Summa caietana de pctis
 Et noui testamẽti iẽtacula.
 Reuerendissimi dñi thome de
 vio caietani cardinalis. S. sixti
 per docra/resoluta accōpendiosa depeccatis summula.




 Clemens Papa. vij. Dilecto filio Jacobo Eiunta. in almavrbe nostra Bibliopole. 
 
DJlecte fili salutẽ ⁊ aplicaʒ beñ. Honestis votis libenter annuimus. ea fauoribus ꝓsequimur oportunis. Cũ ita sicut nuꝑ nobis exponi secisti. tu summulā quādā peccatorũ q̃ Caietana dr̃ ꝑ dilectũ filiũ nr̃m Thomā tituli scti Sixti. S. R. E. Prelbyterum Cardinalẽ cditā non abs maxĩs expensis imprimi facias: nos damnis ⁊ iacturis ꝙbus si hmōi summula ꝑ alios medio tꝑe imprimeret̃ affici posses occurrere volentes. Motu ꝑprio ⁊ ex certa scientia nr̃a volumus ⁊ tibi cōcedimus: vt hmōi summulā tam rome ⁊ venetijs  in ꝙbusuis alijs ciuitatibus terris ac locis vs ad decẽniũ a data pñtiũ cōputandũ imprimere ⁊ imprimi facere libere ⁊ licite valeas tam tu  cōsanguinei tui ⁊ ꝑ te agẽtes. necnō ꝙbusuis alijs mercatoribus librorũ impressoribus ⁊ alijs ꝑsonis / ẽt cuiuscũ dignitatis status gradus ordinis ⁊ conditionis exñtibus. sub excōis late snĩe pena ⁊ ꝑditionis dictorũ librorum cōtra pñtiũ tencrẽ impressorũ: ac mille ducatorũ ꝓ vna fabrice principis apłorũ de vrbe ⁊ alia ꝑtibus tibi applicādis penis. necnō dānis ⁊ interesse q̃ ꝓpterea patereris: ne durāte hmōi decẽnio dictā summulā ẽt ĩqua cũ forma ⁊ in ꝙbuscũ caracteribus/ abs spāli licentia aplice sedis aut tua imprimere seu imprimi facere aut vẽdere/ vel alias de illis disponere quoquo mō presumāt inhibemus. Hortantes nihilominus dilectũ filiũ nobilẽ virũ modernũ ⁊ ꝓ tꝑe exñteʒ Ducẽ venetiarũ. Auditori vero camere ⁊ dicte vrbis gubernatori senatori barisello. ac oibus ⁊ singulis alijs gubernatoribus potestatibus officialibus ⁊ exequutoribus tā venetijs  in alijs ẽt italie germanie ⁊ francie ꝑtibus erñtibus pñtibus ⁊ fu turis quos duxeris tu ac agẽtes tui duxerint ꝑ te vel illos vel alios eligẽ dos sub excōis pena ipso facto ꝑ ipsos incurrẽda mādamus quatenus tibi ac ipsis in p̃missis ⁊ circa p̃missa assistentes nō ꝑmittāt vos aut ali quẽ vestrũ suꝑ p̃missis aut aliquo p̃missorũ impediri aut quouis mō tur bari ⁊ dānificari: inuocato ẽt ad hoc si opus fuerit auxilio brachij secula ris: ⁊ alia faciẽdo ⁊ exequẽdo in p̃missis ⁊ circa ea necessaria ⁊ oportuna. volẽtes ẽt pñtiũ trāsumptis manu notarij publici subscriptis ⁊ sigillo alicuiꝰ prelati seu ꝑsone ĩ dignitate eccliastica cōstitute munitis plenā vbi fidẽ ꝑinde ac his nr̃is originalibus adhiberi tā in iudicio  extra Non obstātibus cōstitutionibus ⁊ ordinatiōibus apłicis: ceteris contrarijs ꝙbuscũ. Datũ rome apud sctm̃ petrũ sub annulo piscato: is die xvij. Decẽbris. M. D. xxiiij. Ponti. nostri Anno secundo. 
 
 Be. El. Rauenñ.
 





 Jndex eorum que in hac summa tractantur. 
 
 -  -  ABorsusquando sit peccatum: & quādo inducat irregularitatem. -  Absolutio a peccatis ex parte forme. -  Absolutio ex parte absoluentis. -  Absolutionis impedimenta. -  Absolutio ab excommunicatione. -  Absolutio ab excōicatione ex parte potestatis absolutorie. -  Absolutio ab excōmunicatione minore. -  Acceptio personarum. -  Accidia. -  Adulatio. -  Adulterium. -  Aduocati & procuratoris octo iniquitates. -  Alchimia quando sit peccatum. -  Ambitio. -  Apostasia. -  Arrogantia. -  Assassinus. -  Astrorum obseruatio. -  Astutia. -  Auaricia. -  Audacia. -  Aruspicium. Augurium. Auspicium. -  -  Bellum. -  Beneficium ecclesiasticum. -  Bestialitas. -  Blasphemia. -  -  Calumnia. -  Cambiorum. -  Casus reseruati. -  Chorearum peccatum. -  Clericorum peccata. -  Cogitationis peccata. -  Collusio. -  Columbarium habere quomodo & qñ liceat. -  Communio sacramentalis. -  Concubinatus. -  Concussionis crimen. -  Confessionis sacramentalis. xvi. conditiones. -  Confessio quando sit iteranda. -  Confessoris quin conditiones. -  Confirmationis sacramentũ/quod chris ma dicitur. -  Coniuratio. -  Conscientia. -  Contemptus peccatum. -  Contemptus causa peccati. -  Contritionis quin consideranda. -  Contumacia. -  Contumelia. -  Conuitium. -  Correctionis q̃ subditi a superioribus corrigi debẽt/ omissio. -  Correctionis fraterne omissio. -  Crudelitas. -  Curiositas. -  -  Decimarum Solutionis omissio. -  Defensio manualis dupliciter redditur illicita. -  Delectatio morosa. -  Derisio seu irrisio. -  Desperatio. -  Detractio. -  Detrahere sibijpsi. -  Disputationis de fide dubitando de veritate fidei pctm̃. -  Discordia. -  Dispensationis in lege siue voto & similibus pctm̃. -  Diuinatio. -  Doctorem fieri aut facere notabiliter insufficientem. -  Dolus. -  Duellum. -  -  Ebrietas. -  Electio ecclesiastici pastoris. -  Electio secularis officialis. -  Elemo synam non facere in duobus casibus est peccatum. -  Emere rem minoris iusto precio. -  Emere iura aliena bonorum temporalium. -  Emptio quot modis sit illicita. -  Emulatio. -  Episcopi peccata peculiaria. -  Erubescentia. -  Euagatio mentis. -  Excōis notitia in quibus sit confessori necessaria. -  Excōmunicatio. -  Casus Et primo contra hereticos. -  In hereticos & fautores eo℟ &c. ca. i. -  In dños temporales circa negociũ inquisitionis cōtra hereticos deficientes. ca. ij. -  In inquisitores cōtra hereticos, nō procedentes vel falso heresim imponentes. ca. iij. -  In inquisitores & vicarios ipso℟ vel ep̃o℟ seu capitulo℟, sede vacāte pecuniam illicite extorquentes &c. ca. iiij. -  In fraticellos seu bisochos siue beghinos. ca. v. -  In mulieres statũ bighinatus assumptum sectantes &c. ca. vi. -  ¶ Contra scismaticos. -  In pertinaciter se ab obedientia ro. pon. subtrahentes. ca. vij. -  In presumptuose tenentes ꝙ ordinationes ab octauiano & guidone facte sint rate &c. ca. viij. -  In eum qui de tertie partis cardinaliũ nominatione cōfisus pape sibi nomẽ vsurpat &c. ca. ix. -  ¶ Contra manum violentam. -  In eos ꝗ in clericũ vel monachũ manus violẽtas inijciũt. ca. x. -  In eum qui cardinales hostiliter fuerit insecutus vel percusserit aut ceperit &c. ca. xi. -  In iniuriose pontificem percutientes &c. ca. xij. -  In offendentes romipetas. ca. xiij. -  In eos qui ad apostolicam sedem venientes vel recedentes ab eadem capiunt/spoliant & detinent &c. ca. xiiij. -  In eos qui ad ro. cu. suꝑ suis causis recurrẽtes &c. offendũt. xv. -  In eum qui aliquem christianum per assassinos interfecerit vel interfici mandauerit &c. ca. vxi. -  In eos qui terras ro. ec. offendunt. ca. xvij. -  In latrones maritimos. ca. xviij. -  In eos qui sedẽ apostolicā in suis victualibus offendunt. ca. xix. -  In eos qui contra christianum principatum/opem ferunt inimicis crucis christi. ca. xx. -  In effractores & spoliatores locorum sacrorum. ca. xxi. -  In incendiarios. ca. xxij. -  In eos qui nau fragorũ christianorũ bona rapiunt. ca. xxiij. -  ¶ Contra offendentes apostolicam sedem. -  In cardinales in electione pape simoniam cōmittentes. ca. xxiiij. -  In appellantes ad futurum conciliũ. ca. xxv. -  In literarum apostolicarum falsarios &c. ca. xxvi. -  In offendẽtes apostolicā sedẽ tam in suis suorũ lr̃is ꝓcessibus & executionibus ꝗ̈ in iurisdictionum fructuum reddituum & prouentuum vacantium vsurpatione. ca. xxvij. -  In impugnantes literas electi in papā anteꝗ̈ coronet̃. ca. xxviij. -  In inhibentes ne sine ipsorum aut principum beneplacito man dentur executioni litere apostolice. ca. xxix. -  In offendentes apostolicā sedem in cognitione causarũ. ca. xxx. -  ¶ Contra offendentes ecclesiasticam libertatem. -  In eos qui ecclesiasticam libertatẽ ꝑ statuta seu consuetudines offendunt. cap. xxxi. -  In eos ꝗ rep̃salias aduersus ꝑsonas eccłiasticas cōcedũt. ca. xxxij. -  In eos qui compellunt personas ecclesiasticas ad submittendum ecclesias/bona immobilia seu iura ipsa℟ laicis &c. ca. xxxiij. -  In offendentes personas ecclesiasticas pro eo ꝙ eũ pro quo rogabantur eligere noluerunt. ca. xxxiiij. -  In eos qui litigantes in foro ecclesiastico impediunt. ca. xxxv. -  In grauantes illos qui in ipsos aut alios sententiā excōis/suspensionis vel interdicti protulerunt. ca. xxxvi. -  In dominos temporales suis subditis inhibẽtes ne personis ecclesiasticis vendant emant/coquant/molant/&c. ca. xxxvij. -  In offendentes ecclesiasticā libertatẽ in ecclesiarum vacantium bonis. ca. xxxviij. -  In offendentes eandem quantum ad exemptionem a pedagijs & guidagijs. ca. xxxix. -  In offendentes eandem quantum ad immunitatẽ a collectis ac exactionibus & vsurpantes iurisdictionẽ p̃lato℟. ca. xl. -  In offendentes eandẽ quantũ ad actũ absoluendi seu reuocandi penas excōis/suspensionis vel interdicti. ca. xli. -  In offendẽtes eandem in clauium officio claudentium diuinũ cultum excommunicatis & interdictis. ca. xlij. -  In offendentes eandem in certo casu sequestri. ca. xliij. -  In eos ꝗ monialiũ &c. visitatores insuo offō impediũt. ca. xliiij. -  In sepelientes in loco sacro hereticos &c. ca. xlv. -  In eos qui in cimiterijs tꝑe interdicti quoscun in casibus non cōcessis aut excōicatos publice &c. sepelire p̃sumũt. ca. xlvi. -  In eos qui in gradibus ꝓhibitis aut cũ monialibus aut in religio ne vel sacris cōstituti matrimoniũ cōtrahũt &c. ca. xlvij. -  In simplices religiosos qui decimas ecclesiis debitas vsurpare p̃sumunt &c. ca. xlviij. -  In religiosos & clericos seculares sepulture libertatem tollere conantes. ca. xlix. -  In religiosos & presbyteros ac alios clericos ꝑsonatus hñtes ꝗ leges & medicinā mō prohibito audiunt. ca. l. -  In communitatum officiales quibusdam suis statutis vsuram fouentes. ca. li. -  In clericos minores episcopis vsurariam prauitatẽ in terris suis fouentes. ca. lij. -  In eos qui vrbis rome dignitates seu officia vsurpant. ca. liij -  In dominum alios rectores & officiales ciuitatis in qua ro. pont. electio celebranda est/sibi iniuncta diligenter nō adimplentes &c. ca. liiij. -  In mittentes scripturā vel nunciũ cardinalibus in cōclaui exñti bus vel alicui ipso℟ secrete loquẽtes. ca. lv. -  In religiosos mendicantes / immoderate habitacula acquirentes vel dimittentes. ca. lvi. -  In scienter cōicantes in crimine criminoso cũ noĩatim excōicato ei cōsiliũ impendendo auxiliũ vel fauorẽ. ca. lvij. -  In clericos ꝗ excōmunicatos a papa recipiunt ad diuina. c. lviij. -  In eos qui ad hoc vt iudex ꝑsonaliter vadat ad mulierẽ ꝓ testimonio/fictionẽ seu fraudẽ cōmittunt. ca. lix. -  In eos qui per cōseruatores iudicialem vexationẽ ꝓcurāt. ca lx. -  In religiosos temere habitum suum dimitttentes/vel ad queuis studia sine debita licentia accedentes: & in doctores qui reli giosos habitu suo dimisso leges vel medicinā audiẽtes sciẽter docere aut in scolis suis retinere presumunt. ca lxi. -  In simplices monachos & canonicos regulares ad curias principum vt damnum aliquod inferant suis prelatis aut monasterio se conferentes. ca. lxij. -  In monachos in fra septa monasterij sine licentia abbatum suo rum arma tenentes. ca. lxiij. -  In religiosos parochiale officium circa extremam vnctionem &c. vsurpantes. ca. lxiiij. -  In religiosos ꝗ ad retrahendum debitores a solutione decimarũ aliqua proferre presumunt. ca. lxv. -  In religiosos negligentes primo circa debitas ecclesiis decimas/ & presumptuose postea predicantes. ca. lxvi. -  In religiosos interdictum quod seruat matrix ecclesia non seruantes. ca. lxvij. -  In eum qui in ciuitate seu diocesi vbi sunt populi diuersarum linguarum habenres sub vna fide varios ritus/vsurpat presulatum. ca. lxviij. -  In cōtẽnentem se pñtare ꝗ̈ primũ cōmode pōt ei a quo cessante periculo vel impedimento absolui debebat &c. ca. lxix. -  In eos qui corpora defuncto℟ ad alia loca transferenda exenterare/incidere &c. presumunt. ca. lxx. -  In eos qui in terris suis noua pedagia imponunt vel prohibita exigunt. ca. lxxi. -  In dātes et recipiẽtes in simonia ordinis vel bñficij &c. c. lxxij. -  In singulares personas aliquid ex pacto dantes aut recipientes ꝓ ingressu religionis. ca. lxxiij. -  In religiosos mẽdicātes ad aliquẽ monasticũ ordinẽ (carthusieñ excepto) abs sedis apłice licẽtia spāli cōuolātes. ca. lxxiiij. -  In eos qui bona ecclesiastica alienant/& illos qui ipsa alienata recipiunt. ca lxxv. -  In sacerdotem officium vicecomitis aut prepositi secularis habentem &c. ca. lxxvi. -  In confessores qui in duodecim casibus a sixto. ijii. reseruatis & generaliter incasibus cene dñi aliquẽ absoluere aut quatuor excepta vota cōmutare attentant. ca. lxxvij. -  In eos qui asserunt tenẽtes beatā virginẽ ab originali pctō fuisse p̃seruatā heresim aut peccatum mortale incurrere & econuerso &c. ca. lxxviij. -  In impedientes legatos vel nuncios apostolicos ne recipiant̃ & faciant ea ad que missi sunt. ca. lxxix. -  In vocatos ad dirigendum moniales nō abstinẽtes ab his vnde oriri vel nutriri possit discordia in electiōibus facieñ. ca. lxxx. -  In eos qui ordini predicatorum aut minorum iniuriam in. vij. casibus faciunt. ca. lxxxi. -  In cardinales reuelantes aliquid in cōsistorio gestum aut dictũ a papa vetitum reuelari. ca. lxxxij. -  In impressores libro℟ sine debita licentia imprimẽtes. c. lxxxiij. -  In eos qui falsa miracula aut incerta vel ꝓphetias incertas p̃di cāt: seu ep̃is aut suis suꝑioribus detrahere p̃sumũt. c. lxxxiiij. -  Que sint verita excōicato. -  De peccatis participantium cum excommunicatis. -  Excommunicatio minor. -  -  Falsarius Tam monete/mensurarum & ponderum ꝗ̈ scripturarum &c. -  Famam propriam falso ereptam negligere. -  Festos dies violare. -  Filij peccata. -  Fornicatio. -  Fraus. -  Furtum. -  -  Glorie Humane appetitus. -  Gula. -  -  Habitus Debiti omissio vel occultatio. -  Hastiludium. -  Heresis. -  Histrionatus. -  Homicidium. -  Horarum canonicarum omissio. -  Hypocrisis. -  -  Jactantia -  Idolatria. -  Ieiunij ecclesiastici omissio. -  Ignorantie peccatum. -  Imaginum pure astronomicarum vsus. -  Immundicia. -  Immunitas ecclesiastica. -  Impedimenta matrimonij. -  Impietas. -  Impudicitia. -  Incantatio. -  Incendiarius. -  Incestus. -  Inconsideratio agibilium humanorum. -  Inconstantia. -  Incontinentia. -  Indignatio. -  Infidelitas christiane fidei opposita. -  Infidelium conuersationem habere. -  Infidelitas vt est violatio promissionis. -  Ingratitudo. -  Inhumanitas. -  Iniustitia. -  Inobedientia. -  Inquietudo mentis. -  Insensibilitas. -  Insipientia. -  Interdicti ecclesiastici violatio. -  Interrogationes penitentium a confessoribus secundum ordinẽ decem preceptorum. -  Intimiditas qua homo non timet pericula vite &c. quando vbi cur & sicut oportet. -  Intrusio. -  Inuidia. -  Ira. -  Ironia. -  Irregularitas. -  Irrisio. -  Iudaizare. -  Iudeorum conuersatio. -  Iudicis peccata. -  Iudicium temerarium de animo seu intentione proximi. -  Iurare. -  -  Laruarum Vsus. -  Latrocinium. -  Lenocinium. -  Lex iniusta. -  Libellus famosus. -  Literarum alienarum sigillatarum apertio inuito domino. -  Litigium. -  Litigare in iudicio pro temporalibus rebus sibi iuste debitis/pec catum est quadrupliciter. -  Ludere ex duplici capite est peccatum. -  Luxuria. -  -  Magistrorum Peccata. -  Maledictio qua quis imprecatur alicui malum. -  Maleficium. -  Maleficium alio maleficio soluere. -  Malicia. -  Matrimonium quantum ad peccata que in illius contractu & vsu occurrunt. -  Medici peccata. -  Mendacium. -  Mercatura. -  Meretricium. -  Militum peccata. -  Minari. -  Misse celebratio. -  Mollicies. -  Monachorum & monialium peccata. -  Mulieris peccata. -  Murmuratio. -  Mutilatio. -  -  Necromantia. -  Negligentia. -  Nemesis. -  Notariorum peccata. -  Nuptiarum peccata. -  -  Obstinatio. -  Ocium seu ociosum. -  Odium boni. -  Odij effectus seu signa prohibita. -  Officiorum secularium venalitas. -  Opinio tripliciter inuenitur illicita. -  Opinione vti vt regula operum interio℟ & exteriorum. -  Oratio ex intentione sine attentione. -  Ordinantium & ordinandorum peccata. -  Organorum vsus. -  Ornatus exterioris peccatum. -  Osculum beneuolentie & libidinis. -  -  Peccatum Mortale & veniale. -  Pedagium illicitum. -  Penam subire statutam qñ quis teneatur abs alia declaratione iudicis. -  Percussio qua proximus verberatur. -  Perfidia. -  Periculo peccandi se exponere qñ sit peccatum. -  Periurium triplex. -  Permissio. -  Permutatio. -  Pertinacia. -  Pignus accipere tripliciter redditur illicitum. -  Pigricia. -  Pirata. -  Placere hominibus. -  Pollutio qua semen humanũ funditur qñ sit peccatum. -  Precepti transgressio quale & quantũ peccatum sit. -  Precipitatio. -  Predicatorum peccata. -  Prelatorum peccata. -  Prescriptio. -  Presumptio. -  Preuaricatio. -  Procuratorum crimina. -  Prodigalitas. -  Promissionis violatio. -  Proxoneta. -  Pusillanimitas. -  -  Rapina. -  Raptus. -  Religiosorum peccata. -  Represaliarum iniquitas. -  Restitutionis octo capitum consideratio: scilicet quis/quid/quan tum/cui/vbi/qñ/quomodo/& quo ordine. -  Rixa. -  -  Sacrilegium. -  Sagittarij ars seu officium. -  Satisfactio sacramentalis. -  Scandalum. -  Scisma. -  Scrupulosorum medicines -  Scurrilitas. -  Seditio. -  Simonia. -  Simulatio. -  Societas mercature seu artificij dupliciter redditur illicita. -  Sodomia. -  Somniorum obseruatio. -  Sors triplex. -  Sortilegium. -  Spectacula impudica/crudelia aut irreligiosa. -  Sponsorum per verba de futuro triplicia peccata. -  Stuprum. -  Superbia. -  Superstitio qua circa diuinum cultum erratur. -  Superstitio obseruationum quadruplex Superstitio qua homo excluditur ab executione ordinis vel offi cij ecclesiastici. -  Suspensio -  Suspicio qua ex leuibus indicijs malum de proximo opinamur. -  Susurratio. -  -  Temeritas. -  Tentatio dei. -  Testimonium falsum. -  Timor peccatum. -  Torneamentum. -  Tyrannis. -  -  Vectigalia Quot modis sint iniqua. -  Venatio quando sit peccatum. -  Venditio quibus modis sit peccatum. -  Vindicatio. -  Virginum consecratio quomodo reddatur illicita. -  Visitatio qua ep̃i seu prelati visitant gregem suum. -  Vnctionis extreme contemptus. -  Voti violatio. Et agitur primo de voto ex parte materie. secũdo ex parte vouentis. tertio ex parte impedimentorum occurren tium. quarto ex parte irritatiōis/dispensationis & cōmutatiōis -  Vsura: hoc est lucrum ex mutuo. Et agitur de duplici vsura: scilicet exteriori & mentali. Ad vsuram accipere. De mediatoribus in peccato vsure. De participantibus cũ vsurarijs in vsu rerum vsurarij. De dominis temporalibus componentibus cũ vsurarijs vt vsuras impune facere possint. De monte genuensi. 
 
Explicit tabula. 
 







 ¶ Peccatorum summula thomæ de vio caietani Cardinalis sancti Xisti. 
 
INdulto corporis imbecillitati Clemens septi/ me pōtifex maxime post tot cōmentationum laborem, anni vnius ocio: adieci animum vt humilibus iuxta apostolicũ preceptum consentiendo, opem minus doctis confessoribus ferrem. Egre ferunt siquidem nonnulli editas summastꝙ dum externa innumera immiscent, opiniones mul tiplicant, disputationes producunt, propria tuentur, alios oppugnant: vexatvs tot doctoribus lector, confusus, ꝑplexus, aut cer/ te inanis relinquitur. Quocirca rogatus a multis, summulā colli gere decreui de peccatis, alphabetico ordine: posthabitis non so/ lum disputationibus ac opinionibus proprijs & alienis, sed etiā doctoribus oĩbus tacitis: vt nullus emulatione aliqua a veritatis sequela retrahat̃. Et ꝗ̈uis hic sicut & vbi nullā mihi authori/ tatẽ tribui velim, sed rōni uel authoritati q̃ affertur (et proptereæ nihil abs apposita ratione nisi forte omnino manifestum alias esset afferā: vt docti librare possint q̃ dicuntur, minus aũt capa/ ces a doctioribus discendi occasionẽ habeant, & vel sic rationũ vires percipiant) beatitudinis tñ tuæ iudicio vt par est omnia subijcio. Suscipe ita humanissime pater exiguum serui tui opu sculum: vt qui vnica inter christianos principes pacis & refor mationis ecclesiæ es spes, laborantibus quo inter obscura pec/ atorum, splendor censura fias. Felix vale. 
 





 ABORSVS Volũtarius, est pecca tum homicidij: perfecti quidem, si fę/ tus erat animatus anima rationali. Et incurritur ꝓpterea irregularitas: quia occiditur tunc qui vere est homo. Im perfecti vero, si fetus adhuc nō erat animatus anima rationali: quia tunc occiditur homo: non qui est, sed qui generabatur, qui non adhuc est actualiter homo.. Et est pecca/ tum mortale: quia ꝗ̈tum in se est, ad hoc tendit vt tollat vitam hominis iam inchoatam. Non tñ incurritur irregularitas homicidij: quia nō est adhuc actualiter homo qui occiditur. ABsolutio a peccatis quę in sacr̃o pnĩę fit, est forma sacramenti penitentiæ. Et consistit (vt in concilio floreñ. sub eugenio quarto legitur) in his verbis, ego te absoluo. Ait enim. forma hu ius sacramenti sunt verba absolutionis quæ sacerdos profert quum dicit, ego te absoluo. ¶ Vbi circa necessitatẽ scito, non esse de necessitate formæ illud pronomen ego, sicut etiā nō est de necessitate in forma baptismi: quoniam subintelligitur in li absoluo.  Et licet ad formā abso lutionis sufficiat dicere absoluo te: decet tñ quædam añtia & cō sequẽtia apponere: dicẽdo. Dñs noster iesus christus te absoluat: & ego authoritate ipsius te absoluo a peccatis tuis, in nomine pa/ tris & filij & spiritussancti, amen. Passio dñi nostri iesu christi & merita beatæ mariæ semper virginis & omniũ sanctorũ, & quicquid boni feceris, & mali sustinueris: sint tibi in remissionem peccatorum tuorum, in augmentum gratiæ, & præ/ mium vitæ æternæ, amen. ¶ Circa mutationem scito, ꝙ si mutatio fieret ita ꝙ loco prono/ minis te poneretur pronomen vos causa honoris (puta si audiẽs confessionem ep̃i vel regis dicat, ego absoluo vos: & similiter si ep̃s assuetus loqui in numero plurali in prima persona, audiens confessionem alicuius diceret: nos absoluimus te) in vtro casu & similibus non fit sine peccato hmōi mutatio: quia receditur a verbis per ecclesiam determinatis in forma huius sacr̃i. Absolutio tñ facta tenet: qm̃ ex accōmodatione vsus idẽ significatur ꝑ hmōi verba quod significatur per formam sacr̃i, absoluo te. ¶ Circa appositionem conditionalem, aduerte tripliciter posse cō ditionaliter proferri formā absolutiōis, Primo respectu cōditionis præterite: vt si confessor dubitat se protulisse verba absolutionis, & dicat. si non es absolutus, ego absoluo te. Et hmōi conditionalis absolutio in casu dubij ex suo gñe nō est illicita: sicut nec bap tismus in dubio sic datus illicitus est.  Secũdo referendo ad cō ditionem futuram: puta si diceret confessor. si restitueris, aut si feceris talẽ pnĩam, aut aliquid hmōi, absoluo te. Et hmōi condi/ tionalis absolutio cũ intentione precisa nil aliud faciendi nisi qđ dicit, nil valet: quia non est in ptāte confessoris ministrantis sa/ cramentũ, conferre nunc sacr̃m & suspendere illus effectũ in aliud tempus implendæ cōditionis. Sacrilegus ergo est abusus ĩstæ formæ sacr̃alis: fit. n. iniuria sacr̃o, dum perficitur mō ex/ cludente fructum sacr̃i ex indebita intentione ministrantis. Et eadẽ rōne non pōt sacr̃alis absolutio impendi sub ratihabitione: qm̃ q sub ratihabitionis spe fit, ꝗ̈uis voce tunc fiat, re tñ vt pen dens fit: ita vt possit & ratificari & irritari: constat autem nō eẽ in ptāte absoluentis, conferre nunc sacr̃m & suspendere effectũ illius in tp̃s futurę ratificationis, & exponere discrimini vt nul/ lum sit si irritetur.  Tertio si referatur ad conditionẽ pñtem: pu ta si vere promittis restituere, aut pñtare te superiori, absoluo te. Et huiusmodi conditionalis absolutio cum precisa similiter in/ tentione si fiat, facta tenet, stante tunc conditione. Errat tñ sacer dos sic faciens: quia p̃sumit sub forma dubia tradere quod xp̃s mandauit sub forma certa ministrari. De nullo. n. magis debet curare absoluens ꝗ̈ de contritione & satisfactione penitentis: & tñ ecclesia abs cōditione aliqua credit penitenti dicenti se cōtri tum & habere propositum satisfaciendi, & absolutionis bene ficium impertitur abs conditionali nota. Vnde exterminanda est huiusmodi superstitio ab ecclesia dei: intantum ꝙ si alicui commissa sit a superiori potestas absoluendi a casibus reseruatis sub aliqua conditione (puta concedo tibi facultatem absoluẽdi ab homicidio si absoluendus fecerit talem penitentiam, puta pe regrinationis aut tantæ elemosinæ &c.) debet confessor non conditionaliter sed simpliciter & absolute absoluere penitentem preacceptantem talem pœnitentiam: quia nulla cōmissio potest alterare formam sacramenti. ¶ Circa reiterationem absolutionis, nota ꝙ potcst iterari super oĩno eadem pctā, sed non pōt iterari suꝑ omnino eandem confessionem: quia suꝑ eandẽ materiā proximam nullius sacr̃i for ma iterabilis est sine iniuria sacr̃i: quia ipsa iteratio attestat̃ in/ sufficientiæ prioris formę: si. n. prima vt sufficiens hr̃etur, non iteraretur. Ac per hoc quũ confessio teneat locum proximũ ma/ terie in sacramento pnĩæ (vt in eodem concilio floreñ. hr̃) nisi multiplicetur confessio, nō potest multiplicari absolutio. Et quia potest homo pluries cōfiteri eadem peccata, potest quo pluries ab eisdem absolui. Absolutio a peccatis ex parte absoluẽtis , exigit vt ab soluens minister sit sacr̃i penitentie: ac ꝑ hoc sit sacerdos habẽs authoritatem absoluendi, vel ordinariam vel ex cōmissione superioris: vt in eodem floreñ. conci. sub eugenio quarto habetur. ¶ Vbi circa necessitatẽ aduerte, non sufficere ad ministrandũ sacramentum penitentiæ esse sacerdotem, sed vltra sacerdotalẽ potestatem requiri authoritatem aliam. Et hoc est quod cōiter di ci solet, ꝙ scilicet requiritur duplex potestas: videlicet & ordi/ nis & iurisdictionis. Potestas enim ordinis habetur ex sacerdotio: potestas autem iurisdictiōis habetur vel ex officio pastorali/ vel ex commissione eius qui est pastor penitentis. Intantum au tem vtra ista potestas requiritur, vt si altera desit/ absolutio sa cramentalis sit nulla propter defectum ministri: ita ꝙ si nō sa/ cerdos absoluit a peccatis/nihil fit: & similiter si sacerdos absoluit eum qui sibi subditus nullo mo do est/nihil fit. ¶ Circa modos quibus sacerdos habet potestatẽ iurisdictionis in foro penitentiali/aduerte ꝙ vltra duos manifestos modos ex par te authoritatis prelocate in ipso absoluente (scilicet vel ex officio ordinario: vt est ep̃atus & parochia. vel ex cōmissione: vt alij a papa vel ep̃is vel curatis vel eo℟ officialibus aut vicarijs solitis cōmittere audientiā confessionũ/ habentes authoritatem audien di confessiones) inueniuntur quin alij modi seu casus quibus sacerdos sortitur subditum, ita ꝙ potest penitentem sacramenta liter absoluere a peccatis: & sunt/necessitas / libertas/ facultas/ licentia & consuetudo. Declaro singula.  Necessitas duplex est: scilicet vel ratione mortis / vel ratione cōmunionis. Quando in articulo mortis deficit confessor/potest quilibet sacerdos illum absoluere ab omnibus suis peccatis sibi confessis: vt habetur in ca. pastoralis / de officio ordi. Quando vero imminet alicui necessitas communicandi / & deficit ei confessor, non potest propterea absolui a quolibet sacerdote: quia necessitas celebrandi missam / que maius quid importat ꝗ̈ necessitas cōmunicandi, nō habet hoc priuilegium/ sed dimittit constitutum in tali necessitate in fra terminos non habentium copiam confessoris.  Libertas in proposito significat non subiectionẽ alicui particulari vt proprio sacerdoti. Et tripliciter inuenitur. Vel quia ꝑsona nulli subditur: vt persona pape. & propterea cui se subijcit/ille pōt ipsum absoluere a peccatis. Vel rōe status: quia scilicet nunꝗ̈ in eodem loco permanent, ac per hoc nulli particulari ministro sacr̃i penitentie subduntur: quũ non sit maior rō ꝙ subijciant̃ vni magis ꝗ̈ alteri: vt sunt vagabundi: qui scilicet vel nullibi habitant/sed vagantur, vel licet alicubi domiciliũ cũ vxore & filijs habeant/cōmuniter tamen sunt in cōtinuo motu: ita ꝙ etiā in pascate extra inueniri cōsueuerunt. hi. n. ꝑinde ac vagabundi quo ad sacr̃a penitentie & eucharistie censentur: & absolui a quolibet confessore possunt. Vel rōe materie: quia scilicet in tali materia nulli est subiectus confessori. vt contingit in peccatis venialibus: quia nullus tenetur illa confiteri, ac per hoc nulli propter illa confessori subditur a iure: & ideo quilibet potest a quolibet sacerdote de peccatis venialibus sacramẽtaliter absolui.  Facultas eligendi confessorem a iure concessa est ep̃is/& tam inferioribus ꝗ̈ superioribus prelatis exemptis: vt in ca. ne pro di latione. de pe. & re & conceditur multis exspāli gr̃a a summo pont. in confessionalibus. propterea non est dubium hos posse ab solui a quo maluerint sacerdote.  Licentia dupliciter dat̃. Vel explicite, quũ curatus in cōi dicit populo/quilibet vadat ad confitendũ cui vult: aut spāliter alicui dicit/confitearis cui vis. & hoc nihil aliud est ꝗ̈ dare licentiā eligendi sibi confessorem. Vel implicite. Et hoc contingit primo licentiando subditos ad peregrinandũ. in hac. n. peregrinationis licentia implicite claudi creditur licentia confitendi: quia cōfessio comes esse debet viatorum. Et hoc intelligo cũ duabus limitatio nibus. altera est quo ad confessiones & cōiones necessarias: vt pascales, aut solitas/quo ad eos qui sepe consueuerunt confiteri & cōicare aut celebrare. Et hec limitatio intelligat̃ amplectẽdo tutiorẽ partem: quia. n. ista licentia a doctoribus potius ꝗ̈ a iure proficisci videtur, timeo illam extendere vltra solita tanꝗ̈ p̃cogitata. Altera quo ad cōfessores: qui. s. in locis illis cōfessores sunt alio℟. hmōi. n. implicita licentia non vr̃ amplianda / vt faciat viatores melioris conditionis ꝗ̈ incolas, vt scilicet possint sibi eligere in confessorem quem volunt: sed sufficit ꝙ prouideat viatoribus quũ extra sunt/vt possint tanꝗ̈ incole cōfiteri & cōĩcare. vnde & in iure prouidetur de ministro eucharistie pro peregri nis proculdubio licentiatis a suis curatis: vt patet in ca. presbiter. de cele. mis.  Secundo sciendo & tacendo: vt quũ ep̃s scit con suetum esse vt canonici seu curati sui inuicem se absoluunt & tacet. Quāuis. n. nulla cōsuetudine introduci possit vt quis possit sibi eligere confessorem (vt dicitur in ca. si ep̃s de peni. & re. in. vi.) ex hoc tñ ꝙ ep̃s scit & tacet & tenetur prouidere illis de confessore, tacita ep̃i licentia robur dat absolutionibus/& con suetudo non cōcurrit nisi vt testis licentie implicite. Et ob hmōi implicitam licentiam viatores sine licentia curati possunt in pascate confiteri & cōmunicare vbi se inuenerint sicut licentiati, si & vbi curatus consueuit scrutari quis parochianus defuerit penitentie & cōioni/& viatorum dicentium se vbi se inuenerunt confessos fuisse & cōicasse factum probare: attestatur siqui dem huiusmodi consuetudo implicite licentie/& pie menti curati qua voluit implicite suos confiteri & communicare extra in casu quo festa pascalia contingeret extra peragere. Memini alias me legisse eugenium quartum concessisse seu declarasse viue vocis oraculo/viatores vbise inuenerint in pasca te/censendos tanꝗ̈ adeptos incolatũ quo ad sacr̃a penitentie & eucharistie. & ẜm hoc nō est opus in pascate hmōi interp̃tatiua licentia: sed pñt tũc ab illis cōfessoribus a ꝗbus incole absoluunt̃ absolui ẽt a casibus ep̃alibus, prout ep̃s loci disponit.  In reliꝗs aũt omnibus supradictis lñijs explicite vel implicite ab ep̃is seu curatis/nō approbo posse licentiatos absolui a casibus reseruatis ep̃o: quia hoc est cōtra iuris dispōnẽ in. vi. de pe. & re. ca. si ep̃s. vbi dr̃ ꝙ ep̃o dante licentiā alicui ꝙ confiteatur, non ꝑꝑea con cedit casus reseruatos. Si ergo licentia explicita nō cōprehendit casus reseruatos, multo minus lñia implicita ad illos se extendit.  Consuetudo/non eligendi confessorem/sed habendi curā animarum prescripta, operatur vt tam cardinales curam habeant familie sue/ & de eorum licentia sui familiares cōfiteri possint cui volunt, ꝗ̈ quicũ alij hmōi curam habentes possint similiter absolutionis beneficiũ per se vel aliũ suis impertiri: pōt. n. hmōi iurisdictio non minus ꝗ̈ alie haberi ex prescripta cōsuetudine. ¶ Absolutionis impedimenta multa sunt. Et ideo aduertendũ est posse illam impediri vel ex parte absoluentis vel ex ꝑte absoluendi. Impedit aũt ex parte absoluentis ecclesiastica censura, nō quecũ/ sed irritās iudicis snĩam: ita vt ꝗ̈diu reliqua gesta per cōfessorem tenent/absolutio valeat.  Et ꝓpterea licet excōicatio aut suspensio si cōfessor sit excōicatus aut suspensus / annullet absolutionem absolute loquendo: quia tamen aliqui sunt casus in quibus gesta per cōfessorem sic innodatum tenent, ideo scito ꝙ ex iure cōmuni secundum cōmunem sententiam (ex. l. bar barius. de offi. pretoris) tenent gesta per huiusmodi iudicẽ vbi duo simul concurrunt: scilicet cōis error facti & titulus. verbi gratia si sacerdos excōicatus datus est ab episcopo in curatũ/& cōiter non habetur ille pro excōicato ꝑꝑ hoc quia nescitur illũ esse excōicatum, gesta omnia per ipsum tenent, Concurrunt. n. ibi ambo simul: scilicet titulus publici officij, quia institutus est ab episcopo. & cōis error facti: quia nescitur ipsum esse excōica tum. Et hinc habes ꝙ absolutus a legitimo alias confessore hñte impedimentum occultum/quod sisciretur impediret absolutionem, est vere absolutus & coram deo & coram ecclesia.  Ex extrauaganti vero concilij constātieñ. consensu vtentium comprobata/in foro penitentiali tenent gesta per confessores irre titos quibuscun ecclesiasticis censuris etiam non occultis, nisi in duobus casibus: scilicet propter notoriam percussionẽ clerici/ vel propter publicam nominatim denunciationem. Nam ibi conceditur receptio sacramentorum ab excōicatis ministris/nisi altero dictorum modo℟ fuerint excōicati. Et hoc in fauorem anima℟ & innocentum / non in releuamen ipsorum excōmunicatorum. licet. n. ipsi ministri excōicati absoluentes damnatio nem incurrant/penitentes tamen absolutionis beneficium conse quuntur. Et hoc quantũ ad fructũ absolutionis spectat intellige/ si & qñ penitens excusat̃ a peccato inducẽdi cōfessorẽ excōicatũ adsacr̃i ministrationẽ: nā nō licet sibi inducere illũ ad peccādũ.  Impeditur aũt ex parte absoluendi absolutio ex duplici capite: scilicet ab intrinseco ex sacrilegio simulate vel dimidiate vel impenitentis confessionis. hoc est siquis simulat se confiteri: quia tunc deest confessio: simulata. n. cōfessio non est confessio. Et simi liter siquis ex verecundia aut alias irrationabili causa aduerten ter dimidiat confessionem: quia tunc non proponitur peccatum vt remissibile: nam impium est a deo & eius sacramento dimidiam sperare veniam. Et eadem ratione siquis impenitentẽ ex ĩntentione proponit seipsum: quia vt non absolubilem ministro christi se pñtat: absolui. n. nequit quem non penitet. Et propterea irrita est in his casibus absolutio ex parte penitentis.  Ab extrinseco vero impeditur absolutio ex parte absoluendi/si penitens sit excōicatus maiori vel minori excōicatione: nā cōe est vtri excōicationi / excludere a passiua participatione sacramentorum. Nec hoc est vertendum in dubium. Vnde grauiter errant con fessores absoluentes prius a peccatis/& remittentes absoluendos postea ab excōicatione: est. n. hoc contra dispōnem iuris cōis, ex presse dicente textu de sen. exco. ca. a nobis el secundo. ꝙ licet re putetur aliquis per signa penitentie absolutus a deo, quia tamen apud ecclesiam adhuc absolutus non est/ cōmunicandum ei nō est in diuinis: & multo minus impendendasunt ei sacrament a a quibus principaliter est exclusus. Nec excusari pōt hoc factũ propter dictam extrauagantem concilij cōstantieñ. quoniam ibi expresse dr̃ excōmunicatos in nullo subleuari ob dictā gratiam: multum autem subleuarentur si participes esse possent sacr̃o℟ ante absolutionem. Non ergo potest absolui aliquis a peccatis anteꝗ̈ absoluatur ab excōicatione tam maiori ꝗ̈ minori. ¶ Vtrum aũt si de facto fiat contrariũ / absolutio facta teneat, alia qō est: multa. n. fieri prohibentur / que tamen facta tenent.  Et dicenda sunt ad hanc qōnẽ tria. Primũ. ꝙ absolutio a pec catis / de facto ab excōicato suscepta/ nō tenet quantũ ad pñtem fructũ: quia ipso actu suscipiendi absolutionẽ/ obicẽ absolutioni ponit excōicatus. nā per actũ istũ ingerit se passiue sacr̃o / a quo exclusus perseuerat ꝗ̈diu est excōicatus: & sacrilegiũ cōmittit/ cōtaminando quantũ in se est sacr̃m penitentie. Licet. n. excōicatus possit initiare sacr̃m penitentie / exercendo actus qui sunt sacr̃i materia, conterendo/confitendo & satisfaciendo: non pōt tamen ꝑfectioni sacr̃i (que in forma absolutionis consistit) se immiscere: qm̃ a sacr̃o est exclusus, non aũt a sacr̃i materia. Quia igr̃ excōicatus/ip̃o actu suscipiẽdi absolutionẽ cōtra abso lutionẽ pugnat, cōsequẽs est vt nō absoluat̃ a pctis suis.  Scm est. ꝙ per accñs in aliquo casu/hmōi absolutio facta tenet quātũ ad pñtẽ fructũ: qñ. s. excōicatus vere penitens/ob ignorātiā iuris vel facti, nō qualẽcũ/sed excusantẽ eũ/absolutionẽ a pctis su/ scipit: quiasacr̃m gr̃am cōfert omni adulto offerẽtise nō ponẽdo obicẽ: cōstat aũt hmōi penitẽtẽ nō ponere obicẽ/ex hoc ꝙ ponit̃ ip̃m laborare ignorātia excusante a sacrilegio quod excōicatus sacr̃m suscipiẽs incurrit. Et ꝑꝑea ꝗ̈uis teneat̃ iste querere & ob tinere absolutionẽ ab excōicatione/nec possit interim immiscere se diuinis, nō tenet̃ tñ ad hoc vt ite℟ absoluatur a pctis. & hoc ꝑꝑ efficaciā suscepti sacr̃i, vt dictũ est: iteratio. n. sacr̃i non nisi ꝑꝑ effectũ sacr̃i fieri debet.  Et hinc hẽs vñ multo℟ timoratas conscĩas cōsolari possis in multis singularibus casibus, qui prudentie cōfessoris relinquunt̃ examinādi & iudicādi ẜm p̃dicta duo. s. ꝙ fuerit vere penitens/& laborās ignorātia aut obliuione excusante ip̃m.  Tertium est. ꝙ absolute loquendo/absolutio sa cr̃alis impensa excōicato valet: quia licet hmōi absolutio sit iure prohibita & illicita, nullo tñ iure sancitũ inuenit̃ ꝙ sit nulla: excōicatus. n. est exclusus a sacr̃is quātũ ad hoc ꝙ non pōt licite susciꝑe sacr̃a: nō aũt quātũ ad hoc ꝙ si suscipit/ susceptum sit nullũ. Si. n. excōicatus susciꝑet sacr̃m ordinis/confirmationis/ matrimonij aut extreme vnctionis, non propterea irritum esset sacr̃m susceptũ. pari ergo rōne non est irritũ sacr̃m penitentie ab excōicato susceptum. Et similiter quia excōicati participatio in diuinis/dicendo horas canonicas in choro cum alijs/non est irrita (satisfecit. n. precepto de persoluendo horas) consequens est vt sacr̃i participatio non sit irrita. Et licet hmōi absolutio in aliquo non habeat effectum tunc/propter indispositionem recipientis perseuerantis in peccato mortali, habebit tamen effectũ recedente pctō: & hoc ꝑꝑ vim sacr̃i iuxta doctrinā augustini. Absolutio ab excōicatione, quantum ad confessores spectat ex parte formæ, tria habet cōsideranda. primo substantiam. secundo annexa. tertio modum con nexiōis. Et quo ad primumscito, ꝙ nulla habet determinata verba: potest enim dicere absoluens, & absoluo te, & benedicote, & similia. debet tamen secundum ecclesiæ consuetudinem di cere absoluo te &c. ¶ Quo ad secundũ scito: ꝙ solẽnis absolutionis forma multa requirit. quorum aliqua requiruntur semper: vt aliquis psalmus pnĩalis cum pręcibus & versiculis & oratione. Aliqua vero re quiruntur qñ & qñ non: vt verberatio dum hæc dñr: omit/ titur. n. in mulieribus & in locis publicis. Nō. n. decet mulieres verberari quum cōfitentur: similiter nec quoscun alios in pu/ blico secrete confitentes. Similiter iuramentum de parendo mā datis ecclesiæ vel absoluentis: in quibusdā tm̃ casibus requirit̃. Et simile est de emenda iudicium: iuramentum. n. illud in ma gnis tm̃ criminibus locum habet. emendam autem (hoc ẽ sus ficientem satisfactionem) qñ pro notoria offensa in aliquẽ excōi catus quis est, prestare añ absolutionem tenetur: & similiter vbi expensarum aut damni rō habetur. Et si satisfacere nequit, tene tur dare idoneam cautionem: hoc est pignoraticiam vel fideiusso riam. At si nec ho℟ aliquid potest, det cautionem iuratoriā sa/ tisfaciendi quum poterit.  Et hęc oportet confessorem scire, nō solum propter cōes qui pñt accidere casus, sed ꝑꝑ enitandas cẽ/ suras xisti quarti, quum cōtingit in mortis articulo absoluere a casibus reseruatis in cena dñi &c. vt intelligat terminos, & sciat secundum hęc se regulare. Igitur solẽniter absoluturus excōica tum, præmisso aliquo horum si opus est, aut p̃misss omnibus si omnia requiri contingit, dicat confessor vnum psalmum penitẽ tialem cum gloria patri, & kirie ter, & pater noster, &. iiij. versiculis: scilicet saluum fac, nihil proficiat, esto ei, & dñe exaudi: et orationem deus cui propriũ, mutando li delicto℟ in li excōis. & postea absoluat dicens. Ego absoluo te a vinculo excōis, & re stituo cōioni fidelium. & postea mandet ei quod mādaturus ẽ. ¶ Quo ad tertium distinguendum est de annexis. Nam anne/ xorum quædam sunt cerimonialia: vt or̃ones. quædam iudicia lia: vt cautiones. Et de cerimonialibus quidem constat ꝙ sunt annexa vt debita seruari, nō tñ vt substātialia. Et propterea si is cui commissum est vt absoluat in forma ecclesiæ, aliquẽ excōi/ catum sine cerimonialibus absoluat, peccat quidem absoluens si ne rationabili cā cerimonialia omittens, absolutio tñ valet: quia cerimonialia intelligunt̃ tā institui ꝗ̈ committi vt cerimonialia hoc est vt debita seruari, nō autẽ vt necessaria ad substantiam absolutionis.  De iudicialibus vero tria dicimus. Primũ ꝙ regulariter sunt annexa vt necessaria necessitate iustitiæ: ita ꝙ nō possunt omitti sine iniuria: quia in preiudicium ecclesiæ seu partis hmōi omis/ sio vergit.  Secundũ. ꝙ iudicialia dupliciter inueniuntur anne xa absolutioni. Primo ex solo debito iuris cōis: vt quia agitur de interesse tertij cui est satisfaciendum: vel aliquid simile. Et sic si per abusum suæ ptātis ordinarius potẽs absoluere absoluat, tenet absolutio facta, ꝗ̈uis male & iniuste facta: quia absolutio tunc fit contra ius tertij, & non contra ius cōstitutionis: vt hẽs in ca. venerabilibus. de sen. exco. in. vi. Secundo ex debito illius cano nis: vt quia canon ille dat certum modum seu excipit, ita ꝙ nisi concurrente tali cōditione seu obseruatione impendat̃ absolutio.  Et hoc multipliciter contingit. vel per verba negatiua potẽtiæ actiuæ: vt si dicatur ꝙ non possit absoluere ante satissactionem. vel per verba negatiua potentiæ impersonaliter: vt si dicatur ꝙ non potest impẽdi absolutio ante satisfactionem. Et in his duo/ bus modis etiam verba ipsa canonis testantur limitatam esse potentiam ordinarij, ac per hoc irritam esse absolutionem si aliter fiat.  Vel per verba negatiua potentie passiue tm̃: vt si dicatur ꝙ qui inciderit in tale quid/nō possit absolui nisi satisfaciat. Vel per verba negatiua non potentiæ, sed actionis: vt si dicatur, nul latenus absoluatur ante satisfactionem seu nisi satisfecerit. Et in his duobus & similibus modis ambigua videtur qō. Ex verbis quidem: quia non limitatur per illa potestas ordinaria: ac ꝑ hoc vr̃ relinqui locus abusui potestatis ad illicitam absolutionẽ. Ex rōne vero: quia potestas ordinaria vr̃ potius regulari, statuendo sibi regulam ẜm quam absoluere debeat, ꝗ̈ limitari: ne facile or dinarię potestati derogetur. Oppositum aũt suadet textus allega tus ex. vi. dicens. absolutio tenet, licet forsitan sit iniusta: qm̃ etsi contra ius litigatoris, non tñ contra ius constitutionis absoluit. Vnde vr̃ vniuersalis regula haberi duplex. Prima est. ꝙ absolutio contra ius tertij & non constitutionis, tenet. secunda est. ꝙ absolutio contra ius constitutionis, non tenet. Et quia hęc est tu/ tior & textui conformior via, ideo hanc sequendam puto. Et propterea in singulis canonibus excōicationum consideret abso/ lutor conditionem ibi statutam vt seruetur circa iudicialia, & seruet illam: ne erret, aut discrimini se committat.  Tertium. ꝙ in duobus casibus obseruatio iudicialium est adeo manifeste annexa absolutioni, vt absolutio sine illis irrita sit & inanis. Primus est qñ ius seu decretum explicite irritat absolutionem sine his: vt fecit xistus. iiij. in extraua. etsi dñici gregis, dicens. & ali ter impensa absolutio non ualeat. Secũdus est qñ ab homine ali cui committitur potestas absoluendi cum verbis cōditionalibus vel equipollentibus de hmōi cautionibus hñdis: talis. n. cōmis sarius si exeundo fines mandati absoluat, nihil facit. Absolutio ab excōicatiōe ꝗ̈tũ ad confessores spectat ex ꝑte ptātis absolutorie, distinctiōe eget. Discernendũ est enim in primis an illa excommunicatio sit lata a iure vel ab homine. Vocatur autem a iure quecun a per/ petuo statuto lata est: a quocun statutum illud sit: & siue contineatur in iure communi, siue in extrauaganti, siue in legibus synodalibus vel specialibus. Quæ vero ab homine est, non est perpetua, sed spirat cum authore. Et si est a iure, discernendum est an sit reseruata eius absolutio, & cui: & tunc non potest confessor ab illa absoluere, nisi de gratia speciali fue rit concessum. Si vero non est reseruata, certum est posse confessorem authoritate episcopi ab illa absoluere, si episcopus con cesserit omnes casus sibi reseruatos. Si autẽ est ab homine (siue sit generalis: vt quum excommunicatur quicun sciuerit vel fe cerit tale quid. siue singularis: vt quum excōicatur sortes) reser/ uata regulariter est illius absolutio latori, durante illius iurisdi/ ctione. vnde sine eius vel ipsius superioris gratia non potest ab/ solui. Et scito hic, religiosum presumẽtem de facto absoluere ab excommunicatione lata a iure, incurrere excōicationem: vt ha/ betur in fra in censuris. ¶ Ab excōicatione vero minore quilibet confessor, non autẽ qui libet sacerdos potest absoluere. Primum ho℟ patet ex ca. nuper de sen. exco. Secundum vero manifestatur: quia excōicatio mi/ nor est vinculum ecclesiasticum, & propterea exigit in absoluẽ te facultatem ecclesiastice iurisdictionis: purus autem sacerdos habet solam potestatem ordinis: & ideo non potest absoluere a vinculo ecclesiasticæ excōicationis minoris. Vnde licet quilibet possit se subdere cuicun sacerdoti pro absolutione venialium, non tamen potest subdere se cui sacerdoti pro absolutione ab excōicatione minore: quia ad venialia remittẽda sufficit ex parte absoluentis potestas ordinis, quæ est in quolibet sacerdote: ꝗa ipsa subiectio operatur iurisdictionem talium quantum ad potestatem ordinis. Ad soluẽdum autem excōis vinculũ requirit̃ ptās iurisdictionis ecclesiastice: q̃ non cōuenit sacerdoti ex hoc ꝙ vnus subdit seilli, sed ab ecclesiastica pendet authoritate. ¶ Absoluere demum a vinculo suspensionis vel interdicti, si quando confessori cōmittitur, potest vti huiusmodi uerbis. Ego absoluo te a vinculo suspensionis &c. Nulla enim sunt determi nata verba pro huiusmodi forma. ACceptio personarũ est peccatũ: quia tollit equalitatem iustitie. Est autem pctm̃ mortale / qñ est perniciosa. frequenter vero est perniciosa in tri bus: hoc est in distributione cōium bonorũ/& bñficio℟ ecclesiastico℟/& in iudicijs. Quũ. n. cōia regni vel ciuitatis officia/dignitates seu honores distribuun tur ita ꝙ amicitie vel consanguinitatis vel factionis aut alterius impertinentis rō prefert minus dignos, ruit cōe bonum. Nec mi nus ruina ecclesie manifesta est/quum in beneficijs ac dignitatibus ecclesiasticis minus digni preferuntur quia amici seu familiares vel coniuncti aut seruitores &c. sunt. Vniuersum quo humanum genus grauissime offenditur/ex eo ꝙ actor aut reus in iudicijs in iure p̃fert̃ quia potẽs aut diues aut amicus aut &c. Peccatum hoc non solum anime mors est, sed ad restōnem ob ligat iuxta restōnum regulas: pro quanto iniuste impedit dignũ seu digniorem. & preter hoc tenetur acceptor persone de dānis consequentibus huiusmodi promotiones seu iniurias. ACcidia dupliciter sumit̃. vel cōiter/vt est nomẽ cōe ad multas pctō℟ species. vel proprie/vt est spāle pctm̃. Et cōiter quidem sumpta significat tristitiā de spũali bono. ꝓprie aũt sumpta significat tristitiā de spũali bono diuino: hoc est ad charitatẽ pertinente. ¶ Ad quo℟ clarificationẽ distingue bona spũalia. Et vide primo spũale bonũ diuinũ cōsistere in amicitia inter deũ & hoĩem: ac ꝑ hoc in idem velle & idem nolle cum deo/in cōuersari cũ deo/in conuiuere & colloqui cum deo/& hmōi. Et ꝑꝑea quũ quis est intantũ elongatus ab amore celestis patris & patrie, vt quũ audit aut cogitat statutũ sibi esse vt sit ciuis sancto℟ & domesticus dei &c. de hoc tristatur, tunc peccat proprie pctō accidie. Et si cũ cōsensu rōnis est hmōi tristitia, pctm̃ est mortale grauissimũ ꝓpinquũ odio dei. Si vero de hoc non tristat̃ ẜm affectũ/sed ẜm effectum quia parum de hmōi amicitie bono curat negligens adipisci illā/ quia vacat delectabilibus humanis, pctm̃ accidie nō incurrit: sicut nec plus amans carnalia ꝗ̈ deũ/incurrit pctm̃ odij dei.  