant intercessores, & breuiter quomodocuq ad liberam ex corde remissionem veniatur: quia inde pendet totum negocium. Et hoc intellige si ille potest ad libitum dona re: vtpote verus dominus debiti sibi restituendi.  Et scito q qn pauper obligatur ad restituendum diuiti / expedit non offerre diuiti rem restituendum/sed rogare & interponere intercessores ad remittendum, ne allectus ex presentia rei durior sit ad remittendum: facilius. n. remittimus non habita q possessa. Sed hoc non obstat libertati remissionis, sed prodest ad tollendam tentationem inhumanitatis. ¶ Ad particularia vero descedendo/de restitutione incertorum difficultas mouetur an per se vel alium &c. Veritas tamen est q tutius homo per seipsum restituit christo. Potest tamen per fide dignam personam restituere confidendo q melius dabit indigentibus &c.  Occulta quoq, occultando persone crimen p se vel alium fide dignum reddenda sunt.  Priuilegiata autem/ hoc est ea de quibus lex statuit / quomodo restituenda sunt (vt quum publici vsurarij restitutio agenda est) iuxta ca. qq de vsu. in sexto seruanda est lex.  Famam falso ablatam tenetur restituere dicendo se falsum dixisse. Si autem non falso ablata est / debet restitui dicendo se iniuste infamasse.  Esto tamen hic prudens: quia si coram populo aut vulgaribus resto hec secunda facienda est / debet sic fieri. Sed si coram sapientibus tantum/ista resto esset cofirmatio infamie: quia intelligentes penetrant q licet male & iniuste/ verum tamen dixit detrahendo.  De bonis aut anime / si pertinent ad partem intellectiuam, vt siquis damnificauit aliquem docendo falsa / tenetur restituere docendo vera/vel salte significado illi q falsa sunt que docuit. Si aut ptinent ad partem affectiua (vt sunt illa que ad mores spectant, que non pnt ab inuito tolli / nec ab altero pnt restitui) tenetur dare operam ad reducendu eundem ad bonos mores si pot, vel salte oronibus/ieiunijs/elemosynis iuuare illu vt resipiscat. Et hec pprie hnt locum quando danificatio in huiusmodi bonis anime fuit per se: qm si fuit p accns (puta quia doctor putauit se vera dicere: & lasciuus sociu prouocauit ad similes libidines/non vt illi noceret, sed delectationis / libidinis & hmoi causa) satisfaciendum est magis deo q hominibus: vt experien tia testatur penitentium: satisfacere. n. intelligitur vtriq ex hoc q vere penitens est. & plus edificat penitentia q leserat petulan tia: vt in maria magdalena & alijs similibus videmus. # 8 Caput Octauum/quo ordine restituendum est. Nullus est ordo in restitutione necessarius/si potest omni/ bus restitui. Sed vbi facultates ad restituendum non suppetunt vt omnibus satisfiat, seruandus est ordo iste vt certa prius resti tuant q incerta: quia illa possunt absq humano damno omitti/ certa aut non. constat. n. omnia restituenda/ ad humana damna restauranda ordinari.  Et hinc habere potes q grauis sit eorum error qui quum omnia restituere nequeant, componere querunt pro incertis cu prelatis ecclesie/quasi propriu decetero possessuri quantum equiualet incertis restituendis, & sic certos creditores eludere. His quippe dicendum est. nolite errare / deus non irridetur. Nisi incerta extarent in sua adhuc specie: puta quia inuen tus aut furto sublatus calix adhuc extat/& non potest inueniri dominus. Nam in tali casu/reddendo prius christo rem ecclesie seu pauperum nulli fit iniuria creditori certo: quia debitor non tenetur creditoribus satisfacere de re aliena: constat autem rem illam in tali casu nunq fuisse suam/ sed adhuc perseuerare alienam: & propterea idem est de illius restitutione iudicium, vt nunc nunc de similibus certis subiungetur. ¶ Inter certa igitur prius restituenda sunt que adhuc in sua spe extant & aliena sunt: qualia sunt deposite res / & similiter res furto aut rapina occupate. quia res huiusmodi non computant inter bona restituentis, vtpote quarum dominium nunq fuit in eum translatum: & ideo res ipse ante omnia restituende sunt dominis. Similiter etiam si res empte & possesse sed non solute/ adhuc in sua specie extant, reddende sunt illi a quo empte sunt: quoniam licet translatum fuerit dominium in eum qui emit, subiecta tame obligationi ipsamet res manet quousq soluta est: & ppea tanq non fuerit inter bona restituentis computada est.  Postq autem res extantes aliene simpliciter vel propter pendentem solutionem ipsarum restitute sunt, seruanda videntur statuta municipalia si extant & iniqua non sunt/circa restituedi ordinem in huiusmodi: vt in multis locis dicuntur esse circa numularios qui decoxerunt. Si vero nullum extat statutum/ius ciuile seruandum videtur. & vbi diuersitas opinionum occurrit/tutior pars eligatur si vera nescitur.  Esto ergo cautus in huius iudicio / interrogando si ibi extant statuta aliqua de hoc: & si nescis consule peritos an iustificata sint. Si nanq contra supradicta pugnarent/ tuta no viderentur. nisi forte circa vltimum dictorum aliter disponerent: quia pro communi bono creditorum certorum quos oportet aliquid perdere de suo, tolerabile videtur / vt res empte ac possesse extantes licet no solute inter bona debitoris coputarentur sicut alia: quia hoc etiam pro communi bono ciuitatis videtur, & non contra ius naturale / sed ciuile. Sed q res extantes aliene in veritate & indubie / computarentur promiscue sicut alia debitoris bona, contra naturale ius est/quo aliena bona tuenda non occupanda non minuenda sunt vt alteri benefiat. ¶ Circa questionem vero illam / an quum bona vsurarij non sufficiunt ad satisfaciendu debitis licite contractis (puta emptio nis/conductionis/mutui honesti/& similium) & vsuris, prius satisfaciendum sit debitis licite contractis & de residuo vsuris quantum potest / an econtrario. Naturalis ratio dictat q restituenda sunt integre debita licite contracta / si due adsint conditiones. Prima est q res vsurarie non extent in propria specie/vt si extent pignora per vsuram acquisita. Nam quia huiusmodi res sunt aliene (hoc est domini pignoris) debent hec prius restitui dominis reddentibus quod mutuo acceperant super illis pignoribus / & postea restitui debita licitorum contractuum: hoc enim patet sic oportere fieri ex superius habita regula / q res extantes aliene debent ante omnia restitui dominis earum. Secunda conditio est / si ex huiusmodi contractibus licitis non est factus pauperior ad reddenda priora vsurarum debita: vt contingeret in dote promissa/& in conductionibus in fructuosis/ & similibus: quia huiusmodi contractus superuenientes vsurarijs debitis non debent tollere aut impedire ius illorum quibus debent vsure restitui: constat autem q ius illorum tolleretur ex huiusmodi superuenientibus contractibus/eoipso q ex illis contrahens redditur impotens aut magis impotens ad restituendu vsuras: quia in restituendo hec id quod debebatur pro vsuris/ oporteret dari pro istis contractibus. Non sic autem est in contractibus mutui/emptionis / & huiusmodi, ex quibus nihil fit quo minus vsure possint restitui vt prius. na ex mutuo accreuit in bonis tantum quantum accepit mutuo, & si emit/res empta accreuit: & sic restituendo mutuum & soluendo rem empta/ non fit pauperior ad restituendum.  Ratio autem quare regulariter prius restituenda sunt debita ex licitis contractibus q vsure est: quia non sunt accipienda alie na inuito domino vt restituantur alias male accepta aliena: si autem debita ex licitis contractibus non redderentur, eoipso q inciperent detineri inuito domino / acciperentur aliena inuito domino/que vsq in illam horam accepta & possessa erant volente & expectante domino.  Et si instetur q si ista ratio efficax est/ concluderet etiam q quando esset factus ad restituendum pauperior ex licito contractu/adhuc prius restituenda sunt debita ex licito contractu q vsure: quia tunc si debita ex licito contractu non redduntur / incipit detineri alienum inuito domino. Soluitur hec instantia / intelligendo q in tali casu quo ex contractu debiti liciti factus est ad restituendum priores vsuras pauperior, non incipit detineri alienum inuito domino: sed incipit detrahi ex debito talis contractus tantum quantum damnificauit talis contractus preexistentia debita ex reddendis vsuris. Non enim diximus q prius restitui debent omnes vsure q aliquid debitum ex tali contractu licito: sed q debitum ex contractu licito superueniente debito vsurarum / pro quanto fecit pauperiorem ad restituendum vsuras pro tanto non debet preponi debito vsurarum, pro quanto autem non damnificauit / debet preponi debito vsurarum: alioquin acci peretur alienum inuito domino / eoipso q inciperet detineri inuito domino. Quia vero Restitutionis casus infiniti sunt/& innu mere accidunt questiones an oporteat restituere an non, reducendum ad mentem duxi vt confessor qui iudicare debet/habeat ante oculos mentis duas restitutionis radices ex quibus consurgit omnis necessitas restitutionis / vt ad illas semper examinet an sit restituendum. Sunt due he radices/ acceptio & res. Omnis nanq restitutio consurgit aut ex acceptione (puta quia accepit mutuo / deposito / conducto / pignore/furto/repina/ fraude/combustione / excidio / & similibus) aut ex re: puta quia res aliena est apud eum in seipsa vel in suo effectu / fructu seu equiualente. Aut ex vtraq scilicet acceptione & re simul: vt quia & accepit & habet rem alienam. ¶ Et scito q seclusis licitis contractibus / acceptio obligans ad restitutionem est duplex. Quedam iniusta proprie (hoc est secundum propriam rationem iniustitie) quia scilicet damnificans proximum: vt acceptio furtiua/raptiua/ vsuraria/fraudis lenta/violenta tam absolute q mixtum inuoluntarium induces (vt meretricum blande valde extorsiones supra debitam mer cedem/& cupida attractio quasi compellens ad ludendum. est siquidem omnis similis actio ex suo genere damnificatiua proxi mi/causans inuoluntariam dationem rei sue: quia non minus necessitatur ex huiusmodi humanus animus ad dandum sua q ad subeundas vsuras: passiones enim nostre ab extrinseco suasore illate quasi vim faciunt) detractiua / contumeliosa, vexatiua iurium/rerum/proximorum &c. & similes que proximu ledunt. Quedam vero est iniusta/ hoc est mala quia acceptio ipsa prohibita est: vt acceptio simoniaca / vel ad faciendam iustitiam vel iniustitiam: vt si iudex vendat sententiam aut testis veritatem.  Vide ergo quando occurrit casus aliquis/si aliqua restitutionis radix inuenitur an no. Verbigratia si queritur an meretrix seu adultera teneatur restituere, considerabis q licet personis istis ca accipiendi (.s. concubitus malus) cadat sub prohibitioe & sit peccatum/ipsa tamen acceptio non est peccatum: non enim peccat meretrix accipiendo mercedem, ac propterea non tenetur ad restituendum ratione acceptionis: nec ratione rei, quia volutarie ei data est. si fraudulenter accepisset/ teneretur ratione acceptionis. Similiter videre potes in lucratis ex ludo. nam dato q ludere sit peccatum, accipere tamen quod ex ludo euenit absq fraude/non est peccatum. nisi hoc alicubi esset prohibitum/& esset in obseruantia: quia tunc acceptio ipsa esset peccatum.  Perspice quoq exempla de actionibus iniustis. Si queritur an impediens proximum a cosequutione alicuius boni/ teneatur re stituere, vide si impediuit ius illius aut gratuitum beneficium. Nam si impediuit ius proximi/tenetur restituere: quia actio im peditiua terminatur ad iniustum. & propterea tenetur restitue re ad equalitatem iusti reducendo. Et hinc consurgit q impediens clericum dignum a consequendo ecclesiasticum beneficium/tenetur ad restituendum: quia impediuit iustum distri butiuum/quo illi digno erat debitum &c.  Si vero impediuit gratuitum beneficium (puta donationem/legatum/testamentu, procurando q donator reuocet legatum / testamentum aut donandi voluntatem) non tenetur restituere, quis mortaliter peccauerit si ex odio fecit: quia actio impeditiua no terminatur ad iniustum: quia nullum ius adhuc habebat proximus/ volunta te existente ambulatoria.  Et vt sis capax rationis/considera q si testator ipse ex odio reuocet testamentum/quis peccet morta liter, nullius tamen ius violat/ad nullam restitutionem tenetur. Si igitur ipse testator ex odio reuocans non tenetur restituere/ quia nullius ius tollit, multo minus inducens testatore ex odio tenetur restituere: quum sit causa remotior. Radix ergo non restituendi est / quia actio non terminatur ad iniustum.  Ex istis ergo regulis prudens confessor consideret & iudicet, vt non oporteat scribendo singulos casus/implere libros. Quauis Autem non sint omnes scribendi casus sigilla tim, quidam tamen qui quasi dubij videntur tacendi non sunt. # 1 ¶ Primus est circa restonem fame indirecte lese. Verbigratia. petrus accusatur vel denunciatur de furto a ioanne. & licet vere petrus fecerit furtum illud, negat tamen affirmando in iudicio se non fecisse furtum illud: ac per hoc indirecte petrus facit ioannem mendacem mendacio pernicioso/vt patet. Dubitatur an petrus teneatur ad restitutionem fame ioannis.  Si respondendo distinguitur de obligatione accusati petri. vel est obligatus secundum iuris ordinem fateri veritatem vel non: & rursus vel ioannes potest probare vel non. & dicatur q in casu quo non potest ioannes probare / aut in quo petrus non tenetur confiteri, sibijpsi imputet ioannes suam infamiam: quia non de buit temere accusare. Si sic inquam dicatur/ aduerte q erratur. tum quia non licet maleficium maleficio compensare. tum quia non agitur nunc de culpa, sed de fama. Vnde supposito q ioan nes temere/de vero tame crimine accusasset, si propterea a petro accusato fuisset percussus / constat q deberet ei a petro satisfieri de iniuria & damno. & si pro quia sic est, consequens est q si est ab eodem percussus in fama/debet ei restitui fama: quanto damnum fame maius est damno rerum. Vnde non est attendendum in huiusmodi restitutione si ioanes potest probare vel non/aut si petrus tenetur confiteri vel non: quoniam hec omnia per accidens concurrunt ad percussionem ioannis in sua fama.  Dicendum est autem ad casum: q quia non directe petrus ac cusatus tollit fama (quia non animo detrahendi ioanni petrus negat/sed excusandi sui gratia) ideo secundum regulas detractionis materialiter tantum respondendum est. q si ex hmoi negatione subsequuta est lesio fame ipsius ioannis (puta quia inde reputatur mendax perniciose) tenetur petrus restituere illi famam. Si vero ex hoc ioannes non minus bonus habetur/ sed creditur q ille omni quo potest modo se excusat siue vere siue falso, non tenetur ad restitutionem: quia no est illi ablata fama neq secundum rem neq secundum affectum: quia vt dictum est/non animo detrahendi negauit. # 2 ¶ Secundus casus est circa restitutionem etiam fame: an falso confitens se homicidium aut aliud crimen patrasse/ob dolorem seu timorem tormetorum, teneatur ad restitutionem sue fame.  Si dicitur q si potius vult mori in illa sua infamia q experiri iterum tormenta/que oporteret experiri iterum si postq ratificauit retractaret restituendo sibi famam, non tenetur ad restitutio nem fame. Aduerte q erratur: quoniam detinere aliena fama non restituendo illam, multo grauius est q detinere es alienu. non minus autem tenetur homo ad restituendum sibijpsi iesu christi membro famam q alteri: est igitur in peccato detentionis fame qdiu illam non restituit. Vnde sicut tormenta non excusant a negatione veritatis necessarie ad salutem, ita nec ab huiusmodi omissione restitutionis fame membri christi: quum sit necessarium ad salutem non detinere famam non minus sua q proximi a se lesam.  Quia igitur iste infamando seipsum ob tormenta/peccauit mortaliter/vt patet (quoniam commisit deliberate actum ex suo genere peccati mortalis / detractionem scilicet falsam) consequens est vt detinendo quoq fama qua detrahendo abstulit/peccet mortaliter: ac per hoc sicut tormento rum metus aut dolor non excusauit detractionem/ita nec excuset detentionem fame. Tenetur igitur restituere sibi christi membro famam. # 3 ¶ Tertius casus est de restitutione rerum: an vxor/filia/serua hominis nihil aliud habentis q bona aliena seu ad restitutione obligata, peccet victum sumedo & teneatur restituere. Ad hoc dicitur immiscendo ea que sunt per accidens: q si persone iste consumentes hec bona, induunt personas vtiliter gerentes negocium creditorum (puta quia dant operam vt maritus / pater/ dominus &c. restituat) vel si tantum operarum suarum im/ pendut ad bonificandum bona illa/& huiusmodi: aut si sunt in extrema necessitate/in qua sunt omnia communia, non tenen tur restituere. Manedo autem in casu seclusis his accidentibus/ dicendum est q non est dubium personas istas que aliena con sumunt in suo victu / teneri ad restitutionem: quia alienas res consumunt.  Sed an peccent sic vtendo quasi coacte (quia oportet vxorem/filias/ & huiusmodi personas sub aliena potestate constitutas vesci his que in mensa sunt, vestiri vestes quas maritus/pater &c. dat) non facile patet. Crediderim ego has & similes personas posse absq peccato vti rebus hmoi alienis, non tanq inuito domino: sed sub rationabili ratihabitionis spe q ego innocens vescar/induar, restituturus de meo si habeo aut si habuero/ tantundem: ita tamen q si non habeo in presenti vnde restituere possim/solis necessarijs cu timore domini vtar. quia rationabile est vt quisq velit alteri quod sibi vellet fieri: constat autem q quilibet innocens sub patria potestate / vellet sibi hoc concedi: igitur rationabile est q quisq hoc velit alteri in tali articulo constituto. Quumprimum autem persona sui iuris est / tenetur potius mendicare q de alieno viuere. Si aute habeo in presenti vnde & possum & volo restituere equiuales, possum etia non subditus/vti re aliena absq mea culpa accepta: quia hoc non est vti re aliena inuito domino, sed hoc est emere rem alienam ad vtilitatem potius domini/ qui ex hoc pro quato ego vtar nihil perdet. Verum oportet in huiusmodi casibus pro uidere/vt non eueniat alicui scandalum ex hac mea libertate & voluntate bona latente. # 4 ¶ Quartus casus est de restitutione rerum ex fictione: an fingens se bonum aut pauperem aut oraturum/ teneatur restituere elemosynaliter sibi collata. Et breuiter distinguendum occurrit/ si fictio talis concurrit per se (hoc est ex intentione) ita q pro pterea ille fingat vt habeat elemosynam: aut si concurrit per accidens, hoc est si non propter habendam elemosinam fictio ista fit/sed propter alium fine. Nam si primo modo concurrit fictio, consequens est vt lucrum hoc fraudulentum sit/& iste simula tor reus sit fraudulente actionis acquisitiue: & propterea tenetur ad restitutionem/ sicut quilibet alius ex fraude & dolo acquirens. Non est tamen restituendum illi qui elemosynaliter dedit, sed christi pauperibus / seu operibus talibus qualibus ille qui dedit putauit se dare: quia ex quo dator elemosyne principaliter dedit christi bonis seruis seu pauperibus / seu pro missis & orationibus expositis, iam ius quesitum aut quasi quesitum est christo / qui mercedem reddidit (iuxta illud: qui dederit calice aque frigide alicui in nomine discipuli / non perdet mercedem suam) iam non est suum quod dedit christo in nomine discipuli, siue ille sit vere discipulus siue non.  Si vero fingit quis se bonum aut sanctum non ratione lucri, non tenetur restituere / sed satisfacere deuotioni elemosynam dantis: quia licet dans decipiatur in opinione bonitatis ab isto hypocrita, non tamen decipitur ab eodem quantum ad actionem dandi elemosynam / sed ad hanc ex pro pria deuotione ducitur. RJxa (hoc est contentio ad facta perueniens ex inordinato animo: vt quu propria authoritate vnus alterum inuadit) peccatum est mortale ex proprio genere: quia nociua est proximo. Et si ex vtraq parte rixa se tenet (hoc est q mutuo contra se pugnant irati) vtrinq est peccatum mortale. Si autem altera pars soli defensioni operam dat, non est ex parte eius rixa.  Aduerte tamen si seruata est moderatio inculpate tutele / & quantum ad factum & quantum ad animum deliberatum. passiones nanq nisi ad deliberatum consensum vindicte inducant / veniales sunt. & similiter modicus excessus moderate tutele venialis est. 