Vide deinde bonũ spũale cuius virtutis consistere in actibus & exercitatione illius. verbigr̃a/bonũ spũale iustitie in volũtate reddẽte ius vnicui: temꝑantie ĩ volũtate moderate vtẽte delectabilibus ẜm sensum: & sic de alijs. Et ꝑꝑea quũ ꝗs cogitat reddẽdũ esse ius/aut abstinendũ ab imoderatis delectabilibus/aut aliquo hmōi, & de hoc tristat̃, peccat ꝗdẽ: ꝗa tristat̃ de bono virtutis. & est pctm̃ hoc accidie cōiter dicte: ꝗa hmōi tristitia spectat ad vitiũ contra riũ illi virtuti de cuius bono tristitia ẽ: puta ad iniustitiā/vel ad ĩntemꝑantiā, & sic de alijs. Et est hmōi tristitia pctm̃ mortale/si est de bono virtutis necessario ad salutẽ/ & cũ cōsensu rōnis. Si aũt sine cōsensu rōnis est/de quocũ bono sit, pctm̃ veniale con stat esse. & siłr si est de bono nō necessario ad salutẽ: puta de li beralitate ad quā nō tenet̃ / de veritate iocosa vel officiosa tm̃. quia sicut deliberate refutare hec/nō est pctm̃ mortale, ita nec de liberate tristari de his: nā delectationes & tristitie sunt bone vel male moraliter sicut electiones. & ꝑꝑea si deliberate refutationes non sunt pctā mortalia/ nec tristitie sunt mortalia peccata.  Ex his habes/ꝙ quũ ꝗs tristat̃ de ieiunio/ or̃one/ festo℟ obseruatione/& hmōi, & ꝑꝑ hmōi tristitiā negligit ieiunare/ orare/ aut festa seruare, peccat peccato accidie / non vt estspāle pctm̃/ sed accidie cōmuniter dicte: que non trahit pctm̃ in aliā speciẽ. ADulatio est pctm̃: quia est excessiua laus seu cō placentia verbis vel factis in cōi cōuersatione.  Et tripliciter p̃t esse pctm̃ mortale. primo rōne materie laudate: vt siquis laudet aliquẽ de actu qui est pctm̃ mortale. Vel rōne finis: vt siquis laudet aliquẽ ad hoc vt noceat illi corporałr vel spũaliter. Vel rōne occasionis: vt quũ quis laudando fit alteri preter intẽtionẽ suā occasio peccandi mortaliter.  Et primi duo modi quia sunt manifeste contra charitatẽ/ sunt inexcusabiles. Tertius aũt cum grano salis intelligẽdus est, mensurando occasionẽ peccandi an sit data vel accepta: & an sit cognitũ & cogitatũ a laudante, ꝙ ĩs qui laudat̃ / ex hmōi laude ruere solitus sit in mortale pctm̃: & rursus an ex debito an sponte laudans laudet. In his. n. que suntex suo gñe recta/ & p̃ter intentionẽ oꝑantis alius ruit, non modicā hec faciunt dr̃iam: vt in materia de scandalo declarabitur. Quũ. n. aliquis debet ex officio aliquẽ de bono aliquo ope re laudare/etiā si sciat laudatũ in suꝑbiā mortalẽ se elatu℟, nō tenet̃ ꝑꝑea desistere a debito officio. pōt tñ & debet deponere hmōi scientiā de futura ruina illius: quia. xij. hore sunt diei, & pōt in instanti hōilluminari & mutari a diuina misericordia. ¶ Est aũt adulatio pctm̃ valde graue / & ꝑꝑ nocumẽta maxima que affert humano gñi (hinc. n. facile/vt hiero. ait / mẽtehoĩum corrũpunt̃: & ad ea que laudant̃ ꝗ̈uis criminosa accen duntur & assuescunt, intantũ vt mala non solũ desinant hr̃i vt turpia/ sed hñtur vt bona & laude honore ac premio digna. quo quid peius:) & ꝑꝑ excessum diuine offense: iuxta illud. qm̃ laudatur pctōr in desiderijs anime sue/ & iniquus bñdicit̃, exacerbauit dñm pctōr.  Est aũt pctm̃ veniale qñ vel laudatur aliquis de malis venialibus/ vel de bonis sola complacendi inten tione/ abs ruina, vel etiam ob aliquam vtilitatem consequendā vel non impediendam: vt de se patet. ADulteriũ quātũ ad crimen/ est maniseste pctm̃ mortale. Quātũ vero ad damnificationẽ/consideratione eget. Duplex. n. habet ꝗ̈uis nō semꝑ annexũ damnũ alienũ: vel successoris vel hospi talis. Nā si proles ex adulterio suscepta marito mr̃is succedit/vel ab eo dotatur, dānificantur hr̃des legitimi. Et ꝑꝑea vter adulter ꝗa dāni huius cā existit, tenet̃ ẜm vires ad satisfactionẽ: aut manifeste/ si negociũ id patitur: aut sub aliquo velamine/ donando lesis ꝑ interpositā personā aut ꝑ se quod p̃t. ¶ Verum circa hmōi manifestationis negocium duo pensanda sunt: scilicet periculum & spes. Si. n. periculũ ex manifestando adulterio ĩminet, occulte satisfiat vt melius pōt/ & reliquũ diui ne misericordie reseruet̃: iuxta ca. officijs. de pe. & re. quia sicut cessante iudiciaria coactione nō tenet̃ hō perdere vitā aut liber tatẽ vt satisfaciat debito pecuniario, ita nec tenet̃ perdere famā aut vitam in ꝓposito: vbi de sola pecuniaria re agitur. Cessante autem periculo & vite & fame & hmōi, si non pōt aliter satis fieri/spes fructus futuri ex manifestatione adulterij pensanda est: puta si speratur, ꝙ maritus postꝗ̈ sciet prolem nō esse suam/ dotabit illam aut heredem instituet: aut si speratur, ꝙ proles audiens/propterea ingredietur monasterium: aut aliquod aliud re medium proueniet. Nā si fructus nullus speratur/quia de iure nec maritus nec proles tenetur matri adultere credere in hmōi, vana esset manifestatio adulterij. ¶ Quo ad hospitaliũ vero damnificationem/ duo cōsideranda sunt. primũ. ꝙ nullũ pctm̃ est, prolem exponere vt in hospitali alatur/ ad occultandũ hmōi adulteria. hec. n. est vna ex rōnibus/ quare loca hec pia instituũtur.  Secundũ. ꝙ si pr̃ aut mr̃ prolis non est indigẽs, debet & satisfacere hospitali (quia bona hmōi hospitaliũ non in diuitũ sed pauperũ adminiculũ sunt: & ꝗ̈tũ confumitur a non pauperibus/tantũ indigentibus adimit̃) & prouidere proli vt bñ instituat̃: tenent̃. n. parentes nō solũ alere & vestire/ sed instruere ꝑ se vel alios prolem propriam. ADuocati & ꝓcuratoris iniquitates sunt octo. Prima est/assumere cām iniustā defendendā, ita ꝙ nouit esse iniustā. Nec excusatur si nō ad vincendum, sed autad differendũ/ aut ad cōcor dandũ/ seu pacta aliqua ineunda/hoc facit: qm̃ hec oĩa cōstat esse iniqua. Et similiter nō excusat̃, si iniquā cām in principali hñs vexat aduersarium assumendo aliquod caput iustũ/vt sub hac iustitia gradiẽdo principale iustũ impediat aut differat/aut etiā ꝑuertat: oportet. n. nō solum mediũ sed finem esse nō iniquum. Sed heu apud mũdanos/bonus aduocatus est qui de mala cā facit bonā.  Scđa est/ nolle aut negligere scrutari merita cāe assumende, sed qualiscũ sit assumere illā tuen dā: quia hoc est nō curare an id q facit/sit iustũ vel iniustũ: q est manifeste cōtra charitatem.  Tertia est/ ꝓsequi cām in ĩustā quā a principio putauit iustā: quia hmōi ꝓsequutio iniqua est, vtpote iniuriā inferens aduersario: debet. n. deserere cām/ & monere ꝑtem vt cedat seu ꝓuideat sibi.  Quarta est/ neglige re studere siue scrutari merita cāe/ & adhibere debita remedia. ĩgnorātia. n. tũc tm̃ ip̃m excusat/qñ & q potuit & q debuit nō omisit.  Quinta est/tacere iniꝗtatẽ ꝓposite cāe suo clientulo ꝗ putat se rōem fouere. Semꝑ āt credendũ est putare clientulũ se fouere iustā cām nisi cōstet oppositũ: ꝗa ꝗlibet p̃sumit̃ bonus &c. Hmōi. n. taciturnitas/dolosa est/ & iniuriosa clientulo & aduersario.  Sexta est/docere clientem ꝓponere aut dicere fal sum/aut dolose/ & hmōi.  Septĩa est/exigere a clientulo plus ꝗ̈ debet. Et in his oĩbus casibus ĩteruenit pctm̃ mortale maniseste: quia cōtra iustitiā charitatem fit, nisi imꝑfectio actus seu no cumenti excuset a mortali: sicut in mortalibus ceteris imꝑfectio excusare a mortali nō dubitat̃.  Octaua est/nolle aut neglige re aduocare in cā iusta pauꝑis, quũ ip̃e aduocatus possit/nec ap pareat alius qui aduocet/ & sine ip̃ius adiutorio pauper opprimi credit̃. In hmōi. n. casu tenetur ipse aduocare seu ꝓcurare: sicut medicus medicare/si in simili periculo esset pauperis sanitas. ALchimistarũ ars / non est illicita sine fraude: quia nihil repu gnās recte rōi hʒ ẜm se. licet multi abutātur ea / aut imprudenter nouis cōpōnibus se occupent / aut fatue facultates in fumũ cōuertāt. Nec pctm̃ est/ vendere iam factā pro re q̃ est: sicut ceteras res quocũ artificio factas / lici tũ est vendere ꝓ his q̃ in veritatesunt. Iniquũ aũt esset vendere illā pro re que appet & nō est: qm̃ hoc est decipere proximũ. AMbitio (hoc est inordinatus appetitus honoris) est manifeste pctm̃. Nō est aũt mortale pctm̃, nisi vel ex ꝑte rei in qua appetit̃ honor: puta siꝗs vult honorari ob crimẽ aliq. Vel ex ꝑte finis: vt si cōstituat̃ in honore vltimus finis: puta si ob cōsequendũ honorẽ nō curat ꝗs offendere deũ mortaliter: puta quia vult hr̃i vt deus, vel p̃ferri alijs quibus non est preferendus in distributione cōium dignita tum. vel vult ob honorem quodcũ aliud mortale. vel econtra honor desiderat̃ ad scelus aliquod ꝑpetrādũ: puta ad tyrānidẽ. APostasia Est triplex. a fide/ a religiōe/ ab ordine. Et prima ꝗdẽ manifeste peior est heresi: vtpote excedẽs ip̃am/totałr tollẽdo fidẽ. Et iō subdunt̃ ꝓcul dubio apostate a fide / excōicationi & reliꝗs penis hr̃tico℟. Apostate aũt a religione/ & excōicati sunt ob habitus dimissionẽ, & in dānationis statu ꝑseuerāt/ etiā si ab excōicatione absoluant̃, donec ad religionẽ regrediant̃: qm̃ talis status directe cōtrariat̃ religionis statui: ad quẽ cōstat de necessi tate salutis teneri religiosum ex suo solẽni voto.  Tertia vero apostasia tunc proprie ineurrit̃ / quũ ab ordine sacro quis retrocedit/ad secularẽ rediens statũ. quod cōstat sine mortali pctō nō fieri/ob cōtemptũ iuris. canonici & voti, & ipsius ordinis sacri/ ex suo noĩe manifeste mancipantis hominem ad sacri ministerij statũ. Quum aũt aliꝗs nō ex cōtemptu/ a minoribus ordinibus seu prima tonsura recedit/abijciens vitā & habitũ clericalem, non proprie apostata dr̃: ꝗa nō est apostata: quia nō retrocedit a statu firmiter mācipāte diuinis, sed quasi ambulatorio / ex indul gẽtia canonũ. Et si ex rōnabili cā id facit (puta quia cogit̃ du cere viduā in vxorẽ/vel aliquid repugnans clericatui ꝑficere) nō peccat: quia nullus errat dũ rectā rōnem sequitur. Si vero ex humana fragilitate id facit, veniale pctm̃ incurrit ꝑꝑ suā inconstantiā. Nec hmōi pctm̃ efficitur mortale / ex eo ꝙ deseritur ecclesiasticum bñficium simul cum minoribus ordinibus: quia nec ex canonici iuris/nec ex voti alicuius vinculo nec ex natura operis hẽt hmōi retrocessio vñ sit ꝑniciosa. Iura siquidẽ hoc per mittũt ẜm indulgẽtiā/votũ nullũ est. Et si ex natura oꝑis actus esset cōtra charitatem/nunꝗ̈ posset quis licite a clericatu & bñficio recedere: sicut nunꝗ̈ licet mentiri. ĩmo plus sequitur / ꝙ non posset hoc abs offensa dei mortali fieri: vt de se pater. ARrogantia /qua sibi quis quod supra se est tribuit (siue illud ꝑtineat ad scientiā siue ad potentiā/siue ad bonā voluntatem siue ad authoritatem) pctm̃ est: quia cōtra rectā rōem ẽ. Sed mortale nō est, nisi vel id q sibi vsurpat, sit contra diuinā reuerentiā: vt rex tyri, deus ego sum. aut contra ꝓximum: vt tyrānis. vel finis vltimus in hmōi elatione ponatur: quod ex eo apparet, ꝙ paratus est ob illā nō curare de diuinis aut ecclesie preceptis. Vel in despectiōe cōsistat alio℟: sicut phariseus/non sum sicut ceteri hoĩm velut ẽt hic publicanus. Licet hoc ad scđm modũ possit reduci: quia ex affectu arrogātis ꝗ̈uis nō ex ꝑte rei/vsurpatur superioritas despe ctiua ꝓximi. Est ergo arrogātia mortalis, vel ex ꝑte arrogate rei cōtra deum aut ꝓximum, vel ex parte finis in hmōi elatione cō stituti, vel ex ꝑte affectus intorquentis arrogantiā contra alios. Est autem frequenter venialis arrogantia, dum abs p̃iudicio proximi estimat quis se plus scientie aut bonitatis aut authoritatis hr̃e ꝗ̈ habeat &c. Nec inter leuia pctā cōputandum est, quũ quis se estimat meliorem ꝗ̈ sit: qm̃ & species est superbie (de qua scriptum est. emundabor a delicto maximo) & obicem ponit studio ad gradiendum iuxta mensuram suam in via dei: sicut quum quis estimat se doctum/non curat discere. ASsassinus nomẽ est eꝗuocũ: ẽ. n. nomẽ propriũ quorũdā infideliũ ꝗ facile inducebant̃ ad occidẽdos xp̃ianos. Et cōtra nō ip̃os vtpote infideles/sed cōtra mādātes ꝑ ip̃os aliquẽ xp̃ianũ occidi, ĩno. iiij. in ↄci. lugdu. excōem ꝓmulgauit: vt hẽs in. vi. de homicidio. pro hũani.  Est ẽt nomen vitij: pro quāto apud quosdā iuristas seu vulgariter dñr assassini qui pro pecunia occidũt hoĩem ad alicuius instantiā. Et hi nō cōprehen duntur sub censura dicta, ꝗ̈uis digni sint morte & tẽporali & eterna: quia conditor canonis de primis tantũ loquitur. vt facile deduci pōt/& ex eo ꝙ sine additione aliqua illos noĩat (vtpote tunc temporis notos) & meminit eorũ dñi, & ex eo ꝙ meminit opprobrij xp̃iane dignitatis/& nullius p̃cij seu mercedis. AStrorum obseruatio ad natiuitates hoĩum & occurrẽtia hũana/tripłr pctō subijci pōt. primo si ea que fidei xp̃iane mysteria sunt/tanꝗ̈ subsint celestibus cāis habeant̃. Scđo si futura cōtingentia querantur seu habeant̃ vt certa ex celestibus cāis. Tertio si electiones suas ꝗs subijciat celestibus cāis vt legi illa℟: ita ꝙ vitā suā actiones suas regulet ẜm celos. Et qlibet ho℟ triũ est ex suo gñe pctm̃ mortale: quia primũ est cōtra spũalitatẽ xp̃iane religio nis. que suꝑ celos est/ĩmutare potens ẽt ipsos celo℟ cursus: iuxta id quod scriptũ est. cōfessio eius suꝑ celũ & terrā. & experientia testata est. Scđm vero est cōtra veritatem doctrine xp̃iane & liberi arbitrij/quo dñi sumus nr̃o℟ operũ. Tertiũ est cōtra dignitatẽ gr̃e diuine legis ac hũane mentis, qua suꝑ oĩa corporalia sumus cōstituti. Et sicut erraremus subijciendo nos passioni bus ire/odij/spei/timoris/ita ꝙ hr̃emus impetus passionum pro lege, ita vilificamus nos si inclinationes celo℟ hẽmus pro lege: corpora. n. sunt/& ꝑ modũ passionũ inclinant nos. Siquis aũt celestiũ influxuũ cās vt inclinatiuas ad ea q̃ ex corporibus pendent hũana/suscipiat, nec errat nec peccat. ita ꝙ ex cōsideratiōe astro℟ timere/cauere/audere &c. aliꝗd quatenus ex corporibus pendet, nullũ pctm̃ est, seruato moderamine cōiecture: vt. s. hō non pro certo sed cōiectura hẽat quicꝗd ex celo dr̃ circa hũanas actiōes: nō ea rōe ꝗa caremus scĩa astro℟, sed quia nōsubijciunt̃ actiōes hũane celo/nisi ꝑ indirectā inclinationẽ: hoc est nisi pro ꝗ̈to pendent a corporibus. Scđm hecigr̃ iudicare potes eos qui astrologo℟ iudicia sequũtur circa humana. ¶ De astrorum autem iudicijs circa corporales effectus (puta sanitatis vel infirmitatis/fertilitatis vel sterilitatis/pluuie vel sic citatis) nulla est questio: quia hec abs peccato fiunt: quoniam effectus queruntur & reducuntur in suas causas naturales. AStutia (hoc est ꝓgressus ꝑ simulatas/ dolosas ac fraudulentas vias ad effectũ seu finem aliquẽ) est manifeste pctm̃. Et iuxta subiectā materiā inuenit̃ vel mortale vel veniale pctm̃. si. n. nociua est ꝓximo/inter mortalia cōputat̃, sicut et mendaciũ ꝑniciosum. si āt cōtra charitatẽ nō militat/sed officiosa tm̃ est, inter venalia computatur. AVaricia dupłr sumit̃. Vel vt opponit̃ iustitie. Et sic significat iniustā volũtatem accipiendi seu retinendi alienũ. Et est manifeste pctm̃ mortale. Et iuxta hunc sensuʒ/vsurarios/fures/latrones/negociatores frau dulentos &c. auaros dicimus.  Vel vt contrariatur liberalitati. Et sic significat inordinatũ appetitum pecunie. Et sic cōiter est pctm̃ veniale. Iuxta hunc siquidem sensum auari vocātur tena ces & parci in dando: de quibus dr̃ / ꝙ auaro deest tam quod habet ꝗ̈ quod nō habet. Et siłr qui tota die ac nocte in angustijs aut laboribus sunt/vt acquirant quibus non egent. Dico aũt cōi ter: quia tātus posset esse affectus ad acquirendũ aut retinendũ ꝙ esset pctm̃ mortale: puta si actualiter preponeret acquisitionem aut retentionem saluti aĩe sue/nō curando ꝑꝑea transgredi dei aut ecclesie p̃cepta. Simpłr aũt & absolute nō est pctm̃ morta le ex suo gñe: quia nō est contra sed preter charitatem. AVdacia nomen est passionis aĩalis/sicut & ira & timor. Et iuxta hune sensum dr̃ ꝙ fortitudo est circa timores & au dacias. Sed trāslatũ est audacie nomen ad vitiũ oppositũ fortitudinis virtuti per excessum. Iuxta quem sensum audaces rep̃hendimus, qui. s. immoderate audent. Et si pura est/ cōiter est pctm̃ veniale, sicut ĩmoderata iracũdia & ĩmoderatus timor: ꝗa nō cōtrariāt̃ charitati, sed a recta exorbitāt rōis regła. ARuspicium Augurium/ Auspicium. Tria hec ꝓ diuinationibus suꝑ stitiosis sumpta/ chr̃iane religioni aduersant̃: vtpote ad sacrilegas artes diuinato rias ꝗbus idolatre vtebant̃ spectantia: & ꝑꝑea constat esse non solũ cōtra charitatẽ/sed quodāmō cōtra fidem.  Dr̃ia tñ inter hec est/ꝙ aruspiciũ iniquitatem suā sonat: pro quāto a sacrificio seu ara nō recedit. Auguriũ aũt & auspiciũ si sine dānatis arti bus fiant/capiendo cōiecturā futuri euentus ab audito garritu/ aut inspecto motu auiũ &c. qñ tolerari pñt, vel vt non mala/ si debite adsint circunstantie: puta ꝙ ex his nō sumat̃ nisi suspicio seu coniectura, & de his tm̃ ad que celestia corpora pñt se extendere, & ꝙ sicut in ceteris suspicionibus prudẽter se habet homo ita & in istis. Vel vt venialia/si aliqua circũstantia desit: puta quia nimis credit aut timet propter huiusmodi signa. Qui autem his signis adeo deditus est/vt pro lege suorum operum habeat hmōi signa, sine causa christianus est. 
 
 BEllum Iniustum/ex propria rōne cōstat esse pctm̃ mortale. Circa quod pri mo vidende sunt condōnes ex quibus bellũ est iniustũ. Et quia ad iustum bellũ tria exiguntur (scilicet primo iusta cā bellandi: secũdo authoritas indicendi bellũ: tertio recta intentio) ideo bellũ tripliciter contingit inueniri iniustum. Vel ex defectu iustitie in cā, vel ex defectu authoritatis in capite, vel ex defectu rectitudinis in inten tione: quicũ siꝗdẽ ho℟ defectuũ acciderit/bellũ reddit̃ iniquũ.  Et quidem de iusta cā aug. dicit. xxiij. q. ij. dñs nr̃. Iusta bella solent diffiniri/quibus vlciscunt̃ iniurias, si gens vel ciuitas ple ctenda est/q̃ vel vindicare neglexerit quod a suis improbe factũ est/vel reddere quod ꝑ iniuriā ablatũ est. De authoritate vero prĩcipũ. xxiij. q. i. quid culpat̃. idẽ dicit. Ordo naturalis mortaliũ paci accōmodatus/hoc poscit vt suscipiendi belli authoritas at cōsiliũ penes principes sit. De rectitudine aũt intentionis idẽ dicit ibidẽ. Nocendi cupiditas/vlciscendi crudelitas/implacabilis animus/feritas bellādi/libido dñandi/& siqua sunt similia, hec sunt que in bellis iure culpantur.  Tu aũt cōfessor/qui iustam cām belli certa rōne inuenire nequis, fide dignis credere potes.  Principis aũt noĩe in ꝓposito intellige rempublicā ꝑfectā: hoc est papā/imꝑatorem/regẽ/ dñium libe℟: hoc est q suꝑiorẽ non hẽt/sed est velut princeps.  Intentionem quo malā/vitiosum reddere bellum ẜm alias condōnes iustũ intellige, sicut latronis quo iusta punitio vitiosa reddit̃ / si ex odio iustitia exerceat̃: peccat̃. n. ex praua intentione in opere iusto. Et iō sola pñia abo letur/nec est opus restōne: qm̃ lesus latro vel debellatus/est iuste lesus, in nullo iniuste damnificatus: ꝗ̈uis ex parte animi iustitiam exercentis malicia affuerit/in sue aĩe damnationẽ nolens iustum iuste efficere.  Causa vero iusta aut authoritas si defuerit in bello, nō bellum sed inuasio de facto/cedes rapina est. Secundo De militātibus in bello dubio cōsiderādũ est, dicẽdo ꝙ bello iusto opem ferre/nullũ pctm̃ esse cōstat si certũ est esse iustũ. Si vero certũ non est, sub diti principis indicentis bellum excusantur/obedientes dño suo. dicente aug. xxiij. q. i. quid culpatur. Vir iustus si forte etiam sub rege & hoĩe sacrilego militet, recte pōt illo iubente bellare: si quod sibi iubetur, vel non esse contra dei p̃ceptũ certũ est/vel vtrũ sit certũ non est: ita vt fortasse reũ faciat regem iniquitas imperandi, innocentem aũt militem ostendat ordo seruiendi. Excusatur ergo subditus in bello de quo nescit an sit iustũ/rōne obedientie: sicut ẽt excusatur minister iudicis occidens dānatũ per sententiam/si non continet errorem manifestum. Et vłis rō quare obedientia in dubijs excusat/est quia non est subditorũ discutere consilia definitiones dominorum suorum: sed presi menda sunt iusta, nisi manifestam contineant iniquitatem.  Nō subditĩ aũt nō excusantur. Nec excludo a subditis/milites ĩllos mercenarios, ꝗ sub cōtinuis stipendijs regis alicuius degũt/ tā pacis ꝗ̈ belli tꝑe: hi siꝗdem tanꝗ̈ subditi hñdi sunt. Sicut mi nistri cōducti ad exequutionem iustitie, nō opʒ esse subditos/sic ꝙ sint inde oriundi: sed sat est ꝙ inueniant̃ cōducti ad officiũ iustitie/ad hoc vt excusent̃, si cōtingatignorāter exequi iniustā snĩam.  Fac ergo cōfessor dr̃iam inter extraneos qui tꝑe dubij belli inueniunt̃ prius stipendiati ad bellica exercitia talis regis absolute/ & illos qui tunc cōducunt̃. Nā primi reputant̃ tanꝗ̈ cōducti ad iusti belli ministeriũ: & ordo seruiendi quo subesse regi noscunt̃/facit vt nō sit eo℟ discutere adamussim iustitiam belli. Scđi aũt similes sunt illis qui sub dubio iudice conduci vellent: quos constat nō tute exponere se periculo iniustitie exer cende. Qui aũt siue subditi siue nō subditi/audito belli noĩe/non curantes de belli iustitia/ad pecunie sonitum currunt, extra con scientie scrupulos sunt: manifeste. n. sunt in statu damnationis eterne donec resipiscant: sicut qui currunt ad clades & predas/ non soliciti de iusto vel iniusto. Tertio De reuocatione belli soluẽda est qō illa: an post inchoatũ bellũ/hoste iniquo offerente satis sacere, teneatur hñs iustũ bellũ desistere a bello. Dicimus siquidem di stinguendo tres status belli (.s. principiũ/mediũ/& quasi finẽ) ꝙ in principio belli (hoc est postꝗ̈ bellũ est indictũ/cōgregatũ &c. ante iñ cōflictũ) ex quo vindicte negociũ adhuc est inte grũ, tenet̃ princeps admitteresatisfactionem & reuocare bellũ. Et rō est: quia bellare non est voluntatis/sed necessitatis: vt aug. dicit. xxiij. q. i. noli. In proposito aũt cessat necessitas belli: ex eo ꝙ offertur satisfactio/re adhuc exñte integra. Sed esto sanus lector, & intellige hec de satisfactione plena: hoc est nō solum iniurie seu rerum/sed sumptuum & damnorum &c.  Postꝗ̈ aũt semipreliatum est/& mortes hominum hinc inde intercesserunt, non tenetur habens iustum bellum reuocare bel lum/propterea quia hostis nunc offert satisfacere. Et rō est: quia habens iustum bellũ/gerit personā iudicis criminałr ꝓcedẽtis. Et ꝙ gerat personam iudicis/patet ex eo ꝙ prelium iustum est actus vindicatiue iustitie, que proprie est virtus principis seu iudicis. non. n. est priuate persone opus vindicare: scriptum est. n. mihi vindicta. Quod vero criminaliter procedentis / patet ex eo ꝙ procedit ad cedem ad seruitutem personarum & dānũ rerum: hec. n. omnia iustũ bellũ infert: ꝗ̈uis hodie a seruitute in ter christianos abstineatur. Manifestatur quo idem/ ꝙ habens ĩustum bellũ/non est pars/sed ex ipsa rōne necessitante ad bellũ efficitur iudex hostium suorum, ex eo ꝙ eadem ratione potest princeps in perturbatores sue reipublice intraneos & extraneos vti gladio propria authoritate: scilicet ex ratione perfecte reipublice. nō. n. est perfecta respublicas cui deest potestas vindicatiua ĩustitia mediante/siue contra perturbatores reipublice intrinsecos fiue contra perturbatores extrinsecos. Et nisi sic sit/quũ par in parem non habeat imperium, bella omnia iniusta essent nisi defensiua. Quia igitur habens iustum bellum gerit personam iudicis procedentis secundũ vindicatiuā iustitiā aduersus extra neos perturbatores reipu. & in medio belli iam effectus est dñs cause/nō exñte amplius integro negocio vindicte, p̃t (nisi misericordia vti velit) prosequi bellũ/ & vindicatiuā exercere iusti tiam gladio bellico. Sibi aũt hostis imputet/ ꝙ reduxit se ad eũ statũ in quo iustitia vindicatiua pōt ab alienis cōtra se exerceri: fuit. n. in ptāte sua offerre prius satis factionẽ.  Et si cōtra hoc instetur / ꝙ continuatio belli in hoc casu non esset necessitatis sed voluntatis: quoniā interrupta est necessitas bellandi ex noua oblatione satisfactionis. respondetur ꝙ huiusmodi noua oblatio satisfactionis nō habet vim interrumpendi necessitatẽ belli iam semiacti: quia nō amplius spectat ad habentes iniustũ bellum/ satisfacere, sed spectat ad eos satispati ẜm iudiciũ hñtis iustum cōtra eos bellũ. Ex eo nā ꝙ ipsimet hñtes iniusti belli cām/noluerũt quũ possent & deberent satis facere sed bellũ cōmittere, translati sunt a iure rōnis recte de ordine satis faciendi in ordinẽ satispatiendi a iusto bello. & ꝑꝑea ex recte rōnis dictamine/nō ex parte reo℟/ sed ex parte iustitiam vindicatiuam exercentium pendet an vindicta continuanda sit gladio bellico / subijciendo sibi hostes & terram eorum (quod est facere hostes satispati) an via restitutionis seu satisfactionis. Eadẽ ergo necessitate qua ceptum est bellum continuari potest/si principi videtur expedire: quia necessitas illa non est interrupta respectu cepti belli con tra nolentes satisfacere in statu satisfactorio. Licet. n. mutata sit voluntas reorum / & velint postea satisfacere, quia tamen non sunt amplius in statu satisfactorio / sed voluntarie subiecerunt se statui satispassorio (vt sic loqui liceat) ideo ꝑseuerat prima necessitas & authoritas debellandi: sicut apud dominum perse/ uerat post habitum seruum pro debita pecunia authoritas retinendi seruum/quantumcun ille vellet soluere quod debebat.  Et hinc patet/ꝙ multo magis ex arbitrio principis iuste bellan tis pendet continuatio belli quum bellum est quasi in fine, licet offerant hostes satisfacere. Quarto De dānis ex bello illatis scito quattuor. Primo ꝙ dāna omnia ex iusto bello illata non solum pugnantibus sed cuilibet mẽbro reipublice cōtra quā est iustũ bellũ/abs pctō sunt: nec ad restōnem tenentur qui intulerunt: etiā si innocentes cōtingat ꝑ accñs dānificari. verbigr̃a si ciuitas aliqua ex iusto bello in predam daret̃, liceret cuius ciuis bona diripere/licet aliquis eo℟ forte esset innocens: quia sentẽtia iusli tie bellice nō tenetur discutere an aliqua pars reipublice sibi iniuste hostis/sit innocens: quia p̃sumitur tota hostis / & totā hẽt pro hoste: & ꝑꝑea totā dānat ac diripit. Et per se loquendo/ille iuste accipit, ꝗ̈uis aliquis innocens ꝑ accñs iniuste patiat̃: que. n. sunt per accñs/extra regulas sunt. secus aũt esset si ex intentione ageretur cōtra innocentẽ. Notanter aũt noĩaui mẽbra illius reipublice: qm̃ ꝑsone ecclesiastice/que nō sunt ꝑtes populi, nō iuste diriperentur.  Vbi secundũ p̃tereundũ nō est/quasdā personas esse a iure canonico exemptas a dānis bellicis: quas hẽs extra de pace & treuga ca. innouamus. vbi dr̃. Innouamus vt pbr̃i/mo nachi/cōuersi/peregrini/mercatores/ rustici euntes vel redeũtes & aĩalia quibus arant & semina portāt ad agrũ, securitate cōgrua letentur. Et. xxiiij. q. iij. ca. paternarũ/explicantur etiā oratores. Quos canones rōnabiles ac sanctos/ ꝗ̈tũ ad id q positiui ĩuris continent/an abusus deleuerit nescio. Verum per mercato res intelligo non negociatores qui ibi resident, sed illos qui hospi tantur aut transeunt: quoniam mercatores incolas non video melioris esse conditionis ꝗ̈ artifices.  Tertium est. ꝙ bello exñte iniusto tenentur oẽs de dānis illatis, nisi ex ignorantia legitima excusentur: que tñ nō excusat a restōne ablatarum rerum apud se manentium / postꝗ̈ compertum est fuisse bellum iniustum.  Quartum est. ꝙ siue iustum siue iniustum sit bellum, debent seruare bellatores regulā ioannis baptiste illis datā. s. neminem cōcutiatis/ ne calũniā faciatis/ & estote cōtenti stipẽdijs vr̃is. peccāt siquidẽ mortaliter/ opprimendo rusticos / & hospitantes ad discretionẽ ĩmo ad destructionẽ/ & alia hmōi latrocinia cōmittendo. Nec excusant̃ quia nō datur eis stipendiũ: qm̃ ex hoc rustico℟ & ciuiũ res nō obligantur illis. Nec dissimulatio aut authoritas capitanei aut principis excusat, nisi in penā rusticis aut ciuibus iuste inflictā hoc fieret: qm̃ princeps debet ex ꝓuen tibus quos totus status proportionaliter tribuit/militibus stipendia sufficienter tribuere, & non debent isti ꝑticulares vexari. lex. n. iniusta est ex forma / que non ẜm proportionem grauat populũ. Si tñ probata cōsuetudo obtinuit/ vt ligna & paleas mi litibus hospites gratis tribuāt, nō damno: quasi. n. sorte quadam cōtingit ob hoc quasdam terras seu villas pre alijs grauari. Bellum exercere in diebus festis abs necessitate/ pctm̃ est/propter inquietudinem diuertentem a sancti ficatione festorum. Non tamen est mortale peccatum/ si diuina non omittantur, puta missa: quia non est opus seruile. Et simile est iudicium de alijs diebus quibus prohibitum est asacris canonibus preliari: scilicet in aduẽtu & quadragesima &c. vt in ca. treugas. extra. de treuga & pace. Si tamen iura hec subsisterẽt: nam abrogata per non vsum dicuntur. B Eneficium ecclesiasticum considerandum est primo quo ad ingressum/tam de appetitu ꝗ̈ de procuratione. Appetere siquidem ecclesiasticũ beneficium/siue curatũ siue abs cura, nullũ ex suo genere peccatum est: quoniā huiu smodi obiectum est in fra ordinem appetibilium recta ratione. & pro pterea apostolus absolute dixit. qui episcopatum desiderat/bonũ opus desiderat. Peccatum autem contingit ex defectu alicuius circunstantie requisite: puta quis/cur/ quomodo &c. Et quoniā frequentissime secundum primam circunstantiam in hmōi ap petitu peccatur, ideo apostolus statim subdit de circunstantia quis/apponendo conditiones requisitas ex parte persone ad rectũ appetitum episcopatus/dicẽs. oportet autem episcopum esse irreprehensibilem &c. Et quoniam peccata ex parte circũstantiarũ facile patere possunt applicanti ad subiectam materiam, nos ad specialia descendendo dicimus ꝙ beneficium plene curatum (quale est episcopatus) tunc tantum ex parte persone licite ap petitur/quando appetens nouit se habere conditiones requisitas ad episcopum. & similiter beneficium non plene curatũ (quale parochia est) quũ quis habet conditiones requisitas ad pbr̃m parochialem. & sic de alijs. Et hoc concurrentibus etiam ex ꝑte persone alijs circunstantijs comparatiuis debitis. Vbi scito/ꝙ per sona appetens debet seipsam mensurare per respectum ad tria: scilicet ad regimen animarum/ne presumptuose ad artẽ artium relatum se inueniat: & ad oues quibus pascendis vacaturus est, vt tantũ distet vita sua ab illis ꝗ̈tum vita pastoris a grege: et ad alios quibus tribui potest aut debet tale bñficium, ne se digniori bus aut eque dignis anteponat. Et hic tertius respectus habet lo cum ẽt in appetitu bñficio℟ fine cura: debet. n. ẜm rectā rationẽ appetitũ sic moderari/vt abs vitio acceptionispersona℟ appetat sibi prouideri de bñficio in cōi vel hoc.  De circunstātia quo finis/ aduertendũ est ne bñficium appetaturpropter finem malũ: puta delicatā/opulẽtam aut splendidā vitam ex christi patrimo nio &c. & sic de alijs circunstantijs.  Discernere autem inter pctm̃ mortale & veniale in deordinato appetitu bñficij/non est difficile, presertim si bñficium est curatum/& maxime si est perfecte curatum: nam si appetens paruifacit cōmensurare seip̃m ad artem artium (hoc est curam anima℟) & alias cōmensura tiones postponit ob appetitũ beneficij, proculdubio mortale pec/ catum incurritur: quia contra charitatem ouiũ christi appetit̃ si bñficium est curatũ, & contra iustitiā distributiuā saltẽ appe titur si bñficium nō est curatum. Intellige lector que dico: nam siquis appetit simplici intentione bñficium cōiter aut sine cura/ non cogitans de dignioribus se, non peccat: quia subintelligitur ꝙ appetat hr̃e licite: in hoc autem quod est habere licite/ inclu/ ditur ꝙ detur sibi sine dei offensa. Et similiter siquis cogitat de dignioribus se/ & non intendit illos impedire/ sed pro seipso ꝓ/ curare vt habeat licite, nō peccat eadem ratione: potest enim cō tingere vt superior sancte det illi qui minus dignus videtur & est absolute/ propter aliquas circunstantias singulares tunc oc/ currentes efficientes vt dignior pro nunc postponendus sit. ¶ Beneficium autem quodcun pro se petere aut procurare / eiusdem moris est cuius est appetere illud: & propterea quan/ do appetere est damnabile / petere quo damnabile est. Eget tamen aliqua circunstantia petere qua non eget appetere: quia est actus exterior / qui potest scandalizare, & propterea eget maiori rectitudine.  Et scias / ꝙ a doctoribus petere regimen animarum ideo damnatur / quia vix possibile est vt homo integri sensus & recte mentis reputet seipsum habere supradictos tres respectus personales: sine quibus petere simpliciter & absolute est presumptuosum, ac per hoc indignum reddit petentem. Dico autem simpliciter & absolute: quia tam appetere ꝗ̈ petere secundum quid (hoc est si superiori videtur expediens/ cognoscendo se indignum/ cum tremore cōmittendo negocium deo/ pro honore dei & salute ecclesie) non est perniciosum: quāuis sit veniale, nisi charitas moueat: quoniam hoc non est petere/ sed offerre se si opus est. Et si charitas vere mouet/ meritorium est: sicut esaias. Ecce ego mitte me. & martinus. domine si adhuc populo tuo sum necessarius/non recuso laborem.  Memento quo non versari in magno periculo/ qui indigens & idoneus cum tremore &c. se offert/ petendo secundum quid beneficium vacans cum cura animarum imperfecte, puta paro chiam: quia cura animarum proprie & plene / solius episcopi est. In cuius signum & solus sponsus est ecclesie, & nō potest ecclesiam deserere eundo ad religionem: reliqui. n. sunt adiutores episcopi ad curam animarum. Contingit autem (& vtinā non sepe) appetentibus & petẽtibus beneficia/ procuratio simoniaca per munus a lingua vel ab obsequio: de quibus inferius pa tebit/quum de simonia dicetur. Beneficium Ecclesiasticum secundo considerandũ quo ad progressum est/ & quātum ad seruitium personale/ & quantum ad prouentus. In beneficio siquidem de iure requirente residentiam/ peccatũ est sine rōnabili causa non residere. Et si beneficium est curatum, non residere abs rōnabili causa/peccatum cōiter mortale est pro quāto damnum infert animarum / nisi propter imperfectionem actus excusetur a mortali: infert enim cōtrarium naturali iustitie/qua tenetur ipsemet ex suscepto officio gerere ouium christi curam: que regulariter sine residentia non pōt hr̃i vt debet, quum etiam pñtes & solicite studentes circa animas/ vix regant vt tenentur. iniustitia. n. ex suo genere mortale pctm̃ est: ꝗ̈uis propter imper/ fectionẽ actus sit qñ venialis. Est etiā cōtra debitā charitatem christo: nam amor eius non est apud eum/ qui paruipendit que maxima sunt chr̃i: salutem scilicet aĩa℟ sibi cōmissa℟. Etenim experientia testatur/ꝗ̈ male se hẽant in spũalibus & in tꝑalibus ecclesie christiane propter absentiam pasto℟. antiquũ prouerbiũ est tā ꝙ oculus domini impinguat equum / ꝗ̈ ꝙ optimum fimũ vestigia domini. Excusare tñ potest absentiam sine rationabili causa a mortali imperfectio actus / vel propter paruitatem temporis / vel propter paruitatem damni / & siquid est eiusmodi.  Peccatum quo est beneficij ecclesiastici prouentus male ex pendere: vt patet. Mortale autẽ est/ si eo quod superfluit necessitati nature & persone/ mala dispẽsatoris fide abutitur: vt si inde ditat ꝓpinquos/ aut in pompis & luxibus exponit/ & alia hmōi exorbitantia & enormia facit: quia non dominus sed dispensator est ecclesiasticorum prouentuũ. & debet primo sui/ deinde ecclefie/ & propinquorum & aliorum indigentium curam ge rere, non vt diuites alij fiant/ sed ne indigeant. Beneficium Ecclesiasticum tertio quo ad multiplicationem cōsiderandũ est qñ est pctm̃ & quantum. Ad quod discernendum nosse oportet/ ꝙ multipli care in vno beneficia/ non est ex suo gñe pctm̃: quia si esset ex se pctm̃/nulla vnꝗ̈ ratione liceret habere plura bñficia. Ne est ex suo genere bonum aut indifferẽs moraliter: quia sonat quan dam dissonantiam, scilicet plura stipendia dari vni: regulare quippe est vt vnum vni detur. Sed est de genere nociuorum que ex adiuncta ratione possunt honestari: sicut percutere homi nem/quod nec ex se peccatum nec bonum nec indifferens moraliter est, sed sonat malum hominis quod potest ex adiuncta iustitia propter bonum publicum &c. honestari. Acciꝑe siꝗdẽ plura beneficia / sonat quid nociuum ecclesie / & diminuendo ministros cultus diuini/ & occupando quod multorum deberet esse/ & animarum quando curam debitam impediẽdo: hec. n. nocumenta constat ex pluralitate beneficiorum inferri sancte ecclesie. Posset tamen talis necessitas aut ratio superuenire/que aut tolleret huiusmodi nocumenta/ aut efficeret non esse inconuenientia: & sic redderet pluralitatem beneficiorum licitam. Et hec ratio maxime ex parte ecclesiarum pensanda est: non. n. pro pter bonum persone/ sed propter bonum ecclesiarum tolluntur huiusmodi inconuenientia.  Mortale autem peccatum in hmōi pluralitate interuenit / qñ non propter rationabilem cām obtinet quis multa bñficia incompatibilia: & vnus quidẽ occupat loca multo℟ / alij aũt esuriunt &c. quia hmōi pluralitas est iniusta contra equalitatem iustitie distributiue. Nec excusatur petm̃ mortale ꝑꝑ dispensationem pape sine rōnabili causa: qm̃ dispensatio pape cadit super ius positiuũ/ & nō super ius diuinum aut morale: pluralitas aũt bñficio℟ sine rōnabili cā/est cōtra ius diuinũ & morale, quo cōia ecclesie bona distribui iuste debẽt partibus ecclesie. Nec obstat/ ꝙ beneficiola plura dicuntur licite dari vni: qm̃ in omni gñe, propter imperfectionem actus minima excusantur. Beneficium siquidem adeo tenue ꝙ nō sufficit ad sustentandum ministrũ/ non est beneficium nisi imperfecte: quoniam non potest sana ra tione institui vt vnũ sit in vnius stipẽdium. Et propterea de his minimis fit vt melius fieri pōt quous minister hẽatsufficienter vnde viuat: qm̃ ꝑꝑ ministros sunt bñficia/ & non econtra. ¶ Siste tñ hic cōfessor pedem / circa iudiciũ illius qui iam cum dispensatione sine rōnabili tamen cā habuit & possedit plura incompatibilia, ne preceps neges absolutionẽ: oportet enim discernere an iste teneatur de necessitate salutis renunciare reliqua reseruato sibi vno: quod non facile est/ quando beneficijs bene prouidetur per vicarios.  Vbi scito/duo esse in hoc potissimum pensanda. Primum est dānum ecclesia℟. Scđm est inequalitas distributorum beneficio℟. Et quidem dānum ecclesia℟ ꝗ̈tũ ad tẽporalia/ & reparationem oportunam siue templi siue paramentorum &c. & numerum ministro℟ diuini cultus/ & ip̃m di uinum cultũ/ & ministrationem sacr̃o℟, facile cognosci pōt: qm̃ hec subiacent sensibus. Sed ꝗ̈tum ad curā anima℟/ si benefi cia sunt curata oportet hoĩem non seipsum fallere: quia quum iste det operam rei illicite (scilicet conseruationi plurium incōpatibilium abs rōnabili cā) nō excusatur ex illa causa illicita a residendo/ ad vacandũ cure aĩa℟: ac ꝑ hoc sibi imputatur corā deo etiā leuis culpa in dāno anima℟. Et propterea etsi possibile est/difficile tñ ac ra℟ vr̃ ꝙ abs notabili dāno ecclesia℟ hmōi pluralitas continuetur. Et qñ sic accidit / neganda esset absolutio: quoniam notabilis damni ecclesiæ conseruatio voluntaria abs rationabili causa/nō est abs peccato mortali.  Ex parte autem inique distributionis aduertendum est/ ꝙ non est idem iudicium de distributione quando fit/ & post factum. nam quando fit, clarum est iniuriam fieri dignioribus qui postponuntur/ & peccatum iniustitie distributiue cōmitti. postquam autem distributio licet mala facta est/ & episcopatus datus est minus digno, non periclitatur amplius distributio, sed res distributa/ puta episcopatus. In cuius signum/constat non teneri istũ minus dignum ad renunciandum episcopatum, sed ad bene re gendum &c.  Ex hoc autem ꝙ non ad distributionem sed ad beneficia distributa spectandum est post factum/ pensanda veniunt tria. Primo damnum ecclesiarum quas habet: de quo damno iam diximus. Secundo damnum clericorum benemeri torum in illis partibus vbi sunt hec beneficia: qui deberent ex his beneficijs & honorari & pasci. Tertio scādalum bonorum virorum/qui vident huiusmodi exorbitantes distributiones con seruari ab his qui in formā gregis christiani dati sunt: inde. n. alij similia audent: & sic in p̃ceps ruit ecclesia chr̃i. Et ꝓpterea qui hec paruipendit/ quia sic communiter a tot fit/ & quia forte papa dissipando dispensauit, non esset absoluendus: vt abs alia probatione clare patet. Qui vero hec estimat, prouideat opere & veritate vt hec mala non sint: alioquin tepidus est & euomendus. Beneficium Demum ecclesiasticũ non solũ idoneo & digno/ sed etiam ita vt dignior non postponatur conferri debet secundum deũ & conscĩam, quāuis secundum iura sufficiat eligere dignum. Et rō est: quia vitium acceptionis est personarum postponere digniorem/nunc/ hic & secundum ceteras circũstantias. Et hoc intellige quādo collator libere habet in sua potestate prouisionem. nam vbi sola confirmatio electi aut presentati a patrono/spectat ad eum, sufficit ꝙ detur digno: quoniam ex hocipso ꝙ electus aut presentatus est/ tanquam dignior habetur. Et similiter quum renunciatur beneficium in fauorem alicuius / sufficit collatori ꝙ ille sit dignus: quoniam equitas prefert alijs illum tunc pro sic vacante bñficio. In cuius signum nullus conqueritur/quando per viam renunciationis digno confertur beneficium, quantũcun digniori con ferendum fuisset/si alia via vacasset.  Et hec omnia intellige de beneficio formaliter: hoc est quatenus est beneficium honoris & prouentus bonorum temporalium. nam sic ad regulas distributionis communium bonorum reducitur. Dico autem hoc: quia si ad principale secundum veritatem in beneficio inuentũ (hoc est officiũ pascendi/ministrandi diuina/persoluẽdi &c.) spectetur, non esset distributio bonorum sed malorum/ hoc est onerum. Et sufficeret eligere dignum: quoniam cessat ibi ratio acceptionis personarum, qua in bonis dignior postponitur. ¶ Conferre autem pueris ecclesiastica beneficia / existentibus alijs adultis idoneis, non solum inexcusabile sed intolerabile vi/ detur. tum quia pueri sunt solum idonei in spe, adulti autem in re. tum quia officium diuinum deuote & studiose persoluere nequeunt: quum nec humana officia valeant exercere nisi vt pueri: & tamen beneficiatorum nullus excusatur ab officio di uino. Nec est verum/ꝙ secundum iura canonica concedantur beneficia pueris: immo expresse hoc rep̃henditur extra de p̃ben. ca. super inordinata.  Et si alicubi sunt ordinate alique preben de pro pueris, vide illorum statuta: & vt puto inuenies ꝙ non sunt beneficia ecclesiastica, sed quedam prouisiones ad susten tandos & alendos pueros in seruitio eccłiastico. Vñ non tenent̃ tales ad officiũ diuinum, sed ad id ad quod sunt quasi cōducti. BEstialitas In moralibus / est genus vitij plusquam humani. Et multis materijs cōmunis est/in quibus efficitur homo sicut bestia, vel in conuer sando / vel in comedendo/vel in coitu/ vel in persequẽdo seu occidendo. Et constat propterea semper esse pctm̃, si tamẽ mẽtis compos sit. Et cōmuniter est mortalissimum, nisi propter imper fectionem actus: vt siquis ambulet manibus & pedibus. bestia litas. n. hec venialis est, turpissima tamen/nisi ioci gratia fiat. BLasphemia Peccatũ mortale grauissimum est: quia est contra deum. Et cōsistit in dicendo aliꝗd quod deo non conuenit: puta deum esse iniustũ. Vel negando aliquid quod deo cōuenit: puta deum non curare de nostris. Vel attribuendo quod deo soli conuenit/ creature: puta ꝙ diabolus est omnipotens/aut ꝙ fatum regit omnia. vel deo aut sanctis iniuriam irrogando: puta maledictus sit &c. Et ad hunc modũ reducitur blasphemia irrogantiũ in iuriam deo aut sanctis, dum indignati resonant membra eorũ pudenda/siue que habent siue que non habent. ¶ Et scias / ꝙ licet blasphemia multos habeat gradus (dum grauior est contra deum ꝗ̈ contra beatam virginem, & hec grauior ꝗ̈ contra sanctos. & rursus grauior est que ex affectu detestatiuo dei aut sanctorũ/ꝗ̈ que ex passiōe extranea aut mala consuetudine: quasi non sit virilis animi qui loquitur sine blasphemia: vt videtur apud multos inoleuisse) omnes tamen sunt eiusdem speciei. Nec vnꝗ̈ excusatur quis a mortali/ si sit mentis compos/nisi inaduertentia esset in causa: hoc est si ex lapsu lingue protulit verbum blasphemum/non aduertendo sensum verborum, ita ꝙ si aduertisset/ certus est ꝙ non dixisset: tunc. n. fuit blasphemia non formaliter/sed materialiter tm̃.  Scito quo/ ꝙ dicere ad sanguinem dei vel ad corpus dei / siue inuocando per modum iurantis/siue resonando in rixa aut turbatione contra aliquem, non est blasphemia: quoniā postꝗ̈ verbũ caro factũ est/deus habet & corpus & sanguinem: & non dr̃ per modũ iniuriātis/ꝗ̈uis irreuerenter/quum secundo modo dr̃. Et propterea peccatum est graue, non tamen mortale: quia non cōtra sed preter deum est, & tanto grauius quanto frequentius. 
 
 CAlumnia (hoc est falsa & maliciosa impositio criminis) peccatum est in proximum: quod non sola penitentia abluitur, sed oportet satisfacere offenso ꝓximo. Si aũt ex errore imponit quis falso alicui crimen calumnie quidem vitium formaliter non incurrit/sed materialiter. & tenetur tam ad penitentiam peccati / ꝗ̈ ad satis faciendũ offenso & leso: quoniam in culpa fuit errando. Non. n. debebat assertiue proferre id in quo errasse se postea comperit: & incau tus preceps fuit, asserendo illud quod non constat esse verum in preiudicium presertim proximi. CAmbiorum genera sunt quattuor. Quedā vera & realia, quibus moneta in vno loco ac tempore recipitur/ & alio loco ac tempore redditur/prout in loco redditionis tempore restitutionis marca auri valet. Et in his nullum est peccatum/cessante omni dolo & fraude. Veruntamen quum hec ad prolixius tempus fiunt aut protrahuntur/vt ex distantiori tempore plus lucri habeatur, ad vsuram declinant: quia dum temporis quo pecunia occupata te netur ratio habetur, ad eum vsure modum digreditur quo tem pus vendi dicitur.  Quedam vero sunt non vera/ sed palliata/ & solo nomine cambia: quibus indigens rome pecunia/accipit pecuniam restituendam non lugduni/ sed rome iuxta valorem cambiorum lugduni in sequenti feria: seu quouis alio mō fictio cambij fiat. Et hec sunt manifeste iniqua: quum vere sit ibi con tractus mutui cum tali interesse.  Quedam vero sunt quibus pecunia rome data/ per lr̃as cambij soluitur alibi. Et hec sunt li cita / si seruato solito moderato tñ lucro numulariorum fiunt.  Quedā demũ sunt cambia ad minutũ: puta quũ pro ducato dantur decem argentei aut econtra. Et in his moderatum quo lucrum non damnatur/iuxta diuersa℟ patriarũ cōsuetudinem. CAsus reseruati sedi apostolice/ clari sunt. nam sunt soli illi quos ecclesiastica censura (hoc est excōicatio) reseruat apostolice sedi. quos in fra habes in verbo excōmunicatio. ¶ Casus vero reseruati ep̃o / ambigui sunt. Et propterea sequendo regulam / dimitte incertum & tene certũ. Et nisi priuilegiatus in hoc sis / conforma te in qualibet diocesi consuetudini seu statuto illius ecclesie: quoniam consuetudo dat & tollit iurisdictionem in hmōi.  Et scito ꝙ si excōmunicatus ob simoniam verbi gratia obtinuit a papa absolutionem ab excōmunicatione, poterit confessor simplex ipsum absoluere a pec cato simonie: quia ex quo ratio reseruationis cessat, cōsequens est vt ipsa reseruatio annexi peccati cesset. Et similiter siquis semel absolutus est a reseruatis / ꝗ̈uis inefficaciter quo ad salutẽ anime sue (puta quia incontrite) potest postea iterum confitendo a simplici confessore absolui etiam ab illis reseruatis: quia ex quo semel beneficium absolutionis concessum & executioni manda tum est leg time in foro ecclesie, rationabile est vt nō habeat̃ amplius pro reseruato: vtpote semel cognitum & iudicatũ ante tribunal cui erat reseruatum. CHorearum Pctm̃ caute cōsiderandum est: qm̃ choreas ducere/ex suo gñe nō est pctm̃. Nam si ex suo gñe esset pctm̃, semper formaliter loquẽdo esset pctm̃: quod constat esse falsum: nā in nuptijs & publicis letitijs licite sunt choree.  Quia igr̃ choreis pctm̃ non inest per se/ sed ꝑ accñs, nō sunt dānande choree / sed accñtia mala que a malis abutentibus bono immiscent̃. Et qm̃ infinita possunt vni accidere, extra rationem scientifice doctrine est de accñtibus docere. ¶ Propter instructionẽ tñ pusillorum scito/ꝙ ex tꝑe (puta die festo) chorea non fit mortalis: ꝗa nō est opus seruile. Immo imprudẽter arcent̃ a choreis rustici festis diebus chorizare assueti: qui nisi occuparent̃ choreis/ vacarent ocio & malis machinatiōibus ꝑturbatiuis reipublice. Et siłe est de siłibus iudiciũ.  Ex frequẽtia quo chorea nō fit mortalis, vt pʒ: sicut nec freq̃ntia cōuiuij facit illud mortale.  Ex ꝑiculo vero ꝓuocatiōis ad libidinẽ, vnusꝗs seip̃m mẽsuret/ & videat si ex ponit se ꝑiculo. Ego ex gñe actus ꝑiculũ nō cognosco: qm̃ actus choree nō est libidinis. sed letitie. Et ꝑꝑea si ex qualitate ꝑsone ꝑiculũ alicui imminet/prouideat sibi: sicut debet cauere sibi ab aspectu mulieris/si ex aspectu sibi cognoscit imminere ꝑiculũ.  Ex actibus deinde leuitatis qui qñ ibi immiscent̃ (dũ aliꝗs intorquet digitos mulieris cũ qua choreā ducit) nō plus ꝗ̈ veniale pctm̃ incurrit̃. Et simile est iudiciũ de multis vane letitie actibus & verbis si cōtingit choreis immisceri.  Ex praua aũt intentione (puta ad incestũ aut adulteriũ prouocādi) & siłr ex impudicicijs/nō solũ choreas sed elemosinas & ecclesiastica officia constat esse pctā mortalia. Conclude ergo choreas nō esse ex se malas: licet sepe afferāt pctā venialia vanitatis. CLericorum Pctā spālia ex trāsgressione iuris positiui / sunt tot vt vix numerari queāt. Tenẽtur siquidẽ quo ad habitũ/ deferre rasurā, hoc est clericā: & tonsuram, hoc est non nutrire comā/ & nō nutrire barbā: & deferre habitũ clericalem/ clausum desuper/nō nimia breuitate aut longitudine notabilem/abs pallio diffibulato: abstinere a viridis & rubri coloris vestibus & caligis. Calige quo scaccate & vestis virgata seu partita/ manice sotularia consuticia/ epithogium/infula linea/fibule corrigie aureę vel argenteę/ anuli nisi quibus ex dignitate cōuenit, frena/ selle/pecto ralia/calcariaue aurata eis inhibentur.  Quo ad artes/artes macellariorum seu carnificum / tabernariorum / ioculatorum seu histrionũ/goliardo℟ & bufsonũ/ & cirurgico℟/ ab eis tolluntur.  Quo ad officia/officia secularia/& spāliter iudicis in cā sanguinis/prepositi balistarijs / prepositi officialis seu ministri sub dño temporali/tabellionis seu notarij/ & aduocati seu procuratoris in placitis secularibus nisi in quibusdam casibus.  Quo ad actiōes/arma portare/ad tabernam ire nisi in itinere, aues canes sequi ad venandum / accipitres canes pro venatione habere, conducere a secularibus agros/ad aleas vel taxillos ludere/ludis huiusmodi interesse/ negociationes hoc est mercan tias cōmertia secularia exercere, habitare demum cũ mulieri bus (nisi matre / sorore & amita) clericis est prohibitum. Mandatur quo eisdem / vt benedictionem mense preponant/ & gratiarum deo actionibus terminẽt lectione semꝑ interiecta conuiuio, & vt vinum sibi temperent. Verum Horum & hmōi transgressio/si temeritas si cō tumacia si contemptus desit, nō est pctm̃ mortale iudicio meo / quantum ex precepto positiui iuris pendet. Quod ideo adiunxi: ꝗa non loquor de pctō quo res ecclesiastice male consumuntur, nec de peccato scandali & mali exempli, nec de auaricia/inani gloria aut luxuria & similibus ĩmixtis, nec de peccatis quibus se irregulares reddunt constituti in sacris ex actu prohibito/aut excōmunicationem quicun clerici incur rerent.  Reddo rationem eorũ que dixi, & primo de spectantibus ad habitum clericalem. nam clerici non plus arcentur a iure ad habitum clericalem/ꝗ̈ religiosi ad habitum sue religionis: sed religiosus nō arcetur nisi temere dimittat suum habitũ, vt patet: ergo clericus nisi temere ea que sunt sui habitus transgrediatur, non est pene mortis aĩe subiectus. Etscito ꝙ in habitu clericali tanꝗ̈ substantiale est clerica: reliqua sunt cōcomitantia.  Nec obstat dictis, ꝙ excōmunicandus sit siꝗs ex clericis comā relaxauerit: quoniam non incurrit penam excōmunicationis/nō dico late sed ferende sententie / nisi monitus contumax fuerit: quoniam quicquid sit de rigore iuris/ equitatis tamẽ ratio habet vt non sit excōmunicandus nisi premonitus a iudice suo. Tum ne quasi ex improuiso tanta talis pena inferatur pro his que nō sunt ex suo genere criminosa. tum propter tantam multitudinẽ impune solitam hec transgredi: ita vt non pro magno peccato transgressio reputetur / que ex suo genere mala non est / sed ex positiuo iure: excōmunicatio. n. non nisi pro magno crimine inferenda est. Et propterea non incurrit iudicio meo mortale pec catum ante contemptum seu contumaciam. Et propter hanc ra{ Aduerte hunc passum fuisse dũ transcriberet̃ corruptũ/et sic legẽdũ. Et ꝑꝑ hāc rōnẽ (ꝗa. s. pene graues grauiores ac grauissime ĩ iure ap posite/ exceptis excōibꝰ late snĩe/ant sunt tales vt sine pctō mortali in curri possint, aut si sine pctō mortali ĩcurri non pñt/exigere vñr mōitio nem &c. }tionem (quia scilicet pene graues / grauiores ac grauissime in iure apposite/aut sunt tales vt sine peccato mortali incurri non possint/aut si sine peccato mortali incurri possunt, exigunt mo nitionem/vt non nisi in contumacem ferantur) extendi iudicium meũ ad oĩa clericis prohibita, & dixi ꝙ si desit temeritas/ contemptus & cōtumacia/nō video ex vi p̃cepti pctm̃ mortale. Non dubito tamen multa interuenire grauia peccata venialia in hmōi transgressionibus ex leuibus causis aut passionibus hũa nis, non curantibus prelatis obuiare & opponere se murũ pro iure seruando. Non putes tamen inter grauia computandum, si clericus beneficiatus aut in sacris/comam paululum in fra aures attingentem portat/quia aliter quasi derideretur/aut quia sic con suetum estibi/aut quia habet collum longum & minus ꝗ̈ decet appareret/aut propter aliquam aliam a ratione non alienam ꝗ̈uis insufficientem causam: nullum. n. aut leue in huiusmodi peccatum est/vbi monstrat ille facto etsi non ad vnguem reue reri tamen ac seruare iura.  Qui autem putat omnia precepta obligare ad mortale, eget lumine / quo videat nec naturalis nec diuini nec humani iuris precepta omnia ad mortale obligare: sed ea sola quorum transgressio contra charitatẽ est. Et hec sint pro timoratis conscientijs dicta. COgitationis peccata quin modis inueniuntur. Primo dum mens vana aliqua cogitatione occupatur. Et est peccatum veniale: vt patet.  Secundo quum consentitur absolute in pctm̃ aliquod perpetrandum aut placet perpetratum. Et tunc constat esse mortale/si peccatum patratum aut patrandum est mortale: & similiter esse veniale/si peccatum faciendum aut factum est veniale.  Tertio/quando conditionaliter consentitur in peccatum: puta si abs infamia/periculo &c. possem, furarer aut raperẽ mille aureos. aut si possem volare/occiderem talem &c. & sic de alijs conditionalibus. Et interuenit peccatum in istis consensibus con ditionatis tam mortale ꝗ̈ veniale sicut in consensu absolute: hoc est ꝙ si operatio in consequente significata in quā conditionaliter consentitur est peccatum mortale, consensus ille cōditionalis est quo peccatum mortale, & si est peccatum veniale / consensus quo erit venialis. Et ratio est: quia licet conditionalis nihil ponat in esse, ponit tamen in appetitu rōnali (qualis est voluntas) affectum volendi peccatum illud. Nec impedimentum peccato affert voluntas non peccandi, sed conditio non existens. Nec re fert an conditio interposita sit possibilis vel impossibilis: non mi nus. n. peccat mortaliter qui vellet destruere paradisum si posset/ ꝗ̈ qui absolute cupit paradisi destructionem. Excusarentur autẽ a mortali hmōi conditionales consensus / si conditio interposita tolleret ab actione volita rationem peccati: puta siquis diceret. ego si non esset peccatum/occiderem/raperẽ &c. vel si deus preciperet/occiderẽ &c. quia tunc voluntatis consensus freno rōnis a peccato retrahitur.  Quarto/quando consentitur conditionaliter in opus nō malũ/ sed sibi illicitum propter suum statum aut votum: puta si religiosus appetat ducere vxorem si esset liber: & similiter quum quis post votum ieiunij vellet non ieiunare si esset liber: & sic de alijs. In huiusmodi. n. peccatum veniale cōmuniter interuenit propter remissam voluntatem ab inchoato bono. Et ad hunc peccandi modum spectat, quum quis consentit ꝙ si ingressurus esset religionem non ingrederetur / ex quo tamen professus est intendit seruare eam: manifeste siquidem apparet remissio voluntatis a feruore prius habito, quia tamen consensus in fra limi tes liberi temporis consistit / mortale peccatum non interuenit.  Et scito omnes conditionales secundum hunc modum / & multo magis secundum precedentem modum/esse opera & ten tationes fatuas & diaboli: nam diabolicum est/quenꝗ̈ in tentationem se aut alium precipitare, si esset si fuisset/facerẽ dicerem &c. ad nihil. n. hec ducunt nisi ad peccatum.  Quinto/quando in cogitando interuenit delectatio morosa. De qua vide in fra in verbo delectatio. COllusio (hoc est inter actorem & reũ latens & fraudulenta conuentio) est manifeste pctm̃ in vtro: quia vter colludens fraudi consentit. Et est pctm̃ mortale, pro quanto inique contra debitā tendit iustitiā. COlumbarium Habere/vel cōtra municipalia statu ta disponentia certam terre mensuram oportere ibi habere eum qui columbariũ tenet / vel vbi statutum nullum est contra eo℟ qui damnificantur querelas, pctm̃ est/nisiex cōsuetudine aut p̃scriptiōe legi tima ius hoc hẽat. Et a mortali pctō nō excusat̃ / si notabile infert damnũ alteri. quod prudẽtie que circa singularia versatur/ relinquitur iudicandũ, attento loco/pastu/multitudine &c. COmmunio Qua sacr̃m eucharistie sumit̃, ex ꝑte sumentis exigit quattuor/sine quibus peccat cōmunicās. Primum est vt sit mundus a pctō mortali: hoc est vt secundum suam conscientiā/p̃missa diligenti contritione & confessione / credat se mundum a peccato mortali. Et sine cōtritione quidẽ mortalis peccati cogniti cōicans/ peccat mortaliter: quia indigne sumit, ac per hoc reus est corporis dñi. inquit. n. apostolus. probet seip̃m homo, & sic de pane illo edat: qui. n. manducat indigne/reus erit corporis dñi.  Sine confessione autem/si rōnabilis subest cā non confitendi, excusat̃ cōmunicans: quia preceptũ de confessione p̃mittenda cōioni/non est de iure diuino nec de iure positiuo: quum nullibi inueniatur/ nisi semel in anno. Si autem cōmoditas adest cōfitendi/ & hñs cōscientiā peccati mortalis differre vult cōfessionẽ & nihilominus cōicare/quia oportet ip̃m cum alijs cōicare aut oportet ip̃m celebrare, peccare videtur valde grauiter: quia minus digne vo luntarius accedit: vtpote ad ecclesiastice vnionis sacramentum sine ecclesiastica reconciliatione abs rationabili excusatione ac cedens. Non damno tñ ip̃m peccati mortalis / ꝑꝑ rōnem dictā.  Secundũ est/vt sit ieiunus ieiunio nature: hoc est ꝙ a media nocte nihil sumpserit per modũ cibi vel potus. ita ꝙ nō solũ de bet eẽ ieiunus a cibo & potu cōi, sed ab oĩbus ẽt medicinalibus que per os sumuntur. ¶ Si autem sciens & aduertens aliquis non ieiunus cōmunicauerit/mortis articulo dumtaxat excepto, mortaliter peccat: vt cōmuniter tenetur. Dixi autem sciens, non propter ignorantiam iuris de ieiunio cōmunicandi / quum hoc ab omnibus sciatur: sed propter ignorātiam qua fallitur aliquis putans se esse ieiunum quum vere non sit ieiunus. Contingit. n. aliquos bonos viros credere ꝙ sumpta aliqua re aromatica (puta cinamomo vel nucemuscata/vel aliquo eiusmodi) non sit fractum ieiunium, propterea forte quia non frangitur ex his ieiunium ecclesie. Immo a fidedignis accepi quendam bonum sacerdotem multo tempore pro reuerentia sacramenti preaccepisse nucẽ muscatam / vt bonum odorem stomachi eucharistie prepararet. Sciebat ille ꝙ oportebat ieiunum cōmunicare, sed nesciebat se non esse ieiunum post sumptam nucemmuscatam pro reuerentia sacramenti/nesciens distinguere inter ieiunium ecclesie & ieiunium nature. Excusatur ille a pctō mortali cōtra ius positiuum: quia plus nesciebat in sua simplicitate gradiens/ & arbitrans se scire quod omnes sciunt, scilicet ꝙ ieiuni tantũ debent cōmunicare: & propterea non erat solicitus de fuganda ignorantia illa.  Dixi aduertens: quia si contingat aliquẽ scien tem omnia/post sirupum sumptum cōmunicare/nō recolendo de sumpta potione, excusat̃ a mortali violatione iuris positiui: non. n. voluntarie cōmunicauit non ieiunus / qui ex obliuione huiusmodi cōmunicauit. Nec sunt tam arcte positiui iuris vincula interpretanda, vt inuoluntarias & quas nullo pacto sciens & prudens vir bone cōscientie ageret operationes / imputemus ad mortem eternam ex obliuione aut simplicitate transgredienti materialiter tantum ius positiuum: vt in vtro casu & similibus contingit.  Dixi quo per modum cibi aut potus/ad differentiam eorum que trahũtur seu descendunt ad stomachũ per modum saliue: vt sunt reliquie cibi inter dentes remanẽtes / & alia hmōi. Hec. n. nō violant ieiuniũ nature/sicut nec saliua.  Tertium est tempus. De quo tria dicenda occurrunt: scilicet quantum ad etatem/quantum ad pasca/ quantum ad mortis ar ticulum. Etas peccantis si non communicet/est quum ad annos discretionis peruenerit: vt patet in ca. omnis vtrius sexus de pe. & re. Et habetur cōmuniter pro peccato mortali hmōi omissio.  Aduerte tamen hic / ꝙ consuetudo optima legum interpres/ distinguit inter annum discretionis ad confitendum & annum discretionis ad cōicandum: quasi ad cōfitendum quelibet discretio sufficiat, ad cōmunicādum autem exigatur discretio deuota & reuerentialis. Nam parentes curam puerorum & puella℟ gerentes/ad confitendum paruulos decem annorum cogũt, ad cōmunionem autem cōiter non mittunt nisi post plures annos. Et licet preceptum ecclesie ad ipsos pueros dirigatur: quia tamen etas illa medijs parentibus iuris precepta suscipit, ideo pueri qui ex parentum iudicio annum discretionis determinandum expectant, quo ad communionem/ non sunt rei precepti violati si non communicant etiam in quartodecimo aut quintodecimo anno: inferiora. n. per media / diuina prouidentia gubernat & gubernanda disposuit. Deberet tamen puer si tante prudentie est / deberent & parentes eius quum dubitant / confessorem pueri consulere si videtur ei ꝙ ad communionem sit discretus. Excusantur quo parentes a violatione ecclesiastici precepti/si ob reuerentiam sacramenti seruant consuetudinem patrie vbi consueuerunt tardius pueri ad communionem admitti quia vi dentur non debitam reuerẽtiam deuotionem habere. Et ratio excusans est: quia lex ista quo ad hoc / non est ibi consensu vtentium comprobata, & prelati sciunt & non reprehendunt.  Tenetur igitur omnis vtrius sexus quum ad annos discretionis peruenerit/communicare semel in anno, hoc est in pasca. Et quantum ad hoc preceptum spectat/intelligitur pasca durare duabus hebdomadis: vt eugenius quartus declarauit. ita ꝙ cōmunicans in hebdomadasctāvel in hebdomada pasce aut in dñica immediate sequente/satisfacit precepto ecclesie. Pōt tñ de consilio proprij sacerdotis/ex rōnabili cā differre ad tp̃s aliquod hmōi cōionẽ: vt in decretali patet. Omissio aũt cōionis pascalis/ pctm̃ mortale est ꝑꝑ ecclesie p̃ceptũ contemptũ.  Vtrũ aũt in mortis articulo teneatur fidelis quis cōicare, in dubium nō est vertendũ: qm̃ consuetudo ecclesie hoc mandat. & proculdubio peccat qui sine rōnabili cā abs viatico recedit. Si tñ cōtemptus desit, nō video rōnẽ peccati mortalis in hmōi omissione/ex quo pascalem cōionem impleuit. Nec video ẽt rōnem dubitandi de pctō mortali: qm̃ viaticũ vt sic nō est necessitatis sacr̃m ex eccłie precepto/quia non inuenitur, aut ex natura viatici/ quũ sine illo pñia sufficiat/sicut sine extrema vnctione: est. n. necessariũ viaticũ sicut equus ad iter/& non sicut nauis ad transeundũ mare.  Quartum est reuerentia & deuotio. Et reuerentia quidẽ con sideranda ac seruanda est/vt nec post pollutionẽ nocturnā nec post coitum coniugalem cōicet quis illo die. Nā nisi ex rōnabili cā eodem die aliquis cōicaret, peccaret/venialiter tñ: quia nō debitā exhiberet sacr̃o reuerentiā. Et multo magis peccāt/qui post continuata pctā mortalia hodie conteruntur & confitentur/& cras cōicant. Pa℟ siquidem curare se monstrant de disponenda mente ad tantum sacr̃m, qui quasi repente de assueta cibatione animi ex mundo & carne in vnionem chr̃i per modũ cibi pre sumunt accedere, quasi spũalis gustus statim sit aeꝗsitus ab eis: nō tñ peccāt mortaliter. Simili quo pctō inuoluũtur/ꝗ omittũt contritionẽ venialiũ, ex quibus actualis feruor seu deuotio impeditur: quia non se parant vt debent ad hoc sacr̃m. Reuerẽtia quo corporalis adesse debet: vt scilicet genuflexus cōicet qui nō celebrat: & postea non statim expuat/nec statim comedat. Deuotio vero actualis exigitur quo ad aliquid de necessitate, scilicet quo ad appetitum hmōi sacramẽti: oportet. n. vel tunc appetere vel prius appetisse suscipientem hoc sacr̃m. Dico aũt prius ap petisse/propter superuenientem egritudinem: puta dementiam/ aut phrenesim/aut insensibilitatem cum periculo mortis: nam mentis compotes debẽt actualiter appetere. Et hec dicimus quo ad ecclesiā. Corā deo aũt tenentur mentis cōpotes ad deuotionẽ actualẽ/nō ꝑ solam voluntatem cōicandi, sed ꝑ meditationem & voluntatẽ pascendi animā suā de christo: hoc est de morte christi/de vita chr̃i/de imitatione chr̃i/de humilitate/patientia/ constantia/charitate &c. chr̃i: quia si deuotio actualis nō procu ratur, non se parat homo quantum in se est ad hoc sacramentũ vt debet: quia nō se parat ad actualiter masticandum spirituali masticatione cibum anime qui corpus christi est. Cōmunio Ex parte ministri multis potest peccatis in uolui. Et primo si ipse qui dat sacramentũ non sit sacerdos curatus/aut ab eo vel superiore licentiam hñs. Oportet. n. nisi necessitatis articulo vrgente (in quo diaconus & de lñia ep̃i vel pbr̃i supplere pōt: vt hr̃ di. xciii. in ca. pñte. & sine lñia/illis absentibus: vt in ca. diacones/eadẽ. xciii. di.) ministrantem esse sacerdotem: vt in ca. peruenit de conse. di. ii. & curam illius habentem vel de illius licentia: vt in clemen. religiosi de priuile. Cōmunicans autem alienum parochianum/ peccat/ius violans, nisi sub ratihabitionis spe hoc faciat. Et si re ligiosus est/excōicatus esset: de quo tñ vt in fra inter excōes hẽs/ sentias. An aũt a seip̃o extra sacrificium misse liceat sacerdoti sumere eucharistiā, licet sancitũ legisse nō meminerim/puto in necessitatis articulo licere: vt sisacerdos sit peste laborans vbi alij timent ei appropinquare, qui tamen ei deferrent corpus christi ad locum propinquũ.  Secundo. si vbi nō est consuetũ/p̃sumit dare eucharistiā sub vtra spẽ: peccaret siquidẽ & mortaliter/ rōne contemptiue presumptionis.  Tertio si pueris añ discretio nis annos/aut a natiuitate amẽtibus/aut indignis, vt sunt excōi cati/interdicti/in publico pctō exñtes (quales sunt meretrices/ lenones/in cōcubinatu morātes/publici vsurarij/pugnātes ĩ duel lo: & alij hmōi) eucharistiā tribuat sciens. Infantes. n. & nati amentes non sunt digni: quia nunꝗ̈ fuit in eis deuotio: & propterea peccatum interueniret. Et nisi sic fieret ꝙ a contemptu tā explicite ꝗ̈ implicite excusaretur, mortale esset. In reliquis vero dictis peccatum mortale manifeste interuenit / consentiendo & cooperando vt eucharistia ab indignis sumatur, immo sanctũ dando canibus.  Quarto si eucharistiā det in loco interdicto: quia contra prohibitionem ecclesie. Aduerte tamen/ ꝙ qñcun & vbicun & quibuscũ potest dari sacr̃m penitentie, potest etiā dari si in articulo mortis est/viaticum: quia pro eodẽ computari decernit ius. de pe. & re. ca. quod in te. Debet tamẽ prius prouideri scandalo: vt scilicet publicetur cũ opere dimissum cōcubinatum/aut vsurā/&c. alioquin scandali pctō offendit popu lum sacerdos dans eucharistiā.  Quinto si det/irreuerentiam exhibentibus sacr̃o: vt sunt phrenetici/ expuentes &c. esset. n. sa crilegij peccatũ, & sibi/nō illi extra se constituto imputandum.  Sexto si infirmis viaticũ, & his quibus debet/sacr̃m hoc mini strare omisit: raro. n. hec abs peccato eueniunt negligentie. COncubinatus Nōsolũ includit pctm̃ mortale fornicationis, sed addit statũ pctĩ mortalis. Et ꝑꝑea ad sui veram pñiam exigit nō solũ omissionem actus carnalis/sed recessum a tali statu. COncussionis Crimẽ (quo quis hñs ptātẽ vel officiũ/pecuniā accipit ad iudicandũ aut decernendũ quo magis vel minus faciat quod debet, vel ꝑ minas cogit aliquẽ ad faciendũ vel nō faciẽdum) est manifeste mortale pctm̃ / contra iustitiam. COnfessio Sacr̃alis / ex parte confitentis multis potest defectibus subiacere: qm̃ multas exigit condōnes/que his versibus continentur. Sit simplex/ humilis confessio/ pura/fidelis, at frequens/nuda/discreta/libens/ verecunda. integra/secreta/lachrymabilis/ accelerata. fortis & accusans/ & sit parere parata. Quas quoniam libellus iste propter confessionem fit/ declarare intendimus. ¶ Prima ergo condō est: vt cōfessio sit simplex: hoc est nō cōposita. Esset āt cōposita/qñ artificiose narrant̃ cōmissa: ita vt vera ꝗdẽ dicant̃ / sed ea arte vt vel nō ponderent̃ a cōfessore/vel delectent suauitate vane eloquẽtie. hoc. n. manifestũ pctm̃ cōtineret. ¶ Secunda/humilis: quantum ad intellectum / recognoscendo se miserum peccatorem & indignum venia: quātũ ad affectũ/ affectando per subiectionem qua confitendo se subijcit cōfessori subijcere seip̃m intus diuino iudicio/nō in furore sed in iustitia iesu chr̃i crucifixi propter nos: quantũ ad linguam in mō etiam loquendi, vt exponat sua peccata vt reus cum reuerentia & tre more quasi coram christo: quātum ad actus exteriores, vt genuflexus omnis vtrius sexus/& capite si sanitas patitur discoper to vir confiteatur ob reuerentiam christi & sacramẽti. Omissio siquidem cuiuscun horum sine peccato non est, nisi causa rationabilis ab exterioribus excuset reuerentijs. ¶ Tertia/pura: hoc est nō mixta impertinẽtibus ad pctā ꝓpria. peccat. n. saltem pctō vaniloquij qui alia immiscet, vltra irreuerentiam quam ex hmōi admixtione exhibet tanto mysterio. Et magis debet esse pura ab admixtione alienorum peccatorum/si propria possunt sine alienis sufficiẽter exprimi. Q si aliter fieri nequit/ & confessor vir est bonus (ita ꝙ nulla sit suspicio future infamie aut cuiuscun periculi) explicari potest. Vbi aũt periculum fame aliene vel alterius mali timeretur, cōfessor alter adeundus est qui confitentem non noscat. aut ipse confitens obuolutus seu transformatus vadat ad confessorem qui ex voce eum non discernat: & tacito suo nomine dicat / ego peccator potens confiteri tibi dico meam culpam &c. Non. n. tenetur penitens manifestare seip̃m quis est/nisi ꝗ̈tũ ad ea que sunt ne cessaria ad sacr̃m hoc: ad quod nō oportet scire quo noĩe vocat̃/ nec vbi habitat / nec si est coniugatus si contra matrimonium non offendit/nec de qua patria aut parochia est, nisi vt sciatur si potest hic confessor illum audire & absoluere. Et ad hoc sufficit vt penitens dicat / vel ꝙipse potest sibi eligere confessorem/ vel ꝙ habet licentiam a suo superiore/vel ꝙ scit ꝙ potest ipsum absoluere sicut illos de illa diocesi seu parochia si curatus est cō fessor. Quod si nihil horum fieri posset, vtendum esset regula de non habente copiam cōfessoris quo ad illam circunstantiam: quia confessio cum aliena iactura non debet esse: & potest confitendo omnia peccata & illud abs illa circunstantia absolui. Et hoc dico si differri non potest confessio: puta quia oportet communicare aut celebrare. iuxta dicenda inferius in decima conditione. ¶ Quarta/fidelis: hoc est verax. Mentiri siquidem in confessione per se (hoc est de pertinentibus ad confessionem) est pecca tum mortale: quia est mendacium perniciosum: quia est mendacium in iudicio/non qualicũ/ sed sacramentali. Et licet peius sit mentiri de aliquo mortali, tamen mentiri quo de veniali/ perniciosum est. Et hoc intellige cum grano salis: scilicet supposito ꝙ penitens subijciat se confessioni quo ad illa venialia: qm̃ ex hocipso ꝙ penitens assumit veniale illud vt materiam confessionis/ facit illius confessionem materiam sacr̃i & iudicij, ac per hoc tenetur facere illũ confitendi actum veracem: alioquin iniuriam infert sacr̃o & iudicio, tollens quantũ in se est/vtrius veracitatem: quod constat esse mortale. Sicut si predicator assu/ mat vt materiam predicationis aliquod miraculum vel aliquod gestum alicuius viri sancti, mortaliter peccat si mentiatur: ꝗ̈uis gestum illud seu mirum non spectet secundum se ad predica tionis necessitatem. ex hoc. n. ipso ꝙ assumitur vt materia predi cationis, nascitur vt mendacium de illo in actu predicandi/sit perniciosum: quia quantum in se est eneruat veracitatem predi cationis. Vnde si penitens confitendo mentitur se commisisse aliquod veniale, peccat mortaliter: quia mentitur in iudicio. & propterea iniuriam facit iudici, & in proposito/christi vices ge renti. Si autem penitens non intendat confiteri nisi de peccatis mortalibus, & interrogatus a confessore de aliquo veniali/ne gando mentitur ea ratione quia non vult de illo peccato confiteri, peccat quidem/ sed non mortaliter: quia non mentitur de per tinentibus ad iudicium, ac per hoc non mentitur in iudicio. Et similiter si intenderet confiteri de illo / & pre verecundia nega ret mutans voluntatem confitendi de illo / vtpote quia nō tenet̃ de illo confiteri, non mentiretur in iudicio. Memento tamen confessionis iudicio non subdi quecun impertinentia sunt ad peccata: & propterea de impertinentibus mentiri in confessione/ non est perniciosum.  Ad veracitatẽ quo confessionis spectat/ vt peccata quorum quis plenam memoriam non habet sed pro dubijs habet, vt dubia confiteatur/& non vt certa asserat / nec quasi nulla omittat: sed talem se narret ore qualis est in corde: puta videtur mihi ꝙ in tale quid cōsenserim, non tñsum certus.  Aduerte hic/ꝙ quũ mentiri requirat non solũ falsam vocis significationem/sed etiam intentionem fallendi, si persona con fitens putans se bene facere/ falso accuset se commisisse aliquod veniale/vel affirmet aliquam circunstantiam vel aliquod pctm̃ dubiũ pro certo/non ea rōne vt mentiatur aut vt fallat confesso rem/sed tanꝗ̈ putans se eligere tutiorem ꝑtem volendo se face re reum etiam si non esset reus, errat quidem & peccat/quia a recta discedit ratione: quia tamen non dicit mendacium sed falsum / non peccat mortaliter, sed venialiter/ vtpote indiscrete se accusans. ¶ Quinta/ frequens: hoc est vt qui frequenter cadit/ frequenter confiteatur. Et est medicina hec valde conseruatiua hominis in timore dei. Non inuenio tñ preceptum de maiore frequentia ꝗ̈ semel in anno: si tñ pōt dici frequẽtia. Et licet preceptum per se non inueniatur: interroget tamen seipsum quilibet chr̃ianus ꝗ̈tũ detrimenti in anima patitur ex tam rara confessione/quod euitaret si frequenter confiteretur: & inde percipiet si per accidens (hoc est propter tollendas occasiones obliuionum pctō℟ & fir mitatũ seu cōsuetudinũ in peccādo) debeat frequẽtius cōfiteri.  Confiteri aũt frequenter eadem peccata/ & laudabile & vituperabile quādo est. Nam ex scrupulosa & inquieta phantasia cadere in conscientiam iterande & reiterande pluries confessionis/ vituperabile est: qm̃ procuranda est pax anime & cōsciẽtie, que cum huiusmodi iterationibus non stat. Et quando hoc accidit in veritate, deberet talis postquā semel ita confessus est & ab solutus/vt tam ipse ꝗ̈ confessor doctus sufficientem iudicet confessionem/quiescere: & si postea scrupulus aliquis occurrit de aliquo tanꝗ̈ non confesso/si sibi videtur ꝙ fuerit confessus/quie scat & non amplius confiteatur. Nec propterea exponit se iste periculo/quia non est certus se esse cōfessum: quoniam hoc repu tandũ est huic bono viro infirmo vt certũ quod apud aliũ esset opinio. Est enim passio hec/infirmitas corporalis tollens seu impediens pro tunc firmitatem iudicij: & timor & motus phantasie intantum operantur, vt nisi quie scat/consurgent tot ambigua vt nunquam videatur confessus. Cuius signum est/& ꝙ idem centies confitentur / & ꝙ isti semper in dubium redeunt confessionis: quum forte diligentius ceteris confessi fuerint. Nec est in potestate talis / retinere motum phantasie/nisi in principio comprimatur: vnde sequuntur pericula corporis & anime ad tollendũ vel impediendum vtrius bona. Dixi aũt in veritate/ propter personas iterantes cōfessiones nō ꝙ in veritatescrupulose sint, sed quia nunꝗ̈ in veritate confitentur. ita ꝙ semper cōfitentur & nunꝗ̈ sunt confesse, tanꝗ̈ demones semꝑ penitentes & nunꝗ̈ se corrigentes.  Confiteri autẽ ex deuotione pluries eadẽ peccata cum conscientia quieta/sine molestia confessorum/non conterendo in hoc tempus in alijs magis pijs aut vtilibus expen dendũ/& breuiter seruatis prudẽtie condōnibus, laudabile est. ¶ Sexta/nuda: hoc ẽ nō vestita coloribus aut locis cooꝑientibus grauitatẽ pctĩ: & multo minus obscurantibus pctm̃/vt vel non ꝑcipiat̃ (hoc. n. esset nō cōfiteri) vel minus cōsideret̃ grauitas aut turpitudo pctĩ. ad cuius oppositũ recta tẽdit cōfessio/expectan do iustũ iudiciũ a chr̃i vices gerẽte. Propterea māifeste peccat̃. ¶ Septima/ discreta: hoc est prudens. Et quantum ad verba/vt honestis vocabulis explicet sua peccata. Et quantum ad circunstantias, vt non nisi necessarias in peccatis carnis explicet/ si scit discernere necessarias a non necessarijs. Et quātũ ad modũ narrandi: vt que simul exprimi pñt nō diuisim dicant̃ / aut econtra. verbi gratia p̃t dici/ cōmisi furtũ decies. nō dicat̃ / semel furatus sum/& deinde iterũ furatus sum/ & post cōmisi vnum aliud furtũ &c. Hoc est. n. indiscrete cōfiteri/ & tedio afficere cōfessorẽ. & ꝑꝑea vt discreta sit confessio/ debet confessurus p̃meditari & preordinare qũo dicet / & que simul & que diuisim &c. Et quantũ ad querendũ idoneũ confessorẽ: non. n. tute quis se pōt credere cuilibet cōfessori occurrenti: qm̃ multa apparet multitudo confessorum ignorantium &c. Sed debet querere idoneũ scientia & authoritate, & bonum: hoc est qui credatur esse in dei gratia. De quibus confessoris cōditionibus in fra erit sermo. Nisi. n. discreta fuerit confessio/constat peccatum saltem imprudentie incurri. ¶ Octaua/libens: hoc est nō ex metu pene/ sed ex amore sanitatis aĩe. sic. n. proprie volũtaria est cōfessio. Et ꝗa timor introducit charitatẽ sicut seta filũ, ad minorẽ spectat deuotionẽ/p̃parationẽ seu dispōnẽ/ ꝙ aliquis male libenter confitetur: ex quo tñ vincit seip̃m & confitetur/ sufficit ad salutem imperfectorum. ¶ Nona/verecunda: hoc est erubescens apud semetip̃m penitentẽ/dũ non solũ ad memoriā sed verba reuocat̃ turpitudo feditas ꝓprie aĩe. Erubescens quo apud cōfessorẽ: hoc est nō quasi ĩactando/non quasi narrando historiā, sed estimando turpitudinẽ pctō℟ suo℟ cōfiteat̃ ꝑ modũ erubescẽtis ꝓpriā turpitudinẽ. Verecundia autẽ proprie dicta (hoc est timor opprobrij, id est defectuosum inde haberi a confessore) passio concomitans est: que ex dei gratia imputatur ad partem satisfactionis si pro dei amore amplectendo superatur. ¶ Decima/ integra. quantum ad peccata mortalia alias non cōfessa tam certa ꝗ̈ dubia / & eorum circunstantias necessarias. Confessio. n. non integra non est confessio que est materia sacr̃i penitentie, sed confessionis simulatio: quia ex propria rōne repugnat sacramenti forme, hoc est absolutioni: impium est. n. a deo dimidiam sperare veniam. Dupliciter autem contingit cōfessionem non esse integram. vel per se vel per accidens. Tunc est confessio per se non integra/quando ex intentione seu voluntarie dimidiatur. & sic truncata confessio non valet: immo est nouum peccatum mortale sacrilegij contra sacramentum penitentie. Tunc autẽ confessio est non integra per accidens/quando non voluntarie dimidiatur: puta quia per obliuionem relinquit̃ aliquid quod necessario fuisset confitendum. & confessio sic non integra valet: quoniam est per se & formaliter integra, & per accidens ac materialiter dimidiata: actus autem iudicandi sunt formaliter & per se/ & non per accñs & materialiter.  Opus est autem hic non paruo sensu / ad discernendum in singularibus si per se aut per accidens confessio ab integritate recedit: quia multipliciter vtrun euenire potest. Dimidiatur siquidem confessio per se & formaliter, vel directe: vt quum intendit confitens tacere aliquod necessarium: siue hoc occasionem ha/ beat ex verecundia / siue ex pusillanimitate / siue ex quacun alia illicita causa. Vel indirecte: vt quum confitens negligit discutere conscientiam suam, paruifaciens in suo affectu aut valde notabiliter in effectu / si aliquid necessarium confessioni omit tatur. Tunc enim redit actus in naturam sue forme, & perinde est ac si formaliter fuissetintentus: quia sicut actus virtuo sus est non solum qui centrum attingit / sed etiam qui prope centrum. ita non solũ vitiosus est qui directe intendit formam vitij/ sed qui prope illā ex obliquo tendit. Clare siquidẽ liquet/ꝙ qui tā parum curat de integritate cōfessionis vt vel in affectu par uifaciat si non sit integra/vel in effectu hoc est in actu discutiẽ di ita se habeat acsi paruifaceret integritatem (hoc enim est valde notabiliter in effectu) tendit ad dimidiandā confessionẽ/ tanꝗ̈ per se & formaliter dimidians. & propterea vtro modo di midiatio est perniciosa, & facit confessionem non valere.  Dimidiatur quo per accidens & materialiter tm̃ cōfessio, vel ex obliuione/vel ex insufficiente discussione ꝗ̈uis diligente (siue hoc cōtingat ex ignorantia iuris siue facti: & breuiter qũocun contingat preter intentionem cōfitentis, facta iuxta conditionẽ suam diligentia/ita vt vere credat se diligenter confiteri. Nā tũc constat confessionẽ non esse per se dimidiatam/nec ex propinquo affectu ad formam dimidiate reduci) vel quia ordinarius cōfessor superior non audit nisi cōfessionem casuũ reseruato℟. cōfessio siquidem illa qua quis hñs multa mortalia/cōfitetur ep̃o vel eius vicario vnũ mortale reseruatum, est confessio nō integra per accidens & materialiter: quia non ex voluntate penitentis prouenit non integritas, sed ex parte talis confessoris reseruantis &c. Et propterea huiusmodi confessio quamuis non integra/sancta est: sic nan sancte matris ecclesie vsus habet: nec oportet sapere plusꝗ̈ oportet/ sed sapere ad sobrietatem. Caue autem ne er res/dicendo absolutionem illam quam impendit episcopus huiusmodi peccatis non esse sacramentalem. Ex hoc nan ꝙ confessio illa partialis est sacramentalis (quod patet & ex eo ꝙ sigil lum confessionis illius est sacramentale: potest. n. ep̃s sicut quilibet confessor iurare se nihil scire. & ex eo ꝙ aliter penitentes essent delusi: quia nō intendunt nisi cōfiteri/nec tenẽtur nisi cōfessione sacr̃ali ire ad ep̃m) consequens necessario est/vt absolutio quo sit sacr̃alis: nec est hoc vertendũ in dubium.  Nota diligẽter hic ex hoc vsu eccłie hr̃i mirāda: scilicet ꝙ aliqua cōfessio non integra aduertenter/est salutaris. & ꝙ aliquod peccatũ est quando bis confitendũ: quia penitens debet proprio sacerdoti/ non sacerdotibus/ omnia sua peccata integre confiteri. de pe. & re. omnis vtrius sexus. & nihilominus tenetur confiteri reserua tum pctm̃ ep̃o/si non cōfert authoritatẽ proprio sacerdoti. Vtrũ aũt ho℟ desinit esse mirabile/ cōsiderantibus vtrũ euenire per accidens. Confessio nan suapte natura debet esse integra, ac per hoc vni sacerdoti: alioquin non esset confessio / sed confessiones. sed quoniam per accidens est / ꝙ sacerdos iste cui hic cōfitetur/ non habet potestatẽ absoluendi ipsum ab omnibus que cōmisit, ĩdeo per accidens & peccatum reseruatũ/huic confessum/recon fitendum est episcopo: & confessio partialis euenit salutifera.  Vltra predictos autem tres modos quibus confessio per accñs non integra inuenitur, quartus quo est/quo etiam per accidens non integra admittitur confessio: quum quis non potest explicite confiteri peccatum suum abs reuelatione cōfessionis/ vel abs periculo fame vel vite aliene. Tunc. n. aut differat confessionẽ/ vsquequo confessor habeatur abs hmōi sequelis (qm̃ perinde se habet ac si non haberet copiā cōfessoris: quia nō reputatur cōfessor qui non pōt omnia audire) aut si opus fuerit / cōfiteatur cũ reliquis explicite/illud seu illius circunstantiam implicite/cũ animo confitendi explicite de hoc quum copia cōfessoris ad hoc idonei erit. Et tunc confessio ista esset non integra per accidens: quia non ex intentione penitentis/ sed ex carentia confessoris integri. Hanc doctrinam ego non approbarem, nisi viderem in supradicto ecclesie vsu confessionem non integram per accidens quando admitti, & rationem suffragari: quia est per accidens non integra. melius videtur prouideri conscientijs cōicantium si sic confiteantur/ꝗ̈ si cōicent dilata tota cōfessione.  Memento hic ponere in practicā ea que diximus in tertia cōditione cōfessio nis de occultato habitu/si fieri potest, anteꝗ̈ precipites sentẽtiam ꝙ deficit confessor integre potens omnia audire. ¶ Vndecĩa. secreta/exclusiōe internũcij/epłe & testis. Ex eo. n. ꝙ confessio fit sacerdoti in persona dei/excluduntur testes. ex eo vero ꝙ sacramentalis tam actio ꝗ̈ passio personalis est/excludun tur tam epistole ꝗ̈ internuncij. Monstrat autem hoc veritas for me sacramentalis quum dicitur absoluo te: nam li te demōstrat presentem personam: sicut in consecratione eucharistie li hoc de monstrat contentum sub presenti hostia. Et propterea non pōt quis sacramentum penitentie per procuratorẽ suscipere nec per scripturam: sicut non potest baptizari quis per procuratorẽ nec per scripturam.  Verum aduerte hic perspicaciter duo. Primo quo ad confessionem per interpretem / ꝙ licet in casu quo non propria lingua intelligitur/possit fieri confessio per interpretem, non tamen tenetur aliquis ad hunc modum confitendi: quia nō tenetur nisi sacerdoti confiteri per seip̃m. & tanto minus/quāto interpres quum non se teneat ex parte sacerdotis cui vt deo pctā reuelantur/ sed ex parte penitentis ex cuius ore loquitur, non tenetur sigillo cōfessionis proprie dicto/ sed sigillo fidelitatis tenere secreta confitentis peccata. Secundo quo ad scripturam: ꝙ licet mutus non valens signis cōfiteri/ possit per scripturam pñtialiter manifestare sua pctā, non tñ tenetur ad hũc modũ cōfitendi: ꝗa scriptura ex sui natura est publica: cōfessio autem ex sui natura est secreta. Et si fiat pñtialiter, debet penitens tenere scripturam in manibus suis/& non tradere in libertatem confessoris, vt sic minus habeat de publico.  Habere autẽ pctā scripta ad succurrendũ memorie confitentis / & ex scripture lectione confiteri, laudabile est adminiculum humane memorie ad integre confitendum. Absolutio autem nullo pacto potest fieri in scriptis tm̃. & si fiat siue in p̃sentia siue in absentia / nulla est: sicut si verba forme eucharistie aut baptismi in scriptis proposita sint/nihil operantur ad sacramentum.  Expedit autẽ aduertere/ꝙ mutus a natiuitate/confiteri tenetur ꝑ nutus & signa vt melius potest. Is aũt qui postea factus est mutus, si scit legere, tenetur cōfiteri modo quo potest. Potest autem sine periculo vllo publici signi confiteri hoc modo: vt habeat vnum folium in quo sint a quocun scripta noĩa oĩum spẽ℟ pctō℟ mortaliũ/& circũstantia℟ necessaria℟, & vnũ aliud in quo sint numeri: & rursus habeat aliquas scedulas. in vna contineatur cōmisi / in alia estimo seu credo/in alia dubito/in alia non recordor. Et sic posset complete cōfiteri/monstrando digito in folio pctm̃ de quo remordet ip̃m conscientia/& similiter eius circunstantiā / & siłr nume℟. & si est numerus nō certus sed estimatus, potest simul mōstrando numerum monstrare scedulam estimo. Et iuxta hunc modum etiam si inter loquendum subito moreretur / nulla potest sequi manifestatio cuius peccati: vt clare patet. Et propterea non excusaretur a p̃cepto cōfitendi mutus negligens sic vel alio modo confiteri/si per nutus impotens est cōfessionẽ ꝑficere integram. ¶ Duodecima/lachrymabilis: hoc est contrita: hoc est cũ displicentia omniũ pctō℟ mortaliũ cōmisso℟ supra omne odibile/& cũ proposito vitandi omne pctm̃ mortale supra omne vitabile. Has. n. duas condōnes exigit contritio humana: alioꝗn contritio non est.  Ve℟ quia de cōtritione in ordine ad cōfessionẽ pñs est doctrina, scito multipliciter admitti cōfessionẽ pro lachrymabili. In primo gradu lachrymarum sunt confitentes cum vera con tritione: hoc est humana/ formata charitate: imitantes illum qui ait. dixi confitebor aduersum me iniustitiam meam dño/ & tu remisisti impietatem peccati mei. & illam de qua dictum est. dimissasunt ei pctā multa qm̃ dilexit multum. In secũdo gradu sunt confitentes vere contriti cōtritione humana: qui sicut nihil sibi conscijsunt, ita nec olei in proprijs vasis sunt conscij/exeun tes obuiam sponso & sponse. Et hos credimus fieri de attritis con tritos contritione formata virtute clauium: ita ꝙ si contingit hos cōfiteri informes/ absoluti tñ formati regulariter sunt. In tertio gradu sunt cōfitẽtes cũ attritione quidẽ laudabili / cōtritione aũt ambigua. Et hisunt tā illi ꝗ dicũt displicer̃ sibi offensas patratas in deũ/& intendere in futu℟ cauere a pctĩs mortalibus secũdũ posse suũ, ꝗ̈ illi qui ita se hñt ad deũ cōfitendo/ sicut se habẽt ad hoĩes maiores offensos quũ petũt veniā/ dicentes. displicet mihi ꝙ te offendi, amplius te nō offendam/parce mihi. Vtri. n. dolẽt de p̃terito/ & intendũt vitare in futurũ. Sed qm̃ p̃t animus eo℟ dupliciter esse affectus (vel ita vt virtualiter intendant pctā vi tare supra omne vitabile/ & similiter ꝙ virtualiter displiceat eis mortale cōmissum supra oẽ odibile: vel ita vt virtualiter non se extendat ad hec: quia nec dilectio dei acquisita seu humana tm̃ dominatur in corde/vt preponat vere dei amorem & obedientiam omnibus delectabilibus/honorabilibus & vtilibus) ideo dubia est horum contritio. Nam si primo modo sunt affecti/ essent contriti contritione saltem humana: si vero secundo mō/ non essent etiam humana contritione contriti. Vtrorũ tamen confessio ab ecclesia vt lachrymabilis admittitur: non audeo tamen dicere ꝙ vltimo modo dispositi regulariter fiant virtute clauium de attritis contriti.  Non sunt autem penitentes in tentationem precipitandi a confessore nimis zelante / & imprudenter inuestigante an displiceant sibi cōmissa supra omne odibile in particulari, puta mortem / paupertatem &c. aut si intendit vitare mortalia supra omne vitabile: puta direptionem / occisionem &c. multos enim huiusmodi interrogatio induceret in tentationem. Sed si dubitat rationabiliter de tenui displicentia vel proposito vitandi, declaret sibi quid importat peccatum mortale: scilicet refutare deum pro vltimo fine: quod quantum ad factum/licet non quantum ad affectũ, perinde est vt refutare deum pro deo. ac proinde videat ꝙ si dixisset regi / nolo te in regem, quantum esset dolendum & cauendum si semel impetraret veniam, & ꝗ̈ fortiter & firmiter proponeret se omnem suam diligentiam adhibiturum vt in futurum non incideret in tantum excessum. ita in proposito compareat coram deo/petendo veniam, dolendo ꝙ totiens deũ refutauit pro vltimo fine / ac pro deo (quia ex sua deitate est vltimus finis omnium & ciuium celestium) & proponat nō se facturum similem iniuriam deo. Et hortetur eum ad amorẽ dei super omnia: & ꝙ ex amore hmōi debeat dolere de p̃terito, & proponere vitationem de futuro. scriptum est. n. ꝙ charitas operit multitudinem peccatorum. Et sic accendet cor penitentis, & non ponet in periculum tentationis.  In quarto gradu sunt confitentes cum attritione sola, quia eorum incontritio certa est: quibus scilicet displicent peccata preterita/ & vellent vitare futura peccata, sed in veritate hoc non volunt. habent siquidem velleitatem vitandi futura, sed non habent voluntatem delibe ratam ad vitandũ futura peccata. Tales sunt vsurarij/aut alias tenentes alienum qui nolunt restituere: & similiter omnes in concubinatu existentes: & pirate qui nolunt statum illum deserere: & vniuersaliter qui non sunt parati intentione & proposi to vere deliberato deserere peccare mortaliter. Horum confessio admittitur ab ecclesia, sed non ad absolutionem: tales. n. nō sunt absoluendi: vt patet extra de pe. & re. ca. quod quidam. sed sunt crebris & salubribus monitis ad penitentiam veram inducẽdi. ¶ Tertiadecima / accelerata: hoc est post cōmissum mortale nō dilata si cōmoditas confitendi adest. Et sic intellecta hec conditio, quantum ad exequutionem confessionis/consilij est/non pre cepti: quantum autem ad propositum confitendi, periculi est/ne subito preoccupatus morte non habeat spatium penitendi. Et quantum ad vitationem huius periculi, seu quātũ ad recessum a statu peccati mortalis, tenetur homo statim habere propositũ confitendi. non autem quantum ad vitandum nouum peccatũ mortale: hoc est si homo vult assequi recessum a peccato mortali & a periculo moriendi sine penitentia, tenetur necessario ad statim habendum propositum confitendi &c. si tamen post cō missum mortale hoc nō proponit/non propterea peccat de nouo mortaliter. Et rō dictorũ est: quia preceptũ tam de cōfessione ꝗ̈ de illius proposito/est preceptum affirmatiuum: precepta autem affirmatiua obligant quidem sempersed non ad semper/sed pro loco & tempore: hoc est tempore necessitatis. Et propterea si articulus necessitatis non occurrit, sufficit ad salutem semel in anno confiteri/iuxta ecclesie determinationem: ita ꝙ nunquam contemnat confiteri, proponat autem quando necessitas exiget / hoc est quando tenetur/conteri. De quo vide in fra de contritionis tempore.  Tempus autem necessitatis respectu actualis cōfessionis nescio aliud ꝗ̈ tempus periculi mortis ex diuino iure/ & se/ mel in anno ex determinatione ecclesie. Ad ministrandum autẽ sacramenta sine nouo peccato mortali/ eadem suscipienda/& alia eiusmodi que mundam exigunt conscientiam, contritionẽ sufficere constat: dicente apostolo de supremo sacramento. ꝓbet autem seipsum homo/& sic de pane illo edat. & nullo diuini aut humani iuris vinculo ad confessionem cogente sub p̃cepto peccati mortalis apparente. ¶ Quartadecima/fortis: hoc estsuperans timorem retrahentem a confitendo & explicando peccata. Et licet timor debeatita su perari/vt penitens audeat per semetipsum peccata sua dicere: si tamen fortitudo tanta est/vt vel per semetipsum dicendo vel in terroganti confessori respondendo / omnia confiteri deliberet & opere compleat, sufficiens fortitudo est: quia timor non domina tur in animo ad dimidiandam confessionem. Et licet persona ali qua nunquam auderet dicere aliqua peccata nisi interrogata: ex quo tamen intendit non complere confessionem nisi explicatis omnibus/ & tantum facere vt interrogetur ita & taliter ꝙ dicet omnia, sufficienter fortis est vt mulier. Si autem potius sacrilegium dimidie confessionis mauult incurrere ꝗ̈ explicare peccata / quia confessor abs interrogatione de illis concludit cōfessio nem & absolutionem impendit, eterne damnationis mortem in currit ex sua timiditate. ¶ Quintadecima/ accusans: hoc est sibijpsi imputans peccata, nō celo/non diabolo/non mundo/nō carni/nō socijs/nō cōplexio ni &c. Siłr accusans se /non excusans: nā circunstantias aggrauantes debet explicare, excusantes aũt debet tacere. imperfectionis siquidem est has afferre: criminis autem non parui est/reijce re iniquitatem suam in alias causas. ¶ Sextadecima ac vltima est/parere parata: hoc est ꝙ penitens sit paratus ad satisfactionem pro peccatis suis debitam iuxta arbitrium cōfessoris: alioquin sacr̃m penitentie imperfectum esset/ carens tertia sui parte que est satisfactio. Intellige aũt hanc conditionem appositam secundũ cōem penitentium cursum. cōiter enim cōfitẽtes de mortalibus/veniunt nō vt qui satisfecerint/sed satisfacturi de suis peccatis. Si constaret enim aliquem satisfecis se, sufficeret ei ꝙ secundum preparationem animi esset sic dispositus / ꝙ est parere paratus si debet satisfacere. & hoc includitur in hoc ꝙ dicitur parere paratus ad satisfactionẽ debitam. Siquis autem tam parum dispositus est ad penitẽtiam/vt nullam velit acceptare a se agẽdam in hac vita satisfactionem/ sed absolui pe tit remittendus ad penam purgatorij, absolui pōt/tanꝗ̈ parere pa ratus per satisfactionem purgatorij: ne desperatus in infernum se precipitet, a quo nō multum distare videtur qui in hmōi ꝑtinacia persistit. Et tunc confessor absolueret a peccatis/ & non ligaret ad penam, sed ligatum ad penam relinqueret foro acerrimo diuinæ iustitiæ puniendum temporaliter. Nec sacramentum penitentiæ esset omnino perfectum secundum suæ materiæ par tes integrales: quia sacramẽta omnia ad presentẽ vitam spectant, in qua satisfactio valde manca esset. Hic tamen defectus non annullaret sacramentum: quia essentialia saluarentur. Confessio Iteranda /considerari debet vel ex parte penitentis vel ex parte cōfessoris. Et quia in cō/ fitente quattuor inueniuntur (scilicet contritio/confessio/ satisfactio/& habilitas ad sacramentũ) ideo sigillatim pertransire hec oportet / vt clarior sit doctrina. ¶ Contritio igitur ex duobus integratur: scilicet ex displicentia preterito℟/ & proposito vitādi futura. Si totaliter deficeret cōtritio/esset sine dubio iteranda confessio: quia nec cōfessio esset sed cō fessionis simulatio vbi totaliter contritio deficeret. Impossibile siꝗ dem est/vt confiteat̃ quis sine aliqua displicentia pctĩ: nā qui cō fitetur/proponit suũ pctm̃ vt malũ proprium quo desiderat carere: & ꝗ̈tum appetit exonerari/tm̃ sibi displicet peccati onus. Qui aũt solum narrandi gr̃a cōfiteretur, non nisi equiuoce confitere tur: confessio. n. sacr̃alis/detestatiua est pctō℟ confitentis. Quod si attritio pro parte inuenit̃ (puta quia displicet offendisse deũ, sed non habet ꝓpositũ vitandi futura/ꝗ̈uis hẽat velleitatem: pu ta non habet aĩum restituendi aliena/nō habet animũ relinquen di cōcubinam/ꝗ̈uis vellet non offendere deũ) ex tali defectu cō tritionis pnĩa redditur nō vera: vt patet de pe. & re. ca. quod qui dam. & absolutio neganda est. Et proculdubio sacrilegium cōmittit tā confessor talẽ absoluens/ꝗ̈ penitẽs absolutionẽ suscipiẽs: quia iniuriam inferunt sacr̃o penitentie. Et qm̃ talis sic cōfitens/ sicut in sue attritiōis defectu ꝓponit se deo vt impenitẽtẽ (quia vt perseuerantem in peccati mortalis statu scienter & aduerten ter) ita eccłie clauibus proponit se similiter vt impenitẽtem/explicando suum animũ non deserendi statum peccati mortalis, ideo confessio huiusmodi est iudicio meo iteranda de necessitate quātumcun integra fuerit: non quia fuit informis, sed quia per se fuit contra formam sacramenti: nam sciens & prudens proposuit se vt inabsolubilẽ.  Si demum contritio ambas par tes habet / scilicet displicentiam preteritorum & propositum vitandi futura, sed imperfecte (puta sic se habet acsi hominem offensum placaret: puta parce preteritis / decetero non te offendam) ex huiusmodi imperfectionibus contritionis non est iteranda confessio: quia perfecta contritio etsi exigitur ad deletionem peccati apud deum, non tamen exigitur ad deletionem peccati apud forum penitentialem ecclesie: pōt. n. nostra vera confessio esse informis. Et nisi posset esse informis/ nullus esset certus se esse vere confessum / & oporteret hominẽ semper de iteranda confessione solicitari/& nunquā confessioni finem imponere: quod ecclesie aures pias offendit. Rursus nisi confessio posset esse informis, oporteret probare hanc exceptionẽ sacramenti penitentie/ ꝙ solum inter sacramenta nō potest esse informe. nam reliqua omnia sacramenta possunt esse vera & in formia simul: vt patet discurrendo per singula. Potest igitur sacramentum penitentie verum esse & informe simul. ¶ Ex confessionis autem vnico tantum defectu redditur cōfessio necessario iteranda: scilicet si non est integra. Et hoc etiam intelligitur si per se & formaliter (hoc est si voluntarie) non est in tegra ex parte confitentis: vt superius declaratum est. Contingit autem hoc (vt etiam predictum est) dupliciter. vel quum con fitens/ex verecundia &c. tacet aliquid necessario dicendum. vel quum tam crasse cogitat de confitendis/ vt omittat ea que communiter omnes confitentur: puta si non habet animum absti nendi a mortalibus: quod etiam minime muliercule explicare solent. Hec. n. & similia reducunt confessionem dimidiam ma terialiter/ad dimidiam formaliter/ propter propinquitatẽ animi ad incuriam de integritate confessionis. ¶ Ex satisfactionis autem defectu/nullum scio casum quo rite confessus & absolutus teneatur necessario confessionem iterare. Nam si satisfactionem a confessore impositam/in peccato mortali perfecit, non propterea iterare tenetur confessionem: quoniā sine penitentia sunt dona dei: vt dicitur ad ro. xi. Et si satisfactio informis non valet vt satisfaciat deo, sufficit tamen ecclesie/non minus ꝗ̈ confessio informis. Si quo satisfactionis iniuncte peni tens est oblitus, non propterea tenetur iterare confessionem: tum quia sine penitentia sunt dona dei. Tum quia potest commutari/ estimando ꝙ satisfactio oblita non excedebat tria psalteria / aut annũ ieiunij/aut elemo synā centũ ducato℟/& hmōi. Tum ꝗa penitens non tenetur ad peragendam iniunctam satisfactionem/ nisi vt satisfaciat soluendo temporalem penam a se debitā/iam taxatam & acceptatam. & propterea si omittat illam abs con temptu, nihil aliud nisi peccatũ omissionis incurrit/ & in reatu temporalis pene non solute perseuerat. Ex nullo autem horum constat sequi ꝙ debeat iterare confessionem: sed ꝙ debeat penitentiam delicti agere/ & satisfacere illam vel equiualentem soluendo penam. ¶ Ex inhabilitate demum confitentis ad susceptionem sacr̃i/ propter ecclesiasticas censuras (quia scilicet est excōicatus siue maiore siue minore excōicatione: vtra siquidẽ excludit a passiua participatione sacr̃o℟) impediri sacr̃m/pōt dupłr intelligi. Primo vt sacr̃m nullum sit. Et iuxta hunc sensum non verificatur: qm̃ sicut cetera sacramẽta ab excōicatis sumpta/sunt vera sacramenta, ita & sacramentum penitentie. Secundo vt sacr̃m in iudiciũ sibi sumatur. Et hic est sensus verus: quia excōicatus/ ab omnibus excluditur sacramentis, & nullum sacramentum ab excōmunicato suscipitur abs sacrilegij crimine.  Et quoniā alia est questio an excōmunicatus /illicite & indigne immisceat se sacramentis, & alia questio an excōmunicatus suscipiat ve℟ sacramentum quodcũ sit illud: & veritas nostri propositi ex fecunda pendet questione. ideo si ve℟sacr̃m penitentie suscipitur ab excōicato, nō habet excōicatio vnde cogat ad sacr̃i pñie iterationẽ: si autem sacr̃m ab excommunicatione annullaretur/ oporteret sacramentum iterari. Ex iure autem excōmunicationẽ annullare suscepta sacramenta non habetur: quum tñ multa ex cōicatis sint sic inhibita/ꝙ facta sunt irrita: vt acquirere beneficia/eligi &c. Vnde consequens est vt excommunicati confessio ĩntegra si subsequuta est de facto absolutio sacramentalis / non sit necessario iteranda: sicut non est iteranda persolutio borarum canonicarum quas excommunicatus exoluit cum alijs solenniter in ecclesia, & tamen a participatione aliorum qui medietatem dixerunt/erat per excōmunicationem exclusus. Et sicut non est iterandum sacramentum matrimonij quod excommunicatus contraxit: & sicut non est iterandum sacramentum extreme vnctionis quod excommunicatus sumpsit. Ex parte Autem confessoris/ iteranda confessio propter defectum potestatis vel scientie vel voluntatis est: quoniam hec omnia ad perfectionem sacramenti exigũtur. ¶ Et de potestate quidem constat secundum iura / ꝙ si deficit confessori potestas ordinis / quia non est sacerdos, aut potestas iurisdictionis/quia nec ordinariam nec delegatam iurisdictionẽ quouis modo habet, aut vsus potestatis/quia est excōmunicatus maiore excōicatione/aut suspensus ab hmōi vsu, confessio iteranda est: quia absolutio nulla fuit. Et ideo sacr̃m nullum fuit: quia defuis ipsius forma que est absolutio.  Memento tamen hic supradictorum de absolutione: scilicet quando gesta tenent ratione publici officij propter cōmunem errorem facti cũ titulo: quia tunc tenet etiam absolutio sacramentalis/nisi deficeret ptās ordinis: quia potestas ista non potest suppleri a iure positiuo. Hodie quo propter constitutionem concilij constantieñ. sub martino. v. non est iteranda confessio absolutorum ab excōicato &c. nisi fuisset denunciatus/ aut ꝑꝑ notoriam ꝑcussionẽ clerici excōicatus: quia canon ille concedit receptionẽ sacramentorum ab excommunicato/nō releuando excōmunicatum: constat aũt ꝙ absolutio non est in fauorem absoluẽtis sed absoluti. Si vero confessori potestas defuit absoluendi a solis casibus aliquibus reseruatis / de quibus penitens ei est confessus & de facto absolu tus ab eodem, quando sibi constabit hic confessoris error/non te netur iterare confessionem totam/ sed confiteri de illis reseruatis tantum/sicut si tunc fuisset missus ad episcopum pro absolutio ne illorum. ¶ Ex defectu vero scientie quando confessio est iteranda vel nō iteranda/relinquo prudẽtis arbitrio: vt fingularibus condōnibus penitentis & confessoris pensatis/iudicet si confessio sit iteranda. Hoc aũt dico: quia ad sacr̃m hoc sufficit / vt sacerdos intelligat que cōfitetur penitẽs esse pctā & mortalia/quo ad cōia, & iudi cet istũ esse absoluendum/ & sciat absoluere &c. Sed respectu istius vel illius penitentis/pōt tanta esse ignorātia vt ip̃emet peni tens cognoscat se nō cōfessum. Et pōt esse sine scientia/tāta practi ca, vt fuerit sufficientior multis doctis confessoribus. ¶ Ex parte demũ voluntatis/si finxit absoluere & nō absoluit/ aut si non erat tunc mentis compos (quia deficiẽte ei vsu liberi arbitrij) aut quia noluit absoluere, cōfessionem iterare oportet: quia sine vera absolutione sacramẽtum nullum est.  