 
 SAcrilegium / Peccatum est mortale ex suo genere: quia violationem / hoc est irreuerentiam seu iniuriam rei sacre ponit. ¶ Est autem triplex sacrilegij species. Vna qua fit iniuria persone sacre vt sic: vt si clericus percutiatur / aut a seculari iudice puniatur: si contra votum personale (puta castitatis vel abstinentie) peccetur: & sic de similibus.  Alia qua fit iniuria loco sacro: vt si de loco sacro extrahatur ibi salua tus / aut inde furto vel rapina res accipiatur / aut sanguine vel semine humano voluntario locus sacer violetur.  Tertia species est qua fit iniuria rebus sacris seu dicatis deo. ita q non solum iniuria que fit sacramentis & vasis sacris & reliquijs sanctorum ac imaginibus eorum / sed etiam que fit rebus ecclesie mobilibus vel immobilibus, quia deo dicate sunt / dum ad vsum ministrorum dei mancipate sunt/ sacrilegium committitur. ¶ Et si vis cognoscere quando proprie committitur sacrilegiu in omnibus eius speciebus, considera ad quid persona/ locus vel res sanctificata est: & vide si contra illud ad quod sanctificata dicitur actum est. Verbigratia. ager ecclesie est sanctificatus quo ad hoc q est exemptus a secularibus oneribus & iurisdictionibus. Committitur ergo sacrilegium si grauetur seculari authori tate &c. non autem siquis ibi fornicetur: quia non est ab hoc exemptus per hoc q est ecclesie. & similiter sacrilegium est siquis in loco sacro fornicetur, non autem siquis ibi detrahat: quia loci sanctitas est ad exemptionem ab effusione seminis humani, non autem a detractione. Similiter sacrilegium est si sacerdos fornicetur/quia sanctificatus est ad castitatem. no aut si blasphemet: quia non est ad eius oppositum directe sanctificatus. & sic de similibus.  Ex his nanq habes vnde potes discernere que sint sacrilegia ab his que non sunt sacrilegia etiam si sint peiora sacrilegio. SAgittarii Ars seu officiu /quis secundum se non minus liceat q aliorum armorum vsus, quia tamen ab ecclesia prohibetur contra christianos (vt patet in ca. artem extra de sagit.) sub pena excommunicationis/inter prohibita computatur. Sed quia glosatur inhibitio hec/& restringitur ad bellum iniustum contra christianos, pro miscue pro nihilo haberi videtur canon iste/dum quilibet bellu suum vt iustum habet. SAtisfactio Sacramentalis (que scilicet est tertia parssacramen ti penitentie quum distinguitur in tres partes, scilicet contritionem/ confessionem & satisfactio nem) que vulgariter vocatur penitetia iniuncta a confessore, consideranda est primo a confessore si imponenda est/& que/quanta/qualis/& quando. ¶ Regulariter siquidem in omni cofessione sacramentali imponenda est satisfactio aliqua/vt sacrm penitentie oes materiales suas partes habeat. Dico autem regulariter: quoniam in tribus casibus omitti potest.  Primus est si constaret penitentem satisfecisse integre. nam tunc nulla esset satisfactio iniungenda: quia sacerdos debet dei iudicium imitari / vtpote christi minister: ac per hoc penitentem / coram deo non amplius obligatum ad satisfaciendu pro confessis peccatis/debet non ligare ad satisfaciendum pro pecca tis illis.  Secundus est quando impotentia penitentis excusat: vtpote quia in extremis constitutus tantam non potestsatisfactio nem exoluere. Potest enim tunc absolui, & satisfactio indicari tali infirmo/& diuino relinqui iudicio/adiuuanda tamensuffra gijs ecclesie: vt habetur. xxvi. q. vij. ab infirmis.  Tertius est in dispositio penitentis, quia nullam vult penitentia hic peragere/ sed offert se in purgatorio subiturum. Talis enim videtur absoluendus & relinquendus purgatorio ad satisfaciendum/si casus sit possibilis: quia saltem semel signare se signo crucis / nullus refutaret. ¶ Quid autem imponendum sit/constat: scilicet vel ieiunium vel oratio vel elemosyna, extenso ieiunij nomine ad omnes corporales exercitationes propter deum &c. ¶ Quanta autem & qualis debet esse/ considerandu est vt sit comensurata tribus: scilicet peccatori/pcto & fini, hoc est sanitati anime: sicut medicina debet ee pportionata primo infirmo/ secudo infirmitati/& tertio sanitati. Opz. n. videre forte vel debilem infirmu secundu anima/& qualiter dispositus seu proptus est ad satisfaciendu. na sicut infirmo secundu corpus forti & bn disposito pot dari fortis medicina/debili aut minime, ita peni tenti bn preparati & robusti animi satisfactio qua meret imponenda est/debiliter aut dispositis detur satisfactio paruula iuxta debilitate sui animi: & paruulus ignis foueatur apposita palea/ & non suffocetur appositis magnis lignis desuper. Similiter con siderandum est quali morbo laborat: na luxuria ieiunio/ auari eia elemosyna/blasphemia diuinis laudibus &c. curatur. Oportet & plurimu aduertere vt sanitas anime coseruet / iniungedo penitenti vt excidant cae pctoR: puta tollere tale conuersatione/ manere in tali domo/& sic de alijs. ¶ Qn demu imponenda est, nihil refert imponere ipsam an vel post absolutione: sufficit siquide preparatio penitentis ad illam.  Caueat aut cofessor, ne illoR vsum sectet qui dant pro sacrali pnia semel pr nr/aut aliquid paR tunc tunc implendu / vt pnia fiat in gra, & nihilominus multa imponunt pro satisfactione. Nociua est hec cautela penitetibus: qa tota illa reliqua satisfactio imposita no est sacralis, ac p hoc non tm valet sicut si esset absolute imposita. Timetur quoq plus q oportet: quia non oportet iterare cofessionem/vt isti forte putant aut dubitant si penitentia quecuq facta est in pcto mortali: vt alibi declaratum est. Estet Secudo satisfactio exequeda a penitete necessario/in charitate/tota/qn/vbi / et sicut iposita ac acceptata e. ¶ Vbi scito q regulr exequutio pnie seusatisfactionis fructuose/ oes dictas condones reqrit. Et licet varia videat opinio circa hec (vt diffuse scripsimus in fine comentarioR super tertia parte) coclusio tn e qtu ad necessitate/ q omittere satisfactione e pctm/ sed no mortale/si desit cotemptus: quia no omittit aliqd necessariu ad salute: quiasatisfactio est solutio pene tpalis amice debite, que si hic non soluatur/in purgatorio soluetur.  Quantu vero ad charitate/q si no fit in charitate licet valeat in foro ecclesie sicut valent hore canonice dicte in pcto mortali a sacerdote, no tn tunc valet ad expiationem pene debite coram deo pro peccatis: quia sine charitate nihil mihi prodest inquit apostolus. Valebit tamen quo ad hoc qn redibit pctor ad cor: quia sacramentalis pars est/sicut cofessio informis & baptismus informis incipit valere postea. Vide ibi si vis.  Quantum vero ad integritatem/tempus/locum &c. nulla est ambiguitas. Si tamen debito tempore penitens non impleuit ora tionem aut ieiunium/impleat post: quoniam principale in satisfactione est ipsum opus/non circunstantia temporis. Potest Demu satisfactiosacralis exolui per aliu ad hoc volutariu: siue ille alter a confessore sibi imponi acceptet/siue acceptata a penitente suscipiat in se, de consensu tn confessoris qui imposuit vel alterius / vt mutatio sententie quatu ad persona satisfactricem a iudice fiat. Posset tamen in articulo necessitatis sub ratihabitione hoc fieri. ¶ Exigunt aut ad fructuosam satisfactionem vnius pro alio/ duo. s. charitas/qua opa vnius coicant alteri & coputantur vt vnum in chro, & ca ronabilis: qm declinare a bono ad minus bonu non debet quis absq ca rationabili. satisfactio aut per alte rum est minus bona penitenti: quia non est nisi pene solutio: si autem ipse per seipsum satisfaceret, esset & pene solutio/& sibi ipsi meritum/& remedium seu medicina. SCandalu (hoc est dictu vel factum minus rectu occasione spualis ruine prebens) pctm est: quia charitati (qua spuale bonu pximi amare ita debemus vt no in periculu ruine ponamus) opponit. ¶ Comittitur aut duplr. Vel p se: hoc est ex intentione vt alter peccet. Et sic est spale pctm. & est mortale, nisi intedat vt alter impfecte hoc est venialiter peccet: quia tuc esset veniale. Vel per accns: hoc est non ex intentione vt alter peccet.  Et hoc duobus modis fit. Aut comittendo aliquid quod habet spem mali. Et sic etia est spale pctm: quia ad scandali spem hoc pctm reducitur/ sicut detractio preter detrahendi intentionem reducitur ad detractionis speciem. Aut comittendo aliquod vere malu: puta adulteriu publicu, vnde alijs prebetur malum exemplu non intentu ab adultera. Et hoc no est spale pctm, sed circunstantia peccati puta adulterij: quia grauius est si est publicum. ¶ Vtroq autem modo scandalum per accidens pot esse peccatu mortale & veniale. Nam vltimo modo si pctm publicum est mortale/constat scandalum esse mortale: si vero est veniale/ scandalum quoq est veniale.  Sed primo mo non est ad quali tatem actus in se spectandum (quia sola apparentia mali in illo ponitur) sed ad periculum ruine aliene, consideratis conditioni bus personarum/locorum/temporum & causaR. Si. n. ex facto meo habente mali speciem audio a fidedignis ignorantes aut in firmos scandalizari (hoc est disponi ad ruinam peccati mortalis) abstinere debeo donec informentur & clarificentur de veritate & bonitate operis: ita q peccarem mortaliter non curando de pusillorum ruina. videte inquit christus de hac materia loquens/ne contemnatis vnum ex his pusillis. & apo. ad ro. xiiij. noli cibo tuo perdere pro quo christus mortuus est. Si vero venialis tantum peccati periculum est in proximo/ constat non esse mortalem incuriam talis periculi. Et similiter non est mortale si ex ignorantia facti latet me/talem meum actum esse occasionem ruine alijs. Ethec De actiuo scandalo intellige. Nam de passiuoscan dalo nihil dicendum est/nisi q est generale pctm: est nanq quodlibet peccatum in quod homo ex alterius minus recte dicto vel facto ruit. Vnde nec circunstantiam aggrauantem peccatum sed monstrantem infirmitatem peccantis addit: de perfecte siquidem firmis in charitate scriptum est. non est illis scandalum. SCisma (hoc est separatio ab ecclesie vnitate ex intentione) peccatum est mortale: vt pote contra vnitatem catholice ecclesie. ¶ Incurritur autem scismatis crimen dupliciter. Primo siquis ex intentione non se habeat vt pars vnius vniuersalis ecclesie: ita q operationes suas (credere/ sperare/ministrare sacrameta/ dare elemosynas/orare/ieiunare/&c.) nolit facere vt pars vnius sancte ecclesie, sed ipse se velit hre tanq sit quoddam totu seorsum/ita q no sit alterius. i. vniuersalis ecclesie pars: sumus. n. oes membra vnius corporis christi mystici quod vocatur ecclesia ca tholica. Et similiter iuxta hunc quoq modu incurritur scisma siquis non se habeat ex intentione ad christi vicarium in terris romanum pont. indubitatu vt caput vice christi istius corporis: quoniam hoc est subtrahere se ab vnitate corporis in ordine ad vnum caput.  Et aduerte pspicaciter: q hoR vtruq duplr incurrere ho pot. Primo stando in fra limites volutatis pcise: hoc est quia no vult recognoscere vnitate ecclesie/seu capitis, quis credat illa. & tuc est scismatis crimen puru. Altero modo extendendo mala hanc volutate ad actus fidei. ita q no solu vult vnitate ecclesie scindere aut vnum caput no recognoscere, sed etiam credit no esse vna omniu fideliu christianoR ecclesia/aut si credit vna ecclesia in seipsa no tn vnam et secundu vnu caput christi in terris vicariu. Et sic est no scisma puru, sed admixtu heresi cotra illu articulu/et vna sancta ecclesia catholica. Et si qde vnitate ecclie no credit, manifesta e heresis. si vero vnitate capitis hoc est pape no credit, quis in dubium forte reuocetur an sit hereticus ppea quia non inueniri videtur a sacris concilijs danata hec heresis/ cois tamen doctrina hereticum reputat.  Alio aut mo incurrit scisma / quu aliquis mauult voluntate sua implere seu opus aliquod efficere vel pficere q seruare vni tate ecclesiastica: vt cotingit his qui vles synodos contepto capite celebrant aut celebrare volunt quasi ipsi sint ecclesia catholica. Tunc. n. secundu effectu scisma incurrut, sicut homicidiu sm effectu incurrit ab illo qui etsi no intendit occidere / intendit tn potius suam implere voluntatem sagittando in loco non deserto q homicidij periculu vitare: dum. n. vsurpant isti ecclesie nome, ab vnitate vere ecclesie catholice que secudu vnitate capitis est/ seipsos separant. Vtroq autem modo scismatis crimen cum suis penis incurritur, sicut homicidij crimen vtroq simili modo incurritur. Siautem Tempore dubioru pontificum incertitudo veri pontificis hominem dubium reddat de certo christi vicario, teneatur primo quod certum est: scilicet vt quilibet se reputet & habeat vt vnius ecclesie catholice / & ad vnum ipsius caput in celo christum, & dubios vicarios christi habeat vt dubios / nulli vt certo & indubitato pontifici inhereat: quoniam errandi periculo non se tenetur exponere. nec dubia tenetur habere pro certis: immo temere ageret inherendo dubio pontifici tanq certo. Deinde consulat peritos viros simul ac bonos: a quibus si certum consilium tute se habendi habere poterit sequatur illud: si vero in ambiguo consilium manet/eligat tutiorem partem. Et hoc ideo summarie pertranseo/ quia longo opus est tractatu de modo se habendi quo ad obedientia tempore scismatis propter multitudinem dubiorum ex vario facto causante scisma emergentium: quem si deus cocesserit/ intendimus seorsum condere.  Aduerte tamen perspicaciter q scismatis peccatum tendit con tra vnitatem siue ecclesie siue capitis formaliter, & non contra vnitatem cum ista vel illa persona determinate. Et propterea si ronabiliter dubitatur has personas esse partes seu mebra ecclesie/ & similiter fi ronabiliter dubitat hac psona esse caput ecclesie/ & ppea no hr hic pro papa certo aut non hr totaliter pro papa rone ad hoc ducete, no incurrit crimen scismatis et si error interueniret: quia no interuenit scisma formaliter. Et ro probabilis excusat vt scisma materialiter non redeat in natura sue forme/ hoc est in formale scisma in casu quo sic erraretur. SCrupulosorum Medicina diuina/est gratia dei non solum intus habitans sed exteriori affistentia custodiens: que proprijs & alienis orationibus/ieiunijs & elemosynis continue querenda est humiliter/deuote & cum fiducia diuine largitatis ex ipsius misericordia immensa. Humana autem medicina est consulere & acquiescere. rursus vitare principia scrupulorum/ hoc est vitare cogitationem de illis in quibus est scrupulosus: quoniam in hoc videtur consistere naturalis causa scrupuloru, scilicet q mota vna phatasia oportet multos motus consequi/ita q non est in potestate sua compescere sequentes commotiones: sicut in lateribus ordinate herentibus est videre / q moto vno ceteri sequuntur cadendo vnus post alium. Ipsa siquidem attentio ad scrupulum vitandum/scrupulum parit: quia mouet phan tasiam impedientem libere incipere vel prosequi. ¶ Medicina autem particularis contra preteritorum peccatoru reconfessionem/est habere credulitatem propriam q de illo pec cato confessus sit pro certitudine ita q non amplius confiteatur. Et in hoc acquiescant consilio meo omnes scrupulosi timorem dei habentes / qui confessionem suam diligenter perfecerunt.  Nec hoc dico volutarie sed rationabiliter: quia que apud istos est credulitas/apud ipsosmet si non essent impediti haberet pro certitudine. In cuius signum multi horum fatentur se pluries de eisdem oportere confiteri/quia pluries post confessione occurrunt vt dubia. timor. n. facit eos dubios, sed consilium hoc ratio nabile reddat eos quietos vt certos.  Medicina rursus vniuersalis scrupulosos sanans aut quasi sa/ nans est quotidiana examinatio cum diligentia & contritione proprie conscientie, notando commissa & suas inclinationes seu passiones cum frequenti confessione.  Est & magna ac vtilis medicina solicitudo cum factis ad cauendum ea que sunt manifeste pcta. qui. n. parum curat com mittere venialia (ita q quum scit aliquid non esse mortale/par uifacit incurrere illud) solicitus non est ad curam anime sue vt fructu reddat in tpesuo. Et ppea miru non est si angelica deest custodia ad preseruandu illu/qui sibijpsi deesse paruipendit. SCurrilitas (qua homo ad risum pro uocat inuerecunde non ha bita ratione dignitatis/locorum/temporu &c.) peccatu est: vtpote honeste vrbanitati opposita. Sunt autem huic negocio dediti quasi infames: & vocantur scurre/ex scurrilitate viuentes. Qui vero opus hoc raro exercent/licet peccent, ab infamie tn nota excusantur. ¶ Et quia scurrilitas non est mortalis ex suo genere, considerabis si admixtum habet aliquid cotra dilectione dei aut proximi/ ad hoc vt discernas si in aliquo casu est mortalis: nam ex sola tali admixtione potest effici mortalis. SEditio (qua vnitas multitudinis dissoluit/ discordatibus cotra seinuice partibus illius multitudinis) pctm est mortale: vtpote cotra pacem multitudinis vnite. Vn seditiosi sunt non solu authores discordie, sed et sequaces scindentes ciuitate/regnu/exercitu/aut etia domu. Et si vtraq pars hoc malo gaudet (qa neutra ad coe bonu sed ppriu tendit) vtriq seditiosi sunt. Si vero vna ex pte conatus est ad coe bonu/et ideo resistut seditiosis, no inuoluunt seditionis vitio/sed tuetur laudabiliter coe bonu pugnado cotra seditiosos. Sicut. n. quu psona vna inuadit / licite pugnat ad sui coseruationem illesam, ita quu coe ciuitatis bonum precipuum (quod est vnitas/pax/libertasq) inuadit aut inuasio pparat a seditiosis/licite ciuitatis pars bona tuetur coe bonu & pparando se & alios & pugnando vt illesum seruetur coe bonum. SJmonia (hoc est emptio vel veditio spualis rei) pctm est mortale: qa iniuriosa est religioni/vilipendendo res spuales du sub pcio ponunt.  Vt aut clara casuu notitia habeat/tria sunt capita pertractanda. s. res spualis/emptio vel venditio extrinseca/& rursus emptio vel venditio interior seu mentalis tm. # 1 Circa Caput primum (quid appellatione rei spiritualis intelligatur in proposito) scito hic appellari rem spiritualem a spiritusancto vt est spiritualis ratio vite qua in christo viuimus/ sentimus/intelligimus & operamur. In cuius signum simonia vitium est ecclesiasticum non habens locum in prophanis. ¶ Sunt autem res spirituales multis modis. Vel quia sunt mere spirituales: vt dona dei gratuita que ad vitam ecclesie spectant/ virtutes/gratie gratis date/potestas spiritualis ta ordinis q iurisdictionis/ sacramentales effectus, ius spirituale quodcunq etiam viuendi ex altari/habendi decimas/bnficia ecclesiastica & simi lia. Vel quia sunt coposite ex spuali & corporali/ sed formaliter ac principaliter sunt spuales: vt sacra ecclesie omnia: & similiter sacralia, vt consecrationes virginum/ bndictiones nubentiu/ misse / orationes vocales / ecclesiasticus cultus/predicare/oleum sanctum/chrisina/ecclesiastica bnficia/ & alia hmoi. Vel quia composite sunt ex spuali & corporali / sed principale in illis est corporale: vt calices/cruces: officia ecclesiastica, vt officium iudi cis/doctoris/sacriste/economi/ & huiusmodi.  