Memẽto inter omnia hec/ꝙ quando oportet iterare cōfessionem, si eidem confessori persona confitetur/non oportet iterare particulariter re plicando, sed sufficit dicere. dico meam culpā de illis omnibus que alias dixi pa. v. & penitentiam taxatam ab eodem in memoriam reuocare saltem modo superius explicato. Vt sic confessio olim facta perficiatur & continuetur cũ noua contritione/ satisfactione & forma sacramenti. Confessor Debet habere quin conditiones : ptātem/ scientiam/prudentiam/bonitatem / sigillũ.  Et de potestate quidem tam ordinis ꝗ̈ iurisdictionis dictũ est & paulo ante/ & in verbo absolutio. ¶ De sciẽtia autem in ca. omnis vtrius sexus. de pe. & re. dr̃. Sit discretus & cautus, vt more periti medici superinfundat vinum & oleum vulneribus sauciati: diligenter inquirens & peccatoris & peccati circunstantias, quibus prudenter intelligat quale debeat ei prebere consilium & cuiusmodi remedium ad hibere / diuersis experimentis vtendo ad saluandum egrotum.  Vnde euidenter apparet/confessorem oportere habere scientiā inquisitiuam de circunstantijs peccatoris & peccati/& scientiā medicatiuā anime egrote. Et prima quidẽ sciẽtia necessaria est simpliciter cōfessori ad cognoscendũ & iudicādũ. q cōstat esse officium confessoris: quum vere & proprie sit iudex in foro pe nitentiali. Secunda autem scientia requiritur ad confessorẽ quatenus se habet vt medicus anime. Et quia hoe non conuenit con fessori nisi metaphorice/nec totaliter nisi sit pastor, ideo ista secunda scientia minus requiritur ꝗ̈ prima. Oportet ergo secundũ sacros canones confessorem habere tantam sciẽtiam vt sciat circunstantias pctōris & pctĩ: siue hec sciat latine siue vulgariter. Et quoniā inter circunstantias peccatoris & peccati constat com putari/si excōmunicatus est peccator / & si tenetur ad restōnẽ/ & si est in statu perseuerandi in pctō mortali / & siquid aliud est simile/& si pctm̃ est reseruatum superiori / & si confitens est sibi subditus quo ad hoc, ideo scire prima tria horum tenetur quilibet confessor: quartum vero (scilicet casus reseruatos) qui libet impotens absoluere a reseruatis: quintum autẽ quilibet qui non vniuersalis totius mundi confessor est. Et si confessor hec nescit/& alias est idoneus, anteꝗ̈ audiat penitentem/predicat ei vt liquidet se cum doctis si incidit in aliquam excommunicatio nem, & ꝙ det sibi notitiam casuum ibi reseruatorum &c. Sine autem hac prima scientia nescio excusare a peccato mortali audientem cōfessiones/nisi per accidens: puta quia penitens supplet scientia aut practica, aut conscientia/ quia scitur esse personam sine huiusmodi laqueis. Hanc autem scientiam non ita intelligo exigi vt omnia peccata & excōmunicationes & circunstantias in promptu habeat: sed ꝙ sciat sic/vt audiendo confessionẽ sciat dubitare de excommunicatione/de reseruatione/ de statu/de restitutione &c. vt habito consilio vel recursu ad librum sciat iudicare. Ratio autem necessitatis huius scientie est: quia sine illa officium iudicis exercet / cecus ceco ducatum prebens, & non nisi a casu recte iudicabit.  Secunda autem scientia debet se ex tendere ad minus ad hoc / vt sciat oleo diuine misericordie vel vino diuine iustitie impenitentem emollire / desperatũ erigere/ pusillanimẽ cōfortare/au tremitter ead meliorẽ confessorem: & breuiter in remedijs necessarijs ad salutem/aut per seipsumsciat prouidere/aut remittere ad alium meliorem seu doctiorem: vel saltem sciat seipsum exonerare/dicens. fili quere alium confesso rem pro salute tua, quia ego non possum mee conscientie satisfacere de casibus tuis &c. ¶ Tertium necessarium confessori est prudentia: qua post admissum penitẽtem pro subdito/ hortetur vt dicat vt scit peccata de quibus ipsum conscientia remordet / & precipue grauiora/ permittat dicere etiam crassissimo modo: vt vel sic ipse confessor sciat quibus est inuolutus peccatis ille penitens/& de qui bus interrogaturus est. Deinde interroget prudenter circa proposita, & sique alia verisimiliter putat aut dubitat omissa: de re liquis non interroget. Interrogando autem non sit molestus/ nimis exacte querens numerum estimatum: non sit scandalo sus sibi aut penitenti/nimis querens circũstantias venereorum. Hoc nan vltra peccatum superfluitatis / est precipitare se aut penitentem in tentationem. Nimis autem queritur / quando ha bita peccati specie adhuc queritur. verbi gratia si mulier confite tur se cognitam extra vas naturale, sufficit/ & non queratur in qua parte corporis. Immo instruatur vt omnes vices quibus extra naturale vas est cognita/fimul adunet, & non aliter explicando dicat/peccaui extra totiens: nec ad plus tenetur. Et si peccatum est molliciei voluntarie/non queratur quomodo. & sic de alijs. Nec excusent se confessores super ignorantia aut desola tione penitentis: quoniam si declaretur penitenti ꝙ sufficit dicere speciem / & ꝙ non expedit dicere nec ad memoriam reuocare huiusmodi obscenos modos/sed doleat de offen sa dei, fugatur ignorantia/& aduenit consolatio. Et quod de his dixi / intellige de reliquis superfluis.  Debet quo esse prudens in vocabulis, vt non nominet turpiter que turpe est audire: vt si de modo naturalis vsus coniugij instruendus est penitens, potest dicere ꝙ est vt mulier faciem babeat versus celum / & vir versus terram: & sic intelliget si opposito modo fuerit / aut si spatulas habuit mulier ad virum. Et sic honestis vocabulis/quando oportet instruat penitentem confiteri & seipsum interrogare. Et hec sint dicta causa exempli.  Multa opus est confessori prudentia circa media quibus penitentem inducere debet ad duo potissime: scilicet ad displicentiam maximam offensarum dei / & ad propositum firmum mutandi vitam ita ꝙ amplius non offendat deum mortaliter. Et ad primum quidem ex parte ipsius dei summi/optimi/creatoris/redemptoris/benefactoris/ gubernatoris &c. expedit procedere. Ad secundum vero/ excidẽdo causas quare cecidit: puta malam societatem / frequentationẽ talis loci &c. proponendo quo periculum mortis repentine / grauitatẽ ingratitudinis in recidiuo / exempla de terra sepe compluta & in fructuosa ad hebr. vi. & similia. His enim duobus debet precipue confessor studere: quoniam omnis fructus est vt auferat̃ pctm̃: & melius est audire duos bene ꝗ̈ viginti ꝑfunctorie.  Sit demum prudens circa satisfactionem imponendam, vt commensurata sit penitenti magis ꝗ̈ peccatis. Declaret quidem quanta peccatis suis debetur/imponatur fructuosa: exhor tetur ad reliquam per seipsum exoluendam. Nec laudo imponentes breuissimam satisfactionem tunc explendam/ quasi solā sacramentalem. testis siquidem est huiusmodi actio/animi mini me penitentis/minime reuersionis ad deum: cuius oppositum supponere debet confessor. immo talibus est differenda cōmu nio / & interim in operibus misericordie exerceantur. Non cognosco hanc prudentiam esse/sed cautelam non secundum vir tutem. Non est forus penitentie foro mercium similandus: non sunt confessores vt mercatores / vt dispendium patiantur si ad forum non concurritur. non eget christus nostris imprudentijs. ¶ Quartum ad confessorem requisitum est bonitas / vt scilicet sit sine peccato mortali: hoc est vt nullum habeat mortale pecca tum de quo non sit contritus formaliter vel virtualiter. Nam siquis in peccato mortali existens ministraret sacramentum peni tentie, incurreret crimen sacrilegij: quoniam indigne tractat sacramentum, & quantum in se est / polluit sacramentum sua iniquitate. Et ideo qui accedit ad audiendas confessiones, debet prius probare seipsum saltem in generali / dicendo vere suam culpam de omnibus commissis / cum vero proposito amplius non peccandi mortaliter/& satisfaciendi deo &c. Et sic contri tus ministret sacramentum. ¶ Quintum cōfessori necessarium est sigillũ confessionis: hoc est debitũ efficax secretam tenendi cōfessionẽ auditā. Reuelans. n. confessionẽ/mortaliter peccat: quia sacrilegij iniuriā infertsacr̃o: ex cuius natura est vt confessor nihil sciat vt homo.  Vbi scito figillum confessionis/obligare ita ad secretum, vt nullo p̃cepto/ nullo metu/nulla vi excusari possit. Immo potest iurare se nihil scire/si de alicuius peccato quod in confessione tantum scit interrogatur. & si interrogatus fuerit an in confessione sciat talem furtum fecisse, potest libere iurare ego nihil scio: sed non addat in confessione. nec tenetur respondendo addere / nec respondere secundum mentem interrogantis.  Et nota ꝙ si ego sciam cum toto populo magdalenā cōcubinam/ & magdalena mihi confessa sit de peccatis suis & specialiter de concubinatu suo, si ego postea dixero/magdalena confessa est mihi pctā sua/non reuelo confessionẽ: quia cōfessio non fit nisi de peccatis. Sed si dixero/magdalena confessa est mihi de concubinatu suo/ iam reuelo confessionem: quia concubinatus vt cognitus per confessionem / manifestatur. Et simile est de vsurarijs & de alijs peccatis. Et propterea confessor quum audire eum contingit confessiones publicorum peccatorum, licentiam petat a penitente loquendi de istis publicis, ad dicendum ꝙ iste cōfessus est de tali peccato/& reliquit illud/ & petit veniā de scandalo/& mādat restitui &c. Pōt tñ sine omni licentia dicere. ego audiui cōfessionẽ istius/rite cōfessus est/absolutionis bñficium impendi: hec enim bona generalia potest dicere. Sed si non absoluit/& oporteat respondere interrogantibus, debet dicere/ ego feci offi cium meum/vel aliquid hmōi. Si tamẽ diceret/ego illũ non absolui, non esset de iuris rigore reuelator confessionis: quia ista ne gatio nullum manifestat pctm̃ confitẽtis: quia potest ex pluribus causis ꝓuenire. Ex parte quidem cōfessionis: puta quia confessio non est completa: vt contingit in producentibus vnā confessionem per multos dies: & ex alijs causis. Ex parte vero confessoris quia noluit absoluere: vt contingit his qui proprij capitis sunt. Ex parte quo penitentis/quia penitenti non satisfacit confessor: & ex pluribus alijs causis. Quia tamen suspicio non irrationa bilis/impenitentie confitentis ex his verbis quando generatur, non est dicendum / ego illum non absolui: sed ego feci officiũ meum. Nullo autem modo excusari posset/si diceret causam: puta non absolui quia non vult restituere / quia est impenitens seu obstinatus / quia non vult relinquere concubinam. Hoc enim manifeste confessionem reuelat.  Curatus autem quum ad communicandum concubinarios / vsurarios & huiusmodi vocatur, non petat a confessore si est absolutus: sed etiam si ipsemet illius confessionem audisset / & non absoluisset, habeat se tanquam si nihil in confessione sciret / & dicat. quia iste hactenus fuit & est quantum apparet in tali peccato publico/ & pec catum publicum debet publica penitentia apud homines purga ri propter scandalum, ideo nisi publice constet te vel illum reliquisse peccatum / nolo communionem dare / nec ad ecclesiasticam sepulturam admittere. Et sic abs hoc ꝙ ipse reuelet cō fessionem / negabit communionem &c. iuste & sancte. Si quo diceret. ego non possum aut potui ipsum absoluere, quia non video penitentiam publicam de peccato publici concubina tus / apostasie/vsure &c. non reuelat confessionẽ: quia nihil dicit quod sciat per confessionem, sed quod tam ipse ꝗ̈ alij vident, scilicet non penitere publice de peccato publico. Quum debeat publica penitentia precedere absolutionem si peccatum est publicum: ita ꝙ saltem debet penitens publice satisfacere publico ecclesie scandalo, docendo publice ꝙ reliquit concubinā/ ꝙ restituit/ꝙ &c. Aliud quippe est dicere/iste nō facit aut fecit pñiam publice: & aliud est dicere/iste nō vult penitere/iste est obdura tus in pctō suo. Hoc. n. cōfessor per confessionẽ scit: quia ille dixit cōfitendo/ego nolo relinquere statũ meum malum. Illud vero confessor videt sicut ceteri: & iō hoc tacẽdũ & illud dicẽdũ est.  Extendit̃ aũt confessionis sigillũ nō solũ ad occultādũ pctā in confessione audita quatenus sunt pctā illius qui cōfessus est: sed etiam ad occultandũ omnia in confessione audita/ quatenus per illo℟ aliquid posset ꝑcipi vel in suspicionem duci pctm̃ aliquod illius qui confessus est.  Et obligatur confessor sigillo cōfessionis siue absoluerit siue nō: qm̃ pctā sunt ei dicta nō vt homini/sed vt deo, siue subsequuta fuerit absolutio siue nō.  Sed si nō in sa cramentali confessione sed secretum cōmittendo dicatur alicui/ hoc tibi dico in penitentia seu sub sigillo confessionis, non ꝑꝑea obligat ibi sigillum cōfessionis: qm̃ sigillũ cōfessionis nō pōt inueniri sine sacr̃ali confessione: qm̃ nō est humane authoritatis sed solius diuine instōnis vinculũ sacr̃ale. Et scito ꝙ hmōi secreta extra sacr̃alem cōfessionem dicta sub sigillo &c. si audiens non acceptat se reciꝑe sub sigillo/nō tenet̃: si vero acceptat, tenet̃ ex promissione sua iuxta alio℟ iura secretorum/minus ꝗ̈ si iurasset tenere secretum: quia iuramentum est maius vinculum ꝗ̈ promissio assimilandi sigillum confessionis. COnfirmationis Sacr̃m (quod chrisma vocatur) negligẽs acciꝑe / peccat: ꝗa debet esse sibi solicitus de sacr̃o cōmuni omnibus chr̃ianis ad robur fidei a chr̃o instituto. Non peccat tñ mor taliter si desit contemptus: quia sacramentum hoc nec est necessi tatis absolute nec ex exactione ecclesie. COniuratio Que & conspiratio dici tur (qua plures fide sibi inuicem prestita cōueniunt ad malum aliquod patrandum/vel ad se tuendum contra publicā potestatem/vel ad nō parendũ in aliquo) cōiter est peccatũ mortale & scandalosum: quia cōiter est contra bonũ publicum vel alicuius priuati, licet rarius hoc videat̃ accidere. COnscientia Etiam erronea obligat, intantum ꝙ si conscientia alicuius haberet ꝙ spuere in ecclesia esset peccatum mortale/ & tñ contra perseuerantem talem conscientiam spueret in ecclesia, peccaret mortaliter: quia quantum in se est/consentiret in peccatum mor tale formaliter. Et similiter si conscientia dictat ꝙ est veniale/ & tamen facit, peccat venialiter: quia quantum est ex parte sui/ consentit in peccatum veniale formaliter. Deponat autem hmōi erroneam conscientiam/ex se vel aliorum cōsilio: & sic libere operetur vt alij operantur. COntemptus Dupliciter in morali bus sumitur. Primo vt est peccatum: quo scilicet aliquis spernit proximum. Et vt est causa peccati: prout dicitur vnus peccare ex cōtemptu/ alius ex infirmitate/ alius ex ignorantia. Et primo quidem modo si proprie & formaliter intelligatur/ est peccatum mortale ex suo genere: quia est actus iniuriosus proximo/ledens quantum in se est notabiliter proximum. Contemnere. n. proximum / importat affectum deprimentem proximum a sua estimabilitate: opponitur siquidẽ contemptus proximi/estimationi illius. Et quantum bonum est homini estimari/tantum malum ei infert contemni. constat aũt hominẽ a multo℟ cōsequutione bono℟ impediri ex hoc ꝙ despicitur, & multum se sentire offensum quicun sentit se despici: testantur hoc ire/rixe/pugne/scismata/bella/& innumera mala que homo committit ex hoc ꝙ despici non suffert. Quia igitur notabilis proximo irrogatur iniuria ex hoc ꝙ despicitur, patet ꝙ contemptus proximi est peccatum mortale/ formaliter loquendo, hoc est ex intentione contemnendi: nullus enim formaliter contemnit proximum / nisi qui spernit proximum vt spernat proximum: sicut nullus detrahit formaliter/nisi qui detrahit vt detrahat: & nullus contumeliam formaliter dicit/ nisi qui dicit vt contumelietur: & sic de alijs. Qui vero despicit proximum non vt spernat, materialiter tantum contemnit. Nec peccat mor taliter, nisi notabiliter offendatur proximus: tunc enim redit actus in naturam sue forme: sicut in detractione & similibus accidit. Est quo proximi contemptus peccatum veniale propter imperfectionem actus / vel ex parte imperfecti actus spernendi: vt contingit in primis motibus. vel ex parte rei in qua spernitur / quia minima est: quia parum pro nihilo reputatur. Et si paululum subsistes, videbis peccatum hoc materialiter sumptum / valde commune esse humano generi: vtpote a superbia procedens, a qua nisi speciali priuilegio nullus expers videtur.  Contemptus autem secundo modo (hoc est vt connumerat̃ specialis causa peccati/distincta contra infirmitatem &c.) est nolle subijci cui oportet subijci. Et hoc quo formaliter intellectum / ex suo genere peccatum mortale est. peccatum quidem / quia contra rectam rationem est. mortale vero: quia contra dilectionem dei vel proximi est/ nolle subijci cui oportet subijci. Nam contra dilectionem dei est / nolle subijci deo/ seu preceptis & mandatis & consilijs eius quibus oportet subijci: & contra dilectionem proximi est, si oportet illi subijci / nolle ei hoc debitum exhibere quod est subijci illi. Et propterea ex contemptu peccare / formaliter loquendo est peccare mortaliter. Vnde dicere verbum ociosum ex cōntemptu/est mortale peccatum. Immo nolle sequi consilia christi (puta nolle ingredi religionem ex contemptu consilij chr̃i) est peccatũ mortale: hoc. n. nihil aliud est ꝗ̈ nolle subijci christi consilijs vt cōsilijs: quod tamen est de necessitate salutis. quāuis adimplere consilia christi/sit non necessitatis sed ꝑfectio nis. Et dicere verbum ociosum ex contemptu /est dicere verbũ ociosum vt faciat contra legem dei que inhibet verbum ociosum. Hec autem maxima peccata raro accidunt nisi pessime di spositis seu habituatis, intantum vt ex odio legum & legislato℟ operentur: contemptus. n. formaliter contra superioritatem legis vel legislatoris directe tendit. ¶ Aduerte hic duas distinctiones. Prima est inter consolationẽ & subiectionem. Propter quam puella indignata parata se vestire puerũ, que dicente matre/indue puerũ/non vult vestire illum ne mater habeat consolationem de bene induto puero, nō peccat ex contemptu/sed ex indignatione. nec indignatio ducit illam ad contemptum: quia illa non eligit non subijci, sed non consolari. Nec preterit mandatum vt non obediat/sed vt nō con soletur. Et simile est de similibus iudicium.  Secunda est inter contemptum simpliciter vel secundum quid. Propter quā sub/ ditus qui dicente prelato claude hostium/vt non faciat verbum prelati in hoc tamen minimo / paratus absolute obedire omittit claudere ostium, non peccat mortaliter: quia non contemnit simpliciter sed secundum quid mandatum prelati: hoc est quia non preterit illius mandatum vt faciat contra illius mandatum absolute, sed cum hac additione in minimo. Ita ꝙ li minimum minuit rationem mandati, ac per hoc minuit rationem contemptus: vt tanquam imperfectus actus non sit contemptus simpliciter, ac per hoc nec peccatum mortale. Et ex hoc capite verifica tur/ꝙ peccare venialiter ex contemptu in fra limites venialis/nō est peccatum mortale: hoc. n. est ex contemptu secundum quid peccare venialiter. Quum enim simpliciter & absolute quis contemnit mandatum / non modificat illud ex minimo opere. Et econtra quũ quis ex hoc ꝙ de minimo agitur in contemptũ tendit, non ruit in contemptũ/sed sustentatur affectus a minimo tanꝗ̈ non contemnat: sicut in minimo furto sustentatur accipiẽs occulte minimum tanꝗ̈ non furetur. COntentio Vt est nomen peccati, significat pugnā loquutionis nō secundum rationem/vel quantum ad modum vel quantum ad rem de qua est cōtentio. Vnde quando est peccatũ mortale & qñ veniale. Nam si contentio pugnat contra veritatem cognitam, erit iuxta veritatis naturam iudicanda: hoc est si veritas impugnata est veritas fidei aut necessaria ad salutem alicuius / siue quantum ad animam siue quantum ad corpus / siue quantum ad res seu famam/& breuiter si veritas est talis ꝙ eius mendacium esset perniciosum, contentio pugnans contra talem veritatem est per niciosa/ac per hoc mortale peccatum. Si vero huiusmodi veritas non est talis vt oppositum mendacium sit perniciosum, contentio contra illam peccatum veniale est. Et hec intellige forma liter, scilicet in pugnante contra veritatem ex intentione contra veritatem. Nam si ex alia intentione fit (puta propter exercitiũ aut disputationem) contentio non nisi materialiter est: que pōt esse & est sepe laudabilis. Si vero contentio a ratione discedat/ quia immoderata est (puta clamando &c.) sic communiter videtur peccatũ veniale: nisi forte scandalum haberet annexũ trahens ad mortale. De quo dic vt in fra de scandalo. COntritionis Quin sunt consideranda: scilicet differentia ab attritione / manteria/ modus/necessitas & tempus.  Contritio tria exigit: displicentiam de commissis peccatis supra omne odibile/ propositum vitandi peccata supra omne vitabile/ & propositũ confitendi seu satisfaciendi. Hoc tertium requiritur si homo nō est confessus: duo autem prima simpliciter & absolute exigunt̃. ¶ Ita ꝙ hinc habes differentiam ab attritione. Nam si alicui displicet peccatum quod fecit/sed non supra omne displicibile, non est contritio sed attritio. Et similiter si intendit vitare pecca tum/sed non supra omne vitabile, non est contritio sed attritio.  Et scito ꝙ huiusmodi vera cōtritio dupliciter inueniri potest: scilicet formata vel informis: hoc est cum gratia & charitate iesu christi/& sine illa. Et homo quidem potest esse certus se habere contritionem veram/dubitando an sit formata vel infor mis: quoniam potest esse certus de affectu sue voluntatis ꝙ plus displicet sibi offendisse deum mortaliter / ꝗ̈ quodcun aliud malum, & similiter ꝙ plus intendit vitare mortalem offensam dei ꝗ̈ quodcun aliud: non tamen est certus propter hoc se esse in charitate & gratia dei. Vnde debet quilibet esse certus de con tritione humana, hoc est quantum ex nobis pendet: non autem de contritione formata diuina gratia. Hec de primo. ¶ Materia vero contritionis (hoc est de quo debet homo con teri) constat principaliter esse peccatum mortale/& secũdario veniale. Et quia impium est dimidiam a deo sperare veniam, oportet conteri non de vno peccato sic & de alio non / sed de omni peccato mortali proprio. ¶ Modus autem contritionis sufficiens adsalutem/ est vt homo qui multa habet mortalia in generali detestetur omnem suam mortalem in deum offensam / cum animo vitandi decetero vt dictum est: hoc est vt displicentia hec odio habeat commissa supra omne odibile / & propositum vitandi intendat supra omne vitabile. Sic nan contritio generalis est contritio virtualiter attingens omnia & singula commissa etiam oblita. Nec exigitur ad salutem habere singulas contritiones iuxta singula peccata / nec secundum numerum nec secundum spẽs peccatorum. testante hoc domino dicente de magdalena. dimissa sunt ei peccata multa quoniam dilexit multum: & non dixit quoniam dilexit multotiens. ¶ Necessaria autem est contritio peccatori ad salutem: quoniam sine penitentia peccatum non remittitur. penitentia autẽ principaliter consistit in contritione: que necessaria fuit añ legẽ/ sub lege & tempore gratie. ¶ Tempus aũt quo tenetur post cōmissum mortale quis cōteri, quantũ ad surgendũ a morte pctĩ/& vitandũ periculũ repẽtine mortis ac damnationis/determinatũ est ad statim: quia nec per momentum/tutum est licitũ stare in statu offense & ire dei. Quantũ aũt ad vitandũ nouũ pctm̃ transgressionis precepti de contritione/tempus est determinatum ad articulũ necessitatis: ficut in alijs affirmatiuis preceptis contingit.  Duplex autem necessitas ex se cogit ad contritionẽ. Prima est periculũ mortis: quia tenetur homo in hac vita conteri. Secũda est susceptio vel administratio sacramẽti, & vniuersaliter exercitatio cuiuscũ actus exigentis necessario hominem sine peccato mortali: quia nisi conteratur tunc homo/mortale peccatum incurreret. Tertia vero necessitas scilicet ex precepto ecclesie semel in anno/scilicet tꝑe cōfessionis, non tute affirmat̃: ꝗa si attritus (vt p̃dictũ est) suscipit sacr̃m pñie & eucharistie, satisfacit precepto ecclesie.  Ex hoc autem ꝙ peccata memorie occurrunt/sicut non tenet̃ ad tunc confitendum ita nec ad tunc conterendum. Vtrun. n. est preceptum affirmatiuum/obligās tempore necessitatis, quod non constituit memoria. Sed tenetur semper ad non approbandum/ad non complacendum: quia ista sunt precepta negatiua, que obligant semper & ad semꝑ. Dies quo festos sanctificare noua contritione peccatorum/sanctum consilium ac omni obseruatione dignum est, non tamen preceptum: quia nec ex parte contritionis preceptum de cōtritione determinatur ad diẽ festũ, nec ex parte diei festi preceptum de sanctificatione festorum/ determinat sibi contritionem peccatorum. COntumacia pro quanto cōtra obediẽ tiam iudici debitā tẽdit/ peccatum est mortale. In cuius signum potest cō tumax excommunicari. COntumelia (qua quis malum culpe iniuriose in proximũ coram profert: puta tu es fur) peccatum mortale est formaliter sumpta: quia quantum in se est/ ledit proximũ in bono honoris. Dixi formaliter, hoc est ex intentione dehonorandi: quia materialiter (hoc est nō ex intentione dehonorandi) possunt verba contumeliosa etiā abs vllo peccato dici reprehensionis gratia, vel cum peccato veniali ex leuitate.  Memento quo hic & vbi ꝙ huiusmodi peccata mortalia ex suo genere/sunt venialia propter imperfectionem actus. vel quia primi motus/vel quia contumelia in minimo/vel quia ma terialiter tantum contumelia est: nisi forte notabilis lesio proximi inde sit. COnuitium duplicis iniurie nomen est. Quādo enim generalem sonat iniuriam in proximum/coram illatam ver bis: siue significetur malum culpe, vt esse sacrilegum/sicarium &c. siue malum pene: vt eẽ cecũ vel claudum. ita ꝙ contumelia est species conuitij. Quādo au tem sonat iniuriam plurium simul vociferantiũ iniuriose contra proximum: vt dicatur conuicium quasi conuocium a multitudine vocum. vt contingit sepe transeunti pauperi a leuibus personis iocose tamen fieri. Et vtro modo ex suo genere/ formali ter (hoc est ex intentione dehonorandi factũ) constat esse pctm̃ mortale: quia ꝗ̈tũ est ex intentione actus & loquentis/leditur ꝓximus in honore. Verũtamen propter imperfectionẽ actus (puta quia materialiter tantum conuitium dicitur sine notabili detrimento honoris, aut quia non vere consensit vt dehonorandi gra tia conuitiaretur/sed quasi primus motus fuit quo ad hoc, aut quia in minimo non curauit dehonorare) veniale tantum pec catum incurritur. De exemplo autem dicto conuitiantium iocose/diximus, vt intelligatur conuitij significatio / non ꝙ iocose factum sit mortale: communiter enim veniale est conuitium iocosum. sed quod serio & formaliter fit / mortale est ratione dicta. COrrectionis Qua subditi a suꝑioribus corrigi debent (siue puniendo factis siue increpando verbis: siue superiores sint prelati ecclesiastici siue domini seculares) omissio quādo/sicut/vbi &c. oportet, proculdubio peccatum est mortale / nisi propter imperfectionem actus sit veniale: quia preceptum de huiusmodi cor rectione/est preceptum de actu iustitie necessarie ad publicum precipue bonũ.  Sed perspicere in singularibus casibus occurrentibus / si nunc huius hec correctio est de necessitate iustitie, non est facile. ita ꝙ in generali constat correctionem de qua loquimur non posse sine peccato mortali omitti quādo est necessaria ad rempu. si correctio incumbit propter bonum publicum, vel ad personam priuatam/si correctio exigitur propter bonum alicuius priuati: tenetur. n. superior ad exercẽdam iustitiam propter vtrun bonum. Sed quoniam contingit quando punitionem que propter bonum publicum esset absolute necessaria/pro pter incidentia non expedire tunc, sed eẽ differendā (vt dauid distulit punitionem ioab/qui occiderat duos principes) aut remittendā (vt dauid pepercit absalon qui interfecerat fratrẽ/ & pepercit nabal) aut aliter cōmutandā &c. ideo prudentia que circa singularia versatur/maximum locum habet circa huiusmodi correctionis preceptum exequendũ. Nec facile damnandi sunt quinon omnia corrigunt / rationabiliter aliquas correctiones omittentes (isboseth quia minus caute increpauit abner ꝙ ad concubinam patris introisset / regnum perdidit. Dauid quia nunꝗ̈ increpauit amon suum primogenitum de stupro sororis/ reprehenditur a scriptura) nec facile excusandi sunt omittentes corrigere. Ex parte siquidem correctoris/ si conatur secundum prudentiam implere correctionis preceptum, in tuto a mortali peccato conscientia est/ etiam si quando erraret: esset enim tunc materialiter tantum transgressor, scilicet non ex intentione omittendi correctionem. & venialiter peccaret sicut & leuium correctionem omittendo/ propter imperfectionem actus ex parte materie. COrrectionis Fraterne (qua quis tenetur proximũ suũ corrigere verbo quando oportet &c.) omissio potest esse peccatum mortale & veniale. Est enim preceptum huius correctionis de p̃ceptis charitatis & elemosyne spiritualis. & ideo non quilibet venit corrigendus/sed indigens correctione: elemosyna enim non nisi indigenti danda est. Et quia est preceptum affirmatiuum/ obligat pro loco & tempore necessitatis: quando scilicet aliquis mor te peccati detentus probabiliter creditur mea correctione liberandus. ita ꝙ si credo ꝙ sine mea correctione resurget (puta quia est homo sue conscientie scrutator) aut nullam habeo probabi litatem ꝙ ex mea correctione resurget (puta quia nullam hẽo illius notitiam) aut dubito ꝙ egre feret correctionem & blasphemabit/vel nihil prodero, non teneor ad correctionem frater nam: quoniam tunc non sumus in casu necessitatis, quando scilicet aliquis morte peccati detentus / probabiliter creditur mea correctione liberandus: quia deest vel probabilis credulitas libe rationis/vel deest necessitas mee correctionis. Immo stante isto casu necessitatis/ si non ex intentione / sed ex quadam tepiditate omitteretur correctio, non esset peccatum mortale / sed veniale: quia in affectu non preponitur bono fratris omissio correctionis, ex quo non intendit omittere illam: sed materialiter tantum omitteret. nisi tanta esset necessitas peccatoris ob ignorātiā forte/ ꝙ rōne notabilis damni imputanda esset omissio ista/& rediret in naturam sue forme ac si fuisset ex intentione: vt in alijs pec catis contingit. ¶ Est ergo omissio fraterne correctionis circa peccata mortalia tunc tantum mortale peccatum/quando ex intẽtione fit, in casu quo creditur opus esse illius correctione ad liberandum a pecca to mortali/& probabiliter creditur liberatio inde futura: quia tunc tantum fit formaliter contra preceptum correctionis fra terne. Veniale autẽ quum vel materialiter omittitur, nisi emergens damnum in mortalis naturam reduceret / vt dictum est (materialiter autem omittit quicun in animo fraterne chari tatis bonum preponens quibuscun bonis & malis mundi/ omittit: quoniam talis non intendit subtrahere bonum necessarium ad salutem proximi) vel in alijs nō mortalibus omittit̃.  Nec mireris ꝙ in hoc precepto diximus requiri probabilem opinionem de fructu correctionis: quoniam corrector tenet locum agentis/& corrigendus patientis: actus autem actiuorum fiunt in patiente disposito. Et propterea sicut oportet correctorẽ non ex voluntate sed ratione accipere tempus & locũ & alias occupationes & dispositiones corrigendi, ita non ex voluntate sed ratione debet habere si est fructuose susceptiuus sue correctionis: quod est habere probabilem opinionem de futuro fructu. CRudelitas (hoc est atrocitas animi in penis exigendis) pec catum est mortale, pro quanto excessum in puniendo ponit: crudelis enim cām puniendi habet/sed modũ non habet. Peccat manifeste contra proximũ/plus puniendo ꝗ̈ mereatur: vltra malā dispōnẽ proprij animi/qua seipsum fedat cruditate. CVriositas Quum immoderatũ ponat appetitum cognoscẽdi siue per intellectum siue per sensum, peccatum est: quia plus ꝗ̈ recta ratio dictat/ appetitum cognoscendi protrahit. Non est autem mortale peccatum si nuda sit, hoc est nisi ex adiuncto fiat mortalis: vt si curiositas intantum exorbitet vt demonibus vti velit magr̃is, vel ad periurium seu perfidiam inducere velit habentẽ aliquid insecreto. & sic de alijs que possunt adiungi criminibus/trahen tibus curiositatem ad peccatum mortale. 
 
 DEcimas Soluere omittens vbi consuetũ est solui / peccat mortaliter pec cato sacrilegij: quia non reddit debitas res eccle sie cui tenetur reddere de necessitate salutis. constat enim hoc ex suo genere esse peccatum mortale/& sacrilegum, nisi propter imperfectionem actus / vt in alijs contingit. Vbi autem non est consuetum solui decimas, non peccat omittens soluere / salua tamen cura pastoris sui vt habeat vnde viuat honeste / si non habet redditus vnde viueresecundum ꝙ sibi congruit possit: quia ad hoc pro sua rata quilibet ei subditus tenetur / nulla ipsi consuetudine suffragante. DEfensio Manualis/illicita dupliciter reddit̃. Primo ex intẽtione: si scilicet animo ledendi offensorem fit. Nam defensio debet esse suo fine contenta, scilicet vt defendat: & preter intentionem defendentis/si aliter non potest defensio fieri nisi ledatur inuasor/debet illum ledere, ita ꝙ lesio sequatur ex necessaria defensione. Et hinc peccant mortaliter/ qui non curāt seruare illesos inuasores quum possunt aliter defensionem exer/ cere.  Secundo ex immoderamine tutele. vim enim vi repelle re licet / sed cum moderamine inculpate tutele. Et intelligitur de immoderamine ex proposito. qui enim putat moderate defen dere/& preter propositum non aduertendo aliqualiter excedit, aut non peccat aut leuiter: quum humana actio in exercitatione exteriori accensa/non omnimode subdatur mensure. DElectatio Morosa (hoc est voluntaria delectatio de actu ma lo cogitato sine voluntate exequendi cogitatum actum illum malum) exigit ex duplici capite discretionem: scilicet ex parte consen sus / & ex parte actus de quo est delectatio, qui actus dicitur & est obiectum delectationis.  Ex parte siquidem actus obiecti / iuxta naturam actus de quo est delectatio iudicanda est. ita ꝙ si actus de quo quis cogitando delectatur est peccatum mortale (puta adulterium / furtum/homicidium &c.) ipsa quo morosa delectatio est peccatum mortale: & si actus de quo quis cogitando delectatur est peccatum veniale (puta iocari verbis letis / comedere laute &c.) ipsa quo morosa delectatio est peccatum veniale.  Ex parte vero persone / iuxta veritatem deliberati consensus iudicanda est. Nam si persona cogitando de actu quantumcun malo delectetur/ non aduertendo ad id de quo delectatur (ita ꝙ si aduerteret non approbaret) non est ibi peccatum mortale/ etiam si per vnum diem sic inaduertenter cogitaret & delectaretur: quia non potest esse mortale peccatum sine rationali consensu, qui in proposito deesset. Si vero aduertere incepit / & preualente impetu concitate passionis non plene aduertit / sed anteꝗ̈ plene aduertat delectatio facit cursum suum, peccatum non mortale sed veniale interuenit: quia sicut inaduertentia excusat a mor/ tali quia excusat a deliberatione, ita non plena aduertentia excu sat a mortali propter eandem rationem / scilicet quia excusat a deliberatione: sine plena enim aduertentia non habet humana mens vt deliberet. In cuius testimonium excusantur a somno pollutionis surgentes siquid mali eis complacet/donec plene ad uertant ꝗd eis incumbit: quod enim illi patiuntur propter somnum/isti patiuntur propter passionem inuoluntariam. Si autem plene aduertit / & positiue consentit in illam, peccatum iam patet. & similiter si positiue dissentit / virtus iam patet. Sed si positiue nec consentit nec dissentit / & tamen in illa cogitatione delectabili perseuerat, conuincitur consentire ex ipsa continuatione delectationis / non prohibite a voluntatis imperio quando potuit & debuit: quia tunc mens hominis operam dabat actui peccati mortalis quantum est ex parte actus, sed excusabatur a mortali ex eo ꝙ non erat voluntarius. accedente autem tempore quo voluntas potest prohibere mentem a continuatione huius mali actus / tenetur voluntas prohibere: sicut teneretur manum cohibere a prosequutione alicuius actus mali inchoati in somno, alioquin sibi imputaretur/tanꝗ̈ voluntarius. Et vere esset voluntarius negatiue & ex negligentia: quia potuit & de buit prohibere & non prohibuit.  Magna tamen hic opus est discretione / quum de timoratis con scientijs agitur. Discernere siquidem oportet causam quare continuatur illa cogitatio delectabilis. Nam si ex complacentia delectationis illius prouenit ꝙ negligit prohibere continuationem illam, voluntaria fit delectatio & vere morosa/ vt dictum est. Si autem non ex complacentia / sed ex non estimatione commote cogitationis & delectationis negligentia prouenit (puta quia scit voluntatem suam constantem / & considit ꝙ propter huiusmodi commotiones phantasie & con cupiscentie non ruet in consensum malum) peccat quidem: quia potest & debet conari ad repellendum huiusmodi intima bella & pericula maxima, et quantum in se est implere illud. persequar inimicos meos & non conuertar donec deficiant. Non peccat tamen mortaliter: quia in veritate iste dissentit / vir tualiter saltem. immo putat se non actiue continuare cogitatio/ nem illam delectabilem, sed se pati illam. & tanꝗ̈ tentationẽ non tanꝗ̈ propriam operationem apprehendit illam, ac per hoc confidens de non consensu suo / paruifacit illam cogitationem delectabilem tanꝗ̈ debilem hostem ad sui impugnationem. Vnde negligentia ista non cadit super actu intrinseco volũtatis, scilicet consensu vel dissensu ad velle continuationem talis de lectationis: sed cadit super conatu ad repellendum illam tanꝗ̈ hostem. Et propterea iste non perseuerat in cogitando delectabiliter de illo actu: sed phantasia delectabilis molestando ip̃m perseuerat in illo / formaliter loquendo. Et hec ex parte consen sus sufficiant. Rursus Ex parte rei de qua est delectatio / discernere oportet quattuor. Primum an delectatio sit de opere cogitato / vel de ipsa cogitatione. Verbi gratia si cogi tatur bellum aliquod cum delectatione, vtro modo contingit delectari. aliqui. n. delectant̃ de operibus cogitatis: puta de homi cidijs/vulneribus/predis/incendijs &c. Et hi sunt ꝗ sunt affecti ad hmōi facinora. Aliqui autẽ delectantur de ipsa cogitatione: delectatur. n. naturaliter anima nostra in cōferendo/& precipue noua aut mira: vt testantur comedie. Testantur & multorum ocia/dum ingrediuntur hortos stultorum. Et sicut diximus de bello cogitato/ita contingit in materia venerea & alijs. quidam enim cogitantes de turpibus/non delectantur de actu cogitato, sed de cogitatione / dũ occurrit aliquis subtilis modus male operandi: ita ꝙ cogitatio illa tanꝗ̈ subtilis aut mira seu noua inhe rens anime parit delectationem. Et hoc videtur accidere p̃cipue curiosis & affectis ad subtiles inuentiones. Aliqui autem delectantur de vtro: scilicet de cogitatione & actu cogitato. Et licet difficile alicui videbitur discernere vnde delectatio insur gat: non debet tamen difficile videri / vt discernat quid mouet ipsum ad complacentiam illius delectationis. Nam si sentit se moueri ab opere cogitato/iam habet morose delectationis naturam: si vero a cogitatione noua aut mira aut subtili &c. iam habet ꝙ non est delectatio morosa: quoniam morosa delectatio est de opere malo cogitato.  Secundum. an delectatio sit de ip̃o opere malo cogitato/an de modo operandi concogitato. Verbi gratia occurrit cogitatio de furto vel rapina/& cōcurrunt cogitati multi miri modi rapien di vel furandi. Nam si delectatio sit de furto vel rapina / est morosa. Si vero de miris & similibus modis/non est delectatio morosa: quum modi isti sint admirabiles/& naturaliter delectabiles cogitanti anime.  Tertium est inter cogitatum malum opus simpliciter & ab solute/vel relatum ad cogitantem. Stat enim ꝙ opus esset pecca tum alicui & alteri non. Et hinc discerne tria. Primo ꝙ vidua que delectatur de preteritis actibus coniugij/non peccat mortali ter: quia delectatur de operibus sibi licitis pro tempore quo fuerunt licita. Plus est enim explicite approbare ꝗ̈ delectari: sed con stat ꝙ vidua licite approbat preteritas delectationes: ergo. Peccat tamen venialiter in huiusmodi memoria: quia caret tam necessi tate ꝗ̈ pietate huiusmodi delectatio.  Secundo/ꝙ quāuis licite cupiat quis delectari cum aliqua muliere conditionaliter/scilicet si esset vxor sua (quia tale opus tali conditione relatum ad sic cupientem/est licitum) delectatio tamen voluntaria quam iste in presenti acciperet de tali opere cogitato cum illa, esset delectatio morosa: quia presens delectatio non fertur cum conditione, sed de facto hr̃ sine conditione. desideriũ autem est quod cum conditionali fertur super opus. Vnde religiosus etsi non peccat mortaliter/cupiẽdo delectari cũ muliere si esset sua vxor: peccat tamen mortaliter voluntarie se delectando in actu carnali cogi tato cum illa si esset vxor sua / propter dictam rationem: quia conditio excusat desiderium futuri/sed non delectationem presentem.  Tertio/ꝙ vir cogitans de vxore absente & actu con iugij/& voluntarie delectatur de illo, non incidit in morose delectationis crimen: quia de actu sibi licito tunc/ delectatur absolute. ꝗ̈uis peccet venialiter: quia nec necessitas nec pietas suadet sibi talem mentis occupationem.  Quartum est (quod a principio diximus) inter obiectum & obiectum. Nam si opus cogitatum delectans est veniale/de lectatio erit venialis: & si mortale mortalis. Et hinc fit/vt voluntaria delectatio de muliere pulchra visa vel videnda / non nisi veniale peccatum sit: quia videre mulierem pulchram / nō plus ꝗ̈ veniale peccatum est quando peccatum est. Voluntaria autẽ delectatio de muliere pulchra libidinose amplexataseu osculata/ vel amplexanda seu osculāda, peccatum mortale est: quia hmōi amplexus & oscula/peccata mortalia constat esse.  Aduerte demum diligenter pie lector/vt hec que diximus formaliter intelligas: non decet. n. loqui docendo nisi formaliter. Excusamus siquidem multa stando in fra terminos de quibus est sermo, que tamẽ aliunde possent damnari. Verbi gratia dicimus ꝙ memoria delectabilis in vidua excusatur, verum est si nihil aliud adiungatur. sed si adiunxeris ꝙ hinc in vidua insurgunt in cōcupiscibili appetitus aut in carne commotiones, oportet ad regulas de annexis malis aut periculis recurrere. Et simile est de alijs iudicium. Circa Morosas delectationes notato adhuc tria: scilicet oc casionem/libertatem/& intentionem. Potest siquidem occasio delectationis esse volũtaria & licita: vt quum quis gratia componendi / predicandi / disputandi/consulendi/vel ex audientia confessionum cogitat aliqua vnde delectatio surgit. Vel voluntaria & nō licita: vt quũ quis ex vanis & sensualibus verbis/dictis aut auditis / vel ex vano visu aut tactu incidit in huiusmodi delectationes. Vel inuolũtaria: vt quum sese offerũt preter intentionẽ hmōi phantasie delectabiles. Hinc. n. fit, vt quũ homo aduertit se hmōi delectabilibus inuolui/& negligẽs est, magis imputetur negligentia illi qui ex occasione volũtaria & illicita ꝗ̈ illi qui ex inuoluntaria / & minime imputetur illi qui ex occasione necessaria aut pia in delectationes hmōi incidit. ¶ Inter subiectionem quo corporis vel partis sensualis ad rationẽ/differentia est: ꝙ corporis partes (puta manus & pedes) obediunt seruiliter: hoc est abs libertate. moueo. n. manum quando volo/& versus partem qua volo, nulla exñte in manu libera resistẽtia. Appetitus autem sensualis obedit quidem rōni/ sed politice, hoc est cum libertate resistendi: habet. n. proprium motum ac impetum quo concupiscit aduersus spiritum. Et hinc fit vt non ita imputetur motus delectationis homini sicut imputatur motus manus. & non sit signum sufficiens ad probandũ consensum tacitum sola perseuerantia delectationis post aduertentiam/sicut perseuerantia motus manus sufficit ad conuincen dum consensum aduertentis: nam pars sensualis potest perseuerare ex proprio impetu, quod non habet locum in manu. Vnde similitudo que data estsuꝑius inter cōtinuationẽ motus manus/ & continuationẽ motus delectabilis postꝗ̈ hō plene aduertit, in telligitur quatenus iste motus pendet ex rōne. Ita ꝙ postꝗ̈ homo plene aduertit / & adhuc perseuerat in cogitatione delectabili de opere malo vt sic, conuincitur consentire in delectationem / pro quanto delectationis motus pendet ex ratione / & non absolute. ¶ Intentio deni hominis contuenda est quo tendit. Nā postꝗ̈ plene aduertit, si negligit vt delectetur de illo malo opere/committit formaliter peccatum delectationis morose. Si autem negligit quidem/sed nō vt delectetur de illo malo opere cogitato / sed ex quadam tepiditate seu aliquo hmōi, non incurrit formaliter delectationem morosam. ac per hoc non peccat mortaliter, nisi exorbitatio fuerit tanta / vt quasi ideo neglexerit vt delectetur. Nam sicut detrahens non intentione detrahendi / non peccat mortaliter / nisi lesio fame fuerit tanta vt quasi intenderit ille detrahere dum non curauit tantam lesionem fame inferre, ita qui negligenter ac per hoc materialiter delectatur de malo opere cogitato non vt delectetur de illo / non peccat mortali/ ter nisi inuolutio fuerit tanta vt redeat in naturam sue forme: vt quasi ideo neglexerit vt delectetur, dum non estimauit tam notabiliter se tali delectabili inuolui. Et hinc habes vnde post plenam aduertentiam multas negligentias excuses a peccato mortali, quia parue sunt: in his precipue qui habitualiter in animo gerunt se potius velle mori ꝗ̈ peccare mortaliter. Si enim contingit hos esse negligentes in huiusmodi cogitationibus delectabilibus, non est eorum negligentia ex affectu ad delectationem de illo malo opere quod cogitatur. Nec detinentur a tali delectabili vt sic, sed magis ab aliqua passione concupiscentie / que sine tali delectabili detineret. Et vt puto nunꝗ̈ aut rarissime sic habituati / in antedictam negligentiam mortalem incidunt. Et hec ita accipiantur ad excusandum / vt non foueant ad negligendum. DErisio Seu irrisio q̃ verbis aut cachinnis/ sub sannatio que naso rugato/illusio que factis fit, pro quanto quandā despectio nem proximi importat / peccatũ est: quia rōni recte aduersatur/ vt ad hoc paruipẽdatur proximus vt erubescat. Est autem quando veniale pctm̃: vt quum iocose ꝗs parũ aut de paruo deridet̃: parua. n. erubescentia quasi pro nulla reputat̃. Et qñ mortale: vt quũ in iocũ deducit̃ ꝗs, quasi non sit tanti vt debeat estimari. Interuenit siꝗdẽ tũc maxi mus illius cōtemptus, & maior ꝗ̈ in contumelia & detractione: quia licet contumeliosus deprimat honorẽ & detractor famam, neuter tamen ad tantum persone contemptũ peruenit ad quātũ venit irrisor/pro fatuo aut nihilo habens & haberi volens eum quem irridet/vt erubescat comparere inter homines. Et hoc etiā peccatum graue valde/intellige etiam formaliter: hoc est quādo fit ex intentione irridendi. quod est tanto grauius/quanto de virtute maiore aut persona maior deridetur: vt quum deridet̃ iusti simplicitas/aut persona in exemplum ecclesie posita/&c. Quod si in deum & sanctos fiat, non est simplex irrisio/sed blasphemia: vt patet ex supradictis. DEsperatio Qua quis desperatseu nō sperat consequi futurā bea titudinem, peccatũ mortale est: quia est omissio actus necessarij ad salutem eternam: impossibile est. n. sine spe operari ad tam excelsum premiũ consequendum/sicut sine fide. DEtractio Qua quis famam absentis denigrat / peccatum mortale est: quia contra magnum proximi bonũ famā scilicet tendit formaliter sumpta: hoc est ex intentione ledendi famam. siue fiat dicendo verũ siue falsum/siue asserendo siue referendo/siue addendo siue mi nuendo/siue interpretando siue tacendo/ & quouis alio modo. Si vero non formaliter quis detrahat (hoc est non ex intentio ne ledendi famam proximi / sed ex loquacitate aut &c.) non est peccatum mortale, quia non nisi materialiter detrahit. nisi adeo notabiliter inde ledatur fama proximi vt actus redeat in naturam sue forme, dum non curauit cauere a tanta proximi lesione. Similiter peccatum veniale est si detractio sit formalis sed in minimo: quia minimũ quasi pro nihilo accipitur a rōne.  Simile autem est iudicium de auditione detractoris: scilicet ꝙ si ex complacentia infamie proximi audit, pctm̃ est mortale. Et si non malo animo audit, vel peccatum non est: vt si necessi tate aut pietate audit. vel est peccatum veniale: vt si ex leuitate audit. Nisi ipsius auditio famam proximi notabiliter lederet: quod tunc posset contingere/quando auditio eius causa esset au ditionis aliorum vnde notabiliter lederetur fama proximi. In hoc autem & similibus casibus valde per accidens (quoniam & ipse materialiter tantum audit/ & materialiter tantũ causat auditionem aliorum) siste pedem, & noli precipitare sententiā etiam si proximi fama notabiliter fuerit lesa: quoniam si ipsius audientis animus purus fuit/non apparet hmōi negligentia mor talis, cuius malum si aduertisset effugasset. ¶ Ponitur quo triplex casus in quo materialiter (hoc est non malo animo) audire detractionem/potest per accidens esse pec catum mortale. Primus est si audiens potest & debet ex officio vel corrigere detractorem vel obuiare detractioni. Secũdus est/ si audiens pōt & debet obuiare sed ex timore humano omittit. Tertius est si articulus necessitatis alicuius magni mali ex hu/ iusmodi detractione subsequendi/obligat ad obuiandum: quicquid sit illud magnum malum/siue infamie / siue damni in re bus temporalibus/siue vulnerum &c. Tunc. n. audiens tenetur obuiare si potest: ex communi ratione qua quis tenetur pascere fame morientem/& eos qui actualiter opprimuntur subleuare, precipue quum solo verbo resistatur detractionis gladio. Et in his casibus recte rationis iudicio relinquitur determinandum quando/vbi/cui & quomodo resistendum est: quoniam de pre cepti affirmatiui exequutione agitur. & prelati prudentia opus est in primo casu. In secundo vero timor humanus oportet ꝙ sit mortalis si mortale peccatum erit tacere. In tertio quo & necessitas pensanda est qualis sit & resistendi facultas & fructus / & si constat detractionem esse falsam: ne si vera sit dum arguitur in peius emergat / dum vel non falsa vel vera comprobabitur. Detrahere Sibijpsi (hoc est infamare seipsum) peccatum est mortale ex suo genere: grauius ꝗ̈ detrahere proximo/quanto magis tenetur diligere famā suam propter deum & commune bonum ꝗ̈ proximi. Nec excusatur a peccato mortali propter metum aut tormenta: quoniam sicut nullus metus nullũ tormentum excusat a vulnera tione aut occisione sui, ita nec ab infamatione sui. Quāuis. n. pati detrimentum fame proprie sit in proprio arbitrio constitutum si in aliorum malum non redundat/ sicut pati vulnera & mortem, inferre tamẽ sibijpsi damnum fame criminosum est/ sicut vulnerare aut occidere se. Et si in iudicio propter tormenta hoc fit/duplicatur iniquitas: quia adiungitur mendacium in iudicio perniciosum. DJsputare De fide dubitando de veritate fidei/peccatum est mor tale: quia dubius in fide infidelis est. Ad confu tandos vero errores/nisi rationabilis causa sub sit/vel gratia exercitij, coram simplicibus pecca tum est imprudentie: quia periculosum est ne in vacillationem inducantur ex hocipso ꝙ audiunt aliquid apparens contra ea que sunt fidei. Et laicis nihilominus pctm̃ est disputare de fide publice vel occulte: ca. quicũ. de here. li. vi. Et quia cōtrafaciẽs excōicari mandatur, pctm̃ mortale esset/ si laicus sciens sibi sub tali tanta censura illicitam redditam disputationem hmōi/ nihilominus presumeret de fide disputare. DJscordia Qua quis voluntati alterius de bono diuino aut hũano cui debet consentire / scienter & ex intentione contrariatur, pctm̃ est mortale ex suo gñe: quia contra charitatis concordiā directe est. Notāter autem dicitur cui debet consentire: quia discordie completum peccatum/tollit concordiā non quācun sed debitā, que scilicet ex debito est aut esse debet inter proximũ & se aut aliũ. Si. n. nolit concordare cũ proximo ad bonũ supererogationis (puta ad ingrediendũ simul religionẽ) nō ꝑtinet ad discordie vitiũ: quia nō tenet̃ cōsentire ad tale bonũ. Inuenit̃ tamen discordie pctm̃ veniale propter imꝑfectionẽ actus. vel ex ꝑte volentis: vt in primo motu discordie. Vel ex ꝑte materie: vt si tollat concordiā in minimis. Minima aũt in proposito sunt/ quecũ nō sunt necessaria ad salutem: vt si discordet aliquis a volũtate dicendi veritatẽ pure officiosam, hoc est cuius mendaciũ esset peccatũ veniale. & sic de alijs.  Inuenitur rursus discordia per accñs, hoc est non ex intentione: hoc est quum quis discordat quidem ab altero / sed non vt discordet, sed vt non minus recte aut vt rectius velit seu operetur. Interuenit siquidẽ tunc solummodo discordia materialiter: quia formaliter vter tendit ad bonum. Et tunc aut non est peccatum / si vter prudenter se habet. Aut contingit pctm̃: vel ex parte volentis quantũ ad modum, si nimis inheret proprie sententie. Vel ex parte materie/ si erraret̃ in his que sunt de necessitate salutis. Et in vtro casu tantum culpe vel excusationis iudica / quantum culpe vel excusationis habet induratio in primo/aut error in secundo. si enim pertinacia illa est venialis, non nisi peccatum incurritur veniale. Et similiter si error ille excusabilis est propter ignorantiam excusa tam (puta quia nō tenebatur illud scire) excusata erit discordia huiusmodi. Cōsiderandum demum est in his que sunt per accidens / damnum seu nocumentum consequens (sicut de detractione materialiter dictum est) anteꝗ̈ iudicium feratur de mortali peccato. DJspensare In lege siue voto & similibus abs rationabili cā/ peccatum est: quia actus est voluntarius disso nus rationi recte. Est autem veniale hmōi peccatũ in paruis.  In his aũt que notabilia sunt/ considerandum est si aliquid interuenit contra diuina precepta seu bonos mores vel non: & sic iudicandum est de mortali vel non mortali. Verbi gratia si abs rationabili causa dispensetur quis vt habeat multas ecclesias/ & patet aut creditur vel probabiliter dubitatur inde prouenire ꝙ ecclesie priuant̃ debitis curis animarum, peccatum mortale proculdubio incurritur: quia con tra diuinum ius est vt priuetur ecclesia debita cura animarum. Et similiter si abs rationabili causa dispensaretur vt multa ecclesiastica beneficia cum excessiuis prouentibus vnus haberet, peccatum mortale est: quia contra naturale ius est vt cōmunia bona (qualia sunt beneficia ecclesiastica) ita inique distri buantur vt vnus ebrius sit & infiniti esuriant.  Idem autem est iudicium de dispensatione in voto seu iuramento: quia ex diuino iure obligant. Nec est tutus in cōscientia quo ad deum/ qui dispẽsatur in istis sine rationabili causa etiam a papa motu proprio & certa scientia & de plenitudine potestatis: quia papa non habet potestatem in destructionem / sed edificationem cor poris christi. DJuinatio Pro quanto significat inde bitam vsurpationem cognitionis futurorum euentuum/ vel preteritorum aut presentium occultorum, peccatum est: quia contra rectam rationẽ est. Et est ex suo genere mortale/pro quanto demoniaco innititur auxilio.  Contingit tamen frequenter esse veniale propter imperfectionem actus. Vel quia actus demoniacus non est secundum se / nec ex inten tione tacita vel expressa exercentis illum: vt contingit in multis vanis, puta libro fortune/ ominibus &c. Vel quia non putatur actus demoniacus. vt contingit multis in quibus sola vanitatis deformitas apparet: puta in apertione librorum / & similibus que ex fortuna seu casu creduntur.  Pro generali siquidem re gula habendum est/ꝙ vbi nulla interuenit demonis inuocatio nec explicita nec tacita/& non est mala intentio, non incurritur mortale pctm̃. Excluditur aũt tacita demonis inuocatio, quando nulla re aut verbo quis vtitur vt instituta ab aliqua secreta cā. quod tunc fieret quādo quis vteretur aliqua re aut verbo / quasi habente virtutem ad effectum aliquem ad quem constat nec naturalem nec diuinam habere virtutem. Tũc enim tacite con sentit in demoniacum auxilium: quia ad virtutem illius tacite recurrit / dum sic vtitur re aut verbo illo.  Vbi quo tacita interuenit demonis inuocatio, si cognita aut credita aut dubia est / peccatum est mortale: vt patet. Si vero ignota est/ & cum hoc si crederetur esse non fieret, non est mortale peccatum: quia proprie loquendo non inuocat iste demonẽ tacite/ nisi materialiter & inuoluntarie: quod non facit hominẽ sociũ demoniorum. Et iuxta has regulas iudica etiam sortes. DOctorem Fieri aut facere insufficien tem notabiliter/peccatũ est: quia actus voluntarius caret debita sibi materia: & quia iniuria per hoc fit omnibus quibus ille propter doctoratum preponitur/& quo ad honorem & quo ad locum. Ex his tamen quia non notabiliter alij inde leduntur (non multum enim videntur homi nes estimare hoc) non video pctm̃ mortale. Sed gratia materie videtur peccatum mortale/si de medicine vel theologie doctoratu sit sermo: quia est factum perniciosum quantum est ex se: quoniam eoipso ꝙ aliquis constituit aliquem doctorem in me dicina, approbat & proponit illum vniuerso mundo in medicum: doctorare enim est approbare publice scientiam in illa facultate. Et propterea quantum est in se, publicat / te/ statur & approbat coram omnibus ꝙ ad illum vt medicum omnes pro sanitate cōfugere pñt: ac ꝑ hoc mendaciũ ꝑniciosum facto cōmittit, exponendo periculo vite corporalis &c. omnes recurrentes ad illum ignorantem. Et simile est de doctore in theologia/qui est velut medicus animarum: approbatur nan ꝙ omnes ad illum vt ad doctorem theologie recurrere possunt. Et sic non solum populares/sed pbr̃i habentes curam animarũ confidunt de sciẽtia illius magistri (& inde deciduntur erronee casus con scientie/inde docentur falsa/&c.) et dicunt pro authoritate/magister in theologia dixit: &c.  Quia ergo quātum in se est/in periculum corporum vel animarum agitur/ & datur opera rei illicite constituendo insufficientem doctorem, ideo per niciosum factum hic inuenitur: sicut esset perniciosum mendacium/testificari populo ꝙ hic est sufficiens ad medendum / & ille ad instruendum animam.  De doctoratu vero in alijs materijs non apparet simile pericu lum. Nam de doctoratu in artibus/nulli videtur imminere periculum. De doctoratu vero in iure/raro videt̃ periculum: quia nisi aliter scia tur esse doctus / nō facile credit quis illi suā cām, medicum autem quum infirmus audit/ propter ingentem sanitatis spem & miseriam infirmitatis / statim rogat. Et rursus in causis ciuilibus potest adhiberi remedium si aduocatus errauit: sed in causa egritudinis agitur de vita aut sanitate irreparabili &c. Graue tamen peccatum incurritur in iuris doctoratu huiusmodi. Et quāuis mortale non definiā, non tamen omnino excuso a mortali: quia quantum in se est/periculo exponit clien tulos. DOlus (Hoc est astutie exequutio / siue per verba siue per facta / ad deci/ piendum ordinata (peccatum est / vere prudentie contrarium. Et iuxta subiectam materiam potest esse mortale vel veniale, sicut de/ ceptio ad quam astutia machinatur. Si enim intẽditur deceptio perniciosa/ est peccatum mortale: si vero officiosa aut iocosa/ est peccatum veniale. DVellum (Hoc est singulare bellum ex condicto) indicere / peccatum mortale est: quia eligitur percussio proximi / & expositio proprie & aliene vite periculo mortis/ abs sufficiente talis belli causa. ¶ Suscipere autem seu acceptare duellum, vel pro manifestatio ne veritatis/peccatum mortale est: quia contra rationem rectā eligitur percussio proximi/periculum vite/& diuini fit vsurpatio iudicij cum tentatiōe dei/& inducitur in testimonium quod non est testimonium/& diabolica adinuentio impletur. Vel ad ostentationem virium, peccatum quo mortale est: quia cōtra rectam rationem eligitur percussio proximi cum periculo vite: vt patet. Et per eandem rationem peccant mortaliter bellantes decem hinc & decem inde: vt quando spectaculi gratia tẽpore belli fit. Non enim excusantur propter tempus belli, quasi sit partialis conflictus cum hostibus: quia non habet locum finis belli in huiusmodi partiali certamine. Non. n. ordinatur conflictus iste ad debellandum vel minuendum hostis virtutem, sed ad ostentationem hominũ. Vel ad euitationẽ ignominie (quasi vilis & degeneris animi reputetur nisi acceptet duellum) pctm̃ quo mortale est eadem ratione: quia contra rectam rationem non vulgarium sed sapientum/eligitur percussio/periculũ &c. Vel ad terminandam litem ciuilem vel criminalem/ peccatum quo mortale est: quia non est proportionatum medium ad terminandum litem armata pugna percussiua &c. Licitum tamen est suscipere duellum authoritate principis / quando accusator materiali gladio iudicis iniuste me petit / mutilando vel occidendo: quoniam inuasus gladio possum me gladio tueri. Et similiter licitum est resoluere bellum iustũ in duellum / quādo pars habens iustum bellum videt se aliter succumbere: vtit̃. n. viribus suis vt melius potest. Et si hec sic breuiter dicta non pe netras, vide diffuse a nobis scripta in cōmẽtarijs secundesecũde diui thome in fine. xcv. questionis. Vnde principes concedentes duellum (vt communiter accidere videt̃) patet peccare mor taliter. Secus autem esset si ex rōnabili causa permitterent/sicut permittunt meretrices: quoniam non peccarent. 