Multis igitur modis quu inueniantur res spirituales, notande sunt regule sex/ vt non erretur in istis. # 1 ¶ Prima regula est. Nulla res spualis quatenus spualis/est licite venalis aut ratio maioris precij. Ita q ex hac regula habes tria. Primo q res pure spiritualis non potest emi aut vendi. Secudo q res composita ex corporali & spirituali / non potest emi aut vendi ex ea parte qua spiritualis est, quatucunq spualitas illius sit minima. Tertio q si aliqua res composita ex spirituali & corporali vendi aut emi licite potest (vt calix consecratus / aut officium docendi &c.) non tamen potest pluris estimari / nec pluris vendi aut locari &c. ratione spiritualitatis, sed solum/ modo tanti quantum valet ratione rei corporalis: alioquin simonia committitur. # 2 ¶ Secunda regula est. Nulla res composita ex spirituali & cor porali sic vt principale illius sit spirituale / potest vendi vel emi absolute: quia ex quo principale in istis est spirituale, si simpliciter & absolute sub precio ponitur/intelligitur vendi spirituale. Vnumquodq nanq quum absolute tractatur & iudicatur/intel ligitur tractari & iudicari secundum suum principale: vt quu tractatur de homine/tractatur de homine secundum q est ratio nalis: & quum tractatur de naui/tractatur de illa secundum q quid artificiale: & quum tractatur de episcopo/tractatur de illo secundum q pastor ouium christi: & sic de alijs.  Et ex hac regula habes, q non licet predicatori pro predicatione/sacerdoti pro celebratione/pro officio mortuoru/ ordinatori pro collatione ordinum & ceteris similibus pro similibus pacisci / aut quouis modo hec sub precio ponere absolute. # 3 ¶ Tertia regula est. Res quecunq composita ex spirituali & corporali sic vt principale in illa sit corporale, potest absq simonie vitio vendi vel emi absolute/nisi ex positiuo iure inhibeat. Ratio regule est: quia ex eo q principale est corporale/non in/ telligitur vendi nisi corporale quum absolute venditur, & seruatur antedictum moderamen q non pluris estimatur ratione spiritualitatis / sed pure tanti venditur quantum corporalis res valet. Addidi autem nisi ex positiuo iure inhibeatur: quia quan tuncunq res secundum se venalis sit, si iura disponunt ibi inter uenire simoniam/ non quia secundum se sit sed quia prohibita oportet parere iuri: vt de multis officijs canonica iura sic disponunt: vt sunt economi/castaldi &c. # 4 ¶ Quarta regula est. Stipendium sustentationis exercentium spiritualia/licitum est velle & accipere/& in articulo necessitatis etiam pacisci.  In hac regula dicuntur duo. Primum q pro sustentatione ministrantium spiritualia licitum est accipere temporalia. Et hoc satis clare patet ex doctrina domini in euangelio/& pauli apostoli. Et ex ratione: quia hoc non est vendere spiritualia nec locare operas pro mercede, sed est velle habere necessaria ad vitam corporalem / sine qua non possumus spiritualia exercere.  Secundum est/q in articulo necessitatis licitum est deducere in pactum stipendium sustetationis. Hoc nanq articulus necessi tatis tunc supplet quod & iustitia deberet efficere apud populum recipientem spiritualia (quia tenetur sustentare ministros spiritualium) & ad quod superiorum authoritas deberet cogere populum. Et licet hoc licitum sit, quia tamen habet speciem mali/& prohibitum regulariter est ex iure positiuo pacisci in hmoi/ideo non est faciendum.  Habes tamen ex hac regula/q licitum est cogere ad subuentiones statutas authoritate superiorum vel cosuetudine exhiben das in consecratione ecclesiarum / virginum / in benedictione nubentium / in visitationibus & alijs huiusmodi: quia hec in subsidium ministrorum intelliguntur statuta vel consueta/sicut decime & prouentus alij ecclesiastici. Debent tamen prelati & eorum officiales prius exhibere gratis spiritualia hec / & post cogere ad seruandas laudabiles consuetudines: ne nomen clericorum blasphemetur tanq auarum / & quasi venalia spiritualia reputans. # 5 ¶ Quinta regula est. Locare operas suas ad exercitia spiritualia que principaliter sunt spiritualia/non est licitum nisi per ac cidens.  Vbi scito q tribus titulis res qualitercunq spirituales contingit afficere. Primus est venditionis & emptionis: secundus est sustentationis ministrorum: tertius est locationis & conductionis non spiritualium sed operarum suarum. Primus qui (vt in fra declarabitur) comprehendit sub se omnem con tractum debiti legalis/est totaliter prohibitus: vt in primis tribus regulis declaratum est. Secundus est secundum se totaliter lici tus: vt in quarta regula explanatum est. Tertius aute qui secun dum rem species est venditionis & emptionis (quia locare est quoddam vendere & conducere est quoddam emere) & qui non refertur ad spirituale nec vt rem locatam nec vt rationem locandi/sed refertur ad operas humanas concurrentes ad exerci tationem spiritualium, venit in questionem/vtpote medius. & de ipso dicuntur duo in hac regula.  Primum est q locatio operarum non habet per se locum in exercitationibus spiritualibus que principaliter sunt spirituales: vt sunt misse / predicationes, consecrationes virginum/ecclesiarum, collationes sacramentorum/orationes & huiusmodi. Et ratio iam dicta est: quia quu illa que sunt secundum suum principale spiritualia / tractantur absolute, intelliguntur tractari secudum suum principale quod est spirituale: ac per hoc intelligitur locari & coduci spirituale/ vel vt res conducta vel vt ratio conducendi. & consequenter appreciantur opera ex spirituali: quod constat esse simoniacum.  Secundum est/q per accidens (hoc est propter adiunctum vinculum) locum habet in istis locatio operarum consueta & approbata ab ecclesie consuetudine: multi. n. sacerdotes locant operas suas ad officiandum aliquam ecclesiam per annum vel menses/toties celebraturi in hebdomada &c. Quauis enim no liceat sacerdoti locare operam suam ad celebrandum missam (quia hoc esset locare spirituale: quia missa secundum suu principale est spiritualis/vt dictum est) licet tamen eidem locare libertatem suam, contra quam toties debet occupatum se tenere/ & impeditum ab operibus alijs. & breuiter tot concurrunt tem poralia in istiusmodi annuis / menstruis / hedomadarijs &c. obligationibus/vt intelligatur non spiritualem rem aliquam sed temporalia locari & conduci. # 6 ¶ Sexta regula est. Locatio operarum in illis exercitijs spiritualibus que principaliter sunt corporalia/ locum habet absq scrupulo coscientie: vt patet de officio vicarij/sacriste/iudicis/doctoris etiam in theologia/& alijs huiusmodi quibus debentur certa stipendia. Et possunt in istis interuenire conuentiones ac pacta de quantitate stipendij: quia de corporali ac venali opere pactio fit, non de spirituali iustitia/veritate &c.  Et hec intellige ex parte operarij. Ita q ille qui in vicarium aut iudicem &c. petitur, potest locare operas suas ad huiusmodi officia. Et similiter is cuius est dare officium illud / potest illum conducere sub certo stipendio. Et non intelligas hoc ex parte prelati, quasi ipse possit locare huiusmodi officia sub certo precio: quoniam hoc est vendere officia spiritualia, & est expresse prohibitum ne prelati committant vices suas sub annuo censu &c. # 2 Circa Secundum caput (scilicet extrinsecam emptionem vel venditionem / in qua consistit ipsa simonia) scito tam emptionem q venditionem ex tribus constare: scilicet intentione/conuentione & exequutione. Ex eo. n. q humanus actus est/intentionem sui requirit ad hoc vt per se fiat: hoc est vt intendat quis vendere seu emere.  Ex eo vero q commutatio voluntaria est / oportet conuenire vtrinq de precio. Nec refert vtrum tunc disceptando coueniat/ an primo verbo conueniant / an sciendo precium seu mutuum affectum detur & accipiatur precium: semper enim interuenit conuentio vel prius statuta aut scita aut tunc facta / etiam si subito & imperceptibiliter fiat / & breuiter explicita vel implicita: alioquin resileretur ab altera parte, & non subseque/ retur emptio & venditio: vt patet in quotidianis venditionibus & emptionibus.  Ex eo aut q actus talis exterior ad alteru est, exigit ad sui con summationem datio & acceptio rei que vendit & pcij. non. n. cosummata est venditio nisi det res que vendit, & siliter non est cosummata emptio nisi detur preciu: quia neutru ab altero cosummate transfert nisi tradat, & similiter neutrum cosummate acquiritur nisi habeatur: constat aut per emptionem & venditionem cousummatam debere transferri hinc rem / inde precium, & similiter acquiri hinc precium/inde rem. ¶ Vnde iuxta hec habeto pro regula / ad simoniam que ab ecclesia punitur exigi duo. Vnum ex parte venditoris: scilicet venditionem consummata rei spiritualis. Alterum ex parte empto ris: scilicet conuentionem implicite vel explicite de precio / aut traditionem precij.  Vbi nota quinq. Primo differentiam partium penes hoc q ex parte rei spualis exigitur actus consummatus ad hoc q ecclesie censuris subsit: ex parte vero precij non exigitur actus consummatus. ita q si simoniaca conuentio inter aliquos sit de ordine/ beneficio/sepultura/missa &c. pro tali precio, si ordo/bnficiu/ & breuiter res spiritualis non datur etiam si pecunia pro precio fuerit data / non incurritur simonia subiecta censuris ecclesie: quis incurratur crimen simonie. Et ratio est: quia non est consummata venditio rei spiritualis, sed inchoata & in mente & in conuentione. Pene siquidem restringende sunt ad consummatos actus.  Secundo disiunctiuam seu alternatiua equiualentem ex parte precij penes conuentionem vel traditionem precij: ita q ex parte emptoris equipollent pactio vel traditio precij. Ita q licet simonia punita ab ecclesia exigat conuentionem seu pactum, si tame concurrit traditio precij/equipollet conuentioni. Immo (vt me lius loquar) inuenitur plusq pactio: quia ipsa traditio precij claudit in se conuentionem/vtpote consummatio illius: nam cosummata emptio conuentionem explicitam vel implicita adimplet. Et propterea non fallaris inspiciendo solum ad pacta explicita: sed intuere si interuenit solutio seu traditio precij: & perspice pessimam ibi simoniam.  Tertio formalem loquutionem de precio. quum. n. dicimus traditionem precij includere pactionem/ loquimur de precio inquantum precium: hoc est sub ratione precij. Potest siquidem multis modis tradi aliquod temporale: scilicet vel per modum liberalis doni/ vel per modum sustentationis / vel per modum reuerentie/vel per modum oblationis/vel per modum debiti ex lege aut laudabili consuetudine/vel per modum precij. Et hoc solo vltimo modo vocatur precium & vocatur traditio precij.  Quarto nota qui timoratam habes conscientiam/q licet sacer dos minus bene faciat exigendo id quod secundum laudabilem consuetudinem solet dari/si ante collationem spiritualiu exigat/ aut si negat aut differt spualium collatione vt illud habeat, non tn propterea simoniacum iudices: quoniam si vt conseruet se in/ demnem/cognoscens precipue q postea oportebit illum litigare hoc facit, simoniacus no est secundu re: quia no vendit spuale. Nec hmoi exactio inducit modum precij, qm non mutat modu debiti. quis speciem quasi simonie habeat hmoi preuentio & cautela: & propterea reprehenditur.  Quinto nota q triplex muneris genus (scilicet a manu: vt pecunia & alia bona mobilia vel immobilia. ab obsequio: vt seruitia. & a lingua: vt laus/adulatio/preces &c.) ad hoc vt simoniam ab ecclesia punitam constituat/exigitur q precij rationem habeat: alioquin ad venditionem spiritualium non spectabit vt emptio. Et propterea si laus/adulatio / preces non nisi per modu laudis/per modum adulationis/per modum precu concurrunt, quantucunq sint nepharie & carnales/ ac pro indigno & efficaces ita q inducant prelatum ad dandum beneficium / ad con ferendum ordinem &c. simonia vere & proprie non incurrit/ quis crimen aliud incurratur: quia nulla est hic venditio aut emptio nisi mentalis, si intentio adulantis aut prelati est adulationem vt precium ponere. & sic de alijs. # 3 Circa Tertium caput (scilicet emptione seu venditione mentalem) scito simoniam mentalem cosistere in intentione precij: ita q ex hocipso q homo intendit sub precio ponere siue emendo siue vendendo rem spualem/aut vt venale rem aut vt rone appciandi, simonia mentalem incurrit. Et hoc est qncunq intendit prospualibus temporalia hre aut ecotrario, ita q li pro/precium denotet: & similiter quandocunq principalis intentio ad temporale habendum ex collatione spualis aut econtrario tendit. Qui enim temporalia ex spiritualibus intendit non vt precium sed vt sustentationem necessariam ministro rum ecclesie liberaliter seu elemosynaliter/aut statutam seu laudabiliter consuetam, simoniam mentalem non incurrit. Et simi liter econtrario qui ex temporalibus spiritualia intendit non vt ex precio debita/sed vt ex his excitata ac prouocata aut expedita (vt contingit in elemosynis / oblationibus / legatis / & quasi stipendijs sacerdotum & orantium ac predicantium/& in seruitijs honestis que prelatis exhibentur / & alijs hmoi) simonia nulla in animo est: quia gratis dandum spirituale expectatur/ & temporalia non vt precium intenduntur. ¶ Potest autem mentalis simonia tripliciter inueniri. Primo ex eo q in solo actu interiori consistit: vt sicut homicidiu men tale est deliberatus animus occidendi, ita simonia mentalis sit deliberata voluntas emendi vel vendendi rem spiritualem.  Secundo ex eo q exterius imperata latet intus: vt quu aliquis seruit aut munus offert pro spirituali consequendo/vel econtrario spirituale dat pro temporali consequendo, no tamen declarat prauam suam intentionem / scilicet q intentione emendi seu vendendi hoc facit. Est siquidem tunc simonia no solum intus/ sed in exteriori actu imperata et exercita, sed latente intus vene noso semine: & propterea inter mentales simonias locatur.  Tertio ex eo q non est consummata ex parte rei spiritualis: vt quum conueniunt simoniace aliqui, & postmodum aut penitentia ducti/aut propter impotentiam aut quauis aliam causam receditur a pacto / & breuiter non mandatur exequutioni promissum spirituale. Hec etiam simonia quo ad crimen/non mentalis sed exterior est, sed quo ad penas censurarum inter mentales collocatur: quia non est simonia consummata. Quod si pecunia in hoc casu vt precium recepta fuisset / restituenda proculdubio est. Et quis prima facie appareat q danda esset ecclesie & non emptori/quia datio fuit contra legem, roni tamen magis consonat vt reddatur illi qui dedit / vtpote adhuc ipsius: quia no plene abdicata ab eo intelligit pendente cosummatione cotractus simoniace emptionis & venditionis. Vt sic & pene simonie non amplientur sed restringantur ad cosummata simonia, & fides naturalis qua venditor receptu ab emptore preciu tenetur illi si no sequit exequutio venditionis restituere/seruet: quasi perfidus nanq hretur si promissum spuale non dans/nec acceptu preciu redderetsub ecclesie vel pauperu obtentu. Et hoc intellige qtum est ex parte illius qui accepit: nam si authoritas iudicis interueniret, non crederem ei restituendam / sed in pena ab illo tollendam & pro christi honore exponendam. ¶ Aduerte simoniacos no teneri ad resignatione tam spualium q tpalium que nullo pacto sed affectu animi precedente vtrinq acquiruntur: qm pro hmoi simonia sufficit delinquentibus per sola penitentiam suo satisfacere creatori. Textus est clarus & vniuersalis ac vniuersaliter intelligendus extra de simonia ca. vlti.  Et hinc habes vn infinitas qones de seruitoribus/de precibus carnalibus &c. soluas: quia hinc clare patet no teneri ad resignatione bnficioR sic adeptoR absq pacto aliquo, nulla facta dria inter manu/ obsequiu/lingua/ & qcquid aliud tpale interuenire pot, & similiter nulla facta dria spualium. SJmulatio Qua ho mentit facto, pctm est sicut mendaciu quo mentimur verbo. Est aut pctm veniale si iocosa aut officiosa est, mortale aut si perniciosa: sicut de medacio dictu est et eade roe. SOcietas Mercature seu artificij illicita reddit duobus modis. Primus si capitale vnius substet lucro & non damno: hoc enim constat iniquum esse. Secundus est si lucru aut damnu no respodeat proportionaliter socijs vnicuiq pro rata sua: interueniret siquidem manifesta iniquitas, dum non redderetur vnicuiq quod ei debetur secundu equalitatem iustitie. ¶ Et quoniam in huiusmodi societatibus frequenter contingit diuersarum rationum cocurrere socios (dum vnus ponit pecuniam & alius operas seu industriam) nec par est vtriusq periculum, ideo aduerte & nota diligenter/ q societas huiusmodi/ ex sua natura. hoc habet q ponens pecuniam substet duplici pe riculo. s. perditionis pecunie & perditionis negociatorij vsus eiusdem pecunie: qui vero ponit industriam seu operas suas/ substet vni tantum periculo, scilicet perdendi vsum industrie seu operarum suarum.  Quod vt melius intelligas/considera triplicem euentum societatis: aut. n. in fine inuenit lucrum/aut sine lucro capitale tantum/aut damnum capitalis in toto vel in parte. Et si quide inuenit damnu capitalis in parte vel in toto, sentiet quicquid damni est dominus pecunie qui illam posuit. Si vero capitale tm inuenit, saluu erit dno eius q illud posuit: nam ex eo q posuit pecunia in societate/no desinit ee illius dns. Si aut lucru inuenitur, reddet ante omnia capitale domino/& diuidetur deinde lucru equis portionibus: supposito q pecunia posita in societate & industria equiualeant. Et omnium horum vna est ro: quia scilicet qui posuit pecuniam/substat duplici periculo, scilicet perdendi substantiam pecunie & perdendi negocia tionis vsum/tenendo scilicet vane tanto tpe sua pecunia occupata tali negocio: ex hoc. n. fit vt iustitia exigete ei capitale saluu sit si saluat in toto vel in parte/cui deperderet si periret. Pones autem industriam vel operas / quia solum potest perdere vsum industrie vel opere sue (scilicet inuanum laborando) ideo nihil de capitali saluo ei debetur: substantia nanq operarum suarum no ex negociatione sed ex necessitate materie perit, quia scilicet est res successiua in motu consistens: si. n. res permanentes essent/ei essent salue. ¶ De societatibus autem in materia animalium / que soccide appellantur, tam varia est materia & cosuetudo vt forte scribi completc non possit. Et propterea in qualibet patria vide vt ibi fieri consueuit a viris probis: vel secundum morem approbatu viris probis. SOdomia / Qua cotra naturam venerea exercentur (vel du com miscentur persone eiusdem sexus: puta mares inter se aut mulieres inter se. Vel dum commiscentur mas & mulier sed non in loco naturali/aut consummando innaturaliter) pctm grauissimum est. SOmnioru Obseruatio quadruplici pcto explicite / & quinto periculo afficitur. Prima duo pcta sunt in opinione. du somniu vel temere attribuitur alicui certe cae/puta celo: quia quu possit a multis causis prouenire, temerarij erro ris est vnam determinate inferre. Vel temere determinat ad futuru vnum aliquid significandum: ex eo. n. q nescit ca somnij, incertu oportet restare an somnium/ illud futurum significet: qm ex ca pendet significatio, & nullu videtur somniu procedens ex certa ca quod no possit ab alia ca prouenire. & ppea semp temerariu inuenit iudiciu si vt certu fiat. Vtruq aut pctm veniale est: vtpote iudicium temerariu de re singulari in nullius damnu. Tertiu pctm est in vsu, quum quis pp somnia comittit vel omittit cotra necessaria ad salute. & hoc est pctm mortale: vt patet. Quartum pctm in vsu quoq est, quum quis tanta fidem dat somnijs vt ppea omittat vel co/ mittat cotra aliqd ad quod tenet quis non sit de necessitate salutis illud. & hoc est pctm veniale: quia no cotra sed pter charita tem & erratur in intellectu & peccatur in affectu. ¶ Periculum autem quod imminet omnibus his / & precipue secundo/tertio & quarto, est cadere in crimen superstitionis diuinatorie per somnia: quoniam vanis ac incertis opinionibus seu coniecturis vtens quasi certis/ad cognoscendum vel operan dum aut omittendum circa futura contingentia, meretur vt diabolica illusio se immisceat/ac de vanis fiant perniciosa. Et sic in tacitam demonum societatem incidatur, dum paulatim tantum homo credit somnijs vt somnijs vtatur pro regulis suaru actionum: aut incidat in scelera que diximus de obseruatione astro. R SOrs Triplex quum sit (diuisoria/cosul toria & diuinatoria) tertia damnata est; vtpote demonum societati innixa. & propterea peccatum est mortale ex suo genere.  