 
 EBrietas Precognita & volita propter delectationẽ in potu vini immoderato/peccatum mortale videtur: quia con tra rectam rōnem violẽte imponit quis sibijpsi necessitatẽ vinculi tollentis vsum rōnis. Ebrius enim non solum est abs actuali vsu rōnis/vt ociosus, & abs soluta rōne vt dormiens: sed necessitatem habet permanendi in vinculo rōnis, ꝑꝑ quā differt a dormiente. a quo etiā differt/ꝗa somnus est priuatio naturalis: ebrietas vero violenta, vtpote egri tudinalis ꝑturbatio exñs.  Notāter aũt dr̃ p̃cognita & volita: ꝗa ebrietas nisi intẽta sit/nō est ebrietas formałr/ sed materiałr tm̃. Dicit̃ quo ꝑꝑ delectabilẽ potũ vini: quia siquis ex intentione inebriaretur ex dispōne artis medicine ꝑꝑ sanitatem, non esset ebrietas pctm̃/etiā veniale: quia nō esset ebrietas formaliter. nec esset ibi immoderatus potus: quia hōi sic disposito potus ine brians esset moderatus. Et rursus recta rō habet / vt hō imponat sibi necessitatem ꝑmanendi ad breue tp̃us (puta diem &c.) sub vinculo violento rōnis vsus, vt postea possit rōne in corporesano diutius vti ꝗ̈ habet corpus infirmum: sicut liceret vti oppio/& alijs stupefacientibus impedientibus rationis vsum. Ebrietas Inculpabilis excusat a peccatis ex ebrietate cōmissis: quia tunc inuoluntaria sunt. Si aũt est culpabilis, alleuiat quidem peccata ex ipsa sequentia / quia sunt minus voluntaria: sed diuersimode. nam peccata preuisa/ quia solitus est ebrius talia pctā cōmittere, excusant̃ a tanto/sed non a suis speciebus: quia volũtaria sunt in sua cā scilicet ebrie tate. Non preuisa autem/excusantur a suis speciebus, sed aggra uant ebrietatis peccatum: vtpote illius mali effectus. Ebrietas Non plena (quando aliquis potu vini redditur nimis letus, aut turbatur in phantasia/ dum vr̃ ei ꝙ domus giretur aut hmōi aliquid incurrit / non tñ perdit vsum rōnis) pctm̃ proculdubio graue est, nisi cā medicine fiat: quia immoderatus est potus secundũ quantitatem vel qualitatem. & hoc si aduertenter aut negligenter accidit. Peius tamen si ex intentione: est. n. tunc prope mortale/ non tamen est mortale: quia nec attingit ad completā ebrietatis rationem / nec notabile damnum rōnis eligitur. ELectio Eeccłiastici pastoris debet in foro conscientie fieri de homine hñte duas conditiones. Prima est ꝙ sit bonus: hoc est sine pctō mortali. ꝓpter hoc. n. dñs ter petrũ interrogauit si hr̃et charitatem. Secunda est ꝙ sit melior ceteris cognitis qui possent eligi & haberi. Melior autem non quantum ad bonitatem vite, sed quantum ad regi/ men illud/nunc & hic respectu talium ouium/ & reliquis par ticularibus occurrentijs pensatis.  Exiguntur autem intantum ambe conditiones, vt neutra earũ possit scienter omitti sine pctō mortali. Scienter autem dico / hoc est secundum conscientiam eligentis: tenetur enim eligens si abs peccati mortalis incursis vult eligere/tenere secundum suam conscientiam ꝙ ille quem eligit sit in gratia dei, & ꝙ sit ad tale officium in hoc loco/hoc tempore &c. melior omnibus quos nouit posse haberi pro tali cura. Et ratio primi est: quia exñs in pctō mortali est indignus prelatione ecclesiastica, vtpote non diligens chr̃m super omnia: ac per hoc impotens pascere christi oues ex sua vita, quod precipue exigitur in pastore. Ratio secundi est: quia postponere meliorem minus bono in hmōi / non est sine crimine acceptionis personarum, dũ persona preponitur cause. ¶ Et scito hic idem esse iudicium de prouisore: hoc est de illo qui per viam prouisionis abs electione facit pastorem. Secus autem est de confirmatore: quoniam confirmator nō eligit pastorem/sed electionem supponit. Et si dignus electus est/ sufficit ei. Et melior ceteris ille haberi potest/ex hocip̃o ꝙ electo ribus solus iste pre ceteris gratus nunc est: est siquidem cōditio ista multum faciens ad causam. Prelatus. n. minus idoneus gra tus tamen ouibus/melior est illis prelato magis idoneo & minus illis accepto: quoniam ibi charitas coalescit / hic periculum operandi ex metu &c. Si vero plures sunt nominati/ & liberũ est confirmatori eligere inter illos in quem consentiat, tenetur inter illos meliorem ad hoc preferre: vt de electore dictum est eadem ratione. ¶ Et hec quo ad secundam conditionem intellige considerato affectu & respectu ad bona temporalia (gradũ. s. celsitudinẽ/ honorem/diuitias &c.) quatenus sunt cōia ecclesie bona distri buẽda inter ecclesie membra: sic. n. habet in hmōi electionibus locum acceptio persona℟, qua iniuria irrogatur digniori si post habetur. Et hec dico propterea: quia si in electionibus spectaret̃ ad spirituale tantum officium ad quod eligitur, quum eligatur ad onus/cessat ratio iniurie respectu dignioris. & sufficeret eligere dignũ: sicut in ceteris onerosis officijs credimus sufficiẽter prouidisse si eligimus dignũ. Et rō quare postponeret digniorẽ esset/quia nō tenetur eligere digniorẽ: ꝗ̈uis melius faceret si digniorẽ ad hoc eligeret. Vñ paulus apostolus quales debeāt pasto res eligi describẽs ad titũ & thimo. nunꝗ̈ meminit conditionis comparatiue/scilicet  sit ceteris magis dignus: sed tm̃ condōnũ positiua℟ que requirunt̃ de hoc ꝙ sit idoneus ep̃us: ꝗa tunc ep̃i nō bñficiũ sed offm̃ habebant: & ꝗa ad id quod est ꝑ se respiciebat apostolus. Ex ꝗbus patet nō esse exsuo gñe pctm̃ mortale/ postposito digniore eligere vere dignũ in ecclesiasticũ pastorẽ: ꝗa ex his que sunt ꝑ se iudicando/ sufficit eligere sufficientẽ ad onus tale spũale & ad dispensandum temporalia: qm̃ ẜm veritatem ẽt ad onerosum officiũ respectu tꝑaliũ eligit̃ cōsequẽter. Electio Secularis officialis (vt pretoris &c.) debet de persona ad officium illud idonea fieri. ita ꝙ oppositum scienter aut negligenter faciens/peccat mortaliter, ꝑꝑ nocumentum reipub. quod ex inepto rectore incurrere oportet.  Ad eligendum autem meliorem ad hoc / ꝗ̈uis forte teneatur qui potest, non tamen video vinculum peccati mortalis si placet sibi sufficere idoneum: quoniam non video hic acceptionẽ personarum: quia nec video habere hic locum iustitiam distributiuam, quum officium hoc non detur ciui vt parti cōmunitatis. Et similiter non exigitur ꝙ credatur abs peccato mortali: quũ nō fiat pastor ouium chr̃i, sed custos pacis hũane in republica. Electiones Que in cōmunitatibus secularibus fiunt de suis officijs distribuendis suis ciuibus (siue sit pretura/siue quodcũ aliud notabile) regulari debẽt secũdum regulas iustitie distributiue.  Et si nō vult errare qui nescit hmōi regulas, det votũ suũ illi qui magis idoneus est ad hoc inter eos qui digni sunt & pñt preponi. Quod ideo dico: quia si is qui vere est dignior non potest preponi quia alijs non placet, eligendus est dignior inter illos dignos qui possunt hr̃i. Qui autem contra iustitiam distributiuam votum dat / pecca mortaliter, nisi propter imperfectionem actus excusetur: sicut in alijs vitijs contingit. ELemosinam Non facere/ est peccatũ mortale in duo bus tm̃modo casibus. Primus est siquis habet de superfluo nature & persone. Et tunc ꝗa pre ceptũ hoc (scilicet q suꝑest elemosinā date) est affirmatiuũ/& obligat pro loco & tꝑe &c. ꝑꝑea fidei ac prudẽtie illius qui suꝑfluũ hẽt/cōmissum intelligr̃ qñ & quibus actualiter dispẽset illud suꝑfluũ/simul vel successiue, vt melius sibi videbit̃.  Secundus est quum apparet pauper in extrema necessitate constitutus: iuxta illud ambrosij. pasce fame moriẽtẽ, si non pauisti occidisti. ¶ Et in primo casu intellige duo. Primo suꝑ fluũ nō cōsistere in puncto: qm̃ sicut multis ablatis ab aliquo/ nō censet̃ ꝗs indigẽs, ita multis adiunctis nō ꝑꝑea suꝑfluit. Scđo ꝙ suꝑfluũ in tali latitudine cōsistens, iudicandũ est cōsideratis sumptibus honorabilibus ẽt filio℟/ familie/status, munificẽtia/magnificẽtia/cōibus euẽtibus/heredibus / & alijs eiusmodi: ita vt raro videatur contingere, vt homo ẜm statũ gloriose viuens/ suꝑfluũ habeat.  In secundo quo casu intellige extremā necessitatem/non qñ emissurus est spm̃: sed qñ ob defectũ necessario℟ apparet ꝙ ille moritur/nisi ei succurratur de necessarijs modo quando pñt ipsi prodesse subuentiones anteꝗ̈ desperetur de vita illius. EMere Rem minoris iusto p̃cio ex intentione emendiseusoluendi minus iusto p̃cio tũc hic &c. pctm̃ mortale est: ꝗa cōtra iustitiā leditur ꝓximus / minus hñdo ꝗ̈ hr̃e debeat.  Circa iustũ aũt p̃cium quid sit/oportet nō falli: qm̃ iustũ p̃ciũ non solũ est illud quod cōiter in illa patria currit, sed illud quod nunc/hic/ sub hoc vendendi seu emendi mō pōt cōiter inueniri. Ita ꝙ licet res aliqua rome a mercatoribus vendatur centũ, si eadem res rome vltro exposita venditioni / siue subhastando siue per proxonetas / non inuenit emptorem nisi pro septuaginta (tum quia vltronee merces vilescunt: tũ ꝗa emptores pauci inueniunt̃ pro tunc, aut quia non indigẽt re illa/aut ꝗa nō hñt pecuniā promptā pro re illa/aut ꝗa nō curant hr̃e illā) iustũ tũc ibi huius rei p̃ciũ cōstituit̃ septuaginta: ita ꝙ nō peccāt illi ꝗ ex eo ꝙ vidẽt ꝙ res illa venalitati ex posita pōt hr̃i tali p̃cio / puta septuaginta/inducunt̃ ad emẽdũ. Nec reddit̃ iniustũ p̃ciũ ex cā, puta ꝗa necessitate ductus ac per hoc nō volũtarie vẽdit: ꝗa inopia qua cogit̃ ꝗs ad vendẽdũ/ nō redditvẽditionẽ ĩuolũtariā. alioꝗn ẽt si rigido p̃ciovẽderet/ĩuolũ taria redderet̃ vẽditio: q cōstat eẽ falsuʒ. Eadẽ siꝗdẽ rōe iustũ p̃ciũ ẽ, q nũc/hic/sub hoc mō vẽdẽdi vel emẽdi ĩuenit̃ cōiter. Qua rōe iustũ quo est p̃ciũ quũ post bella aut pestes/domus/ agri/horti &c. emuntur vilissime, quia non inueniuntur empto res. Et eadem ratione gemme que empte fuerant mille modo emuntur centum, quia non inueniuntur emptores. Et similiter transeunte naui aliqua videmus emi res vilius ꝗ̈ ibi valeant, quia non inueniuntur emptores tunc pro alio precio. Et sic de similibus.  Et si hec latius discussa cupis videre cum suis fundamẽtis, vide cōmẽtaria nr̃a in prĩo articulo. q. lxxvii. scđescđe. ¶ Et pro nunc vide differentiam precij inter rem expectantem emptorem & seipsam non expectantem emptorem: & clarifica bitur intellectus tuus. Domus enim expectans emptorem venditur quantum valet absolute: domus autem non expectans/ venditur quantum inuenitur. Et tunc vere venditur quantum valet nunc hic exposita, ꝗ̈uis non vendatur quantum valeret expectans emptorem. Iustum autem precium est non quantum valeret si expectaretur, sed quātum valet nunc/hic/& reliquis singularibus que tunc occurrũt pensatis: vt patet in pignoribus que authoritate curie a pauperibus propter debita ablata/ exponuntur sub hasta plus offerenti.  Et scito ꝙ emens minoris iusto precio/citra tamen medietatẽ, licet excusetur a iure ciuili/non tamen excusatur a iure diuino. Permissiue siquidem iure humano dicitur licitũ decipere citra dimidium iusti precij: sed lex domini immaculata est, secundum quam peccatum mortale est ledere proximum in quacũ re notabili. Emere Iura aliena temporaliũ bonorum licet in se nullum peccatum sit, si tamen litigiosa sint aut futura credantur/turpe vr̃: quum non deceat hominẽ lites querere. Et si minoris iusto precio emat/peccat: & non tenetur ei secun dum ciuilia iura debitor plus dare ꝗ̈ emerit. Et sicut alia iura ita iura quo creditorum (quibus scilicet debentur pecunie mutuate aut censuales/& breuiter ex quocũ contractu licito, siue debeantur in pñti siue in futuro certo tempore) pñt licite emi/dummodo iusto precio emantur. Iustum autem talium iurium precium est quod communiter inuenitur abs dolo/ fraude &c. sicut in ceteris venalibus tantum valet res quanti vendi potest. Contingit autem huiusmodi iura paruo vendi/ & tñ iusto precio/quia paucos inueniunt emptores: vilescũt. n. res que a paucis emuntur. & propter penuriam pecunie: sicut cetere res vilescunt quando & vbi rara currit pecunia. Emptio Est illicita multipliciter. Primo ex fraude iusti precij: vt siquis cognoscẽs preciosam gemmā/ de manu rustici nō cognoscentis quid habet/emat vno carlino. nam voluntaria commutatio ex notitia prouenit: simile est. n. acsi aurum pro auricalco ab ignoranter vendente ꝗs emeret. Et tenetur huiusmodi emptor ad restitutionem damni vltra peccatum. Secus autem esset / si tam emente ꝗ̈ vendente ignorantibus/committunt se fortune valeat quantum valeat. tunc enim bona fides vtrius/& voluntas cōmutandi cum incuria discussionis, transfert dominium licite.  Siquis quo emptor cognoscit precium gemme/ & monet rusticum ꝙ ipse vult cũ bona conscientia habere abs scrupulo etiam si valeret mille aureos / & clare explicat ꝙ pro donato habeatur quicquid amplius est, non videtur iniuste emere: ex quo dominus rei monitus cum protestatione/non curat discutere rem suam, propterea quia non emit sed inuenit eam. Et emptor non tenetur ei ex plicite affirmare quantum valet: quum habeat alios vnde possit hoc inquirere & scire.  Secundo ex fraude in substantia/quantitate aut qualitate: vt siquis ab ignorante emeret quasi auricalcum aurum / aut in magno pondere pro paruo / aut quasi vitiosam rem quum esset abs vitio.  Tertio ex anticipata solutione: vt siquis minoris emit ꝗa prius soluit. vt faciunt hi qui emendo fruges assignandas primo tꝑe/ presoluunt minus. Aduerte tamen ꝙ in huiusmodi emptione spectatur ad estimatum precium tẽpore assignationis frumenñ. Et propterea si verisimiliter creditur frumentum valiturum mense iunij decem vel circa/licet nunc valeat quindecim, licite ego ex nunc emo pro mense iunij decem: vt patet ex ca. nauiganti. de vsu. Nec obstat ꝙ in augusto creditur valiturum duo decim aut quindecim: quoniam emptor non emit pro augusto/ sed pro iunio. Sed si emeret pro augusto decem/& creditur valiturum quindecim, iniqua est emptio ex anticipata solutione iustitiam violans.  Nota tñ ꝙ quia precia re℟ non cōsistunt in puncto/sed distinguuntur in pium/moderatũ & rigorosum, si ex hoc ꝙ homo prius aut tunc soluit/ad precium pium deducit emptionem/nullum peccatum est. Et hinc fit vt abs peccato eandem rem vnus emat decem modo soluens / & alius postea soluturus emat duodecim: quia ille p̃cio miti/iste rigoroso emit.  Quarto ex pacto de retrouendendo/ & quando etiam cum pacto de locādo venditori sub annuo censu moderato, si p̃cium quo emitur minus est ꝗ̈ res valeat. Habet. n. tũc speciem mutui palliati sub nomine emptionis / & vsure palliate sub nomine census. Vnde si precium est iustum / contractus licitus reputatur, & frequẽter fit. EMulatio (hoc est tristitia de alieno bono/non quia ille alius bñ habet/sed quia ipse non habet) peccatum qñ est. Vel ex modo: quando scilicet immoderatus est dolor ex nimio amore sui temporalis boni. & communiter est veniale. Vel ex bono affectato: quando scilicet improportionatum sibi bonum concupiscit: vt si plebeius altero facto principe tristatur quia ipse non est princeps. Et com muniter aut stulti sunt tales aut ambitiosi. & tunc iuxta qualitatem ambitionis iudicabis hanc emulationem. Et si in ecclesia sticis dignitatibus aut beneficijs emulatio inueniatur, iudica illā secundum appetitum emulantis. ita ꝙ si appetitus illius ad beneficium aut dignitatem est bonus/emulatio est bona: & si appetitus est malus venialiter/emulatio est venialis: & si appetitus est malus mortaliter/emulatio est mortalis. Ceterum in spiritualibus emulatio tanto est laudabilior quanto appetitus est melioris boni: iuxta illud. emulamini charismata meliora. EPiscopi Peccata peculiaria sunt/conferre ordines indignis / con secrare non virgines vt virgines/conferre bene ficia ecclesiastica indignis/non residere in ecclesia & cathedra sua abs rationabili causa/non interesse diuinis officijs diebus dominicis saltem / non visitare singulis annis suam diocesim / & in visitatione non seruare iura tam de inquirendis & prouidendis ꝗ̈ de predicando ꝗ̈ de procurationibus &c. non instituere predicatores seu potentes in opere & sermone in ecclesia cathedrali & conuentualibus/nō celebrare synodum singulis annis, non prouidere de idoneis mi nistris/vicario/assessore/notario / economo non propinquo nec fauore coniuncto sed clerico de gremio ecclesie idoneo &c. negligere exequutionem legatorum propter negligẽtiam aliorum ad se deuolutorum quo ad exequutionem/ non corrigere verbo & facto vt opus est subditos/non conficere chrisma annis singulis / non dispensare redditus suos pauperibus & ecclesie vt debet/negligere vt magistri instituantur ad docendum oportuna & artes liberales subditos/& vniuersaliter negligere ea que ad pascendum christi oues sibi creditas oportuna sunt. ¶ Inter hec autem & similia differentia consideranda est duplex. Prima est ꝙ quedam sunt secundum se mala: vt consecra re non virgines vt virgines/conferre ordines seu beneficia indignis: quia actus cadit super materia repugnante. negligere curā animarum: quia perniciose infidelitatis est maniseste. ecclesiasticos prouentus dissipare: quia eiusdem est vitij. non curare de idoneis ministris: quia ad hoc tenetur omni iure / & tenetur de damnis omnibus. & similia. Quedam vero sunt mala propter aliud: hoc est propter mala que inde nata sunt sequi. vt nō residere/non visitare / non celebrare synodos / & huiusmodi: hec enim omnia mala pro tanto sunt/ pro quanto ex eis ouium pastus aut tollitur aut minuitur aut impeditur &c.  Secunda est/ꝙ quedam statuta sunt perpetue durationis: vt de residendo/visitando/ predicando &c. Quedam vero cum preterito tempore fluxa videntur: vt de instituendo economo/ de predicando in visitatione: & multa forte sunt alia que aut per non vsum aut alias abolita videntur in locis multis. Sicut etiam institutio hominum potentum in opere & sermone pro predicationis officio/aut neglecta aut nō recepta in multis locis videtur, vbi nulla inuenitur prebenda pro huiusmodi viris instituta. & forte hoc accidit in ecclesijs vbi tenues sunt p̃bende. Et propterea errantes in primis (que scilicet sunt ex se mala) peccant mortaliter: nisi propter imperfectionem actus (puta ꝗa paruulus error circa fidelitatem aut diligentiam interuenit) ex cusentur. Errantes autem in scđis/quantum peccent, ex causa & ex malo quod sequitur/& ex bono quo priuantur oues/pensandum est. Circa illa vero que non est in memoria hominũ ꝙ seruata fuerint in aliqua ecclesia (vt de economis & similibus) nō video peccatum aliquod/ modo ad finem aut fructũ propter quem statuta illa erant / studeat episcopus quantum in se est dirigere: puta ꝙ redditus ecclesie bñ ac fideliter tractent̃/ ꝙ promoueantur in canonicos meliores seu magis digni &c. hoc. n. est ad idem tendere/sed alia via hodie conueniente. ERubescentia Pro quāto verecundiā de bono importat/peccatum est: quia actus timoris cadit super materia repugnante: non. n. timendũ est bonũ.  Et est quando veniale: vt quum quis erubescit voluntarie orationi vacare propter societatem. Quādo autem mortale: vt quum erubescit confiteri peccatum suũ mor tale/aut confiteri christũ &c. iuxta illud. qui me erubuerit corā hominibus/hũc & filius hominis erubescet coram angelis dei. Discerne ergo erubescentiam mortalem a veniali ex materia. nam siquis erubescit de necessarijs ad salutẽ/peccat mortaliter: si autem de alijs/venialis communiter est. EVagatio Mentis ex suo noĩe a recta rone declinat, & ꝑꝑea pctm̃ est. Sed si nuda est/ venialis est. Si autẽ ad illicitas materias exeat, iuxta illarum naturas iudicanda est: ita ꝙ si ad venereas delectatio/ nes declinat/ex venereorum regulis iudicatur. & sic de alijs. Et hec intellige de mentis euagatione secundũ se: nam de ipsamet vt coniuncta misse / orationi/et alijs que attenta mente tenetur homo persoluere/aliud est iudicium propter iniuriam annexā: vt in fra patebit. EXcōis Tam maioris ꝗ̈ minoris notitia necessaria ac sufficiens confessori/in quattuor consistit. Primo in cafibus quibus est quis excommunicatus: vt sciat discernere an penitens sit excōicatus. Secundo in casibus quibus excōmunicatus peccat propterea quia excōmunicatus dicit/ facit aut suscipit aliquid: vt sciat peccata quibus inuoluitur quis postꝗ̈ est excōmunicatus. Tertio in casibus quibus alios peccare contingit occasionaliter ex altero excōmunicato: hec. n. peccata confessor discernere non potest/nisi nouerit excōis efficaciam in eos qui excōmunicati non sunt. Quarto in qualitate vinculi an fit affectum reseruatione: vt hinc discernatur qui ab hoc & qui ab illo sint absoluẽdi.  Et propterea de vtra excōmunicatione hec quattuor dicentur, prius de maiore/deinde de minore: ita tñ vt primum & quartum simul locentur / & in singulis verba in sententia posita referantur, apposita vbi opus videbitur decla ratione. Hec. n. cum supradictis de absolutione/ & in fra dicẽdis de precepto, sufficere credimus confessori. Ante omnia Autem circa intellectum excommunicationum / siue a iure siue a iudice sint/prenotanda sunt duo. Primum/in excommunicatione qua libet duo inueniri: scilicet personam que excommunicatur/& actionem pro qua excommunicatur.  Et personas quidem ad quas se extendit excommunicatio / facile est discernere, perspi ciendo an comprehendat omnes / an aliquos vel aliquem.  Discernere autem actiones non tam facile est. Oportet siquidem actionem considerare & ex parte termini & ex parte agentis: & scire ꝙ ex parte termini actio excommunicationi subiecta/intelligitur consummata. ita ꝙ regulariter loquendo nisi actio illa sit consummata / nō est locus excommunicationi. Verbi gratia si excommunicatur quicun occiderit christianũ, quantuncun aliquis animo occidendi mille vulnera letalia christiano inflixerit/nisi mors sequatur non erit excommunica tus: quia non est christiani occisio consummata. Vnde quantũcun conetur aliquis percutere clericum lancea / sagittis / lapidibus, nisi lancee aut sagitte aut lapidis ictus pertingat ad clerici personam / non incurrit excommunicationem latam contra percutientes clericos: quia manus violente iniectio non est consummata: consummatur enim tactione ipsius clerici / & non aliter. Et sic de alijs. Ex parte autem agentis a quo egreditur actio / exigitur ꝙ sit agens eliciens seu exercens illam actionem. ita ꝙ si excommunicatur occidens christianum, excommunicatus est qui occidit/non autem ille qui mandauit occidere. Et ratio est: quia in iure non dicuntur vere agere nisi illi qui faciunt (hoc est exercent seu exequuntur) actionem illam que excōicationi subijcitur: consulens autẽ aut mandans/solum dicitur interpretatiue facere. In cuius signum quando canonum conditor vult comprehendere non solum facientes sed cooperantes/extendit apponendo quando / & qui/ cun dederit consilium auxilium vel fauorem. quando & quicun mandauerit. quando & qui fuerit mediator. Ex his enim & similibus appositionibus significatur ꝙ nisi appositiones huiusmodi fierent/soli facientes essent excommunicati. & propterea oportet lectorem & confessorem esse cautum, ne sit preceps ad iudicandum cooperatores excommunicatos. Legat di ligenter igitur verba textus seu sententie, & videat quas actiones excommunicat: & solos facientes illas actiones iudicet excōmunicatos, nisi sint etiam excommunicati dantes consilium/ auxilium/ fauorẽ &c.  Nec obstat dictis excōmunicatio iuris cōmunis contra participantes in crimine criminoso cum excom municatis: quia illa loquitur de participio cum iam excommu/ nicato, ita ꝙ presupponit iam excommunicatum: vt in fra in loco suo declarabitur.  Secundum / ꝙ actiones cooperatorie dupliciter excōmunicationi subijciuntur. Primo per modum extensionis seu coopera tionis: vt quum excommunicantur inijcientes manus violentas in clericum, & omnes qui ad hoc dederint mandatum/ consilium/auxilium/ fauorem &c. Et sic quantũcun aliquis man det/consulat/auxilietur/ faueat, si non sequitur effectus (scilicet violente manus in clericum) non incurritur excōmunicatio: quia actiones iste sic non excōmunicantur/nisi quatenus cooperatorie sunt: non sunt autem quatenus cooperatorie cōsummate nisi terminentur ad opus principale excommunicatum, scilicet iniectionem manus in clericum. Et sic de similibus intellige. Alio modo per modum proprie actionis: vt quum excommunicatur religiosus dicens aliquid vt retrahat audientes a solutione debitarum ecclesijs decimarum: non. n. exigitur vt illud dicere consummetur ad effectum retractionis asolutione decimarum, vt scilicet ex illo dicere audiens retrahatur a solutione. Sed consummatum est in hocipso ꝙ dicere illud fit cum tali intentione: quia tale dicere excōmunicationi subijcitur per modum cuiusdam actionis secundum se, & non ꝑ modum extensionis seu cooperationis. Fuisset autem per modum extensionis / si canon excōmunicaret principaliter non soluentes decimas/& accessorie dicentes ad retrahendum. Et sic de similibus intellige. ¶ His igitur p̃missis seruanda sunt quattuor promissa, incipiẽdo ab excōicationibus latis contra repugnantia fidei christi. Excōmunicatio Contra hereticos. ¶ In hereticos, & fautores/receptatores ac defensores eo℟. ca. i. EXcōicamus Oẽs hereticosv trius sexus/quocun nomi ne censeantur, & fautores & receptatores & defensores eorum. Hono. iij. de sen. excom. nouerit. Canonis Istius materia est heresis. Et est quo ad per sonas vniuersalis. Quo ad actiones vero cōprehendit quattuor. vnam principalem & tres accessorias. vna principalis est ipsa heresis: hoc est pertinax adhesio ad aliquid contrarium fidei. secunda est fauor: tertia receptio: quarta defensio. ita ꝙ omnes sunt ipso facto excōmunicati.  Vbi aduerte ꝙ ad istum canonem cuius absolutio nō reseruatur pape, superuenit iugis canon in cena domini/excommunicans omnes here ticos & fautores & receptatores & defensores eorundem. & reseruatur absolutio pape. Et propterea hodie solus papa pre/ dictos absoluere potest. Sunt aũt verba canonis in cena domini/ hec. Excommunicamus & anathematizamus omnes hr̃ticos/ gazaros/patarenos/pauꝑes de lugduno/arnaldistas/speronistas/ passagerios/vvicleffistas seu vssitas/ fraticellos de opinione nuncupatos: necnon martini luteri heresim sequentes/ipsi martino quo minus puniri possit quomōlibet fauentes: & quoslibet alios hereticos quocũ nomine censeantur, ac omnes fautores / receptatores/& defensores eorũdem.  Aduerte quo inueniri aliũ antiquũ canonem gelasij pape contra hereticos/dicentẽ. Quicũ in heresim semel damnatā labit̃, eius damnatione seipsum inuoluit. xxiiij. q. i. achatius el primo. Et est canon iste cũ duobus capitulis sequentibus/directe significans firmitatem & authori tatem sententie semel promulgate de aliqua heresi: est. n. tante efficacie / vt inuoluat omnes imitatores in secula seculorum. Siue igitur antiqua siue noua sit heresis, siquis vere hereticus est/excommunicatus est cum fautoribus &c. ¶ Et scito/ꝙ proprie loquẽdo/ fautor hr̃tici solus est, qui fauet heretico vt heretico. Et similiter defensor heretici solus est / qui defendit hereticum quatenus hereticum. Et similiter receptator heretici solus est/qui recipit hereticum quatenus hereticum: qm̃ ex intentione & proposito maleficia distinguuntur apud iura, & formaliter sunt termini intelligendi apud sapientes in quali bet facultate. ¶ In dños seu rectores tꝑales & eo℟ officiales circa negocium inquisitionis cōtra hereticos deficientes: & oẽs qui in hoc dederint consilium/auxilium vel fauorem. Ca. ij. VT inquisitionis Negociũ cōtra hereticā prauitem ad dei gloriam & augmentum fidei / nr̃is temporibus prosperetur &c. ¶ In qua constōne octo ferunt̃ excōicationes.  Primo. n. omnes potestates / domini temporales & rectores (quibuscũ dignitatibus vel officijs & nominibus censeant̃) & eorum officiales & balliui qui diocesanis vel ep̃is vel inquisitoribus heretice prauitatis non obediunt in hereticorum / vel ipsorum credentium/vel defensorum/receptatorum / fautorum inuestigatione/captione & custodia diligenti quum ab eis fuerint requisiti, excommunicantur.  Secundo. Omnes predicti rectores / si predictas personas pestiferas non duxerint vel duci fecerint sine mora postꝗ̈ fuerint requisiti/ in potestatem seu car cerem ep̃orum seu inquisitorum/vel ad aliquem alium locum de quo ipsi vel aliqui ex ipsis mandauerint in fra eo℟ dñorum vel recto℟ districtũ, vbi ꝑ viros catholicos a prefatis ep̃is vel in quisitoribus vel eorundẽ aliquo deputatos/sub arcta & diligenti custodia teneantur donec eorum negocium per iudiciũ ecclesie terminetur: sunt excommunicati.  Tertio. Omnes supradicti rectores & eorum officiales & nuncij, si de heresi ab episcopis vel inquisitoribus condemnatos & eorum brachio derelictos/ non statim ceperint indilate animaduersione debita puniendos/ non obstantibus appellationibus predictorum, sunt excommunicati.  Quarto. Omnes supradicti rectores & officiales si ca ptos pro crimine heresis/ abs dictorum ep̃orum seu inꝗsitorũ aut saltem alterius eorum licentia vel mandato / a captione vel carcere liberauerint: sunt excommunicati.  Quinto. Omnes predicti rectores ipsorum officiales/si de crimine heresis (quũ mere sit ecclesiasticum) cognouerint quoquo modo vel iudica uerint: sunt excommunicati.  Sexto. Omnes supradicti si exequutionem pro huiusmodi crimine a diocesanis vel inquisitore iniunctam/prompte (prout ad suum spectat officium) facere detractent, vel diocesani seu inquisitoris iudicium / sententiam seu processum directe vel indirecte impedire presumant: sunt excommunicati.  Septimo. Omnes supradicti qui prefato fidei negocio / episcopo vel inquisitori incumbenti se opponere presumpserint vel ipsum aliqualiter impedire: sunt excommunicati.  Octauo. Omnes qui scienter in predictis vel aliquo predictorum dederint auxilium/ consilium vel fauo rem: sunt excommunicati. extra de here. vt inquisitionis. Canones Isti vs ad octauum nō contra omnes sed officiales in materia heresis/ vt clari iudicibus relinquũtur. Octauus aũt contra oẽs est.  Et est absolutio omnium horum episcopalis quantum est ex isto canone. Quod ideo appono: quia pro quanto isti in numerum fautorum aut defensorum hereticorum transirent / faciendo aliquid horũ vt fauerent aut defenderent hereticos, incurrerent sententiā latam in cena domini, & absoluendi essent a solo papa. ¶ In inquisitores & alios officij inquisitionis exequutores, cōtra hereticos contra conscientiam suam procedere omittentes / vel falso heresim imponentes. Ca. iij. INquisitores Et alij ad inquisitionis officij exequutionẽsub stituti ab episcopo vel inquisitore, si odij/gratie vel amoris/ lucri aut commodi temporalis ob/ tentu/contra iustitiam & conscientiam suam omiserint cōtra quenꝗ̈ procedere vbi fuerit super prauitate here tica procedendum, aut obtentu eodem prauitatem ipsam aut impedimentum officij sui alicui imponendo/eumsuper hoc pre sumpserint quoquo modo vexare: preter alias penas/excommunicationis sententiam eoipso incurrant. A qua nisi per ro. pont. nequeant (preterꝗ̈ in mortis articulo/& tunc satisfactione pre missa) absolui: nullo in hac parte priuilegio suffragante. Cle. de here. ca. multorum. in cle. Canonis Istius materia est iniustitia cum mala conscientia inquisitorũ heretice prauitatis. Quo ad personas ligantur duo genera personarum: scilicet inquisitores/& alij ad dicti officij exequutionẽ deputati. Quo ad actiones/ponuntur due: scilicet omissio procedendi vbi fuerit procedendum, & vexatio innocentis/imponendo illi vel heresim vel ꝙ impediret inquisitionis officium. Et debet vtra actio vestiri obtentu odij/gratie vel amoris / lucri autcommodi. Et preter hoc prima actio debet esse contra iustitiam & conscientiam. Ita ꝙ huiusmodi omissio ad hoc vt huic pene subiaceat, requirit vt sit non solum contra iustitiam/sed etiam contra conscientiam. Noluit. n. conditor canonis ligare omittentem contra iusti tiam ignoranter, sed voluit vt esset omissio contra conscientiam suam: hoc est contra scientiam suam applicatā ad talẽ omissionem, ita ꝙ etiam conscientia sua dictet non esse omittendum/ quāuis amor vel odium &c. trahat ad omittendum.  Ceterũ in loco isto videre facile potes / sub ecclesiastico iudicio cadere actus interiores odij vel amoris non absolute vt occulti sunt, sed vt ad extra procedunt: vt scilicet sunt rationes exterioris commissionis vel omissionis. Excommunicantur siquidem hic inquisitores qui ex odio vel amore omittunt procedere &c. Et est papalis absolutio, nisi cum satisfactione premissa in mortis articulo. ¶ In inquisitores & ipsorum vel ep̃orum seu capitulorũ sede vacante commissarios/pecuniam illicite extorquentes, aut scien ter ecclesiarum bona ob clericorum delictum fisco etiā ecclesie applicare attentantes. Ca. iiij. INquisitoribus Et tam ipsorum ꝗ̈ ep̃o℟ ꝗ̈ capitulo℟ sede vacante super hoc deputatis commissarijs districtius iniungimus/ne pretextu officij inquisitionis quibusuis modis illicitis ab aliquibus pe cuniā extorq̃ant, nec sciẽter attẽtent ecclesia℟ bona ob clericorũ delictũ/p̃dicti occasione officij/fisco etiā ecclesie applicare. Q si secus in his vel eorum altero fecerint, excōis sententie eos sub iacere decernimus ipso facto. A qua non possint absolui (p̃terꝗ̈ in mortis articulo) donec illis a quibus extorserint / plene satisfecerint de pecunia sic extorta: nullis priuilegijs / pactis aut remissionibus super hoc valituris. Clemens de here. ca. nolentes. in cle. Canonis Istius materia partim quasi rapina & ꝑtim sacrilegium est. Et quo ad personas duo gña personarum ligantur. Primum est inquisitorum. Secundũ com missariorum quorũcun: siue sint commissarij inquisitoris/siue episcopi/siue capituli sede vacante. Quo ad actiones explicant̃ due. Prima est extorsio pecunie a quocũ modis illicitis p̃textu officij inquisitionis. Secunda est applicatio scienter bonorum ecclesie ad fiscum etiam ecclesie ob delictum clerici / pretextu similiter dicti officij.  Vbi discernere potes / ꝙ prima actio tribus contenta est conditionibus. Secunda autem exigit quin conditiones: vt patet computando illas.  Nota hic ꝙ appellatiōe commissariorum in proposito veniunt etiam vicarij: quoniam vicarij commissarios agunt. Appellatione quo pecunie venit omne quod pecunie vicem supplet: vt frumentum / vinum/ & huiusmodi que pecunia mensurantur. Et est excōmunicatio ista episcopalis post plenam satisfactionem, & non aliter nisi in mortis articulo. ¶ In suspectos de heresi fraticellos / bisochos siue beghinos &c. Ca. v. FRaticellis Seu fratribus de paupere vita/aut bisochis siue be ghinis & alijs quibuscun sub pena excommunicationis (quā eos si secus fecerint/incur/ rere volumus ipso facto) iniungimus exp̃sse, ne statum siue sectam huiusmodi ab ipsis assumptum sectentur vlterius/vel ipsum de nouo assumere quoquo modo p̃sumant.  Episcopos quo & eorum superiores & etiam alios prelatos quo scun qui predictis personis vel alijs ritum viuendi & habitum supradictos preter specialem apostolice sedis authorita tem deinceps concesserint, predicte excōis pene ipso iure decernimus subiacere. Io. xxij. in extra. ca. sancta romana. Canonis Istius materia est suspecta de heresi secta fraticellorum &c. Quo ad personas est vni uersalis. Quo ad actiones tres explicantur. prima est perseuerare in illa secta: secunda est assumere dicte secte ritum: tertia est concedere ritum & habitũ huiusmodi. Et hec tertia actio limitatur ad episcopos & eo℟ superiores & alios prelatos quoscũ. Ita ꝙ tam perseuerantes / ꝗ̈ de nouo assumentes / ꝗ̈ prelati concedentes, sunt ipso facto excommunicati. Et est episcopalis absolutio.  Et nota ꝙ ex hac extrauaganti non habetur que dicitur excommunicatio contra inuenientes nouum ordinem/ habitum &c. quoniam (vt patet intuenti) ista excommunicatio non excedit sectam/ritum habitum particularem: scilicet fraticellorum. ¶ In mulieres statum beghinatus assumptũ sectantes vel ip̃m de nouo assumentes: ac religiosos quoquo mō eas admittentes/ dantes in hoc auxilium consilium vel fauorem. Ca. vi. SAcro Approbante cōcilio statũ beghinarũ ꝑpetuo ꝓhibendũ ducimus et a dei eccłia penitus abolendũ, eisdẽ & alijs mulieribus quibuscũ sub pena excōis (quā cōtrariũ facientes incurrere volumus ip̃o facto) iniungẽtes ex presse/ne statũ hmōi dudũ forte ab ipsis assumptũ sectent̃ vlterius/vel ip̃m aliquatenus de nouo assumāt. Religiosis vero per quos eedem mulieres in hmōi statu beghinali foueri & ad ip̃m suscipiẽdũ duci dñr, sub simili excōis pena (quā eoip̃o si secus egerint/se nouerint incursuros) districtius inhibemus / ne mulieres aliquas p̃dictũ statũ assumptũ sectantes vel de nouo assumentes/quoquo modo admittant/p̃bentes suꝑ hoc auxiliũ/con silium vel fauorem. De relig. do. ca. primo. Canonis Istius materia est suspectus status beghina/ rum. Quantũ ad personas/duo genera comprehenduntur: scilicet mulieres & religiosi. Quātum ad actiones vero tria genera. Primum est sectari vlterius hmōi statum assumptum: Secundum est de nouo dictum statum assumere. Et hec duo respiciunt mulieres. Tertium autem quod respicit re ligiosos/est prebere vllo modo auxilium/ consilium vel fauorẽ super dicto statu sectando vel assumendo.  Aduerte deinde appellatione beghinarum non venire mulieres deuotas que alicubi bisoche vocantur: que in domibus paternis demisse a nuptijs abstinent/nullam regulā profitentur/ nulli mō viuendi se astringunt, sed deo famulari in sua puritate malunt prout spiritus sanctus illas inspirauerit. Sed beghine que hic excommunicantur, sunt aut infideles de quibus loquitur cle. ad nostrũ de here. aut sunt suspecte de fide: vt in hac decretali insinuatur. Et est episcopalis. Contra scismaticos. ¶ In pertinaciter se ab obedientia ro. pont. subtrahentes/seu quo modolibet recedere presumentes &c. Ca. vij. EXcōicamus Et anathematizamus omnes illos qui in animarum suarum periculum se a nostra & ro. pontificis pro tempore obedientia pertinaciter sub trabere seu qũolibet recedere presumunt: & qui per se vel alium seu alios directe vel indirecte predicta exequi vel procurare/aut in eisdem consilium / auxilium vel fauorem prestare non verentur. In processu cene domini. Canonis Istius materia est scisma. Quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones explicantur duo gña actionum. s. principaliũ & accessoriarũ. Et principales ꝗdẽ sunt due. prima est subtrahere se ꝑtinaciter ab obediẽtia ro. pont. secũda est qũolibet p̃sumere recedere ab eadẽ obedientia. Accessorie aũt valde disperguntur & dilatantur: dum multipli cantur per tot modos/per se vel alium/directe vel indirecte &c.  Vbi nota/ꝙ aliud est recedere ab obediẽtia ro. pont. & aliud est transgredi precepta eiusdem etiam ex contemptu: nam recedere ab obedientia est nolle recognoscere ipsum vt superiorem/ vt patrem spiritualem/vt christi vicarium &c. transgredi aũt precepta ipsius etiam in despectum eius / stat cum recognitione ipsius vt pontificis / superioris &c. Et propterea in hunc canonẽ non incidunt contemptores preceptorum, nisi ro. pont. nolint recognoscere vt caput totius ecclesie vice christi. Et est canon iste reseruatus pape. ¶ In presumptuose volentes ꝙ ordinationes ab octauiano & guidone facte vel ab ordinatis ab eis sint rate &c. Ca. viii. ORdinationes Ab octauiano & guidone heresiarchis factas & ab ordinatis ab eis irritas esse cen semus. Adijcientes vt qui dignitates ecclesiasticas seu beneficia per dictos scismaticos acceperint/careant impetratis. Alienationes quo que per eosdem scis/ maticos seu per laicos facte sunt de rebus ecclesiasticis omni careant firmitate/& ad ecclesias sine omni onere reuertantur. Siquis autem contraire presumpserit, excommunicationi se nouerit subiacere. extra. de scis. ca. primo. Canonis Istius materia partim est scisma/partim sa crilegium circa alienationem rerum ecclesie. Et quo ad personas vniuersalis est. Quo ad actiones / ponitur vna: que tamen multiplicatur iuxta materias. Actio est presumere contraire contra hoc. s. ꝙ ordinationes sint irrite / & ꝙ beneficia accepta non retineantur/ & ꝙ alienatio facta a scismatico vel laico careat firmitate/& ꝙ sine onere reuertat̃ ad ecclesiam: qui. n. voluerit ꝙ ordinationes sint rate/aut ꝙ beneficia re tineantur/aut ꝙ alienatio sit firma / aut ꝙ redeat ad ecclesiam cum onere, excommunicationem incurrit. Episcopalis tamẽ est secluso scismate.  Nota tamen hic ꝙ alienatio de qua hic est sermo/iuxta litere sonum intelligenda est vt exposuimus, hoc est de sacrilega alienatione: quoniam alienatio facta a laico/sacrilega est, & litera distinguit a scismaticis laicos. Nō damno tamen exponentes laicos non qualitercun/sed fultos authorita te scismaticorum. Rationabilis videt̃ hec expositio: quia de scis maticis est canon iste: vt per ipsos scismaticos/ecclesiasticos, per laicos vero innixos illorum authoritati laicos significet. ¶ In eũ qui de tertie partis cardinaliũ nominatione cōfisus pape sibi nomẽ vsurpat/et eos qui ip̃m recipiũt: item in eũ qui a paucioribus ꝗ̈ duabus partibus cardinalium electus nisi maior concordia intercesserit/gerit se pro papa. Ca. ix. STatuimus / Vt si forte inimico hoĩe superseminante zizaniā inter cardinales de substituendo summo pont. non poterit esse plena concordia/& duabus ꝑti bus concordantibus tertia pars concordare no luerit aut sibi aliũ p̃sumpserit noĩare, ille abs vlla exceptiōe ab vłi ecclesia ro. pont. habeat̃ qui a duabus ꝑtibus fuerit electus et receptus. Siꝗs aũt de tertie partis noĩatione cōfisus/ sibi nomẽ ep̃i vsurpauerit, tā ip̃e ꝗ̈ qui eũ receꝑint excōicationi subiaceāt. Et in fra. Si a paucioribus ꝗ̈ a duabus partibus aliquis fuerit electus ad apłatus officium, nisi maior concordia intercesserit/ nullatenus assumatur: & predicte pene subiaceat si humiliter noluerit abstinere. extra de elec. ca. licet. Canonum Istorum materia est scisma aut scismatis initiũ. Quo ad ꝑsonas/sunt vłes. Quo ad actiones nota duos casus. Prĩus est siꝗs de tertie ꝑtis cardinaliũ noĩatione cōfisus/pape sibi nomẽ vsurpauerit: & tunc tam ip̃e ꝗ̈ hi ꝗ eũ receperint/sunt excōicati. Secundus est vłior casus: hoc est si a paucioribus ꝗ̈ a duabus ꝑtibus cardinalium electus/nisi maior cōcordia intercesserit, gerat se pro papa: tunc. n. predicte pene subiacet. Et est absolutio secluso scismate ep̃alis. Contra manus violentas. ¶ In eos qui suadente diabolo in clericum vel monachũ manus violentas inijciunt. Ca. io. SJquis Suadẽte diabolo/huius sacrilegij vitium vel crimen incurrerit/ ꝙ in clericum vel monachum manus violentas iniecerit, anathematis vinculo subijciatur. Et nullus ep̃o℟ p̃sumat illũ absoluere (nisi mortis vrgente periculo) donec apostolico conspectui pñtetur/& eius mandatũ suscipiat. In decre. xvij. q. iiij. ca. siꝗs. & est inno. ij. Canonis Istius materia est sacrilegiũ quo manus vio lenta in clericũ inijcit̃. Et quo ad ꝑsonas est vniuersalis. Quo ad actiones vero vna est principalis: scilicet manus violentas in clericum suadente diabolo inijcere. Et est papalis. Actiones vero accessorie (scilicet mandare/dare consilium/auxilium vel fauorem ad hmōi manum violentam) ex alijs canonibus habentur: quos breuitatis causa omitto. Circa Hanc excōmunicationẽ punientẽ sacrilegiũ manus violente in clericum vel monachum / nota septem. ¶ Primo/ꝙ quia manus est organũ organo℟, appellatione manus violente venit non solũ quecũ ꝑcussio/sed ẽt pulueris aut aque iniectio: immo & consputio/ ac violẽta acceptio cuiuscũ rei de manuseu persona clerici: insuꝑ captio/detentio & carcer. Non autem precipere exilium aut confinia in fra que se contineat: quia in illis violenta manus (hoc est exterior violentia) in istis sola precepti vis interuenit.  Per inferentem quo violentiam clerico/ intellige non solum exequutorem, sed man dantem & dantem ad hoc consilium/auxilium / fauorem/con sensum: immo ẽt ratũ habentẽ post factũ si noĩe suo factũ est.  Appellatur etiam a iure in proposito consentiens ac faciẽs, qui quũ dẽat & manifeste possit/desinit obuiare. Et ꝑꝑea pari pena punitur: quia (iuxta apostoli sententiam) digni sunt morte non solum qui faciunt/sed & qui consentiunt facientibus. Et quia duplex est genus debentium: scilicet vel ex officio, vt officiales. Et isti proculdubio ligantur/ si manifeste possunt obuiare & non curant. Vel ex casu necessitatis: quo tenemur succumbentem oneri subleuare/quum non sit alter subleuans. Et isti si manifeste possunt / ex interpretatione iuris ligantur: vt patet in ca. quante. de sen. excom. Crediderim ego istos tunc tantum ligari/quum ex intentione nolunt obuiare, cognoscentes se abs periculo ac damno posse obstare: tales. n. inexcusabiles sunt a consensu, ex quo necessitatis articulus obligat eos ad obstandũ/ sicut officiales obligat debitum sui officij. ¶ Nota secundo/ꝙ quia violentia distinguitur ab actibus subdolis/ fraudulentis & huiusmodi/& rapina distinguit̃ a furto, ideo licet manus violenta esset siquis vi acciperet aliquid quod tenet clericus in manu seu in persona, non tamen esset manus violenta siquis furto tolleret numos ex loculo gestato a clerico. Et similiter siquis cingulum quo actualiter cingeretur / furtiue tolleret, etiam si precisio interueniat: quoniam precisio illa non violenta sed furtiua est. ¶ Nota tertio/ꝙ violentia hoc in loco plus denotat ꝗ̈ significet. nam licet significet quod fit in inuitum (quia hoc proprie est violentum) intelligimus tamẽ per hoc etiā iniuriosam manũ. ita ꝙ licet clericus consentiat vt verberetur, si iniuriosa est verberatio/excommunicatus est verberans. Et hac eadem ratio ne clericus percutiens seu verberās seipsum iniuriose/per se vel alium, excommunicatus esset / non minus ꝗ̈ si alium clericum sic percussisset aut percuti procurasset.  Et hinc respondetur quesito, an monialis procurans aborsum potione vel phlebotomia/incidat in hunc canonem. Dicitur. n. ꝙ non incidit: quia manus hec licet sit violenta nature, non tamen est violenta per sone consentienti/nec est iniurio sa statui ecclesiastico.  Nota quarto / ꝙ manus violenta potest esse sacrilega duplici ratione. vel absolute/vel ex iuris positione. Appellatur autem et est sacrilegium absolute/iniqua percussio clerici. Vocatur vero & est sacrilegium ex iuris positione / clerici merentis mille mortes occisio persententiam iudicis laici: hoc. n. & similia que secundum se sunt iusta/& sunt solum mala quia prohihita ex iure positiuo, sacrilega quidem sunt / sed ex positiuo iure originem trahẽtia. Et hoc modo sacrilegium est si monachus causa correctionis verberatur per laicum aut necessitate non vrgente per alium clericum vel monachum ab abbate: vt in ca. vniuer sitatis. de sen. excom.  In presenti igitur censura sacrilegium sumitur vtro modo. ita ꝙ excommunicationi subiacet manus violenta sacrilega, siue absolute siue ex iuris positione. Et propterea quicun zelo iustitie laicus homo vel dominus moueatur contra clericum pessime meritum, non excusatur a sacrilegio manus violente: nisi in casu sibi a iure permisso. Permitti autẽ creditur a iure officialibus laicis capere ac detinere clericum (presentandum ꝗ̈ citius suo prelato) inuentum in crimine pa trato vel patrando. Et nihilominus cuilibet cuius interest / permittitur recuperare violenter a clerico res furto sublatas vel raptas anteꝗ̈ fur vel latro ad alia diuertat, hoc est anteꝗ̈ adipiscatur possessionem quasi quietam rerum ablatarum: sicut etiā licitum creditur debitorem clericum fugientem vel fugam parantem detinere/presentandum suo prelato. In his. n. & similibus quum constet sacrilegium non interuenire ex natura facti (quia non ad iniuriam clerici sed ad iustitiam tenditur) & ex positiuo iure non sit prohibitio, non est locus sacrilegio. ¶ Nota quinto casum in quo manus violenta in clericum vere sacrilega non punitur hac excōicatione. Et est si clericus turpi ter operans cũ vxore/matre/filia vel sorore/ inuentus percutit̃: vt patet in ca. si vero. de sen. exco. percutiens. n. ex vindicta/licet peccet mortaliter / & sacrilegus sit, iure tamen humano compatiente iusto dolori impunis euadit. Si tñ dolus interueniat (puta quia vir consentit vt vxor clericum admittat ad hoc vt percutere eum possit) excommunicatus est percutiendo: quia dolus interueniens/compassionem legis tollit. ¶ Nota sexto/manum violentam in clericum non sacrilegam quin modis inueniri. Primus est quum est sacra: vtputa quũ correctionis cā ab habente legitimam potestatem legitime exercetur. Sic enim episcopus per clericum/ inferiores vero prelati per seipsos clericum verberant detinent autem & capiunt per quoscun. Et ad hunc modum spectat verberatio qua naturalis pater corripit filios clericos/& magister discipulos/ & maio res seu seniores ecclesie pueros/& clerici officiantes eos qui per turbant diuini officij cultum. Et sicut sacra est horum cor/ rectio, ita sacrilega efficeretur eorundem actio si ex odio & iniquitate clericos eosdem verberarẽt: ac per hoc essent excommunicati.  Secundus est quum est licita: vt quum quis defendendo se aut sua aut alios / vim vi repellit cum moderamine inculpate tutele. Nec arctatur licita hec defensio ad casum quo inuasus non potest aliter se aut sua aut alios saluare, sed rationabiliter extenditur etiam ad casum in quo tamen vituperabiliter fugiendo posset se saluare: quia non tenetur ignominio sam fugam pati laicus a clerico inuasore, sed potest suum saluando honorem sicut & ceteras res/vim vi repellere. Non intelligas tamen licere ei propter hoc acceptare duellum a clerico diffidante illum: quia aliud est velle pugnare, & aliud se & sua tuendo / contra clericum non minis sed facto inuadentem pugnare. Et ad hanc licitam defensionem reducuntur superius dicta in tertio notabili de captione licita: quoniam in defensionem iustitie fiunt. Et quum non minus castitatem ꝗ̈ reliqua bona tueri debeamus, si mulier aut puer impetatur de turpitudine a clerico/& pro euadendo molestiam non verbo sed facto inuadentis / percutit aut mordet (quia nec fugere licet, nec clamare potest / aut infamiam putat) nullam incurrit censuram: quia defensio cum moderamine inculpate tutele / tali sexui seu etati videtur. Et si excessus interueniret / exemptus esta canone, qui excusat patrem/maritum / fratrem & filium: vt predictum est. Et multo magis excusat agentem pro persona propria in materia turpitudinis iuiuriose. si. n. licet mihi impune percutere iniuriantem mihi in turpitudine meorum, multo ma gis impunis sum percutiens iniuriantem mihi in turpitudine proprie persone. Et sicut sufficit ibi inchoatio actus, ita hic: qui enim attentat violare / iam turpem actum inchoat.  Tertius est / quum manus violenta est imperfecta ex defectu delibera/ tionis: vt contingit in primis motibus. Siquis enim abs deliberatione ex subita passione manum in clericum inijcit / ita ꝙ aduertens quid facit retrahit manum, non est excommunica tus: quia manus violenta non est perfecte actus humanus. ac per hoc non est sacrilega nisi imperfecte, sicut primus motus adulterij est adulterium: excommunicatio autem hec presupponit sacrilegium simpliciter / & non secundum quid tantum, quale est hoc. Et ad hunc modum reducuntur percussiones tam defensiue ꝗ̈ correctiue quando modicum excessiue sunt: quia non ex deliberatione fit excessus ille/ sed quasi ex impercepta passione impellente.  Quartus est/quũ violẽta manus est imperfecta ex defectu exterioris actus: puta quia tam leuis ac leuiter iniecta est vt pro nulla habenda sit. & vt vnico verbo dicatur/quando manus violenta est ita leuis vt si esset in laicũ non constitueret peccatum mortale, propter hoc ꝙ est in cleri cum/non subiacet huic excommunicationi. Et ratio est / quia non est sacrilegium: canon autem iste expresse supponit sacrile gium secundum completam sacrilegij rationem, & non secun dum quid: quale est veniale sacrilegium, vt sic liceat loqui.  Quintus est/quum manus violenta est imperfecta ex defectu forme, hoc est intentionis. quia scilicet non per se intenditur, siue quia violentia non intenditur: vt quum quis castigando cle ricum/modum excedit ex imprudentia/putans se nō excedere. siue quia non intenditur ꝙ sit in clericum: vt quum ex ignoran tia clericus percutitur aut capitur: quoniam per se loquendo non incurritur sacrile gium/nisi sub intentione cadat. Et hoc in/ tellige nisi ignorantia culpabilis reducat actum in naturam sue forme: vt quia debuit & potuit scire / nec curauit scire. Et ad hunc modum reducuntur casus omnes/in quibus non formaliter sed materialiter tantum/manus violenta in clericũ inijcit̃: vt contingit officiali principis / arcenti turbam in qua sunt cle/ rici. Ad hunc etiam modum reducuntur casus / quibus abs animo iniuriandi / violentia rationabiliter infertur clerico: vt siquis fugiens persequentes / clericum ex caballo necessario fugienti tollat vt velociter se saluet. sicut enim non est reus rapine equi / ita nec violentie sacrilege: quia non animo iniuriandi sed necessitate seipsum saluandi totum fit in casu in quo si lex viua adesset/ cessare se diceret. Et simile est si in casu defensionis / occurrentem gladium de latere clerici tolleret vt posset se tueri. Et sic de similibus. ¶ Nota septimo / appellatione clerici seu monachi venire non solum omnes habentes primam tonsuram / & omnes vtrius sexus professos aliquam approbatam religionem, sed etiā earun dem religionum nouicios & conuersos: hoc est qui se & sua/ mutato habitu alicui religioni dedicauerunt perpetuo. Et hoc intellige nisi sint priuilegio clericali priuati: vt sunt degradati/ & secundum quosdam heretici & bigami / & coniugati sine habitu & tonsura/ & apostate seu enormitatibus seuis vacantes &c. Tertianorum autem genus (qui scilicet vocantur de tertio habitu alicuius religionis) ex hoc solo ꝙ sunt tertiani/ non gaudenthoc priuilegio: quia nec sun treligiosi (quum non habeant solennem professionem, qua religiosi a non religiosis distinguuntur) nec conuersi religionis / nec nouicij religionũ/ nec clerici. in iure autem quattuor hec genera tātum ponuntur: vt patet intuenti. ¶ Demum circa calcem huius canonis/vbi reseruatur pape ab solutio ab hac cẽsura/scito tria exceptionum genera habere hic locum. Primum ex qualitate facti: secundum ex qualitate personarum: tertiũ ex accidente impedimento.  