Secunda autem qua consulimus quid agendum sit, tot exigit conditiones ad sui rectitudinem vt raro sit licita. Exigit siquidem primo articu lum necessitatis: ne tentetur deus vbi opera humana potest prouideri. Secundo reuerentiam: ne irreuerenter consulatur deus. Tertio proportionatum modum: ne scilicet diuina oracula aut sanctorum reliquie ad secularia negocia conuertant: quod aug. reprehendit. Quarto debita materia: ne pro electionibus spiritualibus hoc fiat.  Prima vero qua determinatur quid ab hoc vel illo hndu sit boni aut patiendu mali in tpalibus bonis & malis/ illicita inuenit duplr. Primo si imprudeter fit: ois. n. humanus actus prudeti circuspectione/cautela roneq formadus e. Secudo si cu piculo cois boni aut iustitie fit: vt si sorte regiminis officia fiant/admissis ad sortes tam idoneis qineptis. Ex hoc. n. periclitat respublica/vt patet: & ronalis homo dignitate sibi ronis adi mit sic prouidendo reipublice de rectoribus. Secus at si admissis tm idoneis/sortibus officia comittant, ne pax turbetur. ¶ Qn aut sortium illicitus vsus mortale pctm est, ex admixtis cotrarijs ad religione & iustitia accipiendu est. Diuinatoria. n. ideo mortalis est/quia contra religionem est. Diuisoria vero si contra iustitiam in preiudicium scilicet proximi vel communis boni est, mortalis est. Consultoria quoq si altero dictorum criminum polluitur/mortalis est.  Verum aduerte non omnem irreuerentiam esse mortalem. Ex hoc enim q euangelia ad secularia negocia consuluntur/ non incurritur mortale: quia non contra diuinam est hoc reuerentiam. sed quia preter eam videtur ideo augustino displicet.  Posset tamen vt puto tali fide & reuerentia ac necessitate fieri/ vt nullum esset in hoc peccatum. Ex materia quoq electionum spiritualium ministrorum si inhibitio positiui iuris secludatur, non video peccatum aliquod si sortibus committeretur super aliquos preelectos eque idoneos: vt factum est in electione apostoli mathie. Et breuiter quia vti sortibus non est ex suo genere malum, ex admixta irreligiositate aut iniustitia aut imprudentia/vel econuerso ex admixta religione prudentia & pace iudicandum est. SOrtilegium (Quo explicite vel im plicite ad demonis auxilium seu consiliu sorte recurrit, pctm mortale est/ad supstitione spectans: vt quu quis p sortes inquirit quis fecerit furtu aut aliquid hmoi ad diuinationem pertinens: & simile est si sorte querat quid agen dum. Sortilegij. n. crimen & diuinatoriam & consultoria sorte comprehendit, quum ad demone recurritur non solu explicite sed etia implicite: vt cotingit inquirentibus per sortes occulta, & vniuersaliter ea que a sola intellectuali natura sciri aut fieri pnt. Ex eo. n. q no querut a deo/nec a natura nec a fortuna hoc expetut, cogunt velint nolint fateri q ad demone recurrut. implicite quidem/dum ad sortes vt institutas ad huc effectum recurrunt. Explicite autem sicut in alijs diuinationibus & incantationibus contingit. SPectacula Impudica / crudelia aut irreligiosa absq pcto non fiunt. Et si notabiliter admixtum horum aliquid habeant/mortale peccatum sine dubio incurritur a facientibus & precipientibus illa.  Spectantes autem si delectantur huiusmodi malis / proculdubio peccant mortaliter: delectatio. n. de peccato mortali / peccatum est mortale. Si autem preter opinionem occurrit hec spectare que non placent, quilibet de seipso rationem reddat quare non recessit. & communiter videtur veniale in huiusmodi casu / seclusa ratione scandali. SPonsorum Per verba de futuro/ peccata triplicia sunt.  Primo in ipso contractu sponsaliu. Et tunc peccatur/aut quia ficte contrahuntur, scilicet intentione non contrahendi sponsalia seu no seruandi fidem: & est peccatum mortale perniciosi mendacij. Aut quia clandestine fiunt. & videtur etia peccatum mortale/sicut de contractu matrimonij dictum est: quis minus graue q contractus clandestinus matrimonij. Aut quia pena apponitur quasi pena conuentionalis / contra prohibitionem iuris canonici in ca. gemma. de sponsa. & est peccatum veniale si desit cotemptus: preter hoc q pena apposita nulla est, quia coniugia debent fieri libere.  Secundo in dissolutione sponsalium. Et tunc peccatur peccato perfidie: quum scilicet absq sufficiente causa promissa fides non seruatur. Et est perfidia huiusmodi/mortale peccatum etiam si periurium non interueniat: quia est iniuriosa proximo.  Tertio peccatur in vsu: vt si impudicis actibus vacent sponsus & sponsa. Sunt enim impudicitie mortalia peccata in ipsis in omnibus casibus in quibus apud coniugatos sunt mortalia: & tanto grauiora quanto adhuc neutrius corpus est alterius/ sed promissum tantum. Oscula tamen & amplexus inter spon sos beneuolentie causa/non sunt peccata: vt patet. Si vero delectationis causa fiunt affectu maritali inchoante/absq impudicitia tamen, venialia sunt: quia sicut sponsa inchoatiue est sposi, ita delectatio venerea coniunctionis carnalis inter eos / inchoa/ tiue permittitur inter eosdem: constat autem oscula delectationis causa facta / non nisi inchoationem veneree delectationis importare. STuprum / Quo mulier virgo extra matrimoniu defloratur, pec oatum mortale est propriam constituens spem. Notanter autem dixi mulier: quia licet virginitatis virtus communis sit vtriq sexui, stuprum tamen proprium est muliens. vir. n. virgo extra matrimonium primo concumbens no peccat peccato stupri: quia non additur specialis deformitas sicut in muliere. SVperbia / Qua quis seipm exaltat seu supra seipsum it, peccatum est: quia contra rectam rationem est, vt aliquis supra id quod est seipsum habeat / tam in actu estimandi q eligendi. ¶ Inuenitur autem superbia dupliciter: vel consummata vel imperfecta. Superbia cosummata est, quum quis adeo seipsum magnifacit vt ad hoc perueniat q nolit seipsum subijci diuine regule. Et hoc est peccatum mortale maximum/vt patet: quoniam nolle subijci diuine regule / contemptus diuine dispositionis est.  Spargitur autem huiusmodi consummata superbia per quattuor ramos qui species eius vocantur. Quarum tres per bona que quis habet tripliciter diuersificantur: scilicet aut quu quis ita se extollit acsi non haberet bona a deo / aut acsi ex suis meritis a deo haberet/aut si singulariter despectis alijs hret/& demum si per bonum quod non habet ita extollitur acsi illud haberet. Consummata nanq superbia in primo contemnit deum benefactorem: in secundo diuinam gratiam: in tertio multiplicationem diuine largitatis in alijs: in quarto diuinam miserationem, dum ex fastidio subiectionis ad diuina dispositione in hec ducit.  Superbia vero imperfecta, qua se homo magnificat in suo affectu/non tamen vsq adeo vt velit se non subditum deo & omnibus quibus oportet de necessitate salutis se subijci, in hec eadem imperfecte tamen ducit: quod melius ex effectibus discernitur q ex proprijs actibus. Nam qui ita irreligiosum & ingratum se exhibet acsi non accepisset a deo omnia que het, supbu habet iuxta prima spem affectu: ex simili quippe effectu aplus inquit. quid habes quod no accepisti: quid gloriaris quasi no acce peris? vbi ex effectu glorie superbia interior mostrat/quasi non acceperit. Similiter quum quis affectu quasi securum de bonis que habet/aut querulum de bonis perditis/ aut admiratiuum q non exauditur a deo habet, in secuda est superbie spe: qm quasi deberi sibi hec existimat talis. Qui vero alijs seipm prefert & pronus est ad videndu imaginatione vel mete alioR defectus/ ad sua mala excusandum/ ad aliena ponderanda, in tertia est superbie specie: qua magnum se vult quasi solum magnu. Qui demum parum solicitus de celesti patria/de membris christi/de satis factione peccatorum/dies suos ptransit quasi somnians aut parum vigilans, superbus est iuxta quartam spem: est. n. quasi existimans immo presuppones se ciue celestem, dei amicu/filiu/ membru: quu negligentia & incuria hmoi non sint testimonia talium donorum in anima: operatur. n. magna dei amor si est. ¶ Et similiter in ordine ad proximos cruditas animi/ incopassio ad alios/intoleratia iniuriaR/ impatientia / egre ferre se despici/ indignatio/ & huiusmodi monstrant hominem plus de seipso sentientem q sit: pro quanto tantum se quis habet vt malorum pene particeps esse quasi no possit aut debeat.  Sunt autem hec & multa alia que imperfecte sunt superbie/communiter venia lia peccata propter imperfectionem actus: dum per modum passionum occurrunt absq iniuria dei & proximorum. Impediunt tamen huiusmodi peccata valde vitam spualem: vtpote ex genere superbie existentia: quum scriptum sit / superbis deus resistit.  Et hec dicta sint non solum ad discernendum inter superbiam cosummatam & imperfectam, sed pro cofessoribus personarum volentium proficere ad vitam spualem. Qnquide redeuntibus ad deum quod vltimo relinquendumsupest pctm/ superbia est: difficillime enim eradicatur. SVperstitio Qua circa diuinu cultu errat, pctm est: vt patet. ¶ Sed quia quattuor specierum ipsius due sunt tractate (scilicet diuinatio & idolatria) nunc relique due / que sunt indebitus cultus veri dei, & obseruano quarundem rerum/actuum/temporum/locorum &c. tractande sunt. ¶ Sup stitio igit exhibens vero deo indebitu cultu/ duplr inuenit. Aut. n. exhibet cultu indebitu qa pniciosum aut quia super fluu: scriptu est. n. veri adoratores adorabut in spu & veritate. Cultus pniciosus est cotra veritate: cultus superfluus recedit a spu. Est aut cultus pniciosus cotra fidei veritate / no solu siquis iudaicis cerimonijs mo coleret deu significatibus christu incarnandu/aut maumetano ritu coleret deu (vtpote in psona ecclie faciens cotra ordinatione ecclesie, ac per hoc falsarius in cultu) sed etiam siquis falsas sanctorum reliquias colendas proponit. Offerentes quoq votiuas statuas seu imagines miraculoR seu bnficioR falsoR crucifixo seu beate virginis imagini lucri gra (vt scilicet inde prouocati alij ad offerendu similia concurrant aut emant) sup stitione falsi cultus diuini incurrut: qa falsus est hic cultus, vtpote significas quod no est. Et peccant mortaliter: quia irreuerentiam notabilem deo inferunt in actu colendi deu/ quantum est ex natura actus. Quauis enim ex intentione offe/ rentium non fiat machinatio contra diuinam reuerentiam / sed ad lucrum vel aliquid huiusmodi, ex natura tamen operis contra diuinam agitur reuerentiam. Sicut enim in periurio inducit ex natura actus deus quasi testis falsitatis / quis periurans non credat deum testari falsum/nec intedat q deus attestetur (quia attestaretur contra ipsum periurum) ita hic superstitiosus vtitur deo tanq colendo falsitate seu falso cultu quantum est ex natura cultus, quis sciat q deo non placet/nec intendat deu sed homines fallere. & propterea sicut ibi est peccatum mortale ex suo genere/ita & hic.  Superstitio autem diuinum cultum indebitum quia superfluu exhibens, si contemptus & scandalum desit/peccatum est com muniter veniale: quia non contra sed preter diuinam reuerentia hoc est. Et appellatur cultus superfluus sm se quicquid in eo fit non ordinatum ad interiorem cultum qui est cultus spiritus. Vnde actiones aut iucunditates que solum ad exteriora vtiles essent/ad superfluum cultum spectant. Secundum vero statuta ecclesiastica quicquid in eo dicitur aut fit supra rubricas seu statuta: vt si dicatur bis alleluia vbi semel scriptum est. & si fit in missa crucis signum vbi non mandatur fieri. & si plures accoliti aut cantores q consuetum sit parentur. Superstitio Autem obseruationum quadrifariam partita est.  Et prima est superstitio obseruationum artis notorie: qua certa ieiunia & orationes fiunt secundum instituta illius artis ad acquirendam scientiam per infusionem. Et hec superstitio est peccatum mortale propter initam societatem cum demone / de cuius institutione hec seruantur, & inutiliter: quia demonum non est infundere scientiam animabus nostris. ¶ Secunda est superstitio obseruationum vtendo lapidibus/ herbis/lignis/animalibus / imaginibus / carminibus / ritibus ad faciendum aliquid: puta sanandum dolorem capitis/curandum caballum / sistendum sanguinem/medendum vulnus &c. Et de hac dictum est superius quum de incantatione dictum est. vide ibi. ¶ Tertia est superstitio obseruationum ex presagijs futurorum bonorum vel malorum conceptis propter incidentia: vt si sternutare contingit surgentem/redire ad lectum: si offendere ante hostium exeuntem/redire domu: & sic de infinitis huiusmodi vanitatibus. Et si hec quidem fiant aut vitentur vt communiter videt fieri/quia scilicet timent homines significari aliquid mali ex nescio qua causa, peccatum veniale communiter videtur: quia licet appareat multa horum ad gentilitatis superstitiones olim spectasse, quia tamen nunc non vt instituta religionis hec sumuntur / sed tanq quasi experta aut solita ex maiorum tradi tione hec habentur/inter alias hominum vanitates computanda hec sunt. & tolerari possunt / quum nulla adest comes sinistra intentio.  Et scias q potest homo quandoq absq omni peccato ex aliquo presagio cauere prudenter ab imminentibus/dubitando ne presens occursus sit signum futuri, ex communi vtriusq causa celesti vel etiam diuina prouidentia: sicut de somniorum obseruatione & diuinatione dictum est. Vt siquis cadens corporaliter/timeat aliquem casum sibi futurum in statu vel honore &c. propterea tamen non desistat ab operibus prudenter agendis/ sed cautius vigilet &c. pot. n. esse vt iste casus effectus sit cause futuri casus, & propterea significet illum. ¶ Quarta superstitio est obseruationum in verbis aut rebus sacris portandis/dicendis/vtendis, adiunctis aliquibus conditionibus non malis quarum ratio nescitur: vt patientes spasmum neruorum/primo carlino oblato christi cruci in parasceue vtun tur pro remedio / conficto ex illo anulo: & sic de similibus. Quantum enim apparet in huiusmodi superstitio interuenit: quoniam vane conditiones apparent.  Si tamen ex mera deuotione fiunt / & non nisi a deo intendant & expectent effectum / putantes deum inspirasse alicui sancto viro huiusmodi conditiones, non audeo damnare / sed tolerabile mihi videtur. SVspensio Vna ex censuris ecclesiasticis (qua homo a iure seu a iudice excluditur ab exequutione ordinis vel officij ecclesiastici) pena est / non culpa: incurritur tamen communiter propter culpam. Non oportet autem peccare mortaliter ad hoc vt incurratur suspensio, sed potest ex solo veniali peccato incurri suspensio. Quod ex eo patet / q excommunicatio minor potest incurri ex solo veniali peccato: constat autem excommunicationem minorem a maximis excludere/ scilicet susceptione sacramentorum omnium, que sunt & maxima bona spiritualia & maxime necessaria ad humanam salutem &c. Suspensio igitur ab exequutione ordinis vel beneficij / vel ab ingressu ecclesie / vel a solennitate diuinorum/vel ab omnibus his & similibus exclu/ dens, non est tante malignitatis vt supponat vel ferat secum peccatum mortale sicut excommunicatio maior. ¶ Et potest suspensus absolui ab excommunicatione maiore & minore & a peccatis / & communionem sumere, & postea absolui a suspensione: quia suspensio non operatur nisi ad limites ipsius: hoc est quia si suspensio est ab ordine / non excludit nisi ab his que sunt ordinis, si est a iurisdictione / non excludit nisi ab his que sunt iurisdictionis, & sic de alijs: & propterea reli qua sunt licita. ¶ Casus aut in quibus incurritur suspensio / multi valde sunt. Et quia solos clericos proprie tangunt, ipsi de seipsis loquantur. SVspitio Qua ex leuibus indicijs malam de proximo opinionem hemus/ peccatum est: quia actus est voluntarius a recta ratione dissonans. non. n. ex leuibus moueri in animo nostro debemus cotra nostros proximos: est autem nonnulla iniuria/mala opinio absq rationabili causa. ¶ Et quoniam suspicio ambiguitatem quandam in seipsa claudit, ideo qdiu in fra ambiguitatis latitudinem manet quatuncuq crescat/nunq est iudicium, quod diffinitiuam determinationem sonat: ac per hoc quantuncunq suspicio sit temeraria & vehemens/& estimatio firma, nunq est peccatum mortale: quia no est iudicium temerarium/ sed estimatio temeraria. quia non in teruenit tunc complete contemptus proximi, dum non prorum pitur in diffinitionem. Si. n. proximum complete despiceret/pro rumperet in diffinitiuam sententiam, & diceret in seipso/ioannes est peruerse mentis, & non diceret in seipso / quatum mihi videtur ioannes est peruerse mentis: hoc. n. est suspicantis/illud iudicantis. Vnde iudicium temerarium de scelere personali proximi/est peccatum mortale: suspicio aute temeraria quantuncunq vehemens/est peccatum veniale. SVsurratio (Hoc est obloquutio ad amicitiam tollenda inter aliquos) peccatum est mortale ex suo genere: quia tendit ad nocendum proximo, vtpote tollere volens maximum bonum scilicet amicu. Et est grauius peccatum q contumelia & detractio, quato amicitia melior est fama & honore. ¶ Contingit tamen susurrationem esse peccatum veniale ppter imperfectionem actus. vel ex parte intentionis, quia non intendit contra amicitiam/licet materialiter dicat aliquid prouocatiuum contra amicu. Et hoc nisi ex grauitate nocumenti actus redeat in naturam sue speciei: quia tunc esset peccatum mortale: vt de detractione materiali dictum fuit. Vel ex parte eius quod dicitur: puta quia minimum est ad prouocandum contra amicu. Vel ex parte modi / quia iocose dicitur & non serio. Coiter. n. hec sunt venialia. 