Ex qualitate quidẽ facti: nā tripliciter inuenitur manus hec violenta. quando. n. est iniuria leuis/qñ grauis/qñ enormis. Et si est leuis/pōt ep̃s absoluere. Si grauis vel enormis, pape vel legato de latere/reser uatur regulariter absolutio. Discernere autem & iudicare leuẽ vel grauem aut enormem, ad iudicem (hoc est ep̃m) pertinet. Et de enormi iniuria/ex iure canonico manifestum est multipliciter inueniri. Primo ex magnitudine facti: vt si peruentum est ad mutilationem membri/aut sanguinis effusionem (que abundantiam significare videtur) aut graue vulnus. Secundo ex persona lesa: vt si in episcopum aut abbatem. Tertio ex per sona ledente: vt si laicus officialis authoritatiue percutiat clericum. Quarto ex scandalo: vt si monachus percutiat clericum secularem. quod ponderabis. Ex iure vero ciuili & doctoribus superadditis, ex persona lesa / si sacerdos indutus sacris vestibus percutiatur. Et ex irreuerentia: vt si in conspectu prelati per cussio fiat. Ex loco: vt si in ecclesia vel in platea. Ex loco vulneris: puta si vulneratus in oculo. Et ex notorio / & specialiter temporis: puta magne festiuitatis.  Ex qualitate vero personarum. nam puerorum in fra pubertatis annos excessus quicun commissus / & mulierum, potest ab episcopo semper absolui/ etiam si pueri post pubertatem absolutionem petant. Similiter religiosi in claustro seinuicem percutientes/& ad religionem transeuntes, nisi difficilis & enormis fuerit excessus: vt mutilatio aut effusio sanguinis. aut in episcopum vel abbatem fuerit/ ca. quum illorum. de sen. excom. Qui etiam sui iuris non sunt (quales sunt serui / & filijfamilias / & huiusmodi) absolui possunt ab episcopis ĩ duobus casibus. Primus est si deliquerint in fraudem: hoc est vt subtrahant se ab obsequio debito dominis/veniendo ad sedem apostolicam. Secundus est si ipsi dñi sine culpa sua graue damnum propter hoc incurrant: nisi excessus sit tam grauis & enormis/ vt propter vitandum scandalum & tollendum exemplum aliorum/debeant ad sedem apostolicam destinari.  Ex interueniente demum impedimento ab solui in primis possunt a quocun excessu omnes in mortis articulo constituti. Infirmi quo seu valetudinarij quacun corporis impotentia impediti/& senes impotentes accedere: & simili ter qui ob inimicitias quas habent/aut ob inopiam quam patiun tur/non possunt accedere: et demum quocun canonico impedimento retrahantur/vt nec ad sedem apostolicam nec eius legatum ire possint, absolui possunt ab episcopis seruata duplici moderatione. Prima est vt satisfiat clericis iniuriā passis. Secunda est/vt iurent ꝙ cessante temporali impedimento/ presentabũt se apostolice sedi parituri illius mandato. De nobilitatis autem magna potentia/disponit ius ꝙ talium dominorum ac delicato rum excessus/ significandus est anteꝗ̈ absoluatur/ sedi apostoli/ ce: & secundum illius consilium postea fiat absolutio. nisi periculum sit in mora: tunc. n. iuxta impedimentorum canonicorũ rationem agendum esset. ¶ In insequentes cardinales vel manus violentas in eos inijcientes. Item in dominos temporales cũstitutionem ca. felicis. li. vi. cōtra presumptores prefatos seruari non facientes. Ca. xi. SJquis In hoc sacrilegij genus irrepserit/ ꝙ sancte ro. ecclesie cardinales hostiliter fuerit insequutus / vel percusserit aut ceperit vel socius fuerit facientis / aut fieri mandauerit / aut factum habuerit ratum aut consilium dederit vel fauorem/aut postea receptauerit vel defensauerit scienter eundem, sicut criminis lese maiestatis reus / perpetuo sit infamis. Et in fra. Ex in sequutione predicta sicut ex iniectione manuum violenta, ipso facto sententiam excommunicationis quis incurrat/ tam ipse in sequutor ꝗ̈ alij supradicti tanti mali participes. Nec ab alio ꝗ̈ a ro. pont. possit beneficium absolutionis obtinere / nisi in articulo mortis.  Et in fra. Si princeps/senator/ cōsul / potestas ve lalius dominus siue rector contra presumptores predictos presentis constitutionis tenorem non fecerit obseruari, tam ipse ꝗ̈ officialis eius in fra mensem postꝗ̈ res ad eorum notitiam venerit/ coipso sententiam excommunicationis incurrant. Bonifa. extra. de pe. ca. felicis. li. vi. Materia Istius canonis est sacrilegium insequutionis & manus violente in cardinales sancte ro. ecclesie. Quo ad personas canon est vniuersalis. Quo ad actio nes/comprehendit decem actiones: scilicet insequi / percutere/ capere/sociare facientem / mandare/ratum habere / consulere/ fauere / receptare / defensare scienter: ita ꝙ quicquid horum aliquis commiserit/est excommunicatus. Et reseruatur absolutio pape.  In secundo autem canone si princeps &c. materia est omissio seruandi dictam constitutionem, tanꝗ̈ quasi probans sacrilegium factum. Persone vero excommunicate sunt septem: scilicet princeps/senator/cōsul/potestas/alius dñs/rector/ & eius officiales. Actio que excommunicationi subijcitur est vna: scilicet non facere seruari dictam constitutionem in fra mensem a die notitie computandum. Et est excōmunicationis buius absolutio ep̃alis. In iniuriose pōtificẽ ꝑcutiẽtes/capiẽtes vel bāniẽtes &c. Ca. xij. SJquis Suadente diabolo in hoc sacrilegij genus proruperit, ꝙ ꝗ̈uis in iuriose vel temere pontificem percusserit / acce/ perit seu banniuerit / vel hoc fieri mandauerit/ aut facta ab alijs rata habuerit/vel socius in his fuerit facientis / aut consilium in his dederit vel fauorem/seu scienter defensauerit eundem, in illis casibus de predictis in quibus excommunicationem per iam editos canones non subiret/sit huius nostre constitutionis authoritate anathematis mucrone percussus. ac non queat nisi per summum pont. (p̃terꝗ̈ in mortis articulo) absolui &c.  Potestas vero/consiliarij/balliui/ scabini/aduocati/rectores/consules & officiales ciuitatis que in episcopum suum commiserit aliquid predictorum/in p̃missis culpabiles existentes, similiter excōis snĩe (a qua nisi vt premit titur/valeant beneficium absolutionis obtinere) sint subiecti. Cle. extra de pe. ca. siquis. in cle. Canones Duo simul hic ponunt̃: & vtrius materia est sacrilegiũ in ep̃m. Et primus quidẽ quo ad personas vłis est. Quo ad actiones vero comprehendit duo gña actionum. s. principaliũ & accessoria℟. Et principales quidem sunt tres. s. ꝑcutere/ capere vel bannire ep̃m quẽcun. Actiones vero accessorie sunt sex: scilicet mandare/ratificare/ sociare/cōsulere/fauere/vel scienter defendere.  Secundus aũt canon specialiter loquens de hoc sacrilegio perpetrato a ciuitate (que non excommunicatur: quia vniuersitas nō excōicatur) ꝑticularis est quo ad ꝑsonas: pro quanto septem gña officialiũ/ & octauo generali nomine omnes illius officiales excōicat. Sed quo ad actiones extensissimus est: pro quāto culpam oẽm circa hoc sacrilegiũ comprehendit. Et est vtrius absolutio papalis.  Aduerte hic/ꝙ appellatione pontificis seu episcopi non venit nisi consecratus episcopus: quia electus & non consecratus non est episcopus, licet sit administrator & episcopus electus. ¶ Et scito ꝙ p̃ter hos canones / ad idem extat alius in cena dñi/ dicens. Excōicamus & anathematizamus oẽs temere mutilantes/ vulnerātes/interficientes/capientes/incarcerātes/ & detinen tes patriarchas/ archiepiscopos & episcopos eorũ mandatores.  Vbi videre potes canonem vniuersalem quo ad personas: & comprehendentem actiones sex principales, & vnam accessoriam/scilicet mandare. Et est papalis/sicut cetere in cena dñi. ¶ In sacrilegos ad vrbẽ romā pergẽtes inuadentes. Ca. xiij. EXcōmunicamus Et anathematiz amus oẽs mutilantes/vulnerantes & interficiẽtes/seu capientes & detinẽtes seu depredantes romipetas & peregrinos ad vrbem cā deuotionis seu ꝑegrinationis accedẽtes/& in ea morātes / vel recedẽtes ab ip̃a: & in his dantes auxiliũ/cōsiliũ vel fauorẽ. In proces. cene dñi. Canonis Istius materia est sacrilegiũ quo inuadunt̃ adsanctā vrbẽ ꝑgentes. Et quo ad ꝑsonas est vłis. Quo ad actiōes cōprehẽdit sex principales/& tres accessorias. Et principales sunt mutilare/vulnerare/interficere/capere/ detinere/depredari. Accessorie aũt sunt consulere/auxiliari/ fauere.  Et nota ꝙ oportet personas ad quas principales actiones terminantur hr̃e multas conditiones. Prima est in qualitate/ꝙ sint romipete seu peregrini. Secunda est in causa/ꝙ causa deuo tionis vel peregrinationis. Tertia est in positione ꝙ ad vrbẽ acce dant vel in ea morent̃ vel inde recedāt. Et ex defectu tertie con ditionis siquis tales percusserit anteꝗ̈ sint in accessu aut postꝗ̈ re dierint, non incurrit hunc canonẽ. Ex defectu vero secunde con ditionis/siquis habitatorem rome euntem ex hispania romā vt in domum suam vadat/percusserit, non incurrit hunc canonẽ: quia nec cā deuotionis nec causa peregrinationis ad vrbẽ accedit. Ex defectu autem prime conditionis siquis percusserit habitantem rome causa deuotionis, non incidit in hunc canonem: quia habitator nō est romipeta aut peregrinus morans in vrbe. Inter cām aũt deuotionis & ꝑegrinationis nihil interesse video ĩn ꝓposito/nisi ꝗ̈tũ ad exteriorem manifestationem. deuotio. n. ĩnterior est: ꝑegrinatio vero exteriora solita est hr̃e signa. & vulgariter vocant̃ ꝑegrini ꝗ deuotionis cā ꝑgunt. Ve℟ inter romipetas & peregrinos ad vrbem/dr̃ia est, pro quāto cōius est romipete nomen: nā comprehendit etiā romanũ ciuem ad vrbem cā deuotionis accedentem.  Et nota ꝙ canon iste respicit nō papā/ nō curiā, sed vrbem romā. Ita ꝙ si papa cum curia alibi esset, nihilominus canon iste ligaret offendentes euntes ad vrbem cā deuotionis.  Aduerte quo/ ꝙ iste canon mutatus est: quia in processu cene dñi tꝑe martini comprehendebantur etiam peregrini ad hierusalem. Et est papalis. ¶ In eos ꝗ adsedẽ apłicā venientes & recedentes ab eadẽ/ temeritate ꝓpria capiũt/spoliāt & detinent &c. Ca. xiiij. EXcōicamus Et anathematizamus oẽs illos qui ad sedem apostolicā venientes & recedentes ab eadem, necnō omnes illos qui iurisdictionem ordinariā vel delegatā aliquā non hñtes / in eadem curia morantes temeritate propria capiunt / spoliant & detinent, aut ex proposito deliberato verberare/mutilare vel interficere presumunt: & qui talia fieri faciunt seu mandant. In ꝓces. cene dñi. Canonis Istius materia est sacrilegiũ quo offendit̃ sedes apłica in his q̃ sub ꝓtectione sua sunt. Et quo ad ꝑsonas est vłis. Quo ad actiones vero comprehendit actiōes principales sex/ & duas accessorias. Et qm̃ in canone isto aliter modificant̃ prime tres actiones principales qñ terminant̃ ad veniẽtes vel recedẽtes/ & aliter qñ terminant̃ ad morātes in curia romana, iō aduerte ex lr̃a dr̃iam. Et multiplicādo primas tres actiones/dicito, ꝙ caꝑe/spoliare vel detinere tā veniẽtes ad apłicā sedẽ ꝗ̈ recedẽtes ab ea/primo excōicant̃. deinde ꝙ caꝑe/ spoliare vel detinere propria temeritate (hoc est authoritatiue) morātes in curia apłica/excōicantur. Tertio ꝙ verberare/mutilare vel interficere ex proposito deliberato tam venientes ꝗ̈ rece dentes ꝗ̈ morantes/excōicantur. Et est papalis. ¶ Sed sunt hic aduertẽda multa. Primũ ꝙ nō est hic sermo de roma/sed de sede & curia apłica: ac per hoc oportet ꝑsonas sic offensas ad sedẽ apostolicam venire/ aut ab illa recedere/aut in illius curia morari. ita ꝙ nō sufficit morari rome vbi est curia/ sed oportet in curia morari.  Secundũ est / ꝙ si morantem in curia quis spoliat aut detinet aut capit furtiue & ꝑ modũ rapto ris & nō authoritatiue, nō incurrit hũc canonem: factus est. n. hic canon cōtra eos qui in curia authoritatem sibi de facto vsurpant. propterea. n. dr̃/qui iurisdictionẽ ordinariā vel delegatam non habentes propria temeritate &c.  Tertium est, ꝙ siquis ex exorta tunc ira/rixa / controuersia / & breuiter non animo quieto premeditatus prorumpit in verberandum aut occidendũ curialem in curia, non incurrit hũc canonẽ: quia non vocat̃ in proposito ex proposito deliberato facere/ qui ex non premeditatione quieti animi facit: alioquin superflue apponeretur ex proposito deliberato/si deliberatio sufficiens ad peccatum mortale sufficeret ad hunc canonem incurrendũ: cōmune siquidem est omni excōicationi subesse peccatũ mortale. Et semper hoc subintelligitur: nisi quis adeo desipiat vt putet aliquem ex actu non deliberato excōicatũ / aut in hoc solo canone explicatũ quod in ceteris subintelligitur: quod irrationabile est.  Quartum est/ꝙ vltimus casus (scilicet de ꝑcutientibus morātes in curia) scri ptus ꝗdẽ est/& iam ꝑ centũ annos quotannis ꝓmulgat̃, & tñ a nullo aduerti aut practicari vr̃/tā in foro iudiciali ꝗ̈ pnĩe: nullus siquidẽ (ni fallor) ex hoc se aut aliũ reputat excōicatum. Actiones aũt accessorie due sunt: mādare. s. & facere fieri aliꝗd dicto℟. ita ꝙ nō solũ qui mandato / sed qui alia via ꝗ̈ mandato facit aliꝗd horum fieri, excōicatus est. Et est papalis. ¶ In sacrilegos/litigantes in ro. curia qũolibet offendentes. Ca. xv. EXcōmunicamus Et anathema tizamus oẽs illos qui ꝑ se vel aliũ seu alios / quascũ ꝑsonas ecclesiasticas vel seculares ad ro. curiā suꝑ suis causis & negocijs recurrẽtes / illa in eadẽ curia ꝓseq̃ntes aut ꝓcurātes, negociorũ gestores/aduocatos vel ꝓcu ratores ip̃o℟/vel ẽt auditores seu iudices super dictis causis seu negocijs deputatos, occasione cā℟ vel negocio℟ hmōi/verberāt/ mutilāt vel occidũt seu bonis spoliant. Vel qui ꝑ se vel aliũseu alios directe vel indirecte p̃dicta exeꝗ vel ꝓcurare, aut in eisdẽ cōsiliũ/auxiliũ vel fauorẽ p̃stare nō verent̃: cuiuscũ p̃eminentie/dignitatis &c. fuerint. In proces. cene dñi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo ex certa spāli cā (scilicet litis vel negocij) offendunt̃ qui sub ꝓtectione apłicesedis sunt. Et quo ad ꝑsonas offendẽtes est vłis. Quo ad personas vero offensas/ cōtinet octo gña perso/ na℟: scilicet ad ro. cu. suꝑ suis cāis recurrẽtes/prosequẽtes/ ꝓcu/ rātes/negocio℟ gestores/aduocatos/ ꝓcuratores/auditores/iudices. Quo ad actiones āt prĩcipales explicat quattuor: verberare/ mutilare/occidere/bonis spoliare. Oportet tñ actiones istas nō ex quacũ cā/sed occasione cā℟ vel negocio℟ hmōi fieri, si incur renda est canonis huius censura. Quo ad actiones vero accessorias/multiplicatur valde: vt patet intuenti. Et est papalis. ¶ In eum qui quempiam christianorum per assassinos interfecerit/vel interfici mādauerit, aut eos receptauerit/ defenderit/vel occultauerit. Ca. xvi. STatuimus Vt ꝗcun princeps/ p̃latus/seu q̃uis alia eccłiastica secularisue ꝑsona quẽpiā chr̃iano℟ ꝑ assassinos interfecerit vel in terfici mādauerit (ꝗ̈uis mors forsitan ex hoc nō sequat̃) aut eos receptauerit/defenderit vel occultauerit, excommunicationis sen tentiam & depositionis a dignitate/ordine / honore / officio & beneficio / incurrat ipso facto. Inno. iiij. de homicidio. ca. pro humani. li. vi. Canonis Istius materia est homicidiũ/nō qualecũ/ sed sacrilegũ: cōditus est. n. cōtra quādā sacri legā viā occidendi chr̃ianos. Et quo ad ꝑsonas est vniuersalis. Quo ad actiones vero cōprehendit ꝗn actiones. prima est chri stianum per assassinos interficere: secunda est mandare etiam si non sequatur effectus: tertia est eos assassinos receptare: quarta est eos defendere: quinta est eos occultare.  Vbi primo nota/ꝙ assassini non dicuntur hic qui vulgariter vocantur assassini: sed quedam specialis gens infidelis (vt litera innuit) habens suũ dominum: que hodie ignota videtur.  Deinde aduerte/ꝙ in hoc canone mandati actio non punitur vt accessoria/sed vt principalis: & propterea punitur etiam si effectus non sequatur. & simile est de alijs tribus actionibus sequentibus. Ita ꝙ receptatores/defensores/occultatores assassinorum etiam si non occiderint aut occisuri sint christianum, sunt excommunicati: quia sic ius disponit. Et est ep̃alis. ¶ In sacrilegos ecclesie romane terras offendentes. Ca. xvij. EXcōmunicamus Et anathematizamus omnes illos qui per se vel aliũ seu alios directe vel indirecte/ sub quocun titulo vel colore occupant/detinent/vel hostiliter destruunt seu inuadunt, aut occupare/detinere vel discurrere aut inuadere hosti liter presumunt in totum vel in partem / almam vrbem/regna sicilie seu trinacrie / insulas sardinie & corsice / terram citra pharum/patrimonium beati petri in tuscia / ducatum spoletanum/comitatum venaysinũ/sabinẽsem/marchie anchonitane/ masse/trebarie/romandiole/campanie & maritime prouincias, ac terras specialis commissionis arnulforum, ciuitates nostras/ bononiam/ ferrariam/beneuentum/perusiam/ auinionem/ciuitatem castelli/tudertum, & alias ciuitates / terras & loca vel iura ad ipsam ro. ecclesiam spectantia & adherentia: ac fautores & defensores eorum: seu in his dantes auxilium/ consilium vel fauorem. In pro. cene domini. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendũtur terre ecclesie romane. Et quo ad perso nas est vniuersalis. Quo ad actiones vero principales/ numerat quattuor: scilicet occupare/detinere / hostiliter destruere seu inuadere/tam in presenti ꝗ̈ in futuro. Et modificantur dicte actio nes multipliciter: scilicet perse vel aliũ/& directe vel indirecte. & excludunt̃ colores etc. Accessorie aũtsunt/ fauere/defendere/ cōsulere. Que aũt sint terre & loca eccłie ro. in lr̃a explicatur. Et est papalis.  Aduerte hic/ꝙ quũ in terris ecclesie cōtingit/ꝙ pars exñs extra armata manu volens intrare/ inuadit ciuitatem non vt subtrahat eam ecclesie/ sed vt ipsa pars ibi regnet eo mō quo partes iste regnare consueuerunt, canonem istum incurrit: quia terram ecclesie in parte saltem hostiliter inuadit sub colore manendi in domo sua. Immo (vt a communiter accidẽtibus patet) hmōi inuasio tendit ad subtrahendum ecclesie ro. terrā quo ad liberum regimẽ. Romana siquidẽ ecclesia in terris vbi factio regnat, titulare dñium potius habet ꝗ̈ cum effectu. ¶ In latrones maritimos. Ca. xviij. EXcōicamus Et anathematizamus oẽs piratas/ cursarios/ latrũculos maritimos: & illos p̃cipue ꝗ mare nr̃m a mōte argẽtario vs ad tarracinā discur rere, & nauigantes in illo depredari/ mutilare/ interficere/ac rebus & bonis suis spoliare presumpserunt hactenus & p̃sumunt. ac omnes receptatores eorundem: & eis auxilium dantes/consilium vel fauorem. In pro. cene domini. Canonis Istius materia est latrocinium maritimum. Et quo ad personas/vnum genus ꝑsonarum nominat̃ diuersis nominibus. nā pirate ijdem sunt ꝗ vulgariter corsarij appellant̃: latrunculi quo marini / parui pirate sunt. Totũ ergo genus pirata℟ excōicatur: & p̃cipue in fra mare ecclesie ro. discurrentiũ. Actiones principales sunt quin: depre dari/mutilare/interficere/bonissuis spoliare/& receptare eosdẽ. Accessorie aũtsunt tres: cōsulere/auxiliari/ fauere. Et est papalis. ¶ In sacrilegos sedẽ apłicā ĩ suis victualibus offendẽtes. ca. xix. EXcōicamus Et anathematizamus oẽs impediẽtes seu inuadentes victualia seu alia ad vsum ro. curie necessaria adducentes: vel qui ne ad ro. curiam ipsa adducantur vel deferantur impediunt seu perturbant: & qui talia fieri faciunt vel defendunt: cuiuscun fuerint ordinis/preeminentie &c. In pro. cene do. Canonis Istius materia est sacrilegiũ quo offenditur sedes apłica in suis victualibus. Et quo ad ꝑsonas est vłis. Quo ad actiones principales/ sunt quattuor: sed distincte in duas combinationes ꝑꝑ diuersitatẽ termino℟. Nam prima cōbinatio est impedire vel inuadere homines adducentes victualia vel alia necessaria ad vsum romane curie. Secunda vero cōbinatio est impedire vel perturbare ne p̃dicta adducant̃ ad curiā. Ita ꝙ prĩo prouidet̃ hominibus adducentibus: secũdo rebus adducendis. Quo ad actiones vero accessorias/ ponuntur due actiones: scilicet defendere/vel facere fieri talia. ꝗ̈uis errore scriptorũ li fieri omissum sit in textu ẽt plũbato. Et est papalis.  Aduerte hic/ꝙ quũ ex volũtate & ꝓposito maleficia distinguant̃, siꝗs nō gr̃a impediẽdi vel ꝑturbandi ea q̃sunt ad curiā/ sed cōsulendi ꝓprie pr̃ie cōmoditati/ inhibeat neꝗs extrahat de pr̃ia fruges &c. ꝗ̈uis inde sequat̃ ꝙ nō pñ ideferri ad curiā ro. non propterea incidit in hunc canonem. Similiter siquis tempore pestis in curia/inhibet suis nequis vadat romam/reuersurus &c. non incidit in hunc canonem: & sic de similibus. quia non per se agitur contra curiam, sed pro necessitate/pro sanitate patrie & huiusmodi/per se agitur: licet per accidens redundet in damnum curie. sed pene ac censure intelligende sunt penes id quod est per se, & non penes id quod est per accidens. ¶ In sacrilegos christianum principatum offendentes / opem ferendo inimicis crucis christi. Ca. xx. EXcōmunicamus Et anathematizamus illos qui contra christum & populum christia num/sarracenis arma / ferrum & lignamina deferunt galearum: eos etiam qui galeas eis vendunt vel naues: qui in piraticis sarracenorum nauibus curam vel gubernationem exercent, aut machinis aut quibuslibet alijs aliquod eis impendunt consilium vel auxilium in dispendium terre sancte. Ipsos rerum suarũ priuatione mulctari/& capien tium seruos fore censemus: precipientes vt per omnes vrbes ma ritimas in diebus dominicis & festiuis huiusmodi sententia pu blice innouetur. Et talibus gremium non aperiatur ecclesie, nisi totum quod ex commercio tam damnato perceperint & tantun dem de suo/in subsidium terre sancte transmiserint. Et in fra. Quod si forte soluendo non fuerint, sic alias reatus taliũ casti getur/ꝙ in pena ipsorum alijs interdicatur audacia similia presumendi. Inno. in conci. gñali. extra de iudeis. ca. ad liberandũ. Canonis Istius materia est sacrilegium contra chri stianum principatum commissum / opem fe rendo inimicis crucis christi. Et multis in locis repetitus diuersi mode inuenitur: & in iure/& in extrauagātibus/ & in ꝓcessu qui fit in cena domini. ¶ Vt autẽ clare percipiatur quid/quando & vbi prohibitũ sit, distingue tempora & loca. Et scito ꝙ secundum omne tempus & secundum oẽm locum infidelium, excōicati sunt deferentes equos/arma/ferrum/lignamina/& alia prohibita quibus christianos impugnant: vt patet in cena do. vbi sic dicitur. Excōicamus & anathematizamus omnes illos, qui equos/arma/ferrum/lignamina/ & alia prohibita deferunt sarracenis/turcis/et alijs christi nominis inimicis, quibus christianos impugnant.  Tempore vero guerre excōicati sunt deferentes etiā quodcũ mercimonium: vt patet in ca. quod olim. de iudeis & sarra. Et omni rursus tempore / deferentes etiam victualia & quecun mercimonia in alexandriam vel alia loca sarracenorum terre egipti, excōicati sunt: vt patet in extrauagan. cle. v. multa mentis. posita inter cōes extrauagantes in ti. de iude. & sarra. Et tā hec tertia ꝗ̈ prima excōicatio reseruatur pape. secunda autem quatenus ab vtra harum separatur, ab ep̃o absolui potest. ¶ Aduerte deinde/ꝙ appellatione armorum veniunt nō solum offensiua/sed defensiua, ex quacun materia sint. Per ferrum autem & lignamina/precipuam materiam intellige armorum & galearum ac nauium. Et per alia prohibita/accipe non solũ naues & galeas ipsas, sed quascun secundarias proprias materias armorum, galearum/nauium: vt sunt sartie/vela galearum, & breuiter quecun ad hoc sunt vt ex eis christiani impugnentur: sic enim processus cene domini explicat. Victualia autem & cōis vsus merces (vt panni linei vel lanei, & alia hu iusmodi) non veniunt appellatiōe prohibitorum: vt patet ex eo ꝙ in dicta extrauagante postꝗ̈ dictum est. ferrum/equos/ arma & alia vetita, subiungitur. necnon victualia & mercimonia. Vnde sequitur ꝙ excōicatio cene domini/non extenditur ad de ferentes victualia et cōes merces ad infideles. Et hoc bene nota. Vnde has omnes merces deferentes non sunt excōicati, nisi tem pore guerre / aut nisi in alexandriam vel partes egipti deferāt: quum excōicatio contra illos non inueniatur/ nisi vt dictũ est.  Et quilibet canon est vniuersalis quo ad personas. Sed quo ad actiones distant: quia in hoc canone explicantur quin actiones. prima est deferre: secunda vendere: tertia curam exercere: quarta consulere: quinta auxiliari: vt patet in textu. In canone vero cene domini sola vna actio ponitur: scilicet deferre. Et est non solum papalis / sed penalis absolutio: vt in iure recitato vides. ¶ In effractores locorum sacrorum. Ca. xxi. MEmoratos Sacrilegos (qui scilicet con fregerant violenter quasdam ecclesias/& expoliauerant) excommunicatos nuncietis: & faciatis sicut excōmunicatos arctius euitari, donec passis iniuriā con grue satisfaciant/& damna data resartiant, & cum lr̃is vestris rei veritatem continentibus apostolico se conspectui representẽt. extra de sen. excom. conquesti. Canonis Istius materia est sacrilegium quo frangit̃ ecclesia & spoliatur. Et quo ad personas vni uersalis est. Quo ad actiones vero comprehendit duas simul: scilicet frangere & expoliare.  Vbi nota primo / duo requiri simul vt sit locus canoni: scilicet effractionem & spoliationem. Et effractio quidem ad templum (siue frangatur paries / siue ianua/siue sera/siue tectum &c.) spoliatio autem ad res que tolluntur/refertur. Et propterea siquis aperiret ecclesiam & spoliaret/aut frāgeret sed non spoliaret, nō subijceret̃ huic canoni.  Nota secundo/ꝙ hic canon nullam inferr excōmunicationẽ: sed latam supponit/& denunciationem mandat/ ac denunciati absolutionem apostolice sedi reseruat. Sed vbi lata sit ista senten tia que hic supponitur/non facile patet. nisi dicendo ꝙ canon iste per hec sua verba interpretatur / quo ad hunc casum fuisse anathema late sentẽtie canonẽ lucij pape in decretis. xvij. q. iiij. ca. omnes ecclesie. Indubie siquidem tenetur huiusmodi ecclesiarum effractores cumspolio/esse ipso iure excommunicatos ex hoc textu: quia mandantur denunciari excommunicati: non pōt enim denunciari excommunicatus nisi qui iam est excōicatus. Et est papalis post denunciationem. ¶ In incendiarios. Ca. xxij. INcendiarii Ex quo sunt per ecclesie sententiam publicati, pro absolutionis beneficio ad sedem apostolicā sunt mittendi. Cle. iij. extra de sen. ex. ca. tua. Canonis Istius materia est iniuriosum incendium. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vnam solam punit actionem: scilicet iniuriose incende re/non qualitercun/sed post sententiam.  Vbi nota nullam in hoc canone excommunicationis sententiā ferri: sed si per eccle sie (hoc est prelatorum) sententiam sunt non solum excom municati/sed publicati, tunc absolutio reseruat̃ sedi apostolice. Et quia non arctat se canon ad incendiarios ecclesiarum, ideo de quibuscũ incendiarijs intelligo. Et intelligitur in proposito incendiarius non ab actu incendendi / sed a vitio: qui. n. malo studio incendit domum/segetem/oliuetũ &c. incẽdiarij crimẽ incurrit.  Et scito excōicationẽ cōtra incendiarios ecclesiarum latā/nullibi inuentam a me esse, ꝗ̈uis quesierim que allegantur loca. & propterea non habeo eos pro excommunicatis. Et siqui forte fundent excōicationem hancsuper canone qui hr̃. xi. q. iij. ca. canonica. aduertant primo canonẽ illum cōem esse omnibus violatoribus ecclesiarũ. deinde ꝙ nō vr̃ ligare omnes chr̃ifideles: quia vr̃ canon nec concilij vniuersalis nec pape/sed particularis synodi: scilicet aurisiacen. constat autem hmōi canones pre sertim penales/nec ex se nec ex gratiani compilatoris authorita te vim suam extendere ad vniuersas christi ecclesias. ¶ In eos ꝗ chr̃ianos nau fragātes rebus suis spoliāt. Ca. xxiij. ILli Qui chr̃ianos nau fragiũ patientes spoliāt rebus suis, nisi ablata reddiderint/ excommunicationise nouerint subiacere. Ex cōci. lateranẽ. de raptoribus. ca. excommunicationi. Canonis Istius materia est furtũ seu rapina bonorũ nau frago℟. Et quo ad ꝑsonas vłis est. Quo ad actiones vnā punit: scilicetspoliare bonis patiẽtes nau fragiũ.  Vbi aduerte canonẽ hunc cōtra iniquā detentionẽ re℟ chr̃iano℟ nau frago℟/cōsiderasse duo cōcurrere in hac iniꝗtate. Prĩo acceptionẽ re℟ ex nau fragio: deinde vsurpationẽ earũdẽ re℟ vt ꝓpria℟. Et ꝗa primus actus (hoc est acciꝑe hmōi res) pōt bñ et male fieri, & hẽt spẽm boni (qm̃ est saluatio re℟ ꝑiclitantiũ) & pōt fieri ex pia charitate/ad opẽ. s. ferendā dñis re℟ illa℟, & pōt fieri ex auara iniquitate ad appropriandũ sibi res illas: ideo nō est punitus actus iste acceptionis ab hoc canone. Secũdus āt actus (qui est detẽtio rei aliene inuito dño) qm̃ manifestā & in excusabilẽ cōtinet iniꝗtatẽ, punitus ẽ ab hoc canone excōis snĩa. Et quia actus iste (scilicet detinere res nau frago℟ ipsis inuitis) cōsummat̃ in omissione restōnis, ꝑꝑea canon iste non percutit hmōi quasi raptores seu fures/nisi quũ venerint ad omissionem restōnis debite. Et ꝗa tẽpus restituẽdi determinatũ est ad statim (quia obligat semper & ad semper) ideo statim incurrit̃ hec excōicatio quũ quis est in mora: hoc est quũ quis pōt restituere & non restituit. Nec est opus monitione. tũ quia tp̃s restōnis determinatũ est ipso iure: vt dictũ est. tum quia falsum est cen suras cōtra omittentes/exigere monitionẽ: vt patet ex eo ꝙ inquisitores odio vel amore &c. omittẽtes/ abs alia monitione sunt excōmunicati: iuxta ca. multorum. de here. in cle. Et est ep̃alis.  Aduerte confessor leges aut consuetudines alicubi de confisca tione bonorum nau fragorũ/esse corruptiones legũ & bonorũ morũ, addentes afflictionem afflicto. Contra offendentes apłicā sedẽ. ¶ In cardinales sede vacante cōstitutioni de romani pont. preter simoniam facienda electione/quouis modo contrauenientes. Ca. xxiiij. INhibemus Omnibus & singulis sancte ro. ecclesie cardinalibus qui pro tempore erunt/& eorum sacro collegio, ne apostolica sede vacante predictis (scilicet de romani pont. preter simoniam facienda electione) contrauenire vel contra premissa vel aliquod premissorum statuere/disponere/ordinare/vel aliquo modo facere seu attentare presumant quocun exquisito colore vel cā/ sub excōis late sententie pena: quā ipso facto incurrant. Et a qua non nisi per romanum pont. canonice electum absolui possint, nisi in mortis articulo. Iulius. ij. in extrauaganti/quum tam diuino. & fuit per lateranense concilium approbata. Canonis Istius materia est simonia nō quecun/ sed circa electionem pape. Et quo ad personas est particularis: vtpote solos cardinales comprehendens. Quo ad actiones vero numerat sex actiones. prima est contrauenire: secunda statuere: tertia disponere: quarta ordinare: quinta aliquo modo facere: sexta aliquo modo attentare. Et hec omnia intelliguntur sede vacante. Ita ꝙ si cardinales cōtra ordinata de pape preter simoniam electione contraueniant aut statuant &c. sunt excōicati. Et est papalis.  Vbi nota ꝙ licet secundum antiqua iura non potuisset excipi contra papam simoniace electũ (quia quantũcun simoniacus erat verus papa) post hanc tamen constitutionem papa simoniace electus nō est papa in veri tate. Et cardinales sede vacante iurant se seruaturos hanc constitutionem. ¶ In eos qui ab ordinationibus/sententijs seu mandatis ro. pon. ad futurum concilium appellant, aut fauorẽ/cōsilium/ auxiliumue ad hoc prestant &c. Ca. xxv. SAne Olim fe. re. pius papa. ij. predecessor noster de fratrum suorum sancte ro. ecc. cardinalium cunctorum prelatorum / ac diuini & humani iuris interpretum curiā ro. sequentium in dieta seu congregatione mantuana existentium approbatione/matura prius & graui p̃missa discussione, & de eorundem congregatorum vnanimi consilio & assensu ac ex certa scientia prouocationes ad futurum conci lium efficacissimis & palpabilibus rationibus tanꝗ̈ erroneas & detestabiles damnauit: ac sub excommunicationis late sententie & interdicti penis precepit, nequa persona cuiusuis dignitatis siue etiam vniuersitas aut collegium quouis quesito colore ab ordinationibus sententijs seu mandatis quibuscun suis & suc cessorum suorum / appellationem huiusmodi interponere audeant. & contrafacientes vna cum fautoribus suis/ & consiliũ auxiliumue prestantibus (siue tabelliones sint siue testes/siue aduocati siue alij quicun) non solum penis & censuris predictis/sed etiam his que lese maiestatis & heretice prauitatis reis imponuntur obnoxios esse statuit. ¶ Et in fra. Dictas penas & earum quālibet oẽs illos ipso facto incurrere volumus (cuiuscun conditionis existant & gradus prerogatiua prefulgeant) qui in senatu/concilijs/parlamentis/cōgregationibus etiam synodalibus & prouincialibus vel alias quomodolibet tacite vel expresse/voce vel scripto/per se vel alium/ cuiuscun timoris vel reuerentie velamine vel pretensa excusatione & superioris mandato non obstañ. decreuerint/ consuluerint seu deliberauerint/vel aliorum dicta approbauerint/consilium aut vocem dederint vt ad futurum vniuersale concilium a nobis vel successo ribusnostris romanis pont. contra predictam constitutionem appellare liceat possit vel debeat, dictas penas ad ipsos & eorum quemlibet contrauenientem in premissis / tenore presentium ex/ tendentes & locũ habere declarātes omni ambiguitate cessante. Iulius. ij. in extraua. suscepti regiminis. Canonis Istius materia est sacrilegium contra sedis apostolice primatum. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vero principales constitutio pij ponit vnam tantum: scilicet appellationem ad futurum conciliũ ab ordinationibus/sententijs seu mandatis ro. pont. sed accessorias ponit tres: fauere/consulere/auxiliari. Extensio autem iulij addit sex actiones principales: scilicet decernere/consulere/deliberare / approbare aliorum dicta/ consilium dare/vocem dare/ vt ad suturum concilium contra dictam constitutionem pij ap/ pellari liceat possit vel debeat. Et quelibet actio multiplicat̃ per modos/tacite vel expresse/voce vel scripto/per se vel per alium.  Vbi nota primo ꝙ licet omnes iste actiones tanꝗ̈ accessorie fue rint excommunicationi subiecte per constitutionem pij, nō erāt tamen per constitutionem illam excōmunicationi subiecte tanꝗ̈ principales actiones. & propterea non erant isti dantes consiliũ aut vocem verbo vel scripto / excommunicati nisi subsecuto effectu (hoc est nisi subsecuta principali actione que est appel lare ad futurum concilium) sed per adiunctam extensionem iulij quilibet horum est excommunicatus statim vt dat vocem seu consilium vt possit liceat seu debeat appellari/etiā si effectus non subsequatur: quia sic disponit decretalis ista. alioquin frustra esset extensio ista ad easdem actiones vt accessorias & concomi tantes: quoniam iam per pium comprehense sic erant sub nomi ne dantium consilium/auxilium vel fauorem.  Nota secundo differentiam inter consulentes ꝙ fiat hec appellatio/& consulentes ꝙ fieri possit aut liceat aut debeat hec appellatio. nam primi non sunt excommunicati nisi sequatur appellatio, quia per pij constitutionem excommunicantur vt cooperatores. Secundi autem sunt excommunicati ipso facto: vt patet per extensionem iulij. Nec istius differentie querenda est alia causa / nisi quia decretalis sic disponit: & pene non sunt extendende vltra proprios casus. ¶ In literarum apostolicarum falsarios/ & ipsorum fautores. Ca. xxvi. NOs Omnes falsarios literarum apostolica rum/qui per se vel alios vitium falsitatis exercent / cum defensoribus & fautoribus suis anathematis vinculo decernimus innoda/ tos &c. Inno. iij. extra de cri. fal. ad falsario℟. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit̃ apostolica sedes in falsitate suarum lr̃arum. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones principales continet duas. prima est exercere vitium falsitatis in apostoli cis literis per seipsos: secunda est exercere hoc idem per alios. Et duas accessorias: scilicet fauere & defendere.  Aduerte prĩo ꝙ canon excommunicationis nō extendit se ad omnes qũolibet falsarios: hoc est qui quouis modo possunt dici falsarij apostoli carum literarum. Vnde non comprehendit subrepticias seu ob/ repticias literas apostolicas impetrantes & edentes: quoniam lr̃e tales non sunt false, sed vere lr̃e apostolice. Nec comprehendit vtentes scienter lr̃is apostolicis falsis: quia canon ipse distinguit vtẽtes cōtra exercentes per se vitiũ falsitatis hmōi, ac ꝑ hoc aperit vtẽtes non venire appellatione exercentiũ per se vitiũ falsitatis hmōi. Et quũ constet ꝙ non oportet vtentes comprehẽdi sub appellatione exercentium per aliũ (quũ ꝑ seip̃os vtantur lr̃is falsis) cōsequens est vt non cōprehẽdant̃ vtẽtes sub hac cẽsura.  Nota secundo in eodem capitulo subiungi excōmunicationẽ contra laicosvtẽtes lr̃is apostolicis falsis. Ita ꝙ prima excōicatio est communis laicis & clericis. Secunda aũt est propria laicis: quia textus disponit aliam penam clericis. Prima quo excommunicatio comprehendit apostolicarũ lr̃arum falsarios oẽs qui vitiũ falsitatis exercent ꝑ se vel alios. Secunda aũt solos vtẽtes.  Aduerte tertio/ꝙ licet neutra ha℟ excōicationũ sit pape reser uata ex hoc textu, ex processu tñ cene dñi reseruat̃ prima: & ex tendit̃ excōicatio prima abs limitatione aliqua ad omnes fal sarios lr̃a℟ apostolica℟/& supplicationũ gr̃am vel iustitiā con cernentiũ. Et dr̃ sic. Excōicamus & anathematizamus omnes falsarios bulla℟ seu lr̃a℟ apłica℟, & supplicationũ gr̃am vel iustitiā cōcernentiũ/per ro. pon. vel vicecancellarium seu gerentes vices eo℟ aut officium vicecancellarij sancte ro. ecclesie de mandato eiusdẽ ro. pontificis signata℟: aut sub nomine eiusdẽ ro. pont. vicecancellarij aut gerentiũ vicẽ predicto℟ / signantes supplicationes easdẽ. Vbi videre potes ꝙ canonis istius materia est latior quo ad actiones & quo ad actionũ materias. Quo ad actiones quidẽ: ꝗa ibi sola falsatio, hic falsatio & signatio. Quo ad materias vero: quia ibi solũ de lr̃is apłicis/hic de lr̃is & sup plicationibus agitur.  Aduerte quarto/ꝙ in ca. dura. de cri. fal. reseruatur pape absolutio tenentis literas apostolicas falsas post viginti dies, si ep̃s tulit contra tales in cōmuni excōicationem.  Recolito quo/ꝙ tam vtens falsis ꝗ̈ tenẽs falsa, ꝑ se loquẽdo nō est nisi qui ex intentione vtit̃ falsis aut tenet falsa: hi. n. soli directe crimen hoc incurrũt. Vñ vtentes aut tenentes ignorāter/ nō ligant̃: nisi forte ignorantia tam culpabilis fuerit vt redeat actus in naturā sui vitij. quod regulariter non est qñ si sciuisset/ nullo pacto vsus fuisset aut tenuisset. & hoc in foro con sciẽtie.  Aduerte ꝗnto/ꝙ (vt refert sanctus anthoninus archi. flo. in tertia ꝑte ex hostien.) lr̃is dñi pape nec in magno nec in modi co quis manũ apponere pōt/etiam lr̃am vel punctũ corrigẽdo: ita ꝙ ip̃o facto excōis sententiam incurrit/reseruatā sedi apłice: exceptis officialibus quibus hoc competit. ¶ In offendentes apostolice sedis authoritatem tam in suis suorum literis/ processibus & exequutionibus, ꝗ̈ in iuris dictionum / fructuum / reddituum & prouentuum non vacantium vsurpatione &c. Ca. xxvij. EXcōmunicamus Et anathematizamus illos qui ne literis & mandatis apostolice sedis & legatorum ac nunciorum & iudicum dele gatorum eiusdem gratiam vel iustitiam concernentibus, decretis super illis & ceteris iudicatis/ processibus & exequutorialibus non habito primum eorũ beneplacito & assensu pareatur: neue tabelliones & notarij super huiusmodi literarum & processuum exequutione instrumenta vel acta conficere, aut confecta parti cuius interest tradere sub grauissimis penis prohibere/statuere seu mandare presumunt. Quiue iurisdictiones seu fructus/redditus & prouentus ad ecclesiasticas personas ratione ecclesiarum / monasteriorum & aliorum beneficiorum ecclesiasticorum per eas obtentorum pertinentes vsurpant vel arripiunt, seu quauis occasione vel causa sine romani pont. expressa licentia sequestrant. Vel qui per se vel aliũ seu alios directe vel indirecte predicta exequi vel procurare/aut in eisdem consilium/auxilium vel fauorẽ prestare non verent̃: cuiuscũ p̃eminentie/dignitatis &c. fuerint. In pro. cene dñi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offenditur authoritas apostolice sedis tam in suis suorum literis/processibus & exequutionibus, ꝗ̈ in iurisdictio num/ fructuum / reddituum & prouentuum non vacantium vsurpatione. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vero principales/secundum diuersitatem materia℟ diuersi ficatur. nam respectu prime materie tres actiones principales ponuntur: scilicet sub grauissimis penis prohibere/statuere/manda re. Ita ꝙ primo excōicantur omnes prohibentes vel statuentes vel mandantes ne obediat̃ literis & mandatis &c. non habito primo ipsorum mandantium beneplacito & assensu. Et est hec excommunicatio contra illos qui statuunt aut mandant subditis suis ne obediant curie romane mandatis sine consensu ip̃o℟ mandantium. Et in eodem contextu circa eandem primam ma teriam simul excommunicantur omnes qui prohibent vel statuunt aut mandant, ne tabelliones & notarij instrumenta seu acta conficiant/vel confecta tradant parti.  Deinde circa secundam materiam tres actiones ponunt̃. prima est vsurpare: secunda arripere: tertia sequestrare. Vbi quin cōditiones apponunt̃. prima ex parte rei accepte, scilicet ꝙ sit res ecclesie: puta ꝙ sit iurisdictio/ fructus/prouentus/redditus ecclesie. Et per hanc con ditionem excluduntur prouentus prophani quos aliunde ecclesiastice haberent persone. Secunda ꝙ res ecclesie vsurpentur/ar ripiantur aut sequestrentur non qualitercun, sed vt prouẽtus/ vt redditus/vt fructus ecclesie: quoniam formaliter verba intel ligenda sunt. Et per hanc conditionem excluduntur fures seu latrones qui res ecclesie furantur aut rapiunt vt quasdam res, & non ea ratione quia sunt fructus aut redditus ecclesie: factus est. n. canon iste/ non contrafures & latrones, sed contra domi nos qui beneficiorum ecclesiasticorum prouentus vsurpant aut sequestrant. Et quia non limitatur ad dominos/ligat omnes qui ea ratione arripiunt quia sunt prouentus talis ecclesie. Tertia ꝙ pertineat ad personam ecclesiasticam obtinentem illud bñficiũ. Et per hanc conditionem excluduntur res eedem si sint ecclesia rum vacantium. Quarta est ꝙ ista fiant sine expressa licentia pape. Ex qua forte sequitur quinta/ scilicet ꝙ ista fiant quasi authoritatiue: vt nobiles domini & ministri qui vsurpant aut arripiunt aut sequestrant quasi potestatem habentes incurrāt hunc canonem: qui directe factus est ad protegendum beneficiatos ab huiusmodi vsurpatoribus. Sed parum prodesse videtur: quia domini faciunt quod volunt. Et si sunt magni domini, oportet habere patientiam/& canones silere.  Quo ad actiones vero accessorias/multiplicatio magna est propter tot modos. & extenditur ad omnia & singula premissa. Et est papalis. ¶ In impugnantes literas electi in papam anteꝗ̈ coronetur. Ca. xxviij. ADuerte Hoc in loco / ꝙ impugnantes literas electi in papam antequā coronetur / sunt ipso facto excommunicati per quandā extrauagantem benedicti. xi. vt refert sanctus anthoninus archi. flo. in tertia parte. ti. xxiiij. ca. lxviij. ¶ In eos qui sub quibusuis penis/ne sine ipsorum inhiben tium aut principum beneplacito mandentur exequutioni litere apostolice inhibent &c. Ca. xxix. EXcōmunicamus Et anathematizamus omnes illos qui sub quibusuis penis/quibuscũ personis in genere & inspecie, ne aliquas literas apostolicas etiam in forma breuis tam gratiam ꝗ̈ iustitiam concernentes/& citationes & exequutoriales que a sede predicta emanarunt & pro tempore emanabunt/sine eorũ vel principum beneplacito & examine exequutioni mandent/ inhibent: ac notarios/ exequutores vel subexequutores literarũ/ monitoriorum/citationum & inhibitionum huiusmodi capiũt/ incarcerant & detinent/vel capi & incarcerari & detineri faciunt. Et qui ex eorum officio vel ad instantiam quorũcun personas ecclesiasticas/& capitula/conuentus & collegia ecclesiarum quarũcun, coram se ad suum tribunal / audientiam/ cancellariam / consilium vel parlamentum trahunt: ac preter iuris communis dispositionẽ trahi faciunt vprocurant/directe vel indirecte/quouis q̃sito ingenio vel colore. In pro. cene dñi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offenditur authoritas sedis apostolice, primo in suis literis/citationibus & exequutionibus: secundo in suis notarijs/ exequutoribus & subexequutoribus: tertio in ecclesiasticis per/ sonis/capitulis/conuentibus & collegijs. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones diuersificatur secũdum materias. nam in prima materia ponit vnam actionem, scilicet sub quibusuis penis inhibere ne sine ipsorum inhibentium aut principum beneplacito exequutioni mandentur litere apostolice/ & alia premissa. In secunda vero materia ponit tres actiones dupli catas. prima est capere: secunda incarcerare: tertia detinere. Et duplicantur per facere capi / incarcerari vel detineri. In tertia demum materia ponit actiones tres. prima est trahere ad suum tribunal/audientiam &c. preter iuris communis dispositionem: scđa est trahi facere: tertia est trahi procurare.  Vbi nota in tertia materia / ꝙ licet appareat ꝙ iste canon sit editus contra dominos seculares/ qui seipsos constituunt iudices ecclesiasticarum personarum &c. secundum tamen veritatem ligat etiam ecclesiasticos/ qui preter iuris communis dispositio/ nem hec eadem presumunt authoritate alia ꝗ̈ ecclesiastica: quia in hoc canone non fit discretio inter laicos & clericos quum ex communicantur: non. n. dicitur. excommunicamus illos laicos/ sed absolute illos. Et forte fuit ratio / quia in multis locis prelati ecclesiastici instituuntur a principibus ad causas huiusmodi: & propterea omnes cōiter sunt hic excōicati. Et est papalis. ¶ In offendentes sedis apostolice authoritatem in cognitione causarum. Ca. xxx. EXcōicamus Et anathematizamus oẽs & singulos vicecancellarios & consiliarios ordinarios & extra ordinarios quorũcun regum & principum ac cancellariorum/ cōsiliorũ & parlamento℟: necnon procuratores generales eorundem vel aliorum principum secularium etiam si imperiali/regali/ ducali vel alia quacũ prefulgeant dignitate: necnon archiepiscopos & episcopos/ abbates & commendatarios eorũ vicarios & officiales. qui per se vel alium seu alios/ quarũcun exemptionum vel aliarum gratiarum & literarum apostolicarum/necnon decima℟, & beneficiales ac alias spirituales & spiritualibus annexas causas ab auditoribus & commissarijs nostris aduocant: ac exequutiones monitoriorum/citationum/inhibitionum/ sequestrorum/ exequutorialium & aliarum literarum apostolicarum tam gratiam ꝗ̈ iustitiam concernentium, a nobis necnon camerario & presidentibus camere apostolice/ac auditoribus & commissarijs apostolicis/in eisdem causis pro tempore emanatarum, illarũ cursum & audientiam/ac personas/capitula/ conuentus & collegia causas ipsas prosequi voleñ. authoritate laicali impediunt/ & se de illarum cognitione tanꝗ̈ iudices intromittere: ac partes actrices que illas committi fecerunt & faciunt / ad reuocandũ seu reuocari faciendum citationes vel inhibitiones aut alias literas in eis decretas, & ad faciendum eos contra quos tales inhibitiones emanarunt/a censuris & penis in illis contentis absolui ordinant vel compellunt. In pro. cene do. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit̃ authoritas sedis apostolice in causarum cognitione. Et quo ad personas comprehendit nouem genera personarum. primo vicecancellarios: secundo consiliarios quorũcun regum vel principum/cancellariorum/ consiliorum/parlamentorum: tertio generales procuratores eorundẽ &c. quarto archiepiscopos: quinto episcopos: sexto abbates: septimo cōmendatarios: octauo eorum vicarios: nono eorũ officiales. Quo ad actiones autem ponit quin actiones. ita tamen vt quelibet intel ligatur/tam si per se ꝗ̈ si per alium ꝗs illā exerceat. Et referunt̃ ad diuersa iste diuerse actiones: nisi due vltime / que referuntur ad idem. Prima actio est aduocare causas ab auditoribus vel commissarijs apostolicis: secunda est authoritate laicali impedi re exequutiones aut causarum cursum seu audientiam, aut per sonas/capitula/conuentus seu collegia causas ipsas prosequi vo/ lentes: tertia est se de illarum cognitione tanꝗ̈ iudices intromittere: quarta simul cum quinta est ordinare vel compellere par tes actrices ad reuocandum &c. vel ad faciendum absolui a cen suris & penis eos contra quos tales inhibitiones emanarunt. Ita ꝙ quicun ex supradictis nouem generibus personarum aliquam harum quin actionum perse vel alium fecerit, excōi catus est. Et est papalis. ¶ Et aduerte diligentissime docte confessor / ꝙ in processu sepe dicto cene domini sub adriano. vi. excluduntur excusationes principum vel consiliariorum & huiusmodi / excusantium se super tolerantia romani pont. & huiusmodi. nā ibi post omnes censuras habentur hec verba. Declarantes nihilominus ac protestantes (prout tenore presentium declaramus ac expresse pro testamur) absolutionem hodie vel alias etiam solenniter ꝑ nos faciendam/prefatos vicecancellarios/consiliarios & procuratores ac alios excommunicatos predictos/nisi prius a p̃missis cum vero proposito vlterius similia non committendi destiterint/nō comprehendere, nec illis aliter suffragaturam esse. Ac insuper in premissis omnibus & singulis ac alijs quibuscun iuribus sedi apostolice ac sancte ro. ec. vndecun & quomodolibet que sitis seu querendis, per quoscũ actus contrarios aut quomodo libet preiudicantes/tacitos vel expressos/a nobis vel sede apostolica quomodolibet factos aut faciendos, aut quẽcun temporis fluxum seu patientiam vel tolerantiam nostram / nullatenus quomodolibet preiudicari debere aut quomodolibet posse: & sic nostre incōmutabilis intentionis semper fuisse/ fore & esse. Cōtra offendẽtes ecc. libertatẽ. ¶ In eos qui ecclesiasticam libertatem per statuta seu con suetudines offendunt. Ca. xxxi. EXcōmunicamus Omnes qui decetero seruari fecerint statuta edita/& consuetudines vel potius abusiones introductas contra ecclesiasticam libertatem, nisi ea de capitularibus suis in fra duos menses post huiusmodi publicationem sententie fecerint amoueri.  Excommunicamus quo statutarios & scripto res statutorum ipsorum, necnon & potestates & cōsules/recto res & consiliarios locorum vbi decetero huiusmodi statuta & consuetudines edita fuerint vel obseruata: necnon & illos qui secundum ea presumpserint iudicare/vel in publica forma scribere iudicata. Hono. iij. de sen. excom. nouerit. Canonum Istorum materia est sacrilegiũ quo ecclesiastica libertas per statuta seu consuetudi nes offendit̃. Et quo ad personas/primus canon vniuersalis est. Quo ad actiones vero duas punit actiones. prima est facereser uari statuta & consuetudines contra ecclesiasticam libertatem: secunda est non facere amoueri huiusmodi statuta de capitularibus suis.  Secundus autem canon specificat sex genera per sonarum: scilicet statutarios/scriptores statutorum/potestates/cō sules/rectores & consiliarios locorum vbi fuerint edita vel ser uata. Deinde vniuersaliter extendit se ad omnes quantum ad duas actiones. prima est iudicare secũdum huiusmodi statuta: secunda est scribere in publica forma/hmōi iudicata. ¶ Vbi sunt multa notanda. Primo notanda est differẽtia inter absolute violantes ecclesie libertatem / & inter illam violantes respectiue ad statuta vel consuetudines: quoniam neuter istorũ canonum excommunicat primos: sed solos secundos, qui cum relationibus seu dependentijs ad statuta seu consuetudines/violatores reputantur: vt patet discurrenti per omnes casus in his canonibus comprehensos.  Secundo notanda est constructio primi canonis: quia aliud significat & aliud intelligitur. Nam significat requiri ad incurrendum illum canonem duo simul. primum est facere seruari huiusmodi statuta vel consuetudines: secundum est non facere amoueri illa in fra duos menses de capitularibus. quia manifeste excommunicat facientes primũ cum cōiunctiōe exceptiua/nisi fecerint amoueri &c. Intelligit̃ autem diuisim. ita ꝙ sint duo casus: & tam facientes seruari ꝗ̈ non facientes amoueri/sunt excommunicati. Mihi videtur nō esse recedendum a plano sensu litere: adiungendo ꝙ canon iste specialis est. & respicit statuta & consuetudines tunc temporis edita & introductas: & propterea dedit illis tempus duorum mensium a publicatione istius sentẽtie. Ita ꝙ disposuit hono. iij. quo ad tunc edita statuta ꝙ vtrun requireretur ad incurrendum illam sententiam: & ꝙ si non fecissent illa seruari/ sufficiebat, nec ligabantur quia non debebant. Propterea quo subiunxit alium canonem ad futura statuta & consuetudines. Et siquis affirmandum omnino censet primum canonem respicere statuta cuius temporis (quia non dicit hactenus edita) amplectatur quo literam cum sensu suo: vt scilicet vtrun requirat simul: & non sensum appositum. Ita ꝙ non sufficit non fa cere amoueri statuta de capitularibus / ad incurrendum hunc canonem: sed simul oportet ꝙ sit de numero facientium illa seruari: quia sic clare dicit textus. Faciens ergo seruari si non facit deleri/est excommunicatus: & si non facit deleri / & tñ non facit seruari, nō est excōmunicatus ex hoc solo ꝙ non facit deleri.  