 
 TEmeritas (Qua absq ratione regu lante opera fiunt) manifeste pctm contra consilij rationem est. ¶ Et duplr inueniri consueuit. Vel ex impetu appetitus passione affecti: vt apparet in iratis. Vel ex contemptu regule directiue: vt patet in superbis / despicientibus aut quasi despicientibus subijci aliene regule/& teme re propterea agentibus ea que fecisse postea penitet. ¶ Est autem peccatum veniale vel mortale temeritas secundu subiectam materiam. Si. n. iocosa aut officiosa est materia/veniale peccatum est. Si aut perniciosa / peccatum mortale est: quia contra dilectionem dei aut proximi est. TEntatio Dei (qua homo explorat diuinam potentiam / scientiam vel voluntatem) peccatum est mortale ex suo genere: quia irreuerentiam exhibet diuine excellentie/dubitando de illa. Et hoc intellige forma/ liter: hoc est de tentatione dei ex intentione tentandi deu: quemadmodum de ceteris vitijs formaliter doctrina intelligenda est. ¶ Aduerte tamen hic duo. Primum est q circa voluntate dei aliud est querere humiliter a deo instructionem quid circa aliquid particulare velit/ex aliqua rationabili causa, & aliud est querere a deo instructionem seu notitiam eiusdem absq rationabili inquirendi ca. Primum. n. ad charitatem/humilitate / ac prudente religionem spectat: & propterea liceret petere signum ad hoc oportunu. Secundu aut ad irreuerentia diuinamspectat: si. n. diuine excellentia volutatis homo reuereretur, non nisi ex rationabili causa presumeret querere secretum illius velle nosse. Vt experimur in hominibus: nullus. n. absq irreuerentia principis querit absq rationabili causa a principe quid ipse velit, sicut nec quid sciat aut quid possit.  Secundum est/q tentare deum materialiter (hoc est no in tentione explorandi diuinum posse/nosse aut velle) non est pec catum mortale, nisi magnitudo seu qualitas tentationis reducat actum in naturam sue forme: sicut de alijs peccatis dictum est. Est tamen dei tentatio materialiter tantum / imperfectum quid in specie tentationis: & ideo venialis est propter imperfectione actus ex parte forme. Potest etiam esse venialis propter actus imperfectionem ex parte actus: vt in primis motibus. TEstimonium Falsum in iudicio/pec catum est ex suo gne mortale: quia iniustu. Negare quoq testimoniu si articulus necessitatis vrget/pctm est mortale: vt pote in danu pximi vel cois boni cedens. pceptu enim affirmatiuu de ferendo testimonio/pro loco & tpe obligat: & ppea si tuc non vult ho parere perhibendo testimoniu necessarium/no excusatur a mortali. Extra iudiciu aut falsum testimonium iudicatur sicut mendacium. TJmor Nullum est secundum se peccatu. Potest tn multipliciter fieri pctm. & ex modo timendi: puta si plus aut minus timeat q oportet. Et ex collatione vnius timedi ad aliud timedu. Et hoc est qnq mortale: vt si plus timeatur occisio corporis q mors anime: plus timeat ira principis q ira dei: & sic de similibus. ¶ Ponitur quoq speciale peccatum timor pro tristitia de bono alterius quia nociuu est mihi aut alijs / si temerarius est timor: nam si veritati aut rationabili estimationi innititur, nullum est peccatu moderata tristitia de alterius prosperitate ex qua bonoR oppressio venit. TOrneamentum (Hoc est ludus quo ad ostentatio nem virium & audacie milites multi ex codicto conueniunt & cogrediuntur temere/ita vt sepe mortes hominum inde proueniant) peccatum esse mortale constat ex admixta pernicie vite humane / siue in effectu siue in periculo frequenti/absq rationabili causa. Vnde tales ibi vel propterea mortui carent ecclesiastica sepultura etiam si ad penitentiam conuersi fuerint: vt canonica iura disponunt. TYrannis Qua respublica occupat (vel quantum ad dominiu: vt contingit his qui se vi dominos constituunt, siue im mediate siue mediante coacto cosensu subditoR. Vel quantum ad affectum moduq regiminis: vt contingit his qui quis veri sint domini / non querunt publicum bonum sed proprium) est peccatum mortale grauissimum: vtpote contra bonum publicum. Et tanto peius quanto remotius est a penitentia: regnandi siquidem amor tantus est, vt non permittat tyrannum quo ad dominium/couerti ad penitentiam: vtilis quoq boni proprij amor radicatus / difficillime euelli potest. Sed nunquid Gubernante tyranno (qui scilicet non habet legitime dominium sed tyrannice occupat illud) peccent illi qui recurrunt ad ipsum pro iustitia? quia inducunt illum ad actum quem non potest licite exercere. ¶ Respondetur q excusantur a peccato inducendi tyrannum ad actum & opus sibi illicitum/petentes ab illo iustitiam: quia non petunt actum illicitum/sed iustitiam actus illi illiciti. Sicut enim luxurioso sancte consulitur vt non adulteretur sed fornicetur / hoc est minus malum committat: quia subintelligitur si luxuria vti vis, ita occupatori dominij sancte suadetur q minus male vtatur dominio illo. constat autem q minus male vti tur qui vsurpato dominio vtitur in actibus & operibus alias iustis/q si in actibus aut operibus aut etia omissionibus iniustis & perniciosis reipublice aut particulari persone vteretur. Eade autem ratio est de suadente & petente. Et propterea pie interpretande sunt petitiones tam iustitie q honeste gratie que offeruntur tyrannis: scilicet si vis/seu ex quo vis detinere & exercere hoc dominiu, vtere illo iuste/vtere honeste/vtere pie/vtere ad vtilitatem publicam & priuatorum prout deceret dominu. Attestatur quoq hoc esse licitum communis vsus omnium qui sub tyrannis & dubijs dominis degunt: dum absq conscientie scrupulo passim omnes ad tyrannos & dubios dominos recurrunt acsi essent domini. Hoc. n. signum est licitum esse hunc ad tyrannos recursum: quia alienum a ratione est vt omnes (inter quos sunt viri probi) errent/peccent absq remorsu conscietie. Attestatur etiam supradicte pie interpretationi intentio recurrentium ad tyrannos. constat nanq q non intendunt ipsi petere vt tyrannus vtatur tyrannide/vt vsurpet actum iudicij: quonia mallent vt cederet tyrannidi & iudicio: sed ex quo vsurpat sibi dominium ac iudicium/intendunt vt iuste vt pie vtatur vsurpato dominio & vsurpato iudicio. Et quod intendut hoc petut. ita q nec intendut nec petut actu vsurpatu, sed qualitate sancta in actu vsurpato exercendo. 
 
 VEctigalia Iniqua non solum sunt que imponuntur a non habetibus potestatem/vtpote tyranis, sed que ex forma vel ex fine aut ex abusu aut ex materia constat esse iniqua. ¶ Et ex forma iniusta vectigalia sunt/que equalitate proportionalem non continent, sed plus grauant minus grauandos: sicut enim communes honores equalitate proportionali distribuendi sunt/vt digniores plus honorentur &c. ita onera communia sic distribueda sunt/vt secundum ratam a quolibet tolerentur. & propterea iniusta ex forma sunt vectigalia que onerant improportionaliter: hoc est plus grauant minus grauandos. Et hec ma nifeste videntur que pro his que vehuntur ad vsum proprium/ exiguntur: quoniam radix vsus est indigentia. ita q quanto ho magis indiget/magis vtitur: qui. n. plures habet filios/plus indiget ac per hoc plus vtitur, & sic consequenter plus soluit vectigalis: ac per hoc de primo ad vltimum qui plus indiget / plus grauatur vectigali, quod est iniquum. Gabelle igitur pro his que deferuntur pro vsu proprio/inique sunt: & secundu leges ciuiles (codi. de vectiga. l. vniuersi) pena capitis plectendisunt exigentes tam pro his que deferuntur pro vsu, q his que deferuntur pro seminando / q his que deferuntur ad fiscum. Vnde hmoi vectigalia non tenentur homines soluere. ¶ Sunt quoq iniqua ex fine vectigalia / que non pro publica vtilitate sed pro bono proprio principis imponuntur. Nec obligantur subditi ad soluendu huiusmodi vectigalia: qm tyranica non politica sunt hmoi vectigalia ex proprio fine. ¶ Sunt etiam violenta ac iniqua ex abusu vectigalia imposita rite pro temporali necessitate/puta pro muris ciuitatis construendis, si post completa menia perseuerat illorum vectigalium exa/ ctio quia priceps sie vult. Violente nanq rapine sunt manifeste: & propterea non obligant in foro conscientie. Similiter non ob ligant si imposita sunt pro construendis muris / & tamen non applicantur ad muros construendos nisi pro forma, sed imbursantur a principe aut rectoribus. Et breuiter si no fit id pro quo imposita sunt vectigalia, iniqua sunt ex abusu / & fraudes aut rapine sunt: nec tenentur subditi soluere in foro conscientie. ¶ Reputantur quoq ex ciuili iure iniqua vectigalia ex materia / quecunq imponuntur super alijs q super his que causa negociationis vehuntur. C. de vectigal. l. omnium. Et extenditur negociationis nomen in proposito ad venalitatem: ita q que deferuntur ad vendendum / sunt materia vectigalium, reliqua que pro vsu suo & familie sue deferuntur / exempta sunt a vectigalibus licitis. Vnde non ligant in foro conscientie hmoi illicita vectigalia ex materia. ¶ Iustorum autem vndiq (scilicet ex agente/forma/fine/vsu/ ac materia) vectigalium fraus peccatum est mortale ex suo genere: vtpote nocumentum inferens reipublice / & ad furti vitium spectat. Ita q peccatum mortale interuenit in hac subtractione non ex inobedientia precepti obligantis ad mortale/ nec ex vinculo pene apposite contra trasgressores, sed ex natura debiti reipublice non soluti/quomodocunq sonet statutu: quia eoipso q vectigal iustum est / tollit homo fraudulenter reipublice quod suum est. Nec refert an respublica per suos ministros sibi exigat / an per eos quibus ipsa vendidit: quia vectigal reipublice soluitur / cuicunq soluatur, & a republica tollitur/ quandocunq non soluitur: & nihilominus iniuria fit illi qui emit tanq subrogato. Nec excusat fraudem a peccato mortali/ quia institutores vectigalium & emptores precognoscunt q fient multe fraudes absq restitutione nisi comperiantur in facto fraudis: sicut non excusantur dispensatores rerum communita tis aut domini aut ciuis a crimine furti / ex hoc q communitas aut dominus aut ciuis prescit huiusmodi suos dispensatores fraudulentos esse: sicut nec iudas excusatur a furto ex loculis/ ex eo q dominus precognoscebat q fur erat. Institutio enim & venditio & emptio vectigalium intelligitur secundum id quod debitum est. Et licet necesse sit vt fraudes eueniant, ve autem homini illi per quem fraus venit. Occurrunt Circa vectigalia adhuc quinq notanda. ¶ Primum circa authores. Nam secundum canonica iura extra. de verbo. significa. super quibusdam. declaratur illa esse pedagia/salinaria ac guidagia interdicta, que non apparent imperatorum vel regum vel lateranen. concilij largitione concessa / vel ex antiqua cosuetudine a tempore cuius non extat memoria / introducta. Ita q quantum est ex parte authoris quattuor numerantur legitimi authores: scilicet imperatores/reges/vniuersale concilium / & antiqua cosuetudo sine memoria initij.  Et scito q sub appellatione concilij clauditur papa etiam solus: quia ab ipso concilia authoritatem habent. Et similiter sub appellatione regum comprehendi videntur ciui tates habentes merum & mixtum imperium/non recognoscen tes superiorem aliquem in temporalibus sub quo sint: quia eade ratio videtur de istis & de regibus.  Imponentes autem noua pedagia vel augentes antiqua sine legitima authoritate, peccant mortaliter rapine crimine. ¶ Secundum circa exactores. q exactores iniustorum vectigalium, si sunt iniusta manifeste/vel ex parte authoris vel forme vel finis vel materie/vel abusus, & breuiter quomodolibet sint iniusta manifeste/non excusantur ab iniquitate mortali. Si aut non sunt manifeste iniusta/sed in dubium ab aliquibus vertun tur/alijs affirmantibus iusta, excusari vident subditi exactores: quia in dubijs obedientia excusat. Qui vero non sunt subditi aut non ex obedientia faciunt, non debet se periculo iniuste exactionis exponere. Et nihilominus memento excommunicationis contra exactores pedagiorum prohibitorum. ¶ Tertium circa exemptos a vectigalibus. Nam a clericis & personis ecclestasticis pro se aut rebus suis quas non negociandi causa deferunt / exigi nequeunt vectigalia: ca. qq de censibus. li. vi. Vbi habes censuras ecclesiasticas: scilicet excommunicatio nis contra singulares personas/& interdicti contra communitates/donec extorta restituerint. ¶ Quartum circa presumptionem iuris de vectigalibus: quia in ca. qq. de censibus. in. vi. dicitur. qq pedagiorum exactiones tam iure canonico q ciuili regulariter merito sint damnate. Ex hoc nanq textu apparet/q communiter vectigalia que & pedagia vocantur/sunt damnata. Et intelligo hoc verificari propter materiam/quia limites negociationis excedunt: & propter formam quantum ad immoderatum valde grauamen: & propter nouitatem: & propter iniustam causam aut in principio aut in prosequutione. tot nanq conditiones exiguntur ad iusta vectiga/ lia / vt difficile forte sit inuenire vectigalia iusta: & propterea merito damnata regulariter dicuntur vtroq iure humano. Exigitur siquidem ad iustitiam vectigalium primo legitima authoritas imponentis: de quo dictum est. Secundo iusta causa finalis / que est solum bonum publicum. Tertio iusta forma, & vt non violetur iustitia distributiua / & vt non sit immoderatum grauamen. Quarto iusta materia: que solum comprehendit res negociatorias. Quinto iustus vsus: vt scilicet fiat illud publicum bonum pro quo imposita sunt. & demum q temporalia non prorogentur vltra suum tempus.  Vbi nota q quia defectu actoris censentur illicita si non apparet aliquis quattuor supradictorum authorum (ita q non presumitur pro iustitia vectigalium ex parte actoris sed contra illam si non apparet: vt in dicto ca. super quibusdam / clare patet) similiter presumendum videtur contra iustitiam vectigalium secundum alias con ditiones si non apparent, tanto magis quanto regulariter dicunt damnata. Et hec dicta sint, vt prudens confessor in his que non apparent iusta/non cogat penitentes ad restituendum exactoribus vectigalium. ¶ Quintum est circa collectas. Prouerbium est. facta lege/ inuenta est malicia. Quia vectigalia que pedagia dicuntur/ & vulgo appellantur gabelle vel doane &c. tot laqueis ac damnationibus subsunt / & de facto exiguntur gabelle non solum pro mercature rebus sed rebus ad vsum, miserti doctores multarum animarum / adinuenerunt q licet non possint per modum vectigalium imponi gabelle pro vsu, possunt tame per modum collecte imponi a communitatibus hoc adiecto moderamine q imponant suis subditis tantum / ita q forenses non teneatur.  Sed distinctione hic opus est. Nam hac in re aliquid est iuris & aliquid est facti. Spectat siquidem ad ius an collecte huiusmodi sint licite. Et si quidem verum est quod dictum est (sci licet q distributio onerum communium commensurata his que vehuntur ad vsum est iniqua ex forma: quia plus indigens plus vtitur ac plus grauatur) collecte iste inique sunt. Apparet quoq alia iniquitas in istis: quia pro eisdem rebus non negociatorijs eque grauatur pauper sicut diues. collecte nanq pro communi bono grauantes singulos / deberent commensurari personis iuxta earum facultates, & non q tantum soluat pauper quantum diues. Si tamen communitates sibijpsis imponentes collectas / non ad commensurandum solutiones rebus pro vsu vel non vsu / sed pro expedienti ad quietem & pacem ciuium modo colligendi pecunias opportunas/ approbarent tale modum collectarum vt quilibet ipsorum soluat in porta secundum ea que defert per portam, no video damnationem aliqua: quoniam si pro communi bono quietis & pacis seipsos tali mo grauare eligunt / nulli iniuriam faciunt. Et ad hoc vt arbitror tendunt doctores excusantes huiusmodi collectas etiam pro his que deseruntur ad vsum.  Essent quoq in collectarum impositione & duratione / cause supradicte considerande ex pte finis & vsus: quia sine illis non sunt iuste, nec obligant in foro conscientie ad soluendum illas.  Ad factum autem spectat, an secundum veritatem iste exactiones sint collectarum/an solo nomine ab excusantibus dican tur per modum collecte. Differentia siquidem inter collectas & vectigalia est / q vectigalia imponuntur omnibus per portam aut passum &c. vehentibus, siue sint subditi siue peregrini: collecte autem cantant q soli ciues aut subditi &c. Et propterea quum constet q omnes transeuntes oportet soluere / constat q non collectam sed gabellam per modum gabelle imposuerunt & exigunt. Et quid adhuc egemus testibus, si etiam ab omnibus gabelle vocentur? ita q & nomen & rem gabelle habent, ac per hoc iniquitatem. Non est igitur ingerendus conscientie scrupulus non soluentibus hmoi vectigalia tam male excusata ex colore collectarum. VEnatio Secundum se nullum est pec catum: quia est vsus naturalis dominij homini prestiti super animalia.  Per accidens autem est peccatum multipliciter. Primo ex incircunspectione in actu venandi: vt si fiat cum periculo aut damno proximi, non considerando si homo percuti possit/aut si damnu inferatur agris seu vineis &c. Et tunc iudicandum est peccatu secundum temeritatem/periculum & damnum si emersit.  Secundo ex conditione persone cui prohibitum est venari: vt si sit clericus. nam cuilibet clerico interdicitur venatio & siluatica fatigatio cum canibus/& accipitres aut falcones habere ca. omnibus. extra de cle. vena. Et constitutis in sacris pena suspensionis imponenda statuitur, siquis talium personarum in hac voluptate venationis sepius detentus fuerit. ibidem. cap. epum.  Tertio ex conditione temporis: quia scilicet venatio impedit a debito cultu deo tunc exhibendo: vt siquis propterea omittat missam/aut seruitores suos ad hoc occupando impediat audire missam. Et simile est iudicium de alijs diuinis quibus interesse debet: iuxta doctrinam ambro. que habetur. xcvi. di. ca. an. putatis.  Quarto ex immoderato affectu. ex quo capite facile omnia humana opera fiunt peccata. Exosa autem inuenitur venatio sanctis hiero. & ambro. quia ad peccatum implicat: & forte specialiter quia abducit dominos a necessarijs expeditionibus, dum propter venationes minorem gerunt curam subditorum/ subtrahuntq seipsos reipublice: aut quia animum quasi feroce facit aut fouet in prosequutione & percussione animalium cum delectatione. Ex quocunq autem accidente fiat mala venatio/ certum est non esse malam ex suo genere: ac per hoc costat esse licitam debitis adhibitis circunstantijs.  Efficitur quoq quinto illicita venatio si propterea dominus priuat populum libertate capiendi animalia siluestria que in nul lius sunt bonis/in loco vbi consueuerunt esse capientium: ita q nec ex parte animalium possessor aliquis damnificetur / nec ex parte loci alicui fiat iniuria. Huiusmodi. n. priuatio tyranica est: vtpote contra bonum communis libertatis & vtilitatis propter bonum proprie delectationis. & perniciosa est/ si penam notabilem adijciat. Secus autem est si ab antiquo cuius initij non extat memoria/venationes reseruate sunt domino. Et tunc etia debet pena moderata esse. VEnditio Licet nullum sonet peccatum, multis tamen modis peccatum sit. Primo ex quantitate precij: vt si vendat res pluris q valeat, vel in se secundum communem estimationem seu vsum/vel vendenti. na licitu est vendenti / pluris vendere si plus valet sibi / non quia pluris emit, sed quia commoda sibi tantum est vt licet valeat decem/ sibi tamen valet viginti.  Secundo ex fraude in substantia rei: vt siquis vnam rem vendit pro alia. vt aquam pro vino: vt faciunt miscentes vinum in vegete. aut mel prozucharo / vel fumum terre pro reubarbaro &c. vt faciunt mali aromatarij in confectionibus & medicinis &c. Et hinc in multis artibus fraudulenta ac iniqua redditur venditio vendendo vnam rem in toto vel in parte pro alia. Et est ex suo genere fraus hec mortalis.  Tertio ex fraude in qualitate rei: vt si vitiosam rem vendit pro non vitiosa. Est. n. hic fraus & iniquitas manifesta. Secus autem si vendit rem (puta caballum) vt est, explicans se nolle pro defectu teneri. tunc. n. si non pluris vendit q in veritate valeat omnibus defectibus consideratis, non peccat: quis emptor fallatur a seipso/sic q si sciret tot defectus / non emeret. Sed si vendit pluris q valeat in veritate, peccatum est iniustitie in foro conscientie. Et est mortale ex suo genere: quia nocumentum in fert proximo iniuste.  Quarto ex fraude in quatitate mensure/ponderis aut numeri: quod constat esse mortale.  Quinto ex monopolio augmentatiuo precij. nam & monopolium est prohibitum, & quantum de precio augetur ex monopolio tantum iniquitatis apponit precio. Nec excusantur hmoi mercatores ex concessione dominorum: quia nec ipsi domini ex cusantur a rapina, dum emptores coguntur emere tanto pluris quia no possunt aliunde emere. Est. n. monopolium huiusmodi non solum in priuatorum hoc damnum, sed communis libertatis offensiuum. & ideo non est tolerandum.  Sexto ex temporis expectatione: vt si pluris vendat q valeat/ quia non nunc sed post annum precium expectat. Est tamen hic grano salis opus/primo ratione latitudinis precij. No. n. cosistit iustu preciu in pucto, sed distinguit trifaria: aliud siquidem est piu/aliud moderatu/aliud rigorosum. Hinc. n. fit vt res eade in eodem loco ac tpe vendat decem / vndecim & duodecim, ita q in fra huiusmodi latitudinem reputatur precium iustum. Et propterea si venditor soluenti nunc dat pro decem/ & soluturo ad annum non vult dare nisi pro duodecim, iniustus non est: quia non exit terminos iusti precij. Sed si vellet quattuordecim/iniuste venderet, & ad vsura reducitur: vt in fra de vsura patebit. Ex dicta autem precij latitudine contingit vt in eodem die prudens negociator multum lucretur, emendo in precio miti & vendendo in rigoroso.  Secundo ratione dubij. Nam siquis merces suas non esset in veritate nunc venditurus / sed seruaturus in tempus aliud in quo credutur verisimiliter plus valiture q nunc, non intelligitur vendere pluris iusto precio si pluris vendat q nuc valeat. Quod potest dupliciter fieri. Primo vt vendat nunc pro illo precio quod tuc valebunt communiter siue plus siue minus. Et hoc caret omni scrupulo. Secundo vt ex nunc determinetur precium. Et sic oportet precium esse moderatum, ita q stet in fra limites dubij futuro illo tempore pcij. Verbigratia seruandum frumentum ad mensem maij/verisimi liter creditur q valebit decem / & q poterit plus aut minus valere/nunc vero valet octo, licitum est mihi qui seruaturus ad illud tempus eram vendere nunc decem / ex quo verisimili/ ter dubitatur q plus aut minus tunc valebit: vt patet in ca, naui ganti extra de vsuris.  Septimo ex pacto de retrouendendo / si minoris vendit q valeat: quia palliatur sub venditionis nomine mutui acceptio. Et tunc in venditore peccatum est, pro quanto participat in crimine cum vsurario / si inducit eum ad hoc. Verum si iusto precio venditur / & adiungitur pactum de retrouendendo & interim locando eidem qui vendit sub annuo censu honesto, cen setur venditio licita cum omnibus adiectis pactis. Et fit frequen ter huiusmodi venditio a constitutis in aliqua necessitate/ nolen tibus tamen abdicare a se vsum illius agri seu domus quam vendunt. Et si rationem queris / vide commentaria nostra in secundamsecunde.  Octauo ex loco vel tempore prohibitis: vt sunt tempus sacru/ & locus sacer. Diebus nanq festis deo dicatis no licet vendere nisi ad minutum que ad cibum & potum ac medicinam vel ad articulum aliquem occurrentis necessitatis necessaria sunt. Tolerantur quoq illa que ex con suetudine nundinarum aut ali ter currunt: vt diffuse in verbo festi dies habes. In locis quoq sacris (vt in verbo immunitas habes) prohibitum est vendere, eijciente domino vendentes de templo. VJndicatio Duplex inuenitur. Prima que exercetur per principe seu iudicem contra malos. Et hec est opus iustitie sanctum.  Altera est que fit seu appetitur ab homine priuato. Et hec licet possit esse iusta, frequentissime tamen est mala/& quatum ad affectum & quan tum ad exercitium. Nam quantum ad opus / vindicare se vel alios / est illicitum cuilibet priuato, nisi quo ad actionem defen siuam/qua vim vi repellere licet cu moderamine inculpate tutele: quia punire est actio habentis potestatem super eum qui punitur: ac per hoc est illicitum immo vsurpatum si a non hnte super illum potestatem vindicta fiat.  Quantu vero ad appetitu/nullu est pctm appetere vindicta/ hoc est iusta punitione: quia hoc est appetere iustitia: & scriptu est. letabit iustus quu viderit vindicta. Sed ca appetendi / pctm ingerere pot: vt si ex odio/ex saciandi animi mei gratia vindicta affectem. Est igit in appetitu vindicte pctm/tum siquis vult p seipsum facere vindictam, tum si ex malo animo contra hominem vult per iudicem vindictam fieri. Oportet. n. hoc fieri & appeti cum dilectione hominum & odio vitiorum / pro bono iustitie/pro bono pacis / vt alij non audeant contra bonos insurgere/& ne impunitas delictorum pariat incentiua vitioR: sic. n. licet non solum appetere sed querere per officium iudicis vindictam illorum qui se vel alios offenderunt. VJrginum Cosecratio illicita redditur si in veri tate virgo non est que consecratur. Nec excusatur ex hoc q occulta est virginitatis amissio / & scandalu esset si non consecraretur: quia insacramen talibus ecclesie actionibus non debet interuenire fictio / sicut nec in sacramentis. Et quia fictio ista qua vt virgo se ingerit consecrationi que virgo non est/iniuriosa est sacramentalibus ecclesie, peccatum est mortale ex suo genere. ¶ De remedio autem a multis dato occulte violatis virginibus consecrandis ad euitandum scandalum/ scilicet vt nomen virgi nitatis in nomen castitatis aut continentie mutetur. Dicendum videtur q vanum est: quia si officium consecrationis virginu perspiciatur, apparebit q aut oportet virginem consecrare per illud officium/aut illud omittere: sicut per officium quo consecratur episcopus/oportet episcopum consecrari. & similia. Nec puto doctorem aliquem qui officium huiusmodi viderit / hoc consuluisse: sed solummodo q alique cerimonie illius officij & alique illius orationes / mutato virginitatis nomine in nomen castitatis / fieri vel dici possunt: vt vel sic appareat illam benedici ad vitandum scandalum: quod a ratione alienu non est.  Sed aduerte q virginitas sumitur in proposito vt est nomen status. ita q sufficit ad consecrationem q sit virgo secundum carnis integritatem. Tum quia ecclesia vtitur nominibus vt plures vtuntur: virginitas autem communi vsu est nomen status: vt patet ex vsu. Et in euangelio virgines distinguuntur in fatuas & prudentes. & paulus virgines distingui in castas & non castas denotat, dum dicit despondi vos vni viro virgine castam exhibere. Et confirmatur: quia aliter ecclesia daret occasionem fallendi. nam & mulieres & puelle cum toto mundo vocant virgines que carnis retinent integritatem. & propterea si aliud q hoc ecclesia exigeret quum ponit a puellis consecrandis si virgines sunt, falli oportet ecclesiam. & tamen puelle non decipiut ecclesiam dicentes se esse virgines qdiu carnis retinent integritatem: quia hoc intelligunt per esse virginem. Et confirmatur ad huc: quia in pontificali romano postq dictum est q pontifex diligenter inquirat ante consecrationem de etate. xxv. annorum & proposito seruandi virginitate/subiungitur. & insuper seorsum cum qualibet consecranda/de vita & conscientia & carnis integritate. Vbi clare patet explicari quid per virginitatem intelligat pontifex inquirens/scilicet carnis integritatem. Et hec sint dicta: ne putet quis puellas integras carne/mente autem & negligen/ tia seu complacentia pollutionum delectabilium corruptas / a consecratione repellendas esse quia irreparabiliter perdiderunt virginitatis virtutem. possunt. n. consecrari: quia sunt vere virgines secundum statum/licet non secundum virtutem. VJsitatio Qua episcopi seu prelati visitant gregem suum, illicita redditur si non coformetur sacris canonibus: & spaliter forme precepte in li. vi. de censibus. ca. romana. VNctionem Extrema quis non teneatur homo accipere vt necessariam ad salutem, contemptus tamen illius peccatum est mortale / non minus q quilibet alius contemptus aliorum mandatorum ecclesie. VOti Violatio peccatum est mortale: quia est perfidia cotraria fidei deo debite ex promissione ipsi deo facta: est nanq votu promissio deo facta de bono: est autem promittere constituere se debitorem eius quod promittitur. Et propterea sicut ad virtutem fidei seu veracitatis pertinet vt seruetur promissio facta homini, ita ad virtutem fidei religiose spectat vt seruetur promissio facta deo de re illi grata. Et consequenter irreligiose perfidie est violare promissionem factam deo de re deo grata: qua promissione vocamus votum. ¶ Et scito q quando factum est votum de illo bono ad quod quis non tenebatur, perfidia voti est speciale peccatum mortale. Quando vero factu est votum de illo bono ad quod omnino tenebatur, perfidia voti est circunstantia mutans speciem & necessaria ad confitendu: vt siquis vouit non fornicari, si postea fornicatur / crimen illud est & in specie fornicationis & in specie perfidie irreligiose. Et quoniam Frequenter contingit confessores de votis iudicare, ideo diffusiorem oportet sermonem facere. Primo ex parte materie: secundo ex parte vouentis: tertio ex parte impedimentorum occurretium: quarto ex parte dispensationis seu commutationis.  Quum enim materia voti sit solummodo bonum aut sub precepto aut sub consilio diuino contentum, alienum a voti materia scito omne illici tum/omne quod est contra consilium diuinum / & omne indifferens. Ita q siquis voueat aliquid illicitum (puta occidere hominem aut dicere verbum ociosum) vel aliquid contra diuina consilia (puta non ingredi religionem / non mutuare/no fideiubere/non facere elemosynam) vel aliquid indifferens ad morale bonum vel malum/vt non ire ad talem domum/vestiri veste alba, non est validum votum: quia non est votum: quia promittitur deo quod deo non placet. ¶ Sed occurrunt hic multa declaranda. Et in primis q qui de facto vouet aliquid illicitum aut contra consilium aut indifferens/peccat vouendo: quia abutitur voto. & quandoq quidem mortaliter/quadoq autem venialiter.  In tribus siquidem casibus peccat mortaliter vouendo. Primus est si vouet committere aliquod opus quod est mortale: vt occidere/mutilare &c. Secundus est si vouendo non facere ea que sunt consilij/habet animu ita pertinacem vt intendat obligare se voto etiam in casu in quo consilium habet vim precepti: puta non mutuare patienti extremam necessitatem: & sic de alijs. Tertius est si vouendo hmoi vota stulta & displicentia deo/cognoscit quid facit, hoc est q attribuit deo id quod deo non couenit. s. acceptare hmoi vincula votorum/& tamen vult hec vouere. Nam esset peccatum blasphemie hmoi votum: vtpote quod sciens & prudens attribuit deo quod deo non conuenit. Secus autem esset si crederet deo di splicere hec vota sicut peccata venialia displicent deo, & nihilo minus credens votum valere aut saltem q valeat quatu valere potest/ faciat hmoi vota: na tunc venialiter tm peccat, excusante illum ignorantia communi / & existente intentione non mala sed promissione stulta. Venialiter autem semper peccat vouens quodcunq horum: quia displicet deo stulta promissio: qualis est tam indifferentium q oppositoR consilijs q venialiu promissio deo exhibita. ¶ Circa illicitorum deinde vota/nota cotingere hec sex modis. Primo promittedo opus in se illicitu: vt siqs voueat occidere ali que. Scdo pmittendo opus bonu vestitu malo fine: vt siquis vo ueat dare elemosyna ob inane gloria. Et neutru hoR est votu, sed peccat vouedo et impledo.  Tertio pmittedo licitu ob illici ta petitione obtineda: vt siqs vouerit offerre deo mille aureos ad occupadu ciuitate nosua. Et hoc votu blasphemia est/no votu: quia e facere deu actore seu pronu criminis.  Quarto pmitten do deo licitu pro obtento illicito quasi recopensatione seu graR actiones: vt siquis vouerit se sacrificiu deo oblaturu pro obtenta aliena vxore. Et hoc quoq blasphemia/no votum est.  Quinto pmittedo licitu pro petitione licita/ex turpi tn capendente: vt si quis hns cocubina voueat deo centu aureos si concesserit sibi ex illa filiu. Et hoc votum est vere votum / & obligat si conditio extat: quoniam votum non cadit super illicito coitu, sed super dono filij / prefupposito illicito concubitu. Non tenetur tamen retinere concubinam vt faciat quod in se est ad implendum votum: quia presuppositum est malum & illicitum.  Sexto promittendo licitum / non pro aliqua petitione obtinen da / sed pure conditionaliter apponendo euentum illicitum: vt siquis voueat se ingressurum religionem si committet adulterium, ad hoc vt caueat ab adulterio / vel vt penitentiam faciat de adulterio / vel absolute intendit in tali euentu obligare se ad tale votum. Et huiusmodi vota sunt vere vota conditionalia/ & obligant eueniente conditione, & non alias. ¶ Circa indifferentium vota aduerte/q promittere deo indifferentia (vt sunt ea que nec bona nec mala sunt) est stultum. prouenit. n. ex stulta de deo imaginatione/quasi deo placeat humana hoc est voluntaria opera que non sunt moraliter bona. vt non filare in sabbato/ non pectere caput &c.  Verum hoc intelligendum est de operibus indifferentibus manentibus in sua indifferentia. Nam si opera indifferentia ex aliquo respectu fierent bona vel mala moraliter / tunc cadere possent sub voto. Verbigratia. tam ire q non ire ad domu ioannis est opus secun du se indifferens: sed si in ioannis domo sit vel fiat aliquid attra ctiuum mei ad malum (puta ludus vel mulier attrahens &c.) tunc ire ad domum ioannis non est indifferens sed declinat ad malum/& non ire declinat ad bonum. Et propterea si in hmoi casibus vouerit quis non ire ad ioannis domum vt caueat sibi, votum est validum. Si tamen ex ioannis domo cessaret ludus aut mulier & breuiter ratio mali, cessat obligatio voti: qa cessat voti materia. ex hocipso. n. q non ire ad domum ioannis non ha bet amplius rationem cautele seu preseruatiui a periculo / redit in naturam indifferentis: & sic non est amplius materia voti. Hec de materia voti. Ex parte Aut vouetis quattuor conditiones occurrunt: scilicet fallacia/ imperfectio actus/imperfectio etatis/& subiectio. ¶ Inuenitur igitur fallacia quandoq in voto / vel quia non intendit vouere sed simulat se vouere. Et quoniam hoc est decipere ecclesiam cui fit votum solenne/ aut homines testes coram quibus aliquis emitteret publicum votum / & dolus ac fraus nulli debet patrocinari, licet votum in veritate nullum sit/compelli tamen debet ad implendum quod ore proprio deo promittere se dixit: sicut compelli debet quilibet ad seruandum contractum cum homine / licet non intenderit promittere. Et nihilominus peccauit mortaliter perniciosum incurrendo mendacium / qui solenne aut publicum votum cum animo non vouendi fecit: & ratione irreuerentie diuine coram hominibus, & ratione scandali sequentis: cui dat operam efficacem, dum vouere se promulgans intendit monstrare se facto contempto/ rem voti.  Vel est fallax votum, quia licet intendat homo vere vouere/non intendit tamen seruare promissum. Et huius modi vota vera quidem sunt (quia ibi interuenit intentio vouendi cum promissione facta deo de bono illi grato) peccat tamen mortaliter sic vouens. Nec minus tenetur coram deo adimplere votum/q si vouisset cum intentione seruandi promissum: quia ex suo iniquo pposito nihil reportat exemptionis a vinculo voti cui se subiecit. ¶ Imperfectio actus in voto dupliciter inuenitur. Vel per modum primi motus, quando scilicet votum (hoc est promissio deo facta) non est actus deliberatus/ sed est promissio imperfecta: sicut in tentationibus fidei vacillatio absq consensu / non est deliberata in fidelitas: & affectus ad occidendu inimicum absq cosensu ronis/ non est metale homicidiu coplete: & sic de silibus. Et hmoi pmissioes votiue no sunt vere vota/ sed inchoa tiones votoR: ac p hoc no obligat.  