Tertio nota in secundo canone / ꝙ illa sex personarum genera que excommunicantur abs actionum propriarum explicatione (quoniam non dicitur. qui consenserint aut fecerint: sed impersonaliter dicitur/vbi consuetudines vel statuta fuerint edita vel seruata) non sunt sic dure interpretanda. quia excom municatio est maxima pena ecclesie, que non nisi pro mortali peccato infertur. Sed quoniam due actiones in textu explicātur (scilicet edi & seruari) hinc intelligendum est ꝙ sex illa gña personarum pro quanto concurrunt ad alteram harum actionum (hoc est vel ad edendum vel ad seruandum) sunt ipso facto excommunicata. Et propterea statutarij (qui scilicet faciunt statuta hec) & similiter scriptores illorum/vt cancellarij & similes/sunt ipso facto excommunicati: vtpote concurrentes ad editionem statutorum. Potestates vero/consules/recto res & consiliarij si nihil operantur ad editionem aut obseruatio nem, non sunt excommunicati.  Quarto nota / ꝙ tam statutarij ꝗ̈ alij excusantur ab excommunicationis censura / si pura mente & recto animo/nolentes aliquid contra ecclesie libertatem statuere aut sustinere, consulunt doctores reputatos &c. seu committunt examen eorum doctoribus huiusmodi, & certificati ab illis ꝙ nihil est contra ecclesie libertatem/statuũt/ scribunt &c. aliquid quod in veritate esset contra libertatem ecclesie: quia agunt ex ignorantia plus ꝗ̈ probabili. Et nec apud deum nec apud ecclesiam agunt contra ecclesie libertatem: quia fecerunt quantum in se est quod viros probos de cet. Et excusantur non solum a tanto / sed a toto.  Quinto nota quid importat libertas ecclesiastica. Et scito ꝙ comprehendere videtur omne id in quo ecclesia non subijcitur aut arctatur: siue illud spectet ad esse naturale vel spirituale/siue ad operari aut recipere / siue ad quodcũ aliud. & rursus siue illud conueniat ecclesie ex dono naturali siue gratuito, siue ex iure communi siue ex priuilegio: ita ꝙ vnde habeat non est cure. Et hoc ex libertatis nomine haberes nisi libertas limitaret̃ per ecclesie nomen formaliter sumptũ: hoc est quatenus ecclesie rōnem habet. Ex hoc. n. hẽs/ꝙ proprie loquendo libertas ecclesie non comprehendit nisi illa in quibus ecclesia quatenus ecclesia est libera: vndecun illa habeat, siue a deo/siue a papa/siue ab imperatore &c. Et ꝙ ita canones intelligant ecclesie libertatem, patet ex eo ꝙ in sexto de immu. ecc. ca. libertatis. dicitur ꝙ inhibere ne clericis molant/coquant/vendant &c. presumitur contra libertatem ecclesie. Presumi dixit/non esse: quiasecun dum veritatem sunt hec contra libertatem politici conuictus/ & non contra ecclesiam quatenus ecclesia. Ex ecclesie rursus nomine accipe ꝙ est sermo de libertate communi vniuerse ecclesie, & non de libertate propria tali ecclesie vel tali religioni. Ita ꝙ siquis statuit contra priuilegium proprium alicuius collegij (puta prothonotariorum) aut alicuius religionis (puta monachorum) aut alicuius ecclesie (puta mediolanensis) nō incurrit hunc canonem: sed oportet ꝙ statuat contra illud quod cōe est omnibus ecclesiis. Et bene intellige nouicie: quia nō dici mus ꝙ oportet statui contra oẽs ecclesias mundi: sed dicimus ꝙ oportet statui cōtra illud quod est libertatis cōis oĩbus ecclesiis mundi. Vñ siquis statuat ꝙ non possit quis donare tali ecclesie (puta sancti donati) ꝗ̈uis contra vnā tendat ecclesiā particula rem, incurrit tñ excōicationem hanc: quia statuit cōtra libertatẽ communem omnibus ecclesiis. commune siquidem est omni ecclesie christi/ ꝙ potest cuilibet donari: libertas. n. communis offenditur in illa vna. & sic de alijs.  Sexto nota/ꝙ statuere cōtra ecclesie libertatem/est ꝑ se (hoc est ex intentione) tendere cōtra ecclesiasticam libertatem: qm̃ quod est ꝑ accidens/alienũ est ab arte & iure. Et hoc tā secun dum doctrinā demonstratiuā ꝗ̈ secundũ iura: qm̃ipsa quo sup ponũt & assumũt ꝙ volũtate & ꝓposito maleficia distinguun tur. Per se autem seu ex intentione contra ecclesiasticā libertatem intellige penes intentionem operis statuti. Ita ꝙ si opus qd' statuit̃ / per se (hoc est suapte natura) tendit contra ecclesia sticā libertatẽ, statutum est cōtra illā. Si aũt ꝑ se nō tendit cōtra illam, statutum ex se non est contra illam. ꝗ̈uis cōtingere possit ꝙ ex intentione statuentis fuerit contra illam/ex odio & malignitate in ecclesie libertatem factum. Discernere autem actum exsua natura tendentem contra ecclesie libertatem/non est difficile scientibus ꝙ idem est per se seu ex propria natura & inten tione. Et sicut detractio contra famam/contumelia contra hono rem/adulterium contra alienum thorum / homicidium contra humanam vitam: ita statuere ꝙ clericis non dentur decime/ elemosyne/ꝙ non possint iudicare in causis ecclesiasticis / ꝙ teneantur soluere vectigalia de rebus suis non negociandi gratia/ & similia, contra ecclesiasticam tendit per se libertatem.  Et iuxta hanc rationabilem theoricam dicendum est/ ꝙ statu tum ciuitatis disponens de honore mortuariorum/modum imponendo ne excessus fiat/ & pauperes ambitio in fletibus non grauet, si non disponit nisi de illis que per se ordinantur ad honorem/licitum & sanctum est, etiam si inde non perse sed per accidens proueniat effectus aliquis qui videtur contra ecclesie libertatem: quoniam secundum id quod est per se iudicandum est etiam in moralibus, & non secundum id quod est per acci dens. Et propterea quum constet sumptuosa sepulcra/ multitudinem luminarium / indumenta equorum ac pedissequorum/ multitudinem crucum/varietatem religionum/ & similia / ad temporalem honorem defuncti aut viuorum per se ordinari nō solum ex intentione facientium hec/sed ex natura ipsorum ope rum, consequens est vt moderari hec ad potestatem politicam spectet/ad quam spectat cura ciuium circa honores tẽporales. Nec obstat ꝙ tanguntur clerici: quia non tanguntur nisi vt ma teria temporalis honoris/ non ipsorum clericorum sed ciuium. Regulare autem est/ꝙ cognoscens/iudicans/ curam habens de forma, cognoscit / iudicat ac disponit de materia quatenus respicit illam formam: vt patet in omnibus artibus. Nec rur/ sus obstat ꝙ ista moderatio sit nociua clericis / & subtractiua elemosinarum / & diminutiua cultus diuini / & ademptiua suffragiorum que obuenirent ex reliquijs horum remanentiũ apud ecclesias vel ecclesiasticas personas: quoniam hec omnia & similia per accidens eueniunt: per se autem de honore tꝑali agitur. Nec obstat/ꝙ extra de re. ec. nō alie. ca. fi. decernitur esse cōtra libertatem ecclesie statuere de mortuarijs/tanꝗ̈ de annexis ecclesiastice iurisdictioni: quoniam hoc intelligendum est de mortuarijs ordinaus per se ad ecclesiam / salutem defuncti seu cultum diuinum: secus autem de per se ordinatis ad temporalem honorem. ¶ In eos qui represalias aduersus personas ecclesiasticas seu bona ipsarum concedunt vel extendunt. Ca. xxxij. ILli Qui represalias aduersus ꝑsonas ecclesiasticas seu bona ipsarum concedunt vel extendunt ad eas, nisi presumptionem hmōi reuocauerint a concessionis vel extensionis tꝑe in fra mensem, si persona singularis fuerit/ sententiam excōicationis incurrat: si vniuersitas/ ecclesiastico subiaceat interdicto. Gre. x. de iniurijs. ca. etsi pignorationes. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegiũ quo offenditur libertas ecclesiastica ꝗ̈tũ ad exẽptionẽ a rep̃sa lijs. Quo ad ꝑsonas est vniuersalis. Quo ad actiones cōprehẽdit duas actiōes. Prima est concedere: scđa estextendere.  Vbi nota tria. Primo ꝙ hẽt locũ siue represalie sint iniustẽ siue alias iuste contra ciues &c. quoniam clerici exempti debent esse ab hmōi represalijs. Secundo ꝙ requiritur mensis post concessionẽ vel extẽsionẽ: quia lex sic disponit. Et propterea si in fra mensem exequutio aliqua contra clericorum bona interueniret, nō incur reretur hec excōis sententia. debent tñ reuocando in fra mensem restitui in integrum bona clericorum. Tertio ꝙ si represalie con ceduntur solum contra bona clerici debitoris/p̃missis ac seruatis his que de iure premittenda ac seruanda sunt, nō est locus huic canoni: quia non proprie sunt represalie ille in quibus vnus pro alio grauari non potest: vt ex hoc textu habere potes. pene autẽ non sunt extendende/sed restringende. Et est ep̃alis. ¶ In offendentes libertatem ecclesiasticam compulsione ad submittendum bona laicis &c. Ca. xxxiij. ILli Qui prelatos vel ꝑsonas ecclesiasticas ad submittendum ecclesias / bona immobilia seu iura ipsarum laicis/non cōcedendo bona ip̃a vel iura in emphiteosim seu alias alie nando in forma & casibus a iure permissis, sed constituendo vel recognoscendo seu profitendo a laicis ea tanꝗ̈ a superioribus se tenere / seu ab ipsis eadem aduohando / vel ipsos patronos vel aduocatos ecclesiarum seu bonorum ipsarum perpetuo aut ad tempus non modicum statuendo compulerint: cuiuscun sint conditionis aut status/ excommunicationis sententia sint innodati. Et in fra. Laici ex cōtractibus super p̃missis/ consensu capituli & licentia apostolica interuenientibus initis seu occasione illorum vltra id quod ex natura contractuum ipsorum vel adhibita in illis lege permittitur/aliquid vsurpātes, nisi legitime moniti ab huiusmodi vsurpatione destiterint resti tuendo etiam que taliter vsurparunt, eoipso sententiam excommunicationis incurrant. Gre. x. de re. ecc. non alie. ca. hoc consultissimo. in. vi. Canonis Istius materia est sacrilegiũ quo offenditur libertas ecclesiastica compulsione ad submit tendũ bona laicis &c. Et quo ad ꝑsonas est vłis. Quo ad actio nes duas punit actiones. Prima est cōpellere: secunda est vsurpare. Sed prima actio (scilicet cōpellere) ad multa extendit̃. compellit siquidẽ vel p̃latos vel ꝑsonas ecclesiasticas ad submit tendũ aliquod triũ/vel ecclesias/vel bona immobilia / vel iura laicis in casu non ꝑmisso a iure. Et ista submissio fit aliquo triũ modorũ. Primo ꝓfitendo se tenere predicta a laicis tanꝗ̈ a superioribus. Secundo eadẽ a laicis aduohando. & est hoc vocabulũ vltramontanum quo solent vti in istis. Tertio laicos statuendo patronos vel aduocatos. Compellentes igr̃ ad aliꝗd horũ sunt excōicati. Scđa vero actio (que est vsurpatio) refert̃ ad plus ꝗ̈ illis cōueniat ex talibus cōtractibus licite factis. sed ista secunda censura nō incurrit̃ ip̃o facto, sed si post legitimā monitionem recusauerint desistere & restituere. Et vtra est ep̃alis. ¶ In grauātes quaslibet ꝑsonas ecclesiasticas/pro eo ꝙ roga te/eũ pro quo rogabant̃ eligere noluerunt. Ca. xxxiiij. SCiant Cuncti qui clericos vel quaslibet personas ecclesiasticas ad quos in aliquibus monasterijs aut alijs pijs locis spectat electio/pro eo ꝙ rogati seu alias inducti eũ pro quo rogabant̃ seu inducebantur eligere noluerũt, vel cōsanguineos eo℟ aut ip̃as ecclesias/monasteria seu loca cetera bñficijs seu alijs bonis suis ꝑ se vel ꝑ alios spoliando/seu alias iniuste ꝑsequendo grauare p̃sumpserint: se ipso facto excōis sententia innodatos. Gre. de elec. ca. sciant cuncti. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit̃ libertas ecclesiastica quantum ad liberum electionis opus. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones/punit vnam quidem actionem cōmunissimam. s. grauare/explicando duas vias grauandi: vel spoliando/vel alias in iuste persequẽdo. Sed actionem ipsam subijcit excōmunicationi non vndecun/sed ex certa cā procedentẽ: scilicet si fiat pro co ꝙ electores seu electrices rogati seu alias inducti eligere noluerunt illum vel illam pro quo vel qua rogabantur.  Vbi aduerte ꝙ ad incurrendũ hunc canonẽ requirit̃ primo ꝙ fiat actus grauaminis ꝑ spoliũ vel ꝑsequutionẽ iniustā. Secũdo ꝙ istud grauamen inferatur ex dicta causa/partim affirmatiua (scilicet ꝙ fuerint rogati seu impulsi) & partim negatiua: sci licet ꝙ non elegerunt illum. Tertio ꝙ inferatur contra aliquem ex quin: scilicet vel personas electrices ecclesiasticas/ vel cōsanguineos eorum/vel ipsas ecclesias/vel monasteria/vel cetera pia loca. Et est semper sermo de electione que fit a personis ecclesia sticis: quoniam ad electionem que fit a laicis in suis fraternitati bus/& similiter a mulieribus que non sunt ecclesiastice ꝑsone (vt tertiane & hmōi) non extenditur iste canon: qui ad cleri cos vel ecclesiasticas personas dicit spectare electionem. Et est episcopalis. ¶ In impediẽtes litigantes in foro ecclesiastico in causis que de iure vel consuetudine ad dictũ forũ ꝑtinent. Ca. xxxv. STatuimus Nequis impetratores litera℟ nr̃a℟ / ad nos vel ad fo℟ ecclesiasticũ recurrentes super cāis que ad idem fo℟ de iure vel de antiqua consuetudi ne ꝑtinere noscunt̃ / ꝑ se vel ꝑ aliũ ad desisten dum vel in foro seculari de questionibus hmōi litigandum, per eorundem iudicũ ecclesiasticorũ vel impetrantiũ aut litigantiũ seu volentiũ litigare/aut propinquo℟ ipso℟ seu re℟ illorum seu ecclesia℟ sua℟ etiā captionem/modisue alijs quibuscun cōpel lat seu cōpelli faciat vel procuret: nec per se aliosue impediat, quo minus coram iudicibus ecclesiasticisdelegatis seu ordinarijs querelantes de causis que (vt premissum est) ad cognitionem pertinent eorundem/possint libere iustitiam obtinere: nec ad pre missa facienda det auxiliũ/consiliũ vel fauorem.  Siquis vero contra presumpserit, se ip̃o facto excōicationi nouerit subiacere. A qua nisi tam iudici cuius cognitio fuerit impedita vel iurisdictio vsurpata/ꝗ̈ ꝑti que in prosequutione sui iuris turbata fue rit, de iniuria/damnis/expensis & interesse / prius per eundem fuerit integre satisfactum/nullatenus absoluatur. Bonifa. extra de immu. ecc. quoniam. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit̃ libertas ecclesiastica quo ad opus iudiciale. Et quo ad personas vniuersalis est. Quo ad actiones vero continet actiones principales quattuor. Prima est cōpellere: secunda compelli facere: tertia compelli procurare: quarta ꝑ se vel alios impedire. Accessorias vero tres: scilicet ad predicta facienda con sulere/auxiliari/fauere.  Et bene nota ꝙ canon iste nō arctatur ad curiam romanam, sed fouet libertatem ecclesiastici fori in quacũ diocesi. Et est ep̃alis premissa satisfactione. pro quanto tamen quis apostolicas literas impediret contra processum cene domini, esset papalis: vt patet superius in censuris contra sacrile gia in sedem apostolicam. ¶ In grauantes illos qui in ipsos aut alios sententiam excōi cationis/suspensionis vel interdicti ꝓtulerũt etc. Ca. xxxvi. QVicunqʒ Pro eo ꝙ in reges/ princi pes & barones/ nobiles et balliuos vel quoslibet ministros eorũ aut quoscũ alios, excōis/ suspensionis siue interdictisen tentia fuerit promulgata, licentiā alicui dederint occidendi/capiendi seu alias in personis aut in bonis suis velsuo rum grauandi eos qui tales sententias protulerunt/siue quorum sunt occasione prolate / vel easdem sententias obseruantes/seu taliter excōicatis cōicare nolentes: nisi licentiam ipsam re integra reuocauerint, vel si ad bono℟ captionem occasione ipsius licentie sit processum/nisi bona ipsa fuerint in fra septem die℟ spatiũ restituta/aut satisfactio pro ipsis impensa: eoipso snĩam excōmunicationis incurrāt. Eadem quo sint snĩa innodati omnes qui ausi fuerint p̃dicta lnĩa data vti, vel aliquid p̃missorum ad que committenda dari licentiam prohibuimus / alias cōmittere suo motu. Qui autem in eadem sententia permanserint duorum mensium spatio, ex tunc ab ea non possint/nisi per sedẽ apostolicam absolutionis bñficium obtinere. Gre. x. de sen. excom. qui cun. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegiũ quo offenditur ecclesiastica libertas quantũ ad opus promul gandi & exequẽdi censuras ecclesiasticas. Et quo ad ꝑsonas est vłis. Quo ad actiōes/punit tres actiones gñales. Prima est dare licentiā trium actionũ: scilicet occidendi/capiendi seu alias grauandi tā in ꝑsonis ꝗ̈ in bonis suis vel suo℟. Secũda est vti dicta lñia data ad aliquid dictorũ. Tertia est committere aliquid triũ dicto℟: scilicet occidere/capere vel alias grauare &c. motu suo, hoc est non propter licentiam datam ab alio. ¶ Vbi pro clariori perceptione nota primo, ꝙ canon iste primo punit dantes alicui lñiam occidendi/vel capiendi/ vel grauandi quattuor gña ꝑsona℟ (.s. vel iudices/vel ꝑtẽ/ vel obseq̃ntes/vel vitantes) nisi alte℟ duo℟ faciāt: hoc est vel ꝙ re integra lñiam reuocent, vel si res non est integra quo ad captionẽ bonorũ / ꝙ restō aut satisfactio bono℟ in fra septẽ die℟ spatiũ subsequatur. Vnde seꝗtur ꝙ ꝗ̈diu res est integra, nunꝗ̈ qui lñiam hanc dedit est excōicatus: quia adhuc pendet tẽpus reuocandi, & pōt reuocando re integra/p̃seruare se ab excōicatione immunẽ. Oportet ergo licentiam hr̃e effectũ/vt sit locus canoni. & quo ad vnũ effectũ (.s. captionẽ bono℟) benignitas huius canonis ꝓrogat adhuc tempus septẽ dierum post dictum effectum, in quo possit restituendo vel satisfaciendo preseruare se ab excōicatione. In ceteris vero effectibus ipso facto est excōicatus qui dedit lñiam qñ effectus est subsequutus: puta qñ capta vel occisa est ꝑsona propter licentiā datā.  Nota secũdo ꝙ nullus proprie in ꝑsona vel bonis suis vel suo℟ grauat̃ qui iuste patit̃: ac ꝑ hoc graua men iniustũ oportet esse si grauamen est.  Nota tertio / ꝙ quia canon iste fauorahilis est, ideo appellatione suorum omnes qui quomōlibet vt sui grauati sunt veniunt, quacũ relatione remo tissima sintsui. Ne. n. debet minor esse protectio huius canonis ꝗ̈ extendatur impietas offendentium. Et est in fra duos menses ep̃alis, postea papalis: vt in litera dicitur. ¶ In dominos temporales/suis subditis ne personis ecclesia sticis vendant/emant/coquant/molant/aut alia obsequia ex hibeant interdicentes. Ca. xxxvij. EOs Qui temporale dominium obtinentes, suis subditis ne prelatis aut clericis seu personis ecclesiasticis quicꝗ̈ vendant aut emant aliquid ab eisdẽ/ne ipsis bladũ molant/coquant panem/aut alia obsequia exhibere presumāt ali qua ndo interdicunt, cum talia in derogationem ecclesiastice li/ bertatis presumantur/eoipso excommunicationis sententie decernimus subiacere. Bonifa. viij. de immu. ec. ca. libertatis. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo ecclesiastica libertas offenditur in libera venditione/ emptione/ obsequijs &c. Et quo ad ꝑsonas particularis est: nam ligat solos illos ꝗ tꝑale dñium obtinent. Quo ad actiones vero vnā punit: scilicet interdiceresubditis suis ne ecclesiasticisꝑsonis vendant/emant/molant/coquant/obsequia exhibeant.  Et nota ꝙ nō requirit̃ ꝙ de hoc faciant statutũ aut sub penis inhibeāt: sed sufficit ꝙ inhibeant subditis suis.  Et nota/ꝙ ista non sunt proprie contra libertatem ecclesiasticam, sed contra humanam societatem: verum quia in odiũ ecclesie fiũt, presumũtur (vt in litera dicitur) fieri contra libertatem ecclesiasticam. ¶ In offendentes libertatem ecclesiasticam in ecclefiarum vacantium bonis. Ca. xxxviij. VNniuersos Et singulos, qui regalia/custodiam siue guardiā/ aduocatiōis seu defensionis titulũ in ecclesiis/monasterijs siue qui buslibet alijs pijs locis vacantibus / de nouo vsurpare conantes, bona ecclesiarũ/monasterio℟ aut loco℟ ipso℟ vacātiũ occupare p̃sumũt: clericos ecclesia℟/monachos monasterio℟/& ꝑsonas ceteras loco℟ eorũdem que hoc fieri ꝓcurant, eoipso excōis sen tentie decernimus subiacere. Bonifa. de elec. gñali. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit̃ libertas ecclesiastica in ecclesiarũ vacantiũ bonis. Et quo ad personas est in parte vniuersalis: quia ligat vni uersos & singulos. In secũda autem parte est particularis: quia ligat solas personas illorum locorum vacantium. Quo ad actio nes vero in prima parte punit duas actiones simul. Prima est de nouo conari vsurpare aliquod horum quin: vel regalia/vel custodiam/vel guardiam/vel titulum aduocationis/vel titulum defensionis in vacātibus ecclesiis/monasterijs aut alijs pijs locis. Secunda est occupare bona dictorum locorum. Ita ꝙ ad incur rendum huius canonis censurā / nec sufficit vsurpare aliquem dictorum titulorum sine occupatione bonorũ/nec sufficit occupare bona sine conatu ad vsurpandum aliquem dictorum titulorũ: sed oportet vtrun concurrere ad hoc vt incurratur huius canonis sententia. In secunda autem parte vna actio punitur: scilicet procurare hoc fieri. Et intellige cum effectu subsequuto: quoniam vt accessoria actio ad tale fieri punitur. Et est ep̃alis.  Et aduerte/ꝙ glo. exponit de nouo. i. a quadraginta ānis citra: quia in hoc eodem canone quasi distinguendo contra nouos/ subditur. qui autem ex fundatione vel ex antiqua cōsuetudine iura sibi huiusmodi vendicant. ¶ In offendentes ecclesiasticam libertatem quantum ad exemptionem a pedagijs & guidagijs. Ca. xxxix. COnstitutionem Fe. re. alexandri pape. iiij. predecessoris nostri/qui statuit ecclesias & personas ecclesiasticas ad pedagia & guidagia penitus non teneri/nec ad exhibendum vel soluendum talia pro rebus suis proprijs quas nō cā negociandi deferunt vel deferri faciũt seu transmittunt: volentes propter multorũ insolẽ tiā & abusum pene adminiculo adiuuare, adijcimus districtius inhibendo (contraria consuetudine quorũcun non obstāte) vt nec collegium nec vniuersitas nec aliqua etiam singularis persona a prefatis personis seu ecclesijs pro personis ipsis aut rebus predictis talia exigat vel extorqueat / per se vel per alium/ suo nomine vel etiam alieno / aut eas ad huiusmodi persoluen da compellat. Qui vero contrafecerint, si persone fuerint singulares/excommunicationis: si autem collegium vel vniuersitas ciuitatis/castri/seu loci alterius cuiuscun, ipsa ciuitas/castrum vel locus/interdicti sententiam ipso facto incurrant. Nec ab ex communicatione huiusmodi absolutionem vel interdicti relaxationem obtineāt, donec exacta plenarie restituerint/& de trans/ gressione satisfecerint competenter. extra de cen. ca. ꝗ̈ꝗ̈. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit̃ ecclesiastica libertas quantum ad exemptionem a pedagijs & guidagijs. Et quo ad personas est vniuersa lis. Quo ad actiones / vnam videtur comprehendere tripliciter nominatam: scilicet exigere / extorquere / compellere per se vel alium / proprio vel alieno nomine / siue ecclesias siue personas ecclesiasticas / ad soluendum vel pro personis suis aut rebus suis quas non causa negociationis deferunt vel deferri faciunt vel transmittunt.  Vbi nota ꝙ pedagia proprie vocantur vectiga lia pro transitu seu passu. Guidagia vero pro guida, non que a volente conducitur, sed quam velis nolis oportet te soluere/siue velis habere ducentem te siue non. Et quia exigere importat coactionem, ideo si nullo modo cogit / non incurrit: sed satis cogit/qui clericum requirit non rogando / sed vt a debitore pe tendo vt soluat, iubendo vt sistantur res &c. sicut petit a laicis. rarus est enim aut nullus qui sponte soluat. Et est ep̃alis/p̃missa restōne ac satisfactione: vt in litera dicitur. ¶ In offendentes ecclesiasticā libertatẽ quantum ad immu nitatẽ a collectis ac exactionibus: & vsurpantes iurisdictionem prelatorum. Ca. xl. IN Diuersis mundi partibus cōsules ciuitatũ & rectores/necnon & alij qui ptātem hr̃e vident̃, tot onera frequenter imponũt ecclesijs/ vt deterioris conditionis factũ sub eis sacerdotium videatur ꝗ̈ sub pharaone fuerit/qui legis diuine notitiam non habebat. Ille quidẽ omnibus alijs seruituti subactis/sacerdotes & possessiones eo℟ in pristina libertate dimisit/& eis alimoniā de publico administrauit. Isti vero onera sua fere vniuersa imponũt ecclesijs: & tot angarijs eas affligũt/ vt eis quod hiere. deplorat cōpetere videat̃. Princeps prouinciarum facta est sub tributo. Siue quidẽ fossata siue expeditiones seu alia quelibet sibi arbitrentur agenda, de bonis ecclesiarũ & clerico℟ & pauperum chr̃i vsibus deputatis/volũt fere cuncta compleri. Iurisdictionẽ ẽt & authoritatẽ p̃lato℟ ita euacuant/vt nihil ptātis eis in suis videat̃ remāsisse hominibus.  Si autem cōsules aut alij decetero ista cōmiserint/ & commoniti desistere noluerint, tam ipsi ꝗ̈ fautores eo℟ excōicationi se nouerint subiacere: nec cōioni reddant̃/donec satisfactionẽ fecerint competentem. extra de immu. ecc. ca. non minus. ¶ Cete℟ ꝗa fraus & dolus alicui patrocinari nō debẽt/nullus vano decipiat̃ errore, vt in fra tp̃s regiminis sustineat anathẽa/ quatenus post illud nō sit ad satisfactionis debitũ compellẽdus. Nā & ip̃m ꝗ satis facere recusauerit / & successorẽ ipsius nisi satisfecerit in fra mensem/ remanere decernimus ecclesiastica censura conclusum/donec satis fecerit competenter: quũ succedat in onere ꝗ in honore substituit̃. extra de immu. ec. ca. aduersus. Canonum Horũ materia est sacrilegiũ quo offendit̃ eccłiastica libertas quātũ ad immunitatẽ a collectis/exactionibus & vsurpationibus iurisdictiōis p̃lato℟. Et quo ad ꝑsonas sunt particulares: arctant̃. n. ad cōsules/recto res/& alios qui ptātẽ hr̃e vident̃/cũ fautoribus suis / & eorũ successores in officijs. Quo ad actiones vero puniunt̃ in primo canone in gñali quidẽ tres actiones. Prima est onera imponere: secunda est angarijs affligere: tertia est euacuare iurisdictionem & authoritatẽ p̃lato℟/itavt nihil ptātis videat̃ remāsisse in suos. In secũdo vero canone ponit̃ vna actio: scilicet nō satisfacere. ¶ Vbi nota primo ꝙ secũdus canon presupponit primũ/immo recitat ipsum: & presupponit officialem cui succeditur esse excōicatum ob primi transgressionẽ canonis. Ad incurrendũ aũt primum canonẽ requirit̃ monitio: ita ꝙ non ipso facto sed nisi moniti desistant/incurrunt excōicationem, nō ab ipso monitore sed a iure hoc latam. Ad incurrendum autem secundum / re/ quiritur lapsus mensis: ita ꝙ nisi in fra mensem a successione computandum satisfecerit/excōicatus est.  Nota secũdo canonẽ primum protegere bona nō solũ ecclesiarum & clerico℟, sed etiam deputata vsibus pauperum chr̃i.  Et aduerte conferendo hunc canonem cũ superius immediate premisso de pedagijs & guidagijs/dr̃iam inter onera sub forma pedagio℟ seu gabella℟/ & onera que sub forma tallia℟ seu taxa℟ imponunt̃ seu exigunt̃ a clericis: qm̃ in primo casu est excōicatio ip̃o facto: vt hẽs in precedenti capitulo. In secũdo aũt casu non incurrit̃ excōicatio nisi precedat legitima monitio: vt hic hẽs. Et est ep̃alis premissa satisfactione: vt hic dicitur.  Aduerte quo constitutionẽ bonifa. in. vi. ca. clericis. de immu. ecc. cum tot censuris in hac materia esse totaliter reuocatam in cle. ca. quoniam. de immu. ecc. & propterea reditur ad ius antiquum/quod nũc tractatum est.  Scito demum/ꝙ appellatione iurisdictionis que euacuari dicitur/venit iurisdictio temporalis prelatorum, quam scilicet ecclesia stici prelati habent in temporalibus: quam domini pure temporales frequenter euacuare vidẽtur adeo vt prelati restent temporales domini fere solo titulo. ¶ In offendentes ecclesiasticam libertatem quantum ad opus absoluendi seu reuocandi penas excommunicationis/ suspensionis vel interdicti. Ca. xli. ABsolutionis Beneficiũ ab excom municationis sententia/vel quācũ reuocationem ipsius aut suspensionis seu etiam interdicti/ per vim vel metum extortam, presentis constitutionis authoritate omnino viribus euacuamus. Ne autem sine vindicta/ violentie crescat audacia, eos qui reuocationem seu absolutionem huiusmodi/vi vel metu extorquent/ excommunicationis sententie de cernimus subiacere. Gre. x. extra. de his que vi me. ca. vnico. lib. vi. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit̃ ecclesiastica libertas quantum ad opus absoluendi seu reuocandi penas excommunicationis/ suspẽsionis vel interdicti. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vero duas punit. Prima est extorquere vi. Secunda extorquere metu absolutionem seu reuocationẽ excommunicationis/ suspensionis vel interdicti. ¶ Vbi nota primo/ꝙ vis seu metus illatus non distinguitur in ter magnum & paruum. qualẽcun. n. vim aut qualemcun metum intulerit / sufficit si inde subsequutus est effectus abso lutionis seu reuocationis: quia canon nō distinguit (vt dictũ est) inter magnum & paruum. Quod si ex timore innato & non illato prelatus absoluit aut reuocat, non est locus huic pene: quia in casu tali nullus extorquet vi aut metu: sed ipsemet iudex seu prelatus meticulosus seipsum torquet.  Nota secundo ꝙ non refert ad presentem canonem / an sententia excommunicationis &c. fuerit iusta vel iniusta: qualiscun. n. fuerit / prohibet lex modum talem reuocandi, scilicet per vim & metum.  Nota tertio/ꝙ quia verba cum effectu intelliguntur, ideo licet vis aut metus ingeratur/nisi absolutio aut reuocatio ex vi aut metu ex torta sit/non incurritur excommunicatio ista.  Nota quarto/ꝙ quia canon non restringit se ad extorquentes absolutionem vel reuocationem censure contra seipsos/& similiter non restringit se ad sententiam latam ab homine vel a iure, ideo ligat extorquentes vi vel metu absolutionem vel reuocationẽ/tam si cōtra alium ꝗ̈ si contra se/& tam si ab homine ꝗ̈ qũolibet aliter censure sententia lata sit. Et est ep̃alis. ¶ In offendentes ecclesiasticam libertatem in clauium officio/claudentium diuinum cultum excommunicatis & interdictis. Ca. xlij. PResumptores Prefatos qui in locis interdicto sup positis quenꝗ̈ de cetero diuina celebrare officia quomodolibet cogere, aut qui modo predicto ad officia eadem audienda aliquos excommunicationis presertim vel interdicti ligatos sententia/ euocare, seu qui ne excommunicati publice aut interdicti / de ecclesiis dum in ipsis missarum aguntur solennia a celebrantibus moniti vt exeant/prohibere, nec non excommunicatos publice & inter/ dictos qui in ipsis ecclesiis nominatim a celebrantibus vt exeant moniti/remanere presumpserint / excommunicationis sententia (a qua per sedem duntaxat apostolicam possint absolui) sacro approbante concilio innodamus. de sen. excom. grauis in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit̃ ecclesiastica libertas in clauiũ officio/ claudentium diuinum cultum excommunicatis & interdictis. Et quo ad personas/partim est particularis/ligans solos nobiles & dominos temporales: & partim est vniuersalis. Quo ad actiones punit quattuor actiones: cogere/euocare/prohibere/ & remanere. Ita ꝙ excommunicantur primo cogentes celebrare in locis interdictis: secundo euocantes ad eadem officia aliquos p̃fertim excommunicatos vel interdictos: tertio prohibentes ne exeant inde excommunicati aut interdicti moniti: quarto remanentes in ipsis ecclesiis/si publice sint excōicati aut interdicti, & nominatim moniti a celebrantibus vt exeant. ¶ Vbi nota primo dr̃iam inter tres primos casus & quartũ/in hoc ꝙ tres primi restringuntur ad nobiles & dños tꝑales: quia pronomen relatiuum qui refert p̃sumptores p̃fatos, quos dixerat esse nobiles & dños tꝑales. Quartus aũt cōis est oĩbus vtrius sexus excōicatis publice &c. quia ad hoc distinguendũ cōtinuat̃ lr̃a/copulando ad p̃sumptores p̃fatos/oẽs excōicatos publice etc. dum dicit. necnō excōicatos publice &c.  Nota secũdo dr̃iam inter tertiũ casum & reliquos/ in hoc ꝙ tertius restringitur ad missarũ solẽnia: alij aũt cōes sunt misse & alijs diuinis officijs.  Nota tertio/ꝙ licet decretalis narrando restringat se ad terras que sunt nobiliũ seu dño℟, puniendo tñ latius iudicat / & ligat nobiles ac dños qui in locis interdictis/siue sint illorum loca siue non/presumunt &c. si secundum verba exponenda sit. Secus autẽ si punitionis sententia iuxta narrata intelligenda sit. Quod ita verius videtur vt sic tenendum putem: quia cōclusio p̃missis consonare debet.  Nota quarto/ꝙ quia decretalis quadruplicem modum euocandi narrauerat/& statuendo dicit p̃dicto modo, omnem predictum modum quadruplicẽ comprehendit: scilicet nunc hos nunc illos vocando/nunc compellendo/nunc campanis/nunc voce preconia. Et est papalis. ¶ In impediẽtes sequestrationem beneficij/vna diffinitiua sententia contra possessorem promulgata/per loci ordinariũ factam, vel fructus sequestratos quoquo modo occupare presumentes. Ca. xliij. DJffinimus Vt vna cōtra possessorẽ diffinitiua snĩa suꝑ bñficio apud sedẽ apłicam dũtaxat in petitorio vel possessorio ꝓmulgata beneficium ipsum a possessore hmōi (dum tamen triennio paci fice antea possessum ab eo non fuerit) per loci ordinariũ apud aliquam idoneam personam sequestretur &c. Siquis aũt seque strationẽ hmōi impedire/vel fructus sequestratos quoquo modo p̃sumpserit occupare, excōis sententiā incurrat ipso facto. A qua nisi impedimento prius amoto & occupatis per eum fructibus restitutis/nullatenus absoluatur. extra de sequestra. ca. i. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium quo ecclesiastica libertas in sedis apostolice authoritate offenditur in certo casu sequestri. Et quo ad personas est vniuer salis. Quo ad actiones/punit duas actiones. Prima est impedire huiusmodi sequestrationem: secunda est occupare sequestratos fructus. Et quia hic casus videtur de raro contingentibus, vide in litera conditiones requisitas ad hoc ꝙ sit iste casus in quo hẽt locum ista excōicatio. Et est ep̃alis/amoto impedimẽto & resti tutis occupatis. ¶ In impedientes monialium aut mulierũ canonicarum secularium visitatores in suo officio. Ca. xliiij. SJquis Visitatores monialiũ aut mulierum que vulgo dicunt̃ canonice seculares/in premissis seu aliquo premissorum impedire presumpserit, nisi monitus resipiscat/ ipso facto excōis sententiā se nouerit incursurũ: priuilegijs/statutis & consuetudinibus quibuscũ in contrariũ non valituris. extra de sta. mona. attendentes. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium quo offendit̃ libertas ecclesiastica in officio ecclesiastice visitationis. Et quo ad ꝑsonas est vniuersalis. Quo ad actiones/ punitur vna generalis actio: scilicet presumere impedire visitatores monialium &c. in aliquo premissorum. que videre potes in fonte: quia non incurritur ipso facto, sed nisi monitus resipiscat. Et est episcopalis. ¶ In sepelientes in loco sacro hereticos, credentes/recepta tores vel fautores eorum. Ca. xlv. QVicun Hereticos, credentes/receptatores vel fautores eorũ scienter presumpserint ecclesiastice traderesepul ture, vs ad satisfactionem idoneam excommunicationis sententie se nouerint subiacere. Nec absolutionis beneficium mereantur, nisi proprijs manibus extumulent publice & proijciant hmōi corpora damnatorum: & locus ille perpetuo careat sepultura. de here. li. vi. Canonis Istius materia est sacrilegiũ quo sacris locis iniuria fit/sepeliendo ibi hereticos. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones/punit vnam: scilicet scienter tradere ecclesiastice sepulture quattuor hominũ gña. s. vel hereticos/vel eo℟ credentes/vel receptatores/ vel fautores. ¶ Circa hunc canonem aduerte/ꝙ credentes hereticorum vocantur/qui illis hereticis ita adherent, vt ꝗ̈uis nesciant quid illi heretici credant/deliberato tamen consensu credunt quod illi he retici credunt seu docent / quantũcun contrarium teneat & doceat ecclesia. Ita ꝙ non inherent illis salua ecclesie doctrina: sed plus credunt illis ꝗ̈ apostolice sedis diffinitioni circa ea que sunt fidei. Et est episcopalis: saluis tamen conditionibus in litera expressis. ¶ In eos qui in cimiterijs tempore interdicti/ quoscun in casibus non concessis, aut excommunicatos publice / vel nominatim interdictos/vel manifestos vsurarios / scienter sepelire presumunt. Ca. xlvi. EOs Qui proprie temeritatis audacia/defunctorum corpora non sine contẽptu clauium ecclesie/in cimiterijs tempore interdicti/ in casibus non concessis a iure, vel excōicatos publice/vel noĩatim interdictos/ vel manifestos vsurarios scienter sepelire presumunt, ipso facto excommunica tionis sententie decernimus subiacere. A qua nullatenus absoluant̃, nisi prius ad arbitrium diocesani epis copi/ eis quibus per premissa fuerit iniuria irrogata/ satisfactionem exhibuerint com petentem. Extra de sepul. ca. i. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium locale. Et est quo ad personas vniuersalis. Et vnā tantum punit actionẽ (scilicet scienter sepelire) ad quattuor tñ terminatā. Ita ꝙ punitur hoc canone sacrilegiũ quadruplex: scilicet sepelientiũ quoscũ tꝑe interdicti/nisi quatenus est a iure concessum, sepelientiũ publice excōicatos, sepelientium nominatim interdictos, & sepelientium manifestos vsurarios. si tñ in loco sacro sepeliantur: alioquin sacrilegium non esset. ¶ Nota hic primo / ꝙ per publice excōicatos / intelligimus eos quos nō fictione iuris aut iudicis, sed secũdũ rei manifestationẽ & notitiā publicā patet esse excōicatos: siue a iure siue a iudice. Et nō sufficit ꝙ aliqui sciant pro certo illũ esse excōicatum: sed oportet manifestationẽ illius excōicati esse publicam/ vt locus sit huic pene.  Nota secundo, manifestos vsurarios eos appellari/ qui nō occulte vsuras exercẽt/nec de ꝗbus vertit̃ in dubiũ ꝑꝑ palliatos contractus: sed eos qui sic manifeste exercent vsuras/ vt sint & habeantur manifeste pro vsurarijs.  Nota tertio/ꝙ appellatione presumẽtium sepelire, soli sepelientes de quibus vere dr̃/isti sepeliunt/comprehenduntur. Et licet cōiter illi qui sepeliunt (hoc est humo vel tumulo immittunt cadauer) sint persone minores in ecclesia, non tamen ꝓpterea canon iste ludibrio exponit̃: qm̃ cōditor canonis noluit extẽdere ipsum ad facientes aut mandantes sepeliri/nec ad dantes ad hoc consiliũ seu fauorem: sicut in multis canonibus fit. Quia igitur pene non sunt extendende, sta in fra proprietatem significationis canonis huius sicut in ceteris: & solos sepelientes ligari dici to. Immo nec sepelientes ligantur, nisi scienter & presumptuose sepeliant: quia sic disponit canon. Vnde si manifestum vsurariũ parochianus vt penitentẽ ad sepulturā ecclesiasticā portandum leuari iubet verbo vel facto / & ꝑꝑea ecclesiastice ꝑsone apud quas sepeliẽdus est sepeliunt/ putātes ip̃m penitentẽ, iuxta ca. ꝗ̈ꝗ̈ de vsuris in. vi. non incidunt in canonẽ: quia nō p̃sumunt scien/ ter sepelire. Et est ep̃alis/p̃missa satis factione ad arbitrium diocesani: vt in litera dicitur. ¶ In eos qui scienter in gradibus prohibitis/aut cum monialibus/vel in religione aut sacris cōstituti matrimonium contrahunt: aut inter ipsos scienter huiusmodi matrimonia celebrant. Ca. xlvij. EOs Qui diuino timore postposito/ scienter in gradu consanguinitatis vel affinitatis constōne canonica interdictis/ aut cum monialibus cōtrahere matrimonialiter nō verent̃, necnō religiosos / moniales ac clericos in sacris ordinibus cōstitutos mr̃imonium cōtrahentes, & inter eos scien ter eadem celebrātes: ipsos excōis sententie ip̃o facto decernimus subiacere. Clemens. v. de consan. & affi. ca. i. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegiũ pro maiori ꝑte/ & incestus pro aliqua ꝑte: vtrũ aũt in con tractu mr̃imonij. Et quo ad ꝑsonas pro quanto punit incestuosum contractũ/est vłis: quia ad omnes se extendit. Pro quanto vero sacrilegũ punit mr̃imoniũ/est particularis: quattuor gña personarum comprehendens. Primo viros: secundo religiosos: tertio moniales: quarto clericos in sacris constitutos ordinibus. Et demum iterum est vniuersalis / quatenus punit sacrilegam celebrationẽ.  Quo ad actiones/punit duas principales actiōes. Prima est cōtrahere mr̃imonialiter. Sed ꝑꝑ diuersas condōnes appositas & diuersos terminos / multiplicatur hec actio in sex. Prima est scienter contrahere in gradu prohibito. i. quarto et in fra cōsanguinitatis: secũda est sciẽter cōtrahere in simili gradu affinitatis: tertia contrahere scienter cum moniali: quarta est re ligiosum contrahere: quinta est monialem contrahere: sexta est constitutum in sacris contrahere. Secunda vero principalis actio est celebrare prohibita hec matrimonia inter dictos contrahentes. ¶ Vbisex occurrunt declaranda. Primũ est, ꝙ quũ dr̃/scienter/ intelligit̃ de scientia facti. ita ꝙ sola ignorātia facti intelligitur excusare: puta quia nesciebat illam esse consanguineam seu mo nialem.  Secundum est/ꝙ punitur contractus matrimonij. ita ꝙ si sponsalia solum interuenirent aut coitus tantum, non est locus huic pene: sed oportet interuenire contractum per verba de presenti implicite vel explicite. Interuenit autem implicite duobus modis. Primo si post sponsalia sequitur coitus affectu coniugali. Secundo si aliqui ignorantes se esse consanguineos contrahant matrimonium & consumment, & postea scientes impedimentum nihilominus affectu coniugali concumbunt. In vtro. n. casu interuenit matrimonij contractus non solum presumptus/sed verus, explicatus non per verba de presenti/sed per corporum commixtionem: commixtio. n. corporum affectu cōiugali facta post spōsalia seu cōtractũ de facto/explicatiua est sufficienter mutui cōsensus in cōiugiũ. Vñ nō minus sunt excōi cati qui licet ignorāter cōtraxerint/scienter ꝑseuerāt, non in solo cōcubitu/sed in cōiugio (hoc est in cōcubitu affectu cōingali) ꝗ̈ si a principio cōtraxissent scienter: cōcubitus. n. affectu cōiugali/ claudit in se cōtractum mr̃imonij plusꝗ̈ cōtractus claudat in se spōsalia. Et iō quũ excōicant̃ cōtrahẽtes/multo magis excōicant̃ cōsummātes scienter.  Tertiũ est / ꝙ dantes auxiliũ/cōsiliũ vel fauorem ad huiusmodi sacrilega seu incestuosa matrimonia, licet peccent mortaliter/non tamen sunt excōmunicati: quia non veniunt appellatione contrahentiũ: quia nō vere enunciatur de aliquo eorum ꝙ contrahit: soli autem contrahentes sunt excom municati.  Quartum est notare dr̃iam in lr̃a positā / in hoc ꝙ & monialis contrahens est excōicata, & cũ moniali cōtrahens est excōicatus. Aliter aũt est de religiosis & cōstitutis insacris: nā licet isti religiosi & cōstituti in sacris/cōtrahẽtes incurrāt excōicationẽ, mulieres tñ cũ quibus cōtrahũt/nō incurrũt excōicationẽ: vt lr̃a insinuat ex hocip̃o ꝙ excōicat seorsum contrahẽtes cũ monialibus/& seorsum ipsas moniales. Religiosos aũt & clericos in sacris ordinibus cōstitutos ita excōicat/ vt nō excōicet mulieres cōtrahentes cum ipsis.  Quintũ est/ ꝙ vltra sex casus numeratos in lr̃a/quibus cōtrahendo cōiugiũ incurrit̃ excōicatio, apponit̃ in lr̃a septimus/quo celebrans scienter eadẽ dānata cōiugia inter eosdem/incurrit excōicationẽ. Et intelligo per celebrantẽ/ecclesiasticā celebritatẽ adhibentẽ hmōi dānatis cōtracti bus. Nec hmōi celebritas exigit solẽnitatẽ aliquā: sed ad eā sufficit sacerdotẽ celebrare mr̃imoniũ dicendo verba solita: puta placet tibi iste cōiux? placet tibi ista vxor? Ita ꝙ celebritas ista constat/aut si celebritas ecclesiastica fiat/ aut si sacerdos ex sacerdo tali officio celebret cōtractũ dicẽdo verba/ vel quasi authorizan do intersit cōtra ca. fi. de spon. clandes. ad quod se refert canon iste in calce.  Sextũ est/ꝙ multis exñtibus impedimentis mr̃imonij impedientibus contrahendũ & dirimentibus contractũ, solis impedimentis hic enumeratis excōicatio hec adhibita est: scilicet carnalis cognationis (hoc est consanguinitatis & affi/ nitatis) & voti solennis, siue per professionem siue per sacrum ordinem. Reliqua ergo impedimenta ab excōmunicatiōe restāt exempta. ¶ In simplices religiosos qui decimas ecclesiis debitas vsurpare presumunt &c. nisi post requisitionem desistant a pre missis in fra mensem/& dānificatis ecclesiis emendam in fra duos menses faciant. Ca. xlviij. REligiosi Quicũ qui noualiũ aut alias decimas ecclesiis debitas ad se nō spectan tes appropriare sibi p̃sumpserint/aut exꝗsitis fraudibus siue coloribus vsurpare: seu qui de animalibus familiarium & pastorum suorum vel aliorum etiā animalia ipsa eo℟ gregibus immiscentiũ, seu qui de animalibus que in fraudem ecclesiarũ in pluribus locis emũt/empta tradũt venditoribus vel alijs ab ipsis tenenda, seu qui de terris quas tradũt alijs excolendas/deci mas solui ecclesiis non permiserint aut prohibuerint: nisi post re quisitionem eorum per eos quorum intererit super hoc eis factā a premissis destiterint in fra mensem: aut si de his que contra pre missa vsurpare vel retinere presumpserint / in fra duos menses damnificatis ecclesiis emendam nō fecerint cōpetentem, sint & tandiu maneant ab officijs / administrationibus & bñficijs su/ spensi/donec destiterint & satisfecerint vt superius est exp̃ssum.  Quod si religiosi hmōi administrationes vel beneficia nō habeant, eo casu quo alij supradicti suspensionis / ipsi sententiam excommunicationis incurrant, ante satisfactionem condignam nullatenus absoluendi: priuilegijs non obstantibus quibuscũ.  Ceterum premissa extendi nolumus ad animalia que per religiosorum ipsorum donatos seu oblatos tenentur: dum tamen illi religiosis eisdem cum effectu donauerint aut obtulerint se & sua. De deci. ca. religiosi. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegiũ circa ecclesiarũ decimas. Et quo ad personas est ꝑticularis: quia ꝑsone que excōicationi subijciunt̃/sunt religiosi non hñtes administrationes vel bñficia. Quo ad actiones vero aduerte/ꝙ ante monitionem sunt quattuor: scilicet appropriare / vsurpare/ nō permittere & prohibere. Post requisitionem vero sunt due. Prima est non desistere a premissis in fra mensem. Secunda est non facere emendam damnificatis ecclesiis in fra duos menses. Ita ꝙ religiosus carens beneficio &c. si aliquam dictarũ actio/ num circa ecclesiarum decimas fecerit / & requisitus aliquam duarum incurrerit, excommunicatus est: & non aliter. Et est episcopalis/satisfactione premissa. ¶ In religiosos & clericos seculares/alios vtsepulturas apud suas ecclesias eligant vel iam electā vlterius non immutẽt/ ad vouendũ/ iurandũ/vel promittendũ inducẽtes. Ca. xlix. SAne Temerariosviolatores constōnis illius que religiosis & clericis secularibus prohibet, ne aliquos ad vouendũ/iurandũ/ vel fide interposita seu alias promittendũ inducāt/ vt sepulturas apud eorum ecclesias eligant/vel iam electam vlterius non immutent / similem snĩam (pena in dicta constōne cōtenta insuo ꝑdurante robore) incurrere volumus ipso facto. ab alio ꝗ̈ a sede apostolica (preterꝗ̈ in mortis ar ticulo) nullatenus absoluendos: nullis priuilegijs aut statutis cuiuscun tenoris existant / in contrarium super his valituris. extra de pe. cupientes. in cle. Canonis Istius materia est auaricia tollens libertatẽ sepulture. Et quo ad ꝑsonas/est ꝑticularis: vt pote ligans solos religiosos et clericos seculares. Quo ad actiōes/ punit vnā actionẽ hñtem tres terminos. s. inducere ad vouẽdũ/ iurandum vel promittendũ.  Vbi colligendo aduerte tres casus in quibus ligat hic canon. Primus est si inducant ad vouendũ: secundus si ad iurandum: tertius si ad promittendũ. Et hoc siue ꝓmissio sit nuda siue fide interposita. Duo aũtsunt que voueri/ iurari vel promitti prohibent̃. s. vel electio sepulture/ vel electe non mutatio apud inducentiũ religioso℟ seu clericorũ ecclesias. Ita ꝙ ad incurrendũ hũc canonẽ requiritur primo ꝙ agatur de sepultura apud inducentis ecclesiā. Secũdo reꝗrit̃ inductio ad ho℟ alte℟ promittendũ/vouendũ vel iurandũ. Tertio reꝗritur ꝙ ista inductio sit cum opere subsequuto (hoc est ꝙ inductus hoc voueat / iuret vel promittat) quia hmōi pena stricti iuris est/& effectũ requirit. Quarto ꝙ inducens sit religiosus vel clericus. Quinto ꝙ interueniat temeritas/ propter verbum sane temerarios violatores. Propter quod si ex ignorantia putans se bene facere religiosus seu clericus transgrederetur dictam constitutionem, non esset excommunicatus. Et similiter si exhortatur ad eligendam sepulturam in sua ecclesia/non tamen inducit ad vouendum nec ad iurandum nec ad promittendum, non est excommunicatus. Et est papalis. ¶ In religiosos de claustris ad audiendũ leges vel physicā exeũtes/& in fra duos mẽses ad claustrũ nō redeuntes: & in pbr̃os ac alios clericos ꝑsonatus hñtes in frap̃dictũspatiũ ab hmōi audiẽtia legũ vel medicine nō desistẽtes. Ca. l. EOntra Religiosas personas de claustris exeuntes ad audiendum legesvel physicam/alexander predecessor nr̃ olim statuit in concilio turonen. vt nisi in fra duorũ mensiũ spatiũ redierint ad claustrũ/sint excōicati/& ab omnibus euitentur/& in nulla causa (si patrocinium prestare voluerint) audiantur: reuersi autem, inchoro / mensa/capitulo & ceteris locis vltimi fratres existant, & (nisi forte ex misericordia sedis apostolice) totius spem promotionis amittāt. Verũ quia nōnulli ex talibus/ꝑꝑ quorundā opiniones diuersas/ excusationis aliquid assumebāt: nos volẽtes vt decetero/ excōis snĩam ipso facto incurrāt, districte p̃cipiendo mandamus/quatenus tā a diocesanis & capitulis ip̃o℟ ꝗ̈ a ceteris ep̃is in quo℟ diocesibus hmōi student/tales excommunicati & p̃dictis penis obnoxij pu blice nuncient̃. Quia vero theologie studiũ cupimus ampliari &c. ad archidiaconos/plebanos/decanos/prepositos/cantores/et alios clericos personatus habentes/necnō pbr̃os, nisi ab his in fra spatium prescriptum destuerint/hoc extendi volumus/& appellatione postposita firmiter obseruari. Hono. iij. extra. ne cle. vel mo. super specula. Canonis Istius mä ẽ curiositas legũ ciuiliũ & medici ne. Et quo ad ꝑsonas est ꝑticularis: vtpote ligās solos religiosos & quosdā clericos seculares. Quo ad actiōes vero/respectu religiosorũ punit duas subordinatas: scilicet exire claustrum / & audire perseueranter. respectu vero clericorum secundam tantum.  Vbi pro clariori intelligẽtia aduerte in hoc canone curiositatem ecclesiasticorum circa leges ciuiles et medicinam puniente/tria genera personarum comprehendi. Primo religiosos. Secũdo clericos personatus habentes: quorum quin species in lr̃a explicant̃. Tertio pbr̃os. Actio aũt ꝑꝑ quā isti in currũt excōicationẽ/est exire de claustro ad audiendũ leges vel physicā. i. medicinā, & hoc per duos menses. ita ꝙ si aliꝗd horũ trium in actione defuerit / non sunt religiosi excommunicati. Oportet siquidem exitum ex claustro/ad hoc ordinari/vel saltẽ durare (hoc est habitare) extra claustrum/& auditionem in teruenire/& perseuerare sic vt in fra duos menses non redeatur ad claustrũ. Ex quibus aperte patet nullā esse qōnẽ de religiosis euntibus ad honorandũ medicũ vel legistā principiũ facientẽ. Et similiter de audientibus hec in claustro. immo de audiẽtibus hec extra claustrũ, sic ꝙ lectio quidem audit̃ extra claustrũ/ipsi tamen habitant in suo claustro: quoniam isti quotidie redeũt ad claustrum a lectione, & nunꝗ̈ exeunt claustrum vt habitent extra claustrũ. in qua significatione textus accipit exire de claustro: vt patet ex hoc ꝙ duorum mensium dat spatium redeundi ad claustrum. Hec de religiosis. ¶ Quo ad pbr̃os vero & alios clericos ꝑsonatus hñtes/oĩa supra dicta locũ hñt nisi exitus de claustro: loco cuius nō ponit̃ in lr̃a exitus de domo, sicut loco reditus ad claustrum/ ponit̃ desistere ab his. i. auditione legũ vel physice in fra predictum spatiũ. Et propterea ad hoc vt clerici hmōi & pbr̃i incurrant/ non reꝗrit̃ exitus de domo (vt scilicet ex proprijs domibus vadāt ad habi tandũ alibi ꝑꝑ hoc studium) sicut in religiosis requirebat̃ dimissio claustri: sed sufficit ꝙ audiant leges vel physicam/ ita ꝙ in fra duos menses nō desistant ab hmōi audientia.  Aduerte quo appellatione plebano℟ nō cōprehẽdi hoc in loco curatos ꝗ parochiales obtinent ecclesias, nisi ecclesie ille fuerint plebanie habentes sub se capellas in quibus instituantur clerici perpetui: vt declarauit bonifa. viij. in. vi. ca. statutum. ne cle. vel mo.  