Alio moinuenit impfectio actus votiui ex defectu plene ac discusse deliberatiois: vt cotingit in votis que fiunt ex timore repentinorum malorum/aut ex ma gno dolore/aut ex leuitate animi/ aut pronitate ad vouendum/ & similibus. Et talia vota sunt quidem vera vota / sed minus plena.  Quod vt clare intelligas/ distingue deliberationem dupliciter intelligi. Primo vt sufficit ad constituendum actum deliberatum absolute: sicut quodlibet peccatum mortale est delibe ratum, ita q nisi esset deliberate voluntatis / non esset mortale peccatum. Alio modo vt costituit actum deliberatum ex modo deliberandi: sicut actus cum meditatione & discursu discussi concluduntur/acceptantur/eliguntur. Et sic non omne mortale peccatum fit ex deliberatione: sed multa homicidia / sacrilegia/ luxurie &c. committuntur ex passione absq huiusmodi delibe randi modo. Vota ergo que ex deliberatione primo modo (hoc est absolute) fiunt/vera sunt: quia deliberatio que sufficit ad constituendum seipsum seruum diaboli, multo magis sufficere debet ad seipsum debitorem deo costituendum. Sed quia quan tum ad modum vouendi non interuenit deliberationis modus, dicuntur & sunt vota hec minus plena: vtpote quibus plenitudo modi vouendi (scilicet per exactam deliberationem) de fuit. & propterea absq difficultate huiusmodi vota commutan tur vel dispensantur. ¶ Imperfectio autem etatis (hoc est etas ante pubertatem) tollit voto religionis solenni suam vim. ita q professus ante com pletu anu quartudecimu/potest libere redire ad seculum: vt hr extra de regul. ca. is qui. in sexto. Et ratio huius est authoritas ecclesie irritantis votum religionis solenne in fra talem etatem. Et hoc siue psona sit doli capax siue no: quia sic statuit ecclesia. De alijs autem votis secus est: quia non tam ad etatem q ad rationis plenum vsum spectatur. Nam in quacunq etate habea tur rationis vsus liber/ita q persona est doli capax (hoc est ad propositum vt discernat quid importat facere deo votum) pot bomo voto alio quocunq se obligare, ita q votum est validu quantum est ex parte sui: quoniam tunc etas non tollit aliquid eorum que necessaria sunt ad votum: vt patet. ¶ Subiectio demum vouentis reddit vota conditionalia: hoc est si pater/maritus/dominus/prelatus &c. permiserit. Ita q subditorum vota non sunt ipso facto inualida/ nec sunt absolute obli gatoria, sed medio modo se habet: quoniam obligant stante con ditione subintellecta, scilicet si superiori placet aut no displicet. Dico autem placet aut non displicet propter diuersam materia voti: quoniam si votum fit de prohibitis subdito/ subintelligitur si superiori placet. Et tuc tenetur requirere bona fide superioris beneplacitum / explicando ei suum votum, ad hoc vt integra fide agat cu deo cui promisit: forte. n. concedet supior intellecto voto/quod negat nesciens subditi votum. Et si illi placet/tenetur exequi suu votu: si no placet/irritum est votum. Vt patet si eps voueret ingredi religione: subintelligitur. n. si pape placet. Vnde tenetur requirere si pape placet vt impleat votu an no. & si placet/implere: si non/irritatu est votu: quia epo prohibitu est ingredi religione. Et sic de similibus.  Siquis tn subditus/in coibus votis petat licetia in opere quod promisit vt liceat sibi illud facere pro deo / & non indicet q hoc vouerit / putans sibi hoc sufficere, excusatur pro tunc ab exequutione voti superiore negante licentiam. Non tamen propterea votu est irritatum: qm ad irritationem uoti requiritur uoluntas superioris ad irritandu, que in proposito non interuenit. Vnde remanet obligatus ad petendum iterum quando prudentia suadebit petere/licentia opis promissi, donec irritetur uotum.  Si uero uotu fit de no prohibitis subdito/ subintelligit coditio si supiori no displicet. Ita q tenet exequi uotu/quousq supiori notificatu sibi uotu displiceat: ut patet si religiosus uoueat dicere quotidie psalmos penitentiales. Tenet. n. illos dicere quousq su perior sciat & reprobet obligatione uotiua. qua debet reprobare: utpote prelato preiudicialem.  Et scito q hec que de votis subditorum dicuntur/intelligenda sunt quatum ad illa in quibus sunt subditi. Ita q si aliqua sunt in quibus non sunt subditi, de illis possunt vota facere absolute valida: vt si episcopus voueat dicere septem psalmos aut dare elemosynam: quoniam in his non habet manus ligatas. Et similiter si vxor voueat non petere debitum coniugale: quoniam in hoc non est subdita sed par marito. Et sic de alijs similibus.  Habes igitur hinc vnde discernas peccata transgressionis votorum in his qui sub alterius sunt potestate constituti: vt sunt pueri/puelle/vxores/serui/ac religiosi / & vniuersaliter illi qui vouent de alieno, hoc est de eo quod sine alterius licentia licite dari aut fieri nequit. vt si filius familias voueat dare elemosyna, quum nihil habeat nisi patris. Et sic de similibus. De religiosorum votis speculatiue vide commentaria in secundam secunde. Ex parte Deinde impedimentorum occurrentium/discernere oportet quandoq votorum omissione quando est peccatum & quando non. Sunt autem occurrentia impedimenta votorum duplicia. Nam quedam se tenent ex parte materie votiue: quedam ex parte intentionis persone vouentis. Et ex materie quidem parte/impedimentum exequutioni voti prestat quicquid impediret votum quando fit: scilicet si ma teria voti facta est impossibilis/aut illicita / aut impeditiua melioris boni/aut indifferens. nam quodlibet horu impedisset votu ne fieret: nullus. n. potest vouere aliquid impossibile/ aut illicitu/ aut impeditiuu melioris boni/aut indifferens: vt patet ex antedictis.  Et vt rudiores intelligant/ponamus exempla. Vouit rex edificare/dotare ornareq monasterium, eijcitur postea a regno/ & fit ei impossibilis huiusmodi elemosyna. Vouit alter ieiunare singulis sextis ferijs, perdit sanitatem/ita q abstinere est ei illici tum. Siquis etiam post votum hierosolimitanum vult ingredi religionem/adimplere votu esset impedimetu melioris boni: & ppea pot ingredi religione no curado de priori voto. Siqs demu vouisset non transire per aliquem vicum/quia ibi manet mulier attractiua &c. mortua muliere illa / transire per illum vicum/ factum est indifferens: & ideo non amplius ligat.  Aduerte tamen hic circa casum superuenientis impossibilitatis seu iniqui tatis/si impossibilitas superuenit toti materie promisse aut parti. quoniam si impossibilitas venit super totum/no tenetur ad votu durante impossibilitate: sed si venit super partem, tenetur etiam tunc ad reliquam partem tunc sibi possibilem seu licitam. Et propterea persona habens votum castitatis & postea coniugata consummato matrimonio non tenetur viuente coniuge ad casti tatem totam, quia tenetur reddere debitum coniugi: sed tenetur seruare partem sibi possibilem & licitam scilicet non petere debitum. Et tenetur habere voluntatem implendi totaliter votu quando erit sibi possibile seu licitum, scilicet mortuo coniuge. ¶ Ex parte autem intentionis vouentis quando certa est / vota possunt quecunq impedimeta recipere: quoniam intentio vouentis sufficit ad quacunq conditionem apponendam voto. Et propterea nullum votum obligat vltra seu extra limites intentionis persone vouentis: hoc est quia precise ad illud tantum obligat ad quod vouens intendit se obligare, & non ad aliud.  Sed quando vouentis intentio nihil apposuit limitationis / sed votum fecit simpliciter, oportet casus occurrentes secundum sacros canones & veritatis doctrinam pie interpretari. Vnde qui vouit triduo ieiunare aut aliquam elemosynam dare absq prefixo tempore, tenetur adimplere illo tempore quo ipsum non remordeat conscientia q fuerit in mora: quoniam qdiu ei videtur q non sit in mora, interpretandum est q non sit elapsum tempus intentum ab ipso vouente. Hinc enim intentio vouentis discerni potest.  Caue autem ne fallaris / putans in varijs casibus & euentibus occurrentibus votum non ligare quia persona quando vouit si hec preuidisset non fecisset votum. Falsa est hec imaginatio & destructiua omnium humanoru cotractuu. Multi naq coiugati no obligarent ad coiugiu: quia si puidissent que euenerunt non contraxissent tale matrimoniu. Et similiter multi professi non tenerentur ad religione: quia si tunc que post occurrerunt cogitassent/non fecissent professionis votum. Et sic de alijs. Caue ergo ne fallaris: sed de efficacia intentionis vouentis senti vt ante dictum est. Ex parte Demu dispensationis/ comutationis/irritationisq, vota qnq oportet confessorem iudicare. ¶ Vbi scito/q quia irritare votu/ptinet no ad ecclesiastica authoritate vlr, sed directe spectat ad ptate dnatiua seu quasi dnatiua rei votiue, ideo ad irritandu votu subditi/ sola ptas dnatiua cu volutate irritandi sufficit. ita q persona subdita non est rea fracti voti, si is qui habet dnium super re voto promissa/no vult votu valere. Et ro est: quia quilibet dns pot vti sua libertate.  Et hinc fit vt vxoR/puellaR/seruoR / pueroR & religiosoR vota, si irritent a maritis/paretibus/dnis/platis/no obligent. Et qd plus est/si semel maritus aut dns audito subditi voto consenserit & postea reuocauerit licentiam, non peccat subditus non adimplen do votum: sed peccat qui semel concessit & postea pro libito reuocat: vt habes ex. xxx. ca. numeri/adiuncta glosa augustini, & diffuse in commentarijs nostris predictis. ¶ Ad dispensandum vero votum exiguntur duo: authoritas ecclesie & causa rationabilis. Et de authoritate quidem ecclesie satis patet. De causa vero rationabili q requiratur supponimus hic: vtpote discussum in dictis commentarijs. Ita q si prelatus etiam papa pro libito dispensaret/non esset audiendus: quia non habet potestatem nisi in edificationem ecclesie, nec est dominus sed dispensator. quod non potest absq ratione intelligi.  Rationabilis autem dispensandi causa est honor christi & vtilitas ecclesie, & vt vno verbo dicatur maius bonum q sit votiua exequutio: quoniam si ob maius bonum fit dispensatio, saluatur & maior christi honor/& maior ecclesie vtilitas spiritualis. Consueuit autem oriri huiusmodi maioritas boni ex aliquo horum trium: hoc est si exequutio voti reddita esset illicita/ vel inutilis / vel maioris boni impeditiua. Et propterea oportet magna vti ratione in dispensando vota: quia dispensatio tollit votum & quantum ad materiam & quantum ad vinculum. ¶ Ad comutandu vero vota licet regulr exigat authoritas ecclesie, qn tn euideter costat in melius & gratius deo comutari/ no est reus fracti voti qui sic comutat propriu votum absq alia authoritate: vt si hns votu terre sancte comutet in votu religionis: & sic de similibus. Et ro est: quia deo cui promissio facta est/satisfit plenius dando maius & acceptius ei bonum.  Et quia commutatio non tollit vinculum voti sed mutat voti materiam / & commutatio de rigore iuris sufficiens uidetur si fiat in aliquid equale, ideo ad commutationem voti vltra authoritate ecclesie exigitur ad minus equalitas materie: vt scilicet illud in quod comutatur/ equiualeat exequutioi debite ex voto. & propterea si est votum peregrinationis, habenda est ratio no solum laboris / sed expensarum quas fecisset peregrinando: qm hec omnia cadunt sub voto concomitanter. & sic de similibus. Ex parte autem cause comutandi vt rationabiliter fiat/ quis debeat aliqua impotentia aut difficultas aut maioritas materie aut vtilitas aut aliquid eiusmodi mouere, si tamen gratiose condescenditur in persona dei a comutante/omnis occasiosufficere vi detur/ ex quo a gerente vices christi comutatiuam habente potestatem acceptatur: quum sola materia comutetur, & semper concurrat petentis comutationem / promptior voluntas ad exequendu comutata materia q promissam. Vt tn comutans tutior sit, comutet semp in aliquid melius quantucunq paru melius. ¶ Memento quoq confessor q omissio votorum non purgatur sola penitentia, sed vltra penitentiam de voti fractione/ exigitur exequutio voto promissa: quia promissio deo facta remanet semper viua donec exoluatur, nisi reddita sit impossibilis aut illicita &c. vt ante dictum est. Et propterea qui vouit aliquid efficere aliquo tempore & non seruauit promissum in fra tempus, & tenetur ad penitentiam de fracto voto/& tenetur adimplere promissum qprimum pot.  Et hec intellige nisi votu fuerit onus temporis: quia tunc sufficit sola penitentia. Appellatur autem onus temporis/quando votum est factum propter illud tempus precise: vt siquis vouisset ieiunare in vigilia sancte marie magdalene pp honore magdalene, si no ieiunat in vigilia illa/ sufficit sola penitentia: quia ieiuniu illud votiuu erat onus tpis scilicet vigilie illius: sicut ieiunia ecclesie in vigilijs / sunt onera illoR dieR precise. Si vero vouisset ieiunare triduo in fra mesem pntem, si no ieiunauit/tenet & ad penitentia / & ad ieiunandu triduo qprimu pot: quia tale ieiuniu votiuu non est onus illius temporis, sed tempus est appositum vt mensura in fra qua debet impleri. Et sic de similibus iudica. VSura (Hoc e lucru ex mutuo) iniqua e: quia aut bis ven ditur idem/aut venditur quod no est. Hoc est quia aut pecunia bis vendit/ semel pro sorte & iterum pro lucro, aut vsus pecunie qui no est pter pecuniam/venditur. Et propterea est pctm mortale: vtpote cotra iustitie charitate. ¶ Et quia vsura distinguitur in vsura mentalem tm & in vsu ram extrinseca/& vsure pctm ex proprio gne est pctm in exteriori opere consistens/quia est ad alterum iniustitia, ideo tractan dum est de vtraq/sed prius de vsura exteriore: que consistit in hoc quod est lucrari ex mutuo/interueniente pacto explicite vel implicite. Vbi nota Primo, q ad lucrum vsurarium requiruntur & sufficiunt quatum est ex parte ipsius lucri / due conditiones. Prima est q sit aliquid pecunia eslima bile. Secunda est q non sit suum. ¶ Vnde ex hisconditionibus redditur ratio & declaratio multoru casuum.  Primus est. Siquis mutuat ad hoc vt ille sit sibi amicus/non est vsura: quia amicitia non est pecunia estimabilis. Nulla tamen pot hic conuentio ciuilis interuenire: quia amicitia est res cui repugnat obligatio ciuilis. quia amicitia est interior amor spontaneus: obligatum autem ciuiliter est necessitati subiectum, ita q velit nolit tenetur exhibere illud. Vn ridicula esset obligatio ciuilis ad amicitiam / que pecunia estimari non potest.  Secundus est. Siquis mutuat vt redhibeat suum apud petente mutuum quolibet occupatum aut detentu / non est vsura: quia nihil lucratur/sed suum recuperat.  Tertius est. Siquis mutuat vt redimat vexationem sua / non est vsura: quia nihil lucratur non suu, sed quod suu est seruat. vt siquis mutuat alicui cominanti sibi aut suis, & hinc exuit se a multis sumptibus quos oportet ad sui tutelam facere. & sic de qualibet alia redemptione vexationis sue.  Quartus casus est. Siquis ex hoc q mutuat incurrens danu/ deducit in pactum vt soluatur sibi vltra sortem suum interesse quod incurrit ex mutuo. Verbi gratia / quia accepit sub vsuris vt mutuet illi: vel quia minoris vendit rem sua vt habeat pecuniam quam illi mutuet. & sic de similibus. Nulla siquidem hic interuenit vsura: quia nullum ex mutuo lucrum est, sed sola vitatio proprij damni. decet. n. mutuantem seruare se indemne. Et hoc quo ad damnum emergens.  Quintus casus est quo ad damnu lucri cessantis. Siquis pecuniam pro parata in promptu negociatione expositurus in veri/ tate/vt occurrenti casui necessitatis proximi ex charitate subueniat mutuat/ac damnum cessantis lucri sibi persolui vltra sortem deducit in pactum, vsura non est si due adsint coditiones. prima est/q mutuans ex hoc mutuo impediatur vere a lucro. quod tunc non est quando mutuans habet aliam pecunia qua potest mutuare: quia si aliam habet non impeditur ex mutuo a lucro. Secunda est q non totum lucru speratu ex illa negocia tione/deducatur in pactu: quia lucru in potentia non est adhuc/ & pot multipliciter impediri: ac p hoc no valet tantu quantu si esset in actu. Et propterea si exolueretur totum, solueretur plusq debet solui. Vn pot aliqua pars lucri cessantis ad arbitrium boni viri taxari/vt sit contractus licitus. De quo diffuse vide in commentarijs nostris sup secundasecunde. q. lxxviij. ar. ij. ad primu.  Sextus est. Siquis mutuat alicui eo pacto vt remutuet sibi qn ipse indigebit/vsura est: quia obligatio ista pro quanto est ciuilis est pecunia estimabilis. Quauis enim accipiens mutuu teneat ex debito morali ad remutuandu qn opus eri: & poterit, non tenet tn ex debito ciuili: quale debitu orit ex pacto. Vn quu obligatio ista sit pecunia estimabilis, no pot ex mutuo in lucru duci absq vsura.  Septimus est. Siquis mutuat alicui eo pacto vt veniat ad molendum in mola sua/aut ad emendu ab officinasua/aut aliquid hmoi, vsura est: quia obligatio ista ad molendu in hac mola/ ad emendum ab isto/& hmoi, vendibilis est. & ideo non licet ex mutuo hoc lucrum aliene obligationis reportare.  Octauus similis isti est. Siqs mutuat alicui dno tpali eo pacto vt cocedat sibi officiu ptoris/vel aliquod aliud offm, vsura est: quia cocessio ista vendibilis est. Et ppea no licet ex mutuo lucru talis cocessionis exigere.  Discerne tn in his casibus duo lucra. Alteru vsurariu: & alteru licitu. Nam vsurarium lucru est ob ligatio ad remutuandu/obligatio ad molendu in hac mola/obligatio ad emendu ab hac officina / obligatio ad concedendu tale officiu/& sic de similibus. Licitu vero lucru est merces debita pro mola/preciu reR venditaru/stipendia & prouentus officij/ & sic de similibus: quia ista lucra no sunt ex mutuo, sed ex alijs contractibus/seruitijs/industrijs/operis/officijs &c. Et propterea in istiusmodi vsuris non tenet qui sic mutuauit ad restituendu mercede mole/preciu venditaR reR/stipedia prouentusq officij/ & similia. sed vltra penitentia de pcto vsure/tenet primo ad re laxandu vinculu obligationis de cotinuanda mola aut officina/ de cotinuanda manutentione in officio: quia hmoi obligatio est lucru vsurariu. & tenet secundo ad recopensandu illi pro ista obligatione: que vendibilis erat quis ille noluisset vedere ipam. Ad arbitriu aut boni viri spectat determinare quatu pro hmoi obligatione restituendu sit vt satisfiat secudu equalitate iustitie.  Nonus est. Siquis mutuat dno vel coitati eo pacto vt donec re stituat sibi mutuatu no soluat gabellas, vsura e: quia ex mutuo lucru reportat exemptionis a debita solutioe gabellaR. Costat. n. q hec exemptio pecunia estimabilis est. & tenet iste ad restone comunitati seu dno gabelle de toto retento qd soluere debuisset: quia lucrum vsurarium est.  Decimus casus e. Siquis mutuat alicui centu ea rone vt emat a mutuante qda sua iura desperata aut inutilia/aut agru sterile/ aut aliquid hmoi, vsura est pessima. Tum quia mutuu/damnu infert proximo annexe male emptionis. Tum quia et si res que venales proponunt essent vtiles valde, cotra naturam cotractus mutui est q is cui mutuatur obligetur ciuiliter ad emendu seu quodlibet aliud: vt dictum est.  Vndecimus est. Siquis mutuat sup pignora ea ratione vt heat tres pro centenario/no quasi lucru ex mutuo/sed quasi subsidiu ac stipendium necessarium ad custodiam pignoR & excussione & alia hmoi, vsura est: qm in veritate iste non mutuaret nisi lucra hec ex hoc q mutuat expectaret. Ex hoc autem non sequit errare illos qui pignora onerosa bona fide accipientes/volunt in demnes se seruare: sicut. n. no debent ex pignore fieri locupletiores/ita nec pauperiores: & sicut fructus pignoris sunt computandi in sortem, ita expense qualitati pignoris annexe imputade sunt domino pignoris.  Duodecimus est. Siquis mutuat alicui nauiganti mille ea ra tione vt cum ipso eodem mutuante fiat cotractus assecurationis dictorum mille / soluendo eidem mutuanti tot pro centenario, vsura est. vera quidem: quia mutuans vltra sortem vult obli gationem ad subeundum cotractum assecurationis. presumpta autem: quia mutuum ad hoc lucrum tendere videtur. Et ideo damnatur in ca. nauiganti. de vsuris. Nota Secundo / q quia lucrum vsurariu est ex mutuo, ideo siquis non mutuat sed accomodat seu locat aut vendit pecunia cu pacto recipiedi aliquid plus/ no est vsura: sed liciti sunt hmoi cotractus, dumo pacta sint moderata iuxta qua litate tempoR &c. Et silr si aliunde q ex mutuo lucrusupuenit. ¶ Et hinc habes claritatem plurium casuu. Primus est. Siquis accomodat pecunia alicui ad ostentatione facienda (vt numu larij solitisunt mostrare publice quasi aceruos numoR aureoR) & exinde vult sibi lucru aliquod, non est vsura: quia non ex mutuo sed ex accomodata & quasi locata pecunia lucru bet.  Secundus est similis. Siquis locat pecunias aureas ad ponendum in balneo vel brodio & hmoi, si inde vult moderatu lucrum/nulla est vsura.  Tertius. Siquis numos aureos vendit pro argenteis / & inde moderatu lucrum exigit, nulla est vsura. Et ro horum & similium casuum est: quia pecunia in istis cotractibus non mutua tur, sed quasi res quedam accomodatur/locatur/venditur: sicut licite in similibus casibus auru non monetatum/gemme/iocalia & alia huiusmodi possent accomodari / locari aut vendi cum honesto lucro.  Quartus casus est cum lucrum venit ex mora debitoris. Ita q postq debitor non soluit tempore debito/potest creditor duo lucrari: scilicet penam conuentionalem, & aliquid pro interesse tam damni emergentis q lucri cessantis. Nullum siquide excrementum huiusmodi est vsurarium: quia non ex mutuo prouenit/sed ex mora debitoris.  Et hec intellige si & qdiu contra vo luntatem creditoris contracta est & durat mora. Nam si credi tor prorogasset terminum aut esset contentus de mora cotinuanda, vsura esset: quia ex mutui continuatione seu coseruatione lucrum proueniret/& non ex mora. non enim est in mora qui co sentiente creditore moratur, sed solus qui inuito creditore differt solutione.  Et hec dicta sint de vsura ex mutuo explicite. De vsura Autem consurgente ex mutuo implicite (hoc est ex incluso seu interpretato mutuo in alijs contractibus: puta emptionis & venditionis &c.) dicendum nunc est.  Primus ergo casus est. Siquis vendendo/pluris non pio & mo derato sed rigoroso precio vendit quia expectat tempus quo sibi soluendum est, vsuram committit: quia quasi mutuum est expectatio temporis. Qn tn venditor seruaturus erat res in aliud tepus vendendas, pot vt supra dictum est/vendere pluris q nuc valet iuxta ambiguu verisimile pciu futuri tpis.  Et similiter siquis expectans tepus future solutionis/vendit pluris iuxta veri simile mediu seu dubiu pciu tpe solutionis futuru, excusat: vt si piper nuc valet sex/& in iulio credit valituru octo aut plus vel minus, si vendo nunc pro solutione ad iuliu pro octo/excusor a decretali. ca. in ciuitate. tanq emptio no consummata intelligatur vsq ad iulium/quo emptio erit in opere que nunc est in solo contractu: quasi venditio cum correspondente sibi emptioe nuc inchoet & in iulio consummetur.  Secundus casus est. Siquis emit minoris pijssimo precio pro eo q nunc soluit, vsura est: quia ex tempore pecunie solute plus habet q pecunia valeat.  Tertius casus est. Siquis debitor alicuius ad annum / minus soluit nunc quia anticipat solutionem (vt si debet centum/det nunc octoginta pro tota summa) sine dubio vsura est: quia ex tempore solutionis anticipato lucrum reportat.  Quartus casus est. Siquis emendo frumentum assignandum sibi tempore collcttionis frugum/quia prius dat pecunias minoris emit q estimetur honestum precium tempore assignationis frugum, vsura est manifesta ex supradicta radice.  Quintus casus est. Siquis emit minoris iusto precio cu pacto de retrouendendo/interim quasi locas venditori & recipiens ad ronem quinq pro centu precij dati, vsura est: qa no est ibi vera emptio, sed mutuu palliatu sub dictis contractibus. quod patet ex eo q emitur longe minoris q sit iustu preciu. Secus aut esset si super domo vel agro constitueretur perpetuus census ad rone tot pro centenario iuxta patrie morem/cum pacto q possit debitor census se liberare: quoniam contractus iste determinatus est licitus per sedem apostolicam pluries.  Sextus casus est. Siquis pecunias suas dat artifici seu numulario/volens capitale saluu/& tantu lucri absolute aut si lucratur/ etiam si verisimile aut quasi pro certo habeatur q numularius seu artifex multo plus inde lucrabitur, vsura est/non societas/ nec innominatus contractus: quia & capitali saluo statur lucro & non damno, & quasi ex mutuo lucrum expectatur.  Septimus. Siquis emit rem no extantem tanq extantem (puta agrum/domum aut armentum) & locat venditori vt det quasi precium locationis seu censum singulis annis tot aureos, vsura est: quum sint contractus ficti ad palliationem mutui & vsure.  Octauus similis antedicto est. Siquis egens rome pecunijs accipit a numulario mille aureos ad ratione cambij pro lugduno/& tamen rome reddendi sunt, vsura est: quia cambium est fictum ad palliandum mutuum sub vsura.  Decimus similis est. Siqs cum egente pecunijs palliat multos contractus simultaneos (puta dicit se vendere tot pannos mille aureis reddendis octauo mense/ & se emere illos ab eodem pro octingentis aureis nunc soluendis, & sic dat nunc octingentos/ & fit cotractus pro mille hinc ad octo menses) vsura est palliata sub multis cotractibus. Nec excusat ex eo q ipse no est de terioris condonis q alter qui emeret illos pannos pro octingentis. tum quia interuenit pactum de retrouendendo sibi perdendo ducentos, quod non interuenit cum alio. tum quia iste in veritate non venderet illi nisi propter hoc lucrum. Dementali aut vsura duo diceda occurrunt: scilicet pctm & restitutio. Et peccatu quidem consistit in hoc q speratur ex mutuo lucrum absq couentione aliqua implicite vel explicite.  Vbi diligetissime distingue inter speratum seu desideratu lucrum vel ex mutuo vel ex vera gratitudine animi. Nam siquis mutuat sub spe q ex mutuo aliquid lucrabitur/vsure crimen incurrit, & restituere tenetur quicqd lucri ex mutuo sibi puenit. Si vero mutuat quis sub spe q ille cui mutuat erit gratus/ita q iure grati animi de suscepto mutui bnficio gratuito mittet munera aliqua, non est vsura. nec tenet ad aliquam restitutionem huiusmodi munerum: quia non ex mutuo sed ex gratuiti beneficij collati recopensatione / ad quam beneficiatus ex morali debito tenetur/lucrum reportat. ¶ Verum quia qnq animi non cocordant hinc & inde/oportet discernere distinguendo. q si vtriusq (scilicet mutuantis & mutuu accipientis ac aliquid plus dantis) intentio est pia / ita q nec mutuas sperat ex mutuo nec dans dat ex mutuo sed sponte gra tus de bnficio recepto, nulla est vsura/nulla est opus restitutione.  Si vero vtriusq intentio tendit ad mutuu (hoc est q mutuas sperat ex mutuo lucrum, & dans aliquid plus dat male libenter quasi patiens vsuram seu redimens vexationem suam) mutuans vsurarius mentalis est. & tenetur restituere quicquid sic lucratus est: quia vsurarium lucrum est.  Si autem claudicat intentio tantu ex parte accipientis mutuum (quia scilicet qui accepit mutuum/dat quasi inuitus quasi soluens vsura aut redimens suam vexationem, mutuans tamen optima intentione mutuauit/& accepit munera bona fide credens ex gratitudine sibi dari) nullum interuenit vsure peccatum. Ad restitutio/ nem tamen tenetur quando scit non libere sibi hec donata/si ex illis factus est locupletior: alioquin non tenetur ad restitutione: quia bona fide ad omnia se habuit, & sibi imputet qui mala opinione concepta dedit.  Si autem claudicat intentio tantum ex parte mutuantis (ita q mutuans corrupta intentione mutuat & accipit aliquid plus, sed qui accepit mutuum/gratiose donat ex animi gratitudine & beneuolentia ignota ipsi mutuanti) mutuans inuoluitur pcto mentalis vsure. Et non potest retinere quod turpiter ex partesua accepit, sed quantum est ex parte sue conscientie teneretur restituere illi qui dedit. Verum si postea nouit gratiose sibi donatu/ potest acceptare vt donatum: nec tenetur restituere sed penitentiam agere de suo peccato. ¶ Aduerte quoq circa mentalem vsuram ex parte mutuantis/ q siquis no vult mutuare alicui quem putat aut nouit ingratu/ & libenter mutuat alicui que videt gratu, no ppea inuoluitur pcto vsure mentalis: sed sequitur naturale inclinatione qua actio nes nras ad eos qui digni sunt dirigimus.  Et similiter ex parte accipientis mutuum/ siquis est gratus & multa impendit obsequia ac munera alicui vt ille ad ampliora beneficia mutui exhi bendi gratiose ac beneuole prouocetur, ad nullum peccatum prouocat mutuantem. Ad vsuram Accipere / nullum peccatum secundu se est: quia nihil aliud est q ad mutuu accipiendum agere/& ad vsuram patiendam: quorum neutru habet mali culpe rationem. Pot tn pctm esse: vt si absq ronabili ca qs subeat hoc damnu & alterius vtat iniquitate. No est tn mortale pctm sed veniale absq ronabili ca hoc facere.  Esto tn hic cautus lector & penetrator dictorum: qm aliud est loqui de accipiendo sub vsura / & aliud de inducendo homine ad facienda vsura. Primu. n. nullum sonat peccatum / vt dictu est. & io ex causa ronabili licet. Secundum autem semper est pctm mortale. ita q nulla necessitate excusat aliquis a pcto mor tali quum inducit per se (hoc est ex intentione) aliquem ad peccandu mortaliter: dicente apostolo. digni sunt morte no solu qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. minus aut est consentire q inducere. Et ppea dr & bn, q licitu est mutuum accipe sub vsura a parato vsura facere/ no aut ab imparato: qa no licet inducere ad facienda vsuram/ sed vti iniquitate parati. Hoc est/licet mihi petere ab homine mutuum/& pati q ille ex hac mea petitione accipiat occasionem apponendi sua malam voluntatem vsurariam. Sic. n. nec ego induco illu ad vsuram nec cosentio ipsius male volutati: sed induco illu ad mutuadu/ & consentio mee passioni qua patior vsuras. ¶ De mediatoribus quoq idem est iudicium: scilicet q no licet illis/inducere alique ad faciendu vsuram, nec etiam esse quasi negocij vsurariorum gestores: puta inquirendo egentes pecunijs sub vsuris: aut prouocando vt accipiant a suo feneratore. qm tunc quis esset velut minister vsurarij, & participaret in crimine & vinculo restitutionis. ¶ Circa participantes autem cum vsurarijs in vsu rerum vsurarij distinctione opus est. Primo an res illa in seipsa sit aliena: quia tunc idem esset iudiciu sicut de participantibus in re rapta aut furto ablata. quam costat nullo titulo posse contrectari licite ab alio: quia res aliena est.  Si aut res ipsa aliena no est, subdistinguendu est an ex illo vsu efficiat vsurarius impotes ad resti tuedas vsuras. Na si no efficit inde impotes ad restituendu/sed eque potes remanet ad restituendu vsuras quas lucratus est, pot licite ho cu vsurario negociari/& dona ab eo accipere & dote/ & breuiter quolibet cotrahere. Si vero efficeret minor ad restituendu vsuras/no liceret cotractus hmoi cum vsurario inire. Et in promptu ratio est: quia cum periculo iacture proximi negociaretur, dum fieret q vsurarius quis nunc pertinax/si cras rediret ad cor / non posset satisfacere quibus teneretur. Vnde ab huiusmodi vsurario non liceret accipere dona nec dotem / aut aliquid simile: quia per hec efficeretur impotens ad restituendu. Quauis licitum esset illi vendere/& ab eodem emere: quia per hec non redderetur impotentior ad restituendum: quonia tantu dem recipit ab alio quantu dat de suo.  Et iuxta hanc distinctionem regulandi sunt casus qui occurrunt de victu vxoris & filiorum ac familie vsurarij. Si. n. hinc fit non soluendo (puta quia nihil habet nisi vsuras/nihilq lucrat nisi vsurarie) consequens est vt non liceat illis inde victu sumere. Et hoc regulariter loquendo intellige. Nam per accides posset esse licitum: puta si essent in necessitate extrema, aut si vtiliter agerent negocium creditorum. vel spiritualiter (puta suadendo restitutione) aut corporaliter, puta bonificando eoru bona pignorata. Vide de hac materia diffusius scripta superius in verbo restitutio. ¶ De dominis quoq temporalibus accipientibus ab vsurarijs componentibus cum eisdem vt vsuras impune facere possint, non solum idem est iudicium quantum ad res quas ab eis acci piunt/sed peius si illicita concedunt. Logor Hoc in loco respondere querentibus an sit vsura emere pagas certas montis genuesis hinc ad triennium recipiendas. Ita q casus est iste. Ioannes habet in monte genuensi loca decem/ex quibus iam computatum est q deben tur ei centu libre, sed quia nosunt ipsi exoluende ante trienniu/ ideo vocant acerbe page/& tertio anno vocabunt mature, & ioanes eget nuc pecuia/veditq istas dece pagas acerbas pseptua ginta libris nuc hndis: nunquid si ego sic emo/comitto vsura? ¶ Rndeo omissis disputationibus/q hinc ulla interuenit vsura: quia est cotractus no palliati aut impliciti mutui, sed emptionis & venditionis: qm ioanes vedit ius suu quod het sup illas dece pagas, & no vendit ipsas pagas / nec aliquod mutuum accipit.  Declaro singula. Quod non vendant page sed ius pagaR/ex eo patet q ioanes non tenet mihi assignare pagas, sed ius suum quod het sup pagas illas. Qd nullu accipiat ioanes mutuu/ex eo patet: quia ad nihil restituendu obligatus est, sed solu ad assignandu mihi ius pagaR. Et rursus quia quicquid piculi hic est/ a pud me emente restat: qd est cotra natura mutui. Est igit hic vera emptio & venditio iuris pagarum illaru. Et ppea si iusto precio emit/iustus erit contractus. Iustu aut preciu constat esse quod coiter inuenitur absq fraude &c. & ppea si page hmoi venduntur precio coiter tunc currente / nullu pctm comittitur. Est aut ronabilis ca minoris precij / ex eo q res venalis inutilis per trienniu/minor est seipsa vtili ab hodierna die. Vn quu ius pagaR acerbaR inutile sit vsq ad tempus maturitatis, ronabiliter minus valet ac minoris vendit / q ius pagaR vtile nuc: sicut terra sterilis vsq ad biennium / minus valet q ipsamet si esset vtilis hodie.  Nec hoc qd diximus de venditione & emptione iuris pagaR ex monte genuensi/est singulare in illo monte: qm hoc est coe omni alteri iuri quorucuq creditoru. Possum. n. licite emere ius tuu quo tibi debent ab altero mille aurei hinc ad annu, & licite emendo dabo tibi minus mille aureis/presupposito debito liquidissimo & absq difficultate ac labore exigibili: qm ius recipiedi ad annum mille aureos/minus est secundum rem & secundu humanum vsum ac humanam estimationem q mille aurei: quia potentia et proxima minor est actu. & inter os & offam multa intercidere posse/prouerbium vetus est. Non. n. qui hoc ius emit/facit mutuum palliatum, nec emit mille ducatos post annum/vt ratio temporis expectati costituat vsuram: sed emit ius alterius ad habendum post annum ducatos mille, & ipsius ementis periculo ius illud derelinquitur: quod est contra natura mutui, vt dictum est de iure pagarum.  Quanto aute minoris mille ducatis emere debeo, relinquitur arbitrio boni viri/consideratis coditionibus temporu/copie pecuniaru vel penurie &c. ¶ De monte autem ipso genuensi & similibus, quia cosistunt in facto / loqui nescio nisi factum certum mihi proponeretur. Sed in communi loquendo, certum est q si sunt annui census costituti super prouentus ciuitatis/liciti sunt. Nec aliquid obstat quin communitas possit se redimere. Et quoniam quomodolibet inceperint montes isti/hodie vt annui census comuniter haberi videntur, ideo si sic est scilicet q in naturam transiere census/ disputationes superflue videntur. 
 





 Et sic sit omnipotenti deo laus & gloria pro perfecta vtcunq hac summula inter hungarice legationis discrimina: posonij in die sancte cecilie. Anno salutis. MDXXIII. etatisaut mee quinquagesimoqnto. Ame. 
 







¶ Romeper dominum marcellum silber/nobilis viri domini iacobi de giunta florentini impensis accuratius impressa: & per Reuerendissimi dni cardinalis. S. xisti authoris operis familiarem. d. ioannem danielis sacre theologie baccalarium q diligentissime castigata. Anno ab incarnatione verbi. MDXXV. decimo Kalendas martij. Regnante sapientissimo dno nro Cle mente septimo pont. max. 
 
Laus vni et trino.