Et scito ꝙ per alios clericos personatus habentes intelligimus etiam illos qui ex quadam prerogatiua in ecclesia honorificum stallũ habẽt etiam sine iurisdictione. In cuius signum specificati sunt cantores. Et est episcopalis. ¶ In quoseun communitatum potestates aut officiales/ vsuras quibusdam statutis fouentes. Ca. li. QVicunqʒ Communitatum potestates/ capitanei/rectores/ consules/ iudices/consiliarij aut alij quicun officiales, statuta huiusmodi decetero facere/scribere vel dictare, aut ꝙ soluantur vsure/vel ꝙ quum so lute repetuntur non restituantur plene ac libere/ scienter iudica re presumpserint: sententiam excommunicationis incurrant. Eandem etiam sententiam incursuri, nisi statuta huiusmodi hactenus edita/de libris communitatum ipsarum (si super hoc potestatem habuerint) in fra tres menses deleuerint. aut si ipsa statuta vel cōsuetudines officium eorũ habentes quoquo modo presumpserint obseruare. Cle. v. de vsu. in cle. i. Canonis Istius materia est vsurarum conseruatio. Et quo ad personas est particularis, ligans solos communitatum officiales: quorum sex species exprimit. Quo ad actiones vero punit sex actiones. Prime tres sunt facere/scribere vel dictare statuta huiusmodi: hoc est que vsuras exigi & solui non solum concedunt/sed ad soluendum eas debitores scienter compellunt, ac repetitionem vsurarum impediunt vtendo varijs coloribus & fraudibus &c. Quarta est iudicare scienter alterum duorum/vel ꝙ soluantur vsure / aut ꝙ repetite non restituantur. Quinta est non delere hactenus (hoc est tunc temporis) edita statuta si possunt &c. Sexta est obseruare quoquo modo statuta ipsa vel consuetudines vim sta tuti habentes. Et est ep̃alis. ¶ In clericos minores ep̃is vsurariam prauitatem in terris suis fouentes. Ca. lij. HAc Perpetua constitutione sancimus, vt nec collegium nec alia vniuersitas vel singularis persona (cuiuscũ sit dignitatis/conditionis aut status) alienigenas & alios nō oriun dos de terris ipsorum publice fenebrẽ pecuniā exercentes aut exercere volentes/ad hoc domos in terris suis con ducere vel conductas habere aut alias habitare permittant: sed huiusmodi vsurarios manifestos / omnes in fra tres menses de terris suis expellāt, nunꝗ̈ aliquos tales decetero admissuri. nemo illis ad fenus exercendum domos locet vel sub alio titulo quocun concedat. Qui vero cōtrafecerint, si persone fuerint ecclesiastice/patriarche/archiepiscopi/ep̃i/suspensionis, minores vero persone singulares excōis, si autem collegiũseu alia vniuersitas interdicti sententiam ipso facto se nouerint incursuros. Quam si per mensem animo sustinuerint indurato, terre ipsorum ꝗ̈diu in eis ijdem vsurarij commorantur/ex tunc ecclesiastico subiaceant interdicto. Ceterum si laici fuerint, per suos ordinarios omni cessante priuilegio / per censuram ecclesiasticam compellantur. de vsuris. ca. vsurarum. li. vi. Canonis Istius materia est vsurarie prauitatis fomen tum. Et quo ad ꝑsonas est ꝑticularis, ligans solos clericos minores ep̃is. Quo ad actiones vero punit actiōes quattuor. Prima est ꝑmittere: secũda est non expellere: tertia est locare domos: quarta est quocũ alio titulo cōcedere domos ad exercendũ fenus. ¶ Vbi pro clariori intelligentia nota quattuor casus quibus incurrit̃ hec excōmunicatio a clericis minoribus (vt dictũ est) ep̃is. Primus est / si alienigenas & alios non oriundos de terris ipso℟ publice fenebrẽ pecuniā exercentes aut exercere volentes/ꝑmittāt in terris suis vel domos cōducere, vel cōductas hr̃e/aut alias habitare ad hoc. i. ad vsurā exercendũ. Secundus est/si hmōi vsurarios manifestos in fra tres menses de terris suis non expellant/decetero non admissuri. Tertius est/ ꝙ non locent eisdem ad fenus exercendum domos. Quartus est/ꝙ non concedant quocun alio titulo eisdem domum ad exercendum fenus. ¶ Vbi nota/ꝙ ad saluandam proprietatem vocabulorũ & lr̃e/ per alienigenas intelligimus alibi genitos: & ꝑ alios nō oriundos de terris ipso℟/illos qui nec ipsi nec patres eo℟ orti sunt ibi. Et si hec clausula nō est suꝑflua repetitio, vr̃ litera corrupta: & vbi dicitur alios/legendum est alias. Et sic est clausula restrictiua alienigenarum. ita ꝙ non comprehendũtur omnes alibi geniti: sed illi tantum alibi geniti qui non sunt oriundi ex terra illa. Ita ꝙ ioannes natus rome filius petri florentini, quia est oriundus ex florentia/non comprehenditur inter alienigenas respectu fio rentie. Et hic sensus consonat menti constitutionis / non ligantis indigenas: quoniam isti oriundi/ sunt sicut indigene: & eadem est ratio de vtris.  Nota tertio/ꝙ tam primus ꝗ̈ secundus casus habet locum in clericis duntaxat qui sunt dñi terre: vnde in vtro casu explica/ tur in lr̃a expresse li in terris suis. In tertio vero & quarto quilibet clericus minor episcopo incurrit excōicationẽ. Et hec distinctio rationabilis monstratur ex eo/ꝙ tam ꝑmittere ꝗ̈ expellere/ eius est qui potestatem habet, & non singularis persone: locare autem vel alio titulo concedere / singularts potest esse persone.  Aduerte quarto/ꝙ appellatione alterius tituli a titulo locationis, venit manifeste pignoratio / commodatio / depositum / & huiusmodi in quibus non transfertur dominium. Et rationabili ter etiam venit donatio seu venditio/ si fiat ad hoc: hoc est ad exercendum fenus. Et est episcopalis. ¶ In eos qui vrbis rome dignitates seu officia vsurpant. Ca. liij. NVllus Imperator seu rex romanorum/ vel alius imperator/rex/princeps marcbio/dux/comes aut baro, vel quicun alterius notabilis potentie/preeminentie/ptātis & excellentie seu dignitatis existat, frater/filiusvel nepos eorum ad tempus vel in perpetuũ / seu quiuis alius vltra annale spatium quouis modo colore vel causa / per se vel per aliam personam quomodolibet submittendam: in senatorem/ capitaneum/patricium aut rectorem/vel ad vrbis rome regimẽ seu officium nominetur/eligatur seu alias etiā assumatur abs licentia sedis apostolice speciali/per ipsius sedis literas concessio nem licentie huiusmodi specialiter exprimentes. Quod si secus factum fuerit, nominationem / electionem & assumptionem huiusmodi decernimus esse nullas. Et non solum nominatores/ electores & assumptores/verũetiā nominati/ electi & assumpti, si huiusmodi nominationi/electioni & assumptioni cōsenserint, aut se de ipsis quomodolibet intromiserint/ intendentes & obedientes eisdem, & in hoc dantes ipsis nominatoribus / electoribus & assumptoribus/aut nominatis electis vel assumptis auxilium consilium vel fauorem / publice vel occulte / cuiuscun conditionis extiterint: ipso facto sententiam excommunicationis incurrant. Et in fra. Contemptores quo seu violatores alicuius premissorum/ab huiusmodi excōicationis sententia (preterꝗ̈ in mortis articulo) absolui nō possint nisi per ro. pont. vel de ipsius petita licentia & obtenta spāli. non obstantibus priuilegijs &c. De elec. ca. fundamenta. li. vi. Canonis Istius materia est vsurpatio dignitatum seu officiorum vrbis rome. Et quo ad ꝑsonas est vniuersalis. Quo ad actiones principales / punit sex actiones. Prima est nominare: secunda eligere: tertia assumere: quarta consentire nominationi / electioni seu assumptioni de se facte: quinta se de ipsis quomodolibet intromittere: sexta est intendere & obedire eisdem. Quo ad actiones vero accessorias / punit tres: auxiliari/consulere/ fauere siue nominatis siue nominatoribus &c. Et omnes iste actiones intelliguntur sine licentia pape in scriptis. ¶ Vbi pro clariori notitia aduerte quattuor genera personarum excommunicari. Primo nominatores/ electores seu assumptores: secundonominatos/electos seu assumptos: tertio intendentes & obedientes eis: quarto dantes consilium/auxilium vel fauorem. Et considera nominatos/electos seu assumptos distingui/ & diuersimode coerceri. nam reges/ principes/barones/comites/eorum fratres & nepotes &c. excludũtur totaliter (quia tam ad tempus ꝗ̈ in perpetuum nominari non possunt) alij vero quicun excluduntur ab huiusmodi officijs non totaliter, sed vltra spatium vnius anni. Ita ꝙ illi (hoc est principes/comites/& fratres ac nepotes eorum &c.) sunt excommunicati si huiusmodi officijs se intromittunt: isti vero (hoc est quicun alij) non sunt excommunicati/nisi vltra annum se intromittant ad huiusmodi officia.  Verum romani duo priuilegia ex fine eiusdem decretalis habent. Vnum est/ꝙ excipiuntur a numero fratrum nepotum principum. ita ꝙ romani etiam si nepotes seu fratres vel filij principum fuerint / possunt huiusmodi officia habere sicut alij quicun: hoc est non vltra vnum annum. Secundum est / ꝙ excipiuntur a numero comitum seu baronum, si tamen comitatus seu baronia non fuerit excellens/ vt timeatur libertati. ita ꝙ romani etiam si fuerint comites ꝑuo comitatu/possunt huiusmodi officia habere sicut quicun alij: scilicet non vltra annum. Et est papalis. ¶ In dominum alios rectores & officiales ciuitatis in qua ro. pont. electio celebranda est/sibi iniuncta diligenter non adimplentes/aut fraudem in eis cōmittentes. Ca. liiij. SAncimus Vt dominus alij rectores & officiales ciuitatis illius in qua romani pont. electio fuerit celebranda, authoritate nostra & eiusdem approbatione concilij (scilicet lugdu.) potestate sibi tradita/ p̃dicta omnia & singula plene ac inuiolabiliter & sine fraude & dolo aliquo faciant obseruari: nec cardinales vltra ꝗ̈ p̃mittit̃ arctare presumant. Super his autem taliter obseruandis/statim audito summi pont. obitu/coram clero & populo vniuerse ciui tatis ipsius ad hoc specialiter conuocandis/ prestent corporaliter iuramentum. Quod si premissa diligenter non obseruauerint/ aut fraudem in eis vel circa ea commiserint/cuiuscũ sint pre/ eminentie conditionis aut status, omni cessante priuilegio/eoip̃o sententiam excommunicationis incurrant/ & perpetuo sint in/ sames &c. de elec. ca. vbi periculum. li. vi. Canonis Istius materia est negligentia ac fraus circa seruanda in negocio electionis pape. Et quo ad personas est particularis, ligans tria genera personarum: scʒ dominum / rectores & officiales ciuitatis illius in qua romani pont. electio est celebranda. Quo ad actiones vero/punit duas. Prima est non seruare premissa diligenter: secunda est cōmitte re fraudem in eis aut circa ea.  Aduerte hic ꝙ clemens sextus modificauit aliter tria premissorum in constitutione hac: scilicet de velis intermedijs inter cubicula cardinalium / de cibo post octo dies/& de numero seruitorum. Concessit siquidem simplex velamen intermedium / & vnum ferculum semper / & duos seruitores: vt in bulla recitata in cerimoniali habet̃.  Sed cum his omnibus considerandum esse puto an omnia premissa in constitutione hac gre. x. sic moderata/veniant tam arcte seruanda / vt cuiuscun omissio excommunicatos reddat dominum seu officiales. Quod ideo dixerim: quia de facto non sic seruat̃ quando quo ad velaminis vnitatem propter frigus: ne quo ad numerum seruitorum, quia cardinales volunt tres. Et forte excusantur ex vsu/si coeuus est memorie hominum/ & a pluribus pontificibus sic electis non reprehensus. Et de seruando quidem ea que ad clausuram pertinent/& ea que post clausuram conclauis seruanda sunt nescio nisi ex altero dictorum ca pitum excusare si non plene seruant. De pluralitate autem seruitorum/& de tempore quo post elapsos dies decem conuenire debent, excusandos eos crediderim: quia totum collegium cardinalium decernit ex vsu vel abusu quot conclauistas quilibet ha biturus sit. Et similiter tempus quādo procrastinat tali modo/ vt difficile aut impossibile foret hodierno tempore eos compellere ad statim post dies decem ingrediendum cōclaue. ad quod tamen canon non ligat dominos & officiales, sed ad diligentiā suam adhibendam. Excusari preterea videtur minor cura offi cialium in terris ecclesie subiectis anteꝗ̈ prestent iuramentum in manibus cardinalium de seruandis premissis, si ad hoc pre standum non nisi immediate ante conclaue vocantur. Et est ratio excusationis / quia sunt subditi collegio cardinalium. Et est episcopalis. ¶ In mittentes scripturam vel nuncium cardinalibus in cōclaui existẽtibus/vel alicui ipsorũ secrete loquẽtes. Ca. lv. NVlli Fas sit ipsis cardinalibus vel ipsorum alicui (scilicet dum sunt in cōclaui) nuncium mittere vel scripturam. Qui vero cō trafecerit scripturam mittendo vel nunciũ/aut cum aliquo ipsorum secrete loquendo, ip̃o facto excōis sententiam incurrat. extra de elec. ca. vbi ꝑiculũ. li. vi. Canonis Istius materia est occasio differendi vel tur bandi electionem romani pont. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones vero punit tres actio nes. Prima est mittere scripturam: secunda est mittere nunciũ: tertia est secrete loqui.  Vbi duo nota. Primo/ꝙ canon iste est vniuersalis ad omnes existentes extra conclaue dũtaxat: qui. n. sunt in conclaui/loquuntur secrete vt volunt. Secundo ꝙ intel/ ligendo ipsum vt sonat/ non requiritur ad missionem scripture vel nuncij ꝙ sit secreta, sed ad loquutionem tantum. Multi tñ doctores intelligunt oportere missionem etiam esse secretam ad hoc vt sit locus huic pene. Et est ep̃alis. ¶ In religiosos mendicantes/immoderate habitacula acqui rentes vel dimittentes. Ca lvi. TRansgressores Constitutionis q̃ religiosis mendi cantibus prohibet ad habitandum domos vel loca quecun de nouo recipere / seu hactenus recepta mutare / vel ea transferre in alios vsus cuiusuis alienationis titulo quocun, excommunicationis sententie decernimus subiacere. Bonifa. de exces. prela. ca. i. li. vi. Canonis Istius materia est immoderata habitaculi ac quisitiov el dimissio. Et quo ad personas/ligat solos religiosos mendicantes. Quo ad actiones vero punit tres. Prima est de nouo recipere: secunda/ recepta mutare: tertia/illa transferre in alios vsus alienando. Et referuntur omnes he actio nes ad domos seu locā ad inhabitandum per ipsos religiosos mendicantes.  Vbi nota excommunicationem hanc in cle. posi tam cadere super transgressores constōnis in sexto posite ca. quũ ex eo. de exces prela. Vbi tres supradicte actiones/ non nude sed affecte presumptione inhibentur: ac per hoc transgressor constitutionis non est/nisi p̃suma taliquid horũ facere, & consequẽter non est excōmunicatus.  Aduerte quo excipi in eodem. vi. eos qui de licentia superiorum suorum habitacula in heremo acquirunt aut mutant.  Notandum etiam est verbum ad in/ habitandum: quoniam ponitur ad differentiam domorum que acquiruntur ad alios vsus: vtputa ad locandum / ad hospitandũ &c.  Per nouas quo domos seu loca/intellige domos seu loca in sua integritate. Et hoc ad differentiam domorum que acquiruntur de nouo ad augmentanda prehabita loca: hoc. n. non pro hibetur. Ita ꝙ etiam si vnum palatium magnum acquireretur de nouo ad augendum conuentum, non est locus huic pene: quia non dicuntur acquirere ad inhabitandum noua loca integra seu tota, sed augere antiqua loca. Et quia nihil superfluum lex continet, ideo quo ad mutanda loca/comprebenduntur tantum loca olim accepta ante factam constitutionem/ propter verbum hactenus seu hucus. ita ꝙ si mutarentur loca post legem factam accepta, non esset locus pene irrogate contra actum mutandi. Et est ep̃alis. ¶ In scienter communicantes in crimine criminoso cum nominatim excommunicato, ei consilium impendendo/ auxilium vel fauorem. Ca. lvij. SJquis Nominatim excōmunicato scien ter cōicat in crimine criminoso/ ei consilium impendendo/auxilium vel fauorẽ, quum ratione damnati criminis videatur in eũ delinquere qui dānauit/ab eo vel eius superiore merito delicti erit absolutio requirenda. Et in fra. Verum si difficile sit ex aliqua iusta cā ꝙ ad ip̃m excōicatorẽ absoluẽdus accedat, concedimus indulgentiam vt prestita iuxta formā ecclesie cautione ꝙ excōicatoris mandato parebit/ a suo absoluatur ep̃o vel proprio sacerdote. Inno. iij. de sen. excom. nuper. Canonis Istius materia est sacrilegium quo ecclesie claues in excommunicato offenduntur. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones/punit vnam: scilicet scienter communicare in crimine criminoso aliquo triũ modorum (consiliando / vel auxiliando vel fauendo) cum excommunicato. ¶ Circa materiam huius canonis aduerte dupliciter contingere participare in crimine excommunicationi subiecto. Primo cooperando ad illum criminis actum per quẽ incurrit primo alter excōis sententiam: vt si aliquis cooperetur ad hoc ꝙ religiosus temere habitũ dimittat/aut ꝙ cōtrahat mr̃imoniũ / aut aliquid aliud ꝑꝑ quod religiosus ille incurret excōicationẽ. Et hoc mō nō incurrit̃ excōicatio maior cōicando in crĩe/regułr loquendo/ rōe ꝑticipij seu cōionis: ꝗa nō cōicat̃ excōicato: qm̃ nō est adhuc excōicatus qñ interuenit hmōi cooperatio. Dixi aũt regulariter/ propter tres casus exceptos. Primus est si excōicatio esset lata in aliquẽ ꝗ cũ ꝑticipibus suis vinculo excōis subijceretur. tunc. n. participantes/sententiam maioris excōis incurrerent: vt patet in ca. ꝙ indubij. de sen. exco. Secũdus est qñ excōicatio fertur/non solum in facientem, sed & in eos qui dant auxilium / consiliũ vel fauorem: vt in multis casibus inuenitur expressum. Tertius est in casu manus violente in clericum: qm̃ casus ille extendit̃ ad omnes cooperantes: vt supra patet.  Alio modo participatur in crĩe excōicationi subiecto / postꝗ̈ alter incurrit iā ꝑꝑ crimen illud excōicationẽ, impendendo ei ad illud/auxiliũ/cōsilium vel fauorẽ. Et sic cōicando in crimine criminoso/excōmunicato, incurritur excommunicatio maior. Et hoc tam si ille cui sic cōica tur est ab homine noĩatim excōicatus (vt in hoc canone hẽs) ꝗ̈ si a iure vel a iudice est gñaliter excommunicatus: vt habes in ca. si concubine. de sen. excom.  Aduerte quo ꝙ iste canon recitatus supponit participantem excōmunicatum/ & circa absolutorem principaliter versatur: volens ꝙ ad iudicẽ excōicatorẽ recurrat participans quantũcun non subditus. Et hoc ratione delicti: vt in litera dicitur. Et dixit hoc: quia regulariter ab excommunicatione iuris (qualis supponitur excōmunicatio contra participantem) potest ep̃s absoluere/si conditor canonis non reseruauit absolutionem. ¶ In clericos qui scienter & sponte participant cum nominatim excōicatis a papa/& ipsos in officio recipiũt. Ca. lviij. CLericos Qui scienter & sponte parti cipauerunt cum excōicatis a nobis/ & ipsos in officio receperunt, eadẽ excōis sententia cũ ipsis non dubitamus inuolui: quos etiam pro absolutionis bñficio habendo ad nos volumus remitti. Cle. iij. de sen. exco. ca. significauit. Canonis Istius materia est sacrilegiũ quo excōicatus a papa/recipit̃ ad diuina. Et quo ad ꝑsonas est particularis: quia ligat solos clericos. Quo ad actiones vero punit vnicam actionem: scilicet recipere ad diuina.  Vbi aduer te sex conditiones requiri: quarũ quin habentur ex textu: sextā autem vsus apponit. Prima est ꝙ respicit solos clericos. Secũda ꝙ sit participatio in diuinis: quia copulatiue ponitur in lr̃a/parti cipauerunt & in officio receperunt. Immo si verba proprie in/ terpretanda sunt, non sufficit qualiscũ in diuinis participatio/ sed reꝗrit̃ ꝑticipatio receptiua. Ita ꝙ soli clerici qui recipiũt ad diuina/non āt clericus ille ꝗ interesset ibi tanꝗ̈ vnus de populo, excōicant̃. Tertia & quarta/ꝙ sciẽter & spōte: hoc est ꝙ sciatse ꝑticipare in diuinis cũ excōicatis a papa/et nec vi nec metu hoc faciat: alioꝗn non sponte fieret. Nec exigit̃ metus cadens in con stantẽ virũ, sed ꝗcũ metus cōtrariat̃ adspōte/sufficit: vt verba operent̃ quod significant. Quinta cōditio est/ꝙ sit excōicatio a papa. Et he omnes patent in litera. Sexta aũt ex rationabili vsu accepta/est ꝙ sit excommunicatus nominatim/ vel equiualẽter ad nominatim: alioquin quum omnes excommunicationes in iure posite sint a papa / & similiter omnes excommunicationes que in cena domini generaliter promulgantur sint a papa, seque retur ꝙ clerici recipientes ad diuina scienter & sponte tam a iure communi ꝗ̈ in cena domini generaliter excommunicatos/ incurrerent excommunicationem maiorem / pape reseruatam: quod a nullo admittitur. Et est papalis. ¶ In fictionem seu fraudem cōmittentes/ad hoc vt iudex personaliter vadat ad mulierem pro testimonio. Ca. lix. CAsus Huiusmodi (videlicet vt iudex vadat personaliter ad mulierẽ pro testimonio) nō fingatur, nec fraus interueniat in hac parte: alioquin fictor huiusmodi vel frau dator ipso facto sententiam excommunicationis incurrat. De iudi. ca. mulieres. in. vi. Canonis Istius materia est insidiari pudicitie mulierum. Et quo ad ꝑsonas est vniuersalis. Quo ad actiones vero punit duas actiones. Prima est fingere casum: secunda est fraudem committere.  Vbi nota/ꝙ duo ad hanc censuram incurrendam requiruntur. Primo ꝙ fictio seu fraus fiat ad hoc vt iudex personaliter vadat ad mulierem pro testimonio. Secundo ꝙ sequatur effectus: vt talis pena referatur ad opus subsequutum quod canon vitare intẽdit. Et quia opus sub sequutum ponitur duplex (primum/quod subsequitur si nullũ ad sit impedimentum: & hoc est iudicem ire personaliter ad mulierem pro testimonio. alterum quod interueniente impedimento sequitur/& est mittere ad eas pro testimonio) quantum ex litera apparet/nisi sequatur effectus primus / scilicet ꝙ iudex vadat personaliter, non videtur habere locum excommunicatio ista: quia mittere ad mulieres pro testimonio/ superius in hoc eo dem canone concessum est: & ire personaliter/repetitur quum fertur sententia hec. Et est ep̃alis. ¶ In partem procurantem vel ꝙ de alijs ꝗ̈ de manifestis iniurijs seu violentijs conseruatores se intromittant, vel ꝙ ad ea que iudicialem indaginem exigunt/ suam extendant potestatem. Ca. lx. DEcernimus Vt si conseruatores de alijs ꝗ̈ de manifestis iniurijs & violentijs scienter se intromiserint/seu ad alia que iudicialem indaginem exigunt/suā extenderint potestatem, eoipso per vnũ annum ab officio sint suspensi. Pars vero que hoc fieri procurabit/sententiam excommunicationis incurrat. A qua non possit absolui, nisi ei quem sic fatigauit indebite / primo satisfaciat integraliter de expensis. extra de offi. dele. hac constitutione. li. vi. Canonis Istius materia est vsurpata iudicialis vexatio per conseruatores. Et quo ad personas est particularis. nam ligat solum partem: hoc est illum qui est pars in huiusmodi vexatione. Quo ad actiones/punit vnā actionẽ. s. procurare alte℟ duo℟. vel ꝙ de alijs ꝗ̈ de manifestis iniurijs seu violentijs se cōseruatores intromittāt: vel ꝙ ad ea que iudicialẽ indaginẽ exigũt/suā extendāt ptātem.  Vbi nota/ꝙ hec pena habet locum duntaxat in pure conseruatoribus / qui a sede apostolica cōceduntur vt a manifestis iniurijs & violentijs tueant̃: vt in principio huius canonis textus dicit. Vnde si dentur conseruatores ad tutelam ab omnibus siue manifestis siue immani/ festis iniurijs/non habet locum hec pena. Et quia sola pars ligatur, si alij qui non sunt partes hec procurarent / non inciderent. Et quia procuratio ista debet esse consummata ad effectum sub sequutum (vt patet ex eo ꝙ absolui prohibetur/ nisi satisfecerit lese parti in expensis) ideo siquis procuraret / & conseruator non exaudiret procurantem vexando alteram partem/ nō incur reretur excommunicatio. Et est episcopalis satisfactione premissa. ¶ In religiosos temere habitum suum dimittentes / vel ad queuis studia sine debita licentia accedentes: & in docto/ res qui religiosos habitu suo dimisso leges vel physicam au dientes / scienter docere aut in scolis suis retinere presumunt. Ca. lxi. VT Periculosa religiosis euagandi materia sub trahat̃/districtius inhibemus, ne decetero aliquis quācun religionẽ tacite vel exp̃sse pro fessus/in scolis vel alibi temere habitũ sue reli giōis dimittat: nec accedat ad q̃uis studia lr̃a℟/ nisi a suo p̃lato cũ cōsilio sui conuentus vel maioris ꝑtis eiusdẽ/ sibi eundi ad studiũ lñia primitus sit cōcessa. Siꝗs aũt ho℟ teme rarius violator extiterit, excōis snĩam incurrat ip̃o facto.  Docto res quo siue magr̃i qui religiosos habitu fuo dimisso leges vel physicā audientes / sciẽter docere aut in scolis suis p̃sumpserint retinere, simili eoipso sint sententia innodati. ne cle. vel mo. vt periculosa. li. vi. Canonis Huius materia est multiplex. Primo ĩmode ratio habitus: secũdo curiositas gymnasiorũ: tertio fomentũ vtrius. Et quo ad ꝑsonas est ꝑticularis, ligans solos religiosos & doctores. Quo ad actiones vero punit actiones tres. in prĩa materia dimissionẽ habitus: in secunda accedere ad q̃uis studia: in tertia retinere in scolis suis. ¶ Et pro prĩo ꝗdẽ casu nota prĩo/ꝙ dimittere habitũ sue religionis cōtingit dupłr. Primo totaliter. Et sic nunꝗ̈ volũtarie dimittit̃ nisi vel apostatando. Et sic manifeste incurrit hũc canonẽ: ꝗa temere dimittit. Vel transeundo ad aliā religionẽ. & sic etiā si irrōnabiłr trāseat, nō temere tñ dimittit sue religionis habitũ: quia nō est amplius habitus sue religionis.  Secũdo ad tempus. Et sic ad incurrẽdũ hunc canonẽ due cōditiones requirunt̃. Primo ꝙ dimittat̃ habi tus sue religionis: secũdo ꝙ dimissio fiat temere. Et vr̃ posse addi tertium/ꝙ dimissio sit mā vagandi: quia hoc pro rōne canonis in textu assignat̃. Et dimissio ꝗdẽ dupłr inueniri pōt. vel totaliter nō hñdo habitũ. vel nō hñdo in suꝑioribus. Et si totaliter nō habet̃, nulla est ambiguitas. Si vero absconditus portet̃ habitus/varia est docto℟ opinio.  Mihi aũt vr̃ cōsideranda qualitas occultationis, & distinguendũ inter habitũ sic occultatũ vt reputet̃ cōiter a cōuersantibus cũ eo ꝗ eũ aliter non nouerũt/nō religiosus. Et sic incurret hũc canonẽ: ꝗa licet nō dimittat materialiter vestẽ que est habitus, dimittit tñ formałr habitũ sue reli gionis: ꝗa dimittit ip̃m vt habitũ quo discerni pōt & cognosci vt religiosus talis religionis. Et cōfirmat̃ hoc ex textu. tum quia occultatus oĩno habitus nō subtrahit materiā vagādi, ex quo sic incedit suꝑius vt non religiosus. tum quia nullus doctor videns religiosum sine habitu in superioribus / esset certus ꝙ religiosus dimisisset habitum: quoniam relinqueretur ambiguũ an dimifisset subtus: quum tamen textus excommunicet doctorem admittentem religiosum sine habitu &c. Vel habitum sic occulta tum, vt tamen a conuersantibus / ꝗ̈uis non ab omnibus pretere untibus/ videatur ꝙ religiosus est talis religionis. Et sic non in curret hunc canonem: quia nec materialiter nec formaliter sue religionis habitum dimittit ex toto, ꝗ̈uis secundum quid aliqualiter dimittere dici possit.  Et ex his sequitur primo/ꝙ dimittens temere sue religionis habitũ ad tempus / excommunicatus est: quia vere ac temere dimittit. Et hoc significat litera per illud verbum/in scolis vel alibi: ex hoc. n. significatur ꝙ non reꝗritur apostatica dimissio. nā scole nō sunt ꝑpetue/sed ad tp̃s. Sequitur secũdo ꝙ si religiosus nō transeundo ad aliā religionẽ habitum alterius religionis assumat/suũ temere dimittẽdo, excōicatus est: alioquin frustra poneretur illud pronomen sue. Sequitur tertio/ ꝙ dimittens habitum ad horam ex leuitate / vel etiam per totũ diem domestice manendo, non est excōicatus: tum quia proprie loquendo non est temeraria dimissio: tum quia cessat legis ratio expressa de materia euagationis. ¶ Pro secũdo āt casu nota duo. Primũ est plus exigi ad lñiam eundi ad studiũ ꝗ̈ eundi ad alia ꝗ̈uis diuturniora negocia: qm̃ sic iure disponẽte/nō sufficit lñia p̃lati, sed requirit̃ cōsiliũ capłi ad lñiam eundi ad studium quodcũ etiā theologie: ad alia aũt p̃lati lñia sufficere vr̃. & saltem hoc est verum/ꝙ ẽt si sine lñia fiant/uō hẽt locũ huius canonis snĩa. Et mouit forte conditorem canonis/ frequens ac pronus religiosorũ animus ex hac honesta occōne exeundi ad manendũ extra claustrũ.  Secundũ est/ꝙ canon iste nō hẽt locũ in religiosis accedentibus ad alia loca reli gionis sue vbi est studiũ: quia nō accedũt proprie ad studia ip̃a (hoc est ad manendũ in studijs que extra claustra esse supponũtur) sed de claustro migrāt ad claustrũ vbi cōmoditatẽ hñt studendi. Simiłr nō hẽt locũ in religiosis quo℟ lñia morandi ex tra claustrũ nō pendet a p̃lato sui cōuentus, sed a suꝑiori p̃lato: vt in religionibus mendicantiũ contingere videtur. in quibus si sola licentia supremi prelati aut prouincialis consueuit sufficere ad manendum extra claustrum tam in studijs ꝗ̈ alibi, locũ non habet sententia ista. Et potest hoc accipi ex textu / dum loquitur de religiosis quorum introitus & exitus solitus est endere a prelato sui conuentus: per hoc. n. discernuntur ab his religiosis quorum introitus & exitus a superioribus cōsueuit disponi, ita ꝙ nulla videtur in prelato sui conuentus & illius capitulo au thoritas remansisse circa religiosum illum / nisi quum est in conuentu illo.  At si contendat quis circa rigorem iuris, aduer tat saltem ex consuetudine tales excusari: quum simplici corde iuxta morem sue religionis actus suos disponant. ¶ Quo ad tertium demum casum / hoc solum aduertendum censeo, ꝙ quattuor requiruntur conditiones ad hoc ꝙ incurrat̃. Due ex parte religiosorũ (scilicet ꝙ audiāt leges vel physicā. i. medicinam / & ꝙ dimisso habitu) & due ex parte doctoris: scilicet ꝙ scienter & presumptuose doceat seu retineat tales reli giosos. Et est episcopalis. ¶ In simplices monachos & canonicos regulares ad curias principum se conferentes, vt damnum aliquod inferāt suis prelatis aut monasterio. Ca. lxii. HOc Edicto perpetuo prohibemus ne mona chi aut regulares canonici administrationem aliquam non habentes/ad curias principum abs speciali prelatorum suorum licentia se conferant. Quod si vt damnum aliquod inferant suis prelatis aut monasterio/se confere presumpserint. excommunicationis sententiam eos incurrere volumus ipso facto. Prelatis eorum districte nihilominus iniungentes, vt ipsos a curiarum predictarum accessu / & alijs quibuslibet vagationibus & discursu/diligenter compescere, ac super hoc non parentes eisdem/seuere corrigere non omittant. extra de sta. mo. ca. ne in agro. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium contra mona sterium aut prelatum. Et quo ad personas est ꝑticularis: ligans solos monachos & canonicos regulares/nō oẽs sed administrationẽ nō hñtes. Quo ad actiones vero punit vnũ actũ exteriorẽ affectũ vnica intentione interiori. Actus exterior est cōferre se ad curias principum. intentio interior est animus damnificandi monasteriũ vel p̃latũ. An aũt actus ille exterior reꝗrat aliā conditionẽ. s. ꝙ fuerit abs spāli licentia sui prelati, glosa putat ꝙ nō/quia non repetit̃.  Et certe si textus bñ distinguat̃/due sunt inhibitiones. Vna in qua prohibet̃ ire ad curias principũ sine spāli de hoc licentia abs excōicatione. Secunda vero est ipsa excōis snĩa abs repetitione lñie habite vel nō habi te. Et ꝑꝑa vr̃ solũ substantiuũ qualificatum subintelligi repetitum: scilicet monachi aut regulares canonici non habentes administrationem. Et si pro quia hoc est verum, non requirit̃ ad incurrendum hanc excommunicationem ꝙ sine licẽtia speciali prelatorum ad principum curias se conferant. Et est ep̃alis. ¶ In monachos in fra septa monasterij sine licentia abbatum suorum arma tenentes. Ca. lxiij. PRefate Quo sententie monachos infra septa monasterij sine licentia abbatum suorum arma tenentes / decernimus subiacere. extra de sta. mo. ca. ne in agro. in cle. Canonis Istius materia est habere instrumẽta rixa℟. Et quo ad personas est particularis: ligans so los monachos. Quo ad actiones vero/vnicam punit: scilicet tenere arma duabus adiunctis circũstantijs. Altera loci: scilicet in fra septa monasterij. Altera licentie: scilicet sine licentia abbatis. Et intelligitur tā de armis defensiuis ꝗ̈ offensiuis.  Nec vocat̃ tenere arma sine licentia abbatis / qui ex obliuione aut ex ignorantia iuris nullo malo animo arma aliqua etiam in cella haberet: quia formaliter loquendo/talis non tenet sine licentia: quia non ex intentione tenet sine licentia id ad quod si sciret requiri licentiam/nullo pacto teneret: sed tantum materialiter tenet sine licentia. pene autem huiusmodi non sunt extendende/sed restringende. Et est ep̃alis. ¶ In religiosos parochiale officiũ circa extremam vnctionem/eucharistiam/matrimonium/& absolutionem vsurpantes. Ca. lxiiij. REligiosi Qui clericis aut laicis sacramẽtum vnctionis extreme vel eucharistie ministrare vel matrimonium solen nizare / non habita super his parochialis pbr̃i licentia, aut quenꝗ̈ excommunicatum a canone (preterꝗ̈ in casibus a iure expressis/ vel per priuilegia sedis apo stolice concessis eisdem) vel a sententijs per statuta prouincia/ lia aut synodalia promulgatis, seu si a culpa & pena absoluere quenꝗ̈ presumpserint: excommunicationis sententiam incurrant ipso facto/a sede apostolica dũtaxat absoluendi. extra de priui. ca. religiosi. in cle. Canonis Huius materia est vsurpatio parochialis officij. Et quo ad personas est particularis: ligat. n. solos religiosos. Quo ad actiones vero punit sex actiōes. tres circa sacr̃a tria: scilicet extremā vnctionẽ/ eucharistiam/& matrimonium. Et tres circa absolutionẽ: scilicet excōmunicato℟ a canone/excōmunicatorum a statutis prouincialibus vel synodalibus/& absoluere a pena & a culpa. ¶ Nota primo/ꝙ hi actus excommunicationi subijciuntur qua tenus affecti sunt presumptione: alioquin frustra appositum esset verbum presumpserint. Et hinc habes ꝙ siquis religiosus ex ignorantia vel sub ratihabitionis spe aliquid horum faceret, non incurreret excommunicationem: quia in veritate non presumeret.  Nota secundo / ꝙ siquis religiosus communicet alium religiosum exemptum/non est locus huic pene. Quod ex duobus patet: tum quia hec constitutio directe in fauorem parochia lium presbyterorum facta est, quibus nihil in hoc casu derogatur. tum quia etiam in verbis stando / nullus est parochialis presbyter a quo licentia sit petenda: quoniam religiosi exempti nōsubsunt parochialibus presbyteris, sed suis prioribus / abbatibus &c. quos constat non venire appellatione parochialium presbyterorum.  Nota rursus / ꝙ licet appellatione parochialis presbyteri non veniat communiter ep̃s: cōsuetudo tamen (que est optima legum interpres) in hoc casu admittit tam ep̃m ꝗ̈ etiam vicarium eius/& vicarium parochialis presbyteri / posse dare licentiam hanc: sicut etiam admittit parochialem qui non esset presbyter/posse dare hanc licentiam. Nec est opus ꝙ licẽtia hec ita sit specialis vt oporteat scrupulum habere ex omissa aliqua dearticulatione: sed sufficit ꝙ ita sit specialis ꝙ equiualeat speciali. Et hoc semper est qñcun ex verbis licentie cōmuniter intelligitur concedentem dare hanc licentiam, etiam si non nominarentur hec sacramenta in specie.  Nota demum/ꝙ absoluere a pena & a culpa hic excommunicatum/ nihil est aliud ꝗ̈ id quod vulgo dicitur. Quod in veritate importat plus ꝗ̈ indulgentiam plenariam: importat. n. ꝙ reddat hominem mundum ab omni culpa & sine debito alicuius pene: quod est longe plus ꝗ̈ indulgentia plenaria. Et propterea merito tales presumptuosi excommunicantur/si aliquem quẽcun sic absoluerint. Cum his tamen stat, ꝙ ex simplici absolutione confessoris/excellenter contritus ac confessus cōsequatur a deo absolutionem a pena & a culpa. Et est papalis. ¶ In religiosos qui in suis sermonibus vel alibi aliqua proferunt vt audientes a solutione decimarum ecclesiis debita rum retrahant. Ca. lxv. REligiosos / Qui aliqua vt audientes a decimarum ecclesiis de/ bitarum solutione retrahant / in suis sermonibus vel alibi proferre presumunt, excommunicationis snĩe subiacere decernimus ip̃o facto. extra de penis. cupientes. li. vi. Canonis Huius materia est nequicia sacrilega retrahens debitores a solutione decima℟. Et quo ad personas est particularis: vtpote ligās solos religiosos. Quo ad actiones punit vnam actionẽ: scilicet proferre aliqua vt audientes retrahant a solutione decimarum ecclesiis debitarum.  Vbi aduerte tres conditiones oportere concurrere ad hoc vt quis per sua verba incurrat hanc sententiā. Prima ex parte rei: vt scilicet agatur de decimis ecclesiis debitis. Secũda ex parte intentionis: vt scilicet intentio dicentis sit ad hoc vt retrahat audientes ab huiusmodi solutione. Tertia vt sit religiosus. Et est ep̃alis. ¶ In religiosos qui ab officio predicationis quia confitentibus de soluendis decimis scienter conscientiam facere neglexerunt suspensi, dicta negligentia nō purgata predicare presumunt. Ca. lxvi. REligiosi Qui sciẽter postposuerint con fitentibus conscientiam facere de soluendis decimis ecclesijs debitis, ab officio p̃dicationis tandiu maneant ipso facto suspensi/ donec confitentibus ipsis (si hocipsum eis di/ cendi commode facultatem habuerint) conscientiam fecerint: excommunicationis incursuri sententiam ipso facto/si predicare presumpserint predicta negligentia vt premittitur non purgata.  Ad religiosos tamen monasteriorum vel ecclesiarũ decimas percipientes nolumus hoc extendi. Extra de pe. cupientes. in cle. Canonis Istius materia est sacrilegium negligentie primo circa debitas ecclesiis decimas/ & pre sumpte postea predicationis. Et quo ad personas est particularis, ligans solos religiosos. Quo ad actiones/ punit simul tres succedentes actiones. ¶ Vbi pro clariori intelligentia nota diligenter verba totius decretalis cuius hec excommunicatio pars est: & perspice oportere ad hoc ꝙ excommunicatio hec incurratur vltra hoc ꝙ persona sit religiosa/concurrere tres actus. Primus est negligere facere conscientiam confitentibus sibi de soluendis ecclesiis decimis. Et hec incuria modificatur in lr̃a/ꝙ oportet ꝙ interueniat scien ter. Secundus est negligere post predictam negligentiam eisdẽ facere conscientiam de dicto debito. Et iste modificatur in lr̃a/ si hocipsum scilicet eis dicendi commode facultatem habue/ rint. Tertius est si durante hac secunda negligentia (quam comitatur ex litera suspensio ab officio predicationis) presumeret predicare. Et hec manifeste ex plano sensu litere habent̃. De quarto autẽ actu (ꝙ scilicet oporteat huiusmodi religiosos esse prerequisitos) fateor me non videre quo ad hanc negligen tiam de qua loquimur circa audientiam confessionum: quoniā actus requisitionis in litera circa actum predicationis in certis festiuitatibus apponitur, secundum planum litere contextum. Et propterea si religiosus confessor non predicet/ nunꝗ̈ incurret istam sententiam: quia pene non sunt extendende vltra casus suos.  Memento demum exceptionis in calce decre. posite: scilicet ꝙ excipiuntur religiosi monasteriorum & rectores ecclesiarum quibus debentur decime. Et est ep̃alis. ¶ In religiosos interdictum quodseruat matrix ecclesia non seruantes. Ca. lxvij. CJrca Interdictorum obseruantiam generalium authoritate sedis apostolice vel a locorum ordinarijs positorum: de fratrũ nostrorum consilio districte precipiendo mandamus, quatenus religiosi quicun tā exempti ꝗ̈ non exempti/cuiuscun ordinis & conditionis existant, quũ cathedralem vel matricem seu parochialem loci ecclesiam illa viderint aut sciuerint obseruare (non obstantibus quibuscun appellationibus antea etiam ad eandem sedem vel aliũ seu alios interiectis / & alijs obiectionibus quibuscun) abs dolo & fraude/cum moderatione tamen decretalis alma/inuiolabiliter ea obseruent. Alioquin non seruantes/excommunicationis sententie hocipso volumus subiacere.  Quod etiam in interdictis & in cessationibus a diuinis indictis per prouincialium concilio rum statuta vel ipsorum authoritate/volumus obseruari.  In cessationibus vero generalibus a diuinis ciuitatum/terrarum et aliorum locorum quas aliquando ex consuetudine vel alias capitula collegia vel conuentus secularium aut regularium ecclesia℟ sibi vendicant, idem intelligimus obseruādum, Ipsi vero sint attenti/vt statuta romanorum pont. predecessorum nostro℟ super his edita diligenter obseruent. Porro sanctionem hanc ad pendentia trahimus: nō obstantibus priuilegijs &c. de sen. exco. ca. ex frequentibus. in cle. Canonis Huius materia est sacrilegium in non seruando interdictum. Et quo ad personas est particularis, ligans solos religiosos. Quo ad actiones vero punit vnam: scilicet non seruare interdictum seu cessationem a diuinis quod seruat matrix ecclesia &c.  Vbi nota conditiones in litera positas. Et primo ex parte interdicti seu cessationis a diuinis/ꝙ sit localis ac generalis: hoc est ꝙ tota illa ciuitas seu terra aut villa sit interdicta/ seu cessare debeat a diuinis. Secundo ex parte authoritatis. Et ponitur quadruplex. Primo si authoritate sedis apostolice. Vbi nota ꝙ nō dicit si a papa, sed si authoritate sedis apostolice. comprehendit. n. interdictum impositum a iudi cibus delegatis apostolicis: quia authoritate apostolica imponunt interdicta tales iudices. Secundo si ab ordinarijs locorũ. Tertio si per prouincialium conciliorum statuta vel ipsorũ authoritate. Quarto si per conuentus/capitula vel collegia regularia vel secularia / ex consuetudine vel alias habentia hanc potestatem.  Tertio ex parte effectus/ ꝙ huiusmodi interdictũ seu cessatio a diuinis/seruet̃ a cathedrali seu matrice seu parochiali eccłia. Quam disiunctiuam intellige respectiue: hoc est a cathedrali vbi est cathedralis, vt in ciuitatibus. a matrice vbi deest cathedralis/sed est matrix ecclesia, vt in castellis. a parochiali/ vbi nec cathedralis nec matrix ecclesia est / sed parochialis, vt in villis. Quarto ex parte modi seruandi, scilicet sine dolo & frau de: hoc est ꝙ religiosi non latenter perforent ianuas vel fenestras vnde laici possint videre aut audire diuina. & breuiter syncere seruent. Et est ep̃alis. ¶ In eum qui in ciuitate seu diocesi vbi sunt populi diuersarum linguarum habentes sub vna fide varios ritus/vsurpat presulatum. Ca. lxviij. QVoniam In pleris ꝑtibus in fra ean dem ciuitatem at diocesim permixti sunt populi diuersarum linguarum/ habentes sub vna fide varios ritus & mores, districte precipimus / vt pontifices huiusmodi ciuitatũ siue diocesum prouideāt viros idoneos/ꝗ secũdũ diuer sitates rituũ & linguarũ diuina illis officia celebrent/ecclesiasti ca sacr̃a ministrent / instruendo eos verbo pariter & exemplo. Prohibemus aũt omnino, ne vna eadem ciuitas siue diocesis diuersos pontifices habeat / tanꝗ̈ vnum corpus diuersa capita/ quasi monstrũ. Sed si ꝑꝑ predictas cās vrgens necessitas postulauerit, pōtifex loci catholicũ presulẽ nationibus illis cōformem prouida deliberatione cōstituat sibi vicariũ in p̃dictis/ qui ei per omnia sit obediens & subiectus. Vnde siquis aliter se ingesserit, excōis mucrone se nouerit percussum, & si nec sic resipuerit/ ab omni ministerio ecclesiastico deponendũ. adhibito si necesse fuerit brachio seculari ad tantam insolentiam repellendā. Extra de offi. ordi. ca. quoniam in pleris. Canonis Istius materia est vsurpatio p̃sulatus. Et quo ad ꝑsonas est vłis. Quo ad actiones vero pu nit vnā. s. aliter se ingerere ꝗ̈ ex ordinatione ep̃i.  Vbi aduerte/ ꝙ canon iste directe excōicat illos ꝗ vbi sunt verbi gr̃a latini & greci & ep̃s est latinus, vsurpāt sibi p̃sulatũ super grecos. & sic de similibus. Horret. n. canon iste duo capita in eadẽ ciuitate seu diocesi: & ꝑꝑea vult si necessitas vrgens postulauerit/ꝙ ep̃s substituat sibi ep̃m super illos alterius ritus vt suum vicarium. Hodie tamen canon iste parum aut nihil videtur seruari: qm̃ apostolica sedes prouidet qñ in eadem etiam ciuitate habente latinos & grecos/de duobus ep̃is seu archiep̃is. Et est ep̃alis. ¶ In eos qui propter legitimum impedimentum/ a senten tia canonis vel hominis ab eo qui regulariter absoluere nō poterat absoluti / contemnũt ꝗ̈primum commode possunt ei a quo regulariter erant absoluendi se pñtare etc. Ca. lxix. EOs qui a sentẽtia canonis vel hoĩs quum ad illum a quo alias de iure fuerāt ab/ soluẽdi/nequeunt propter imminentem mortis articulum aut aliud impedimẽtum legitimum pro absolutionis beneficio habere recursum/ab alio absoluuntur: si cessante postea periculo vel impedimento huiusmodi/se illi a quo his cessantibus absolui debebant/ ꝗ̈ cito commode poterũt contempserint presentare, mandatum ipsius super illis pro quibus excōmunicati erant humiliter recepturi/ prout iustitia suadebit, decernimus in eandem sententiam reci dere ipso iure.  Idem statuimus de his quibus quũ a sede apo stolica vel legatis ipsius / absolutionis beneficium a quibusuis sententijs consequuntur / iniungitur vt ordinariorum suorum vel aliorum quorũlibet suscepturi penitẽtiam ab eisdem/ se con spectibus representent, et passis iniuriam seu his quibus propter hoc ligati existunt/satis factionem exhibeant competẽtem: si hec quumprimum poterunt / non curauerint adimplere. De sen. exco. ca. eos. li. vi. Canonis istius materia est impenitentia absolutorum a censuris in certis casibus. Et quo ad personas licet sit absolute vniuersalis, restringitur tamen ad eas que in talibus casibus tenent̃ se presentare p̃latis seu ordinarijs etc. Quo ad actiones vero/duas punit. prima est contemnere se pre sentare ꝗ̈ primum cōmode quis poterit/ illi a quo cessante periculo vel impedimento absolui debebat. seđa est non curare ad implere iniunctionem de presentando et satis faciendo quum primum commode potest. ¶ Vbi nota tres casus. Primus est eorum qui absoluti ex periculo mortis vel legitimo impedimento ab excōicatione lata a iure vel ab homine/ab eo qui non potest regulariter absoluere, si post hec non se pñtant illi a quo regulariter fuerant absoluendi &c. Secundus est eorũ qui absoluti a papa vel ipsius legato/si missi ad ordinarios vel aliquẽ alium pro penitentia, non implent iussionem. Tertius est si istismet iniunctum fuerit vt satisfaciant iniuriam passis seu illis quibus propter hoc ligati existunt, & si militer non curauerint adimplere.  Et pro secundo quidem & tertio casu stabis cũ verbis canonis: vt scilicet locum habeat dũ taxat qñ absolutio & iniunctio sunt ab apostolica sede seu lega to ipsius. ita ꝙ si sunt a iudice delegato aut ab ep̃o/non ligat iste canon.  Pro omni aũt casu aduertendum est/ꝙ tp̃s quamprimum cōmode poterunt/in foro iudiciali arbitrio iudicis decernitur: in foro aũt conscientie/absolutus ipse testis est sue consciẽtie fi fuerit negligens aut contemptor. Et quia lex ista non arctat ad presentandũ se personaliter, idcirco siquis per procuratorẽ ad hoc institutum cum veritate satisfactionis compareret corā istis ꝗ̈primum posset/satisfacere videtur canoni: quum nihil horum que agenda sunt exigat presentiam personalẽ: vt patet discurren do per singula. Et ista excōicatio est ep̃alis / si illa a qua fuerat absolutus erat episcopalis. & similiter est papalis/si prima erat papalis: reincidit enim in eandemsententiā qua prius ligabatur. ¶ In eos qui in locis christiano℟ corpora defunctorum ad alia loca transferenda/exenterare/ in frusta incidere/ elixare/excutere carnes ab ossibus &c. p̃sumunt. Cap. lxx. SJdefuncti exequutor vel exequutores aut familiares eiusseu quiuis alij cuiuscun gradus fuerint / aliquid contra nostri statuti & ordinationis tenorem presumpserint attentare / defunctorum corpora sic inhumaniter & crudeliter pertractando vel faciendo pertractari, excōicationis sententiam (quam ex nunc in ipsos proferimus) ipso facto se nouerint incursuros. A qua nō nisi per apo stolicam sedem (preterꝗ̈ in mortis articulo) possint absolutionis bñficium obtinere. Et nihilominus ille cuius corpus sic inhuma ne tractatũ fuerit/ecclesiastica careat sepultura. Bonifacius. viij. in extra. detestande. de sepul. Canonis istius materia est crudelis immanitas in cadauera humana. Et quo ad personas est vni uersalis. Quo ad actiōes vero cōprehendit actiones duas. prima est sic inhumaniter & crudeliter pertractare. Secunda est facere sic pertractari.  Apponuntur tñ quasi quattuor limitationes. Vna est circa loca defunctorum: quia nō ligat nisi mortuus sit in loco vbi fidei cultus viget. Alia est declaratio ipsarũ actio num: scilicet exenterare/incidere in frusta / elixare/excutere car nes ab ossibus / & similes crudelitates. Alia est circa qualitatem animi: scĩlicet ꝙ presumpserint contra hmōi statutum & ordinationem. Quarta demum est circa finem: ꝙ scilicet hmōi immanitas fiat vt transferantur corpora defunctorum ad alia lo ca. Et hec quarta conditio elicitiue ex textu a doctoribus sumit̃: ex hoc ꝙ casus quem tollere intendit lex/est hmōi abusus ꝓpter transferenda corpora ad alia loca: pene autem non sunt extendẽ de extra casus suos. ¶ Et scito ꝙ huiusmodi concisiones & exenterationes cadauerum humanorum multipliciter considerari possunt. Primo absolute. & sic hñt quandam speciem mali: scilicet crudelitatis & feritatis. & propterea bonifa. hoc considerans/fecit hanc legem contra quorundam consuetudines.  Secundo pñt considerari in ordine ad aliquem sinem. & sic iuxta qualitatem illius finis iudicande sunt. Nam si fiant ad iniuriam irrogandam/sub cri mine bestialitatis comprehenduntur. Si vero fiant ad scientiam acquirendam, sub medicinalibus actionibus comprehendunt̃: vt in anathomijs patet. Vnde qui vs hodie corpora regalia exenterāt & excerebrant/vt multis diebus venerari sine fetore a populo possint, nec feritatis rei sunt/nec contra canonem istũ agunt: quia non exenterant vt trans ferant ad alia loca, sed ne feteant. Et sic de similibus. Et est papalis. ¶ In omnes qui in terris suis noua pedagia imponunt vel prohibita exigunt. Cap. lxxi. EXcōmunicamus & anathematizamus omnes qui in terris suis noua pedagia imponũt vel prohibita exigunt. In pro. cene do. Canonis istius materia est libertas humana ab oppressione illicitarum gabellarũ. Et quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones/duas actiones ligat. prima est imponere noua pedagia: secunda est exigere prohibita.  Vbi aduerte canonem istum non facere mentionem de clericis plusꝗ̈ laicis, & loqui solum de pedagijs: quoniam nullum aliud substantiuũ in hac loquutione reperitur. Et vbi tempore martini. v. excōicabātur duntaxat qui imponunt noua pedagia/ postea adiunctum est vel exigunt prohibita proculdubio pedagia, de quibus erat sermo inchoatus: alioquin exigentes quecũ prohibita essent ab hoc canone excōicati: quod est ridiculum.  Ex quibus sequuntur duo. Primum est/ꝙ imponentes nouas collectas seu taxas nō incurrunt hunc canonem, punientẽ imponentem nouas gabellas. Scđm est ꝙ exigentes prohibita pedagia/a quibuscũ exigant (siue laicis siue clericis) incurrunt hunc canonem/dummodo exigant, quod importat coactionem quādam: siue coactio ista fiat imperio / siue arrestatione rerum vel persone/siue minis / et breuiter quomodolibet fiat ꝙ inuitus soluat.  Et quia verba proprie intelligẽda sunt/nec sun tin materia penali extendenda, aduerte differentiam inter exigere pedagia prohibita/et exigere pedagia non prohibita sed a personis prohibitis. qui. n. exigit pedagia licita/sed a personis prohibitis (puta priuilegiatis, siue illi priuilegiati sint laici/puta milites, siue clerici) non incurrit hunc canonem: quia non exigit pedagia prohibita/ sed licita, ꝗ̈uis ab his qui non tenentur. alioquin exigentes licita in se pedagia a quibuscũ priuilegiatis/siue laicis siue clericis, incurrerent hanc censuram: quod non esse verum videtur mani festissimum. Sed ad hoc vt exigentes incurrant hunc canonem/requiritur ꝙ exigant pedagia in seipsis pro hibita: qualia sunt omnia noua sine debita licentia imposita. & similiter ea que sunt imposita pro his que de feruntur pro vsu proprio/vel ad fiscum / vel exercendi ruris gratia: quum hec sint ex iure ciuili prohibita sub pena capitis.  Cum his tamen memento/ꝙ exigentes a clericis etiam licita pedagia/incurrunt excommunicationem ex alio canone: vt supra patet. Et quia canon presens est in cena domini/est papalis. ¶ In dantes & recipientes in simonia ordinis vel beneficij. item in eos qui ꝙ illa fiat mediatores extiterint seu procurauerint. Cap. lxxij. MVlte contra simoniacam prauitatem iam olim facte sunt con stitutiones / quibus morbus ille non potuit extirpari. volentes igitur de cetero vt possumus attentius prouidere/sacro approbante concilio declaramus, ꝙ or dinati simoniace / ab exequutione suorum ordinum sint eoipso suspensi. Electiones autem postulationes/cōfirmationes / et que uis ꝓuisiones simoniace ecclesia℟/monasterio℟/dignitatũ/ꝑsonatuũ/officiorũ/ et beneficiorum quorumcun deinceps facte nulle sint ipso iure/nullum per illas ius cuiꝗ̈ acquiratur: nec promoti/confirmati ac prouisi faciant fructus suos, sed ad illorum restitutionem tanꝗ̈ inique ablato℟ teneantur percipientes. Statuentes insuper ꝙ dantes & recipientes/ipso facto sententiā excōicationis incurrant, etiam si pontificali aut cardinalatus p̃fulgeant dignitate. Martinus. v. in conci. constantien. Canonis istius materia est simonia. Et est quo ad personas vniuersalis. Quantum ad actiones ve ro/duas excōicat: scilicet dare & recipere. ita ꝙ tam dantes ꝗ̈ re cipientes in simonia ordinis vel beneficij/sunt excōicati. Et tertiam addidit paulus secundus in extrauaganti quum detestabile: scilicet contra illos qui vt hmōi simonia fiat mediatores extiterint vel ꝓcurauerint. Vbi nota ꝙ licet huiusmodi extrauagātes videantur prima facie ad omnes simoniacos se extendere ꝓpter quedam verba lata ibi contenta: quia tamen materia de qua agi tur est sola simonia in ordine aut beneficio (vt patet in tractatu & contextu earundem) ideo communiter dicitur et rationabili ter ꝙ soli & omnes simoniaci in ordine aut beneficio/ sunt excōmunicati. Excōicati aũt simoniaci ꝓ ingressu monasterij, sub his non comprehendunt̃ / sed suo loco relinquuntur. Appella tione autem beneficij intellige non solum illud quo aliquis dicitur habere beneficium, sed ẽt prioratũ/guardianatum/& simi lia quouis nomine vocentur/que sunt prelationes & officia pastoralia apud mendicantes: quoniam monasteriorum seu conuentuum sunt electiones/confirmationes seu prouisiones hmōi, ꝗ̈uis nō computentur inter ecclesiastica beneficia. Et est papalis. ¶ In singulares ꝑsonas aliquid ex pacto dātes aut recipientes pro ingressu religionis. Cap. lxxiii. VNiuersis & singulis abbatibus/ prioribus/decanis/prepositis & ma gistris, necnon abbatissis & priorissis/alijs p̃latis quouis nomine nuncupatis & eo℟officialibus (quaruncun ẽt ecclesiarum/monasteriorum/prioratuum/domorum & locorũ quarumlibet religionum/ordinum ẽt militarium tam exempto/ rum ꝗ̈ nō exemptorum/quocũ nomine censeantur) ac capitulis & conuentibus & singularibus personis eorum tenore presentium authoritate apostolica / ꝗ̈uis sit eis a iure inhibitum/districtius inhibemus: ne tam a maribus ꝗ̈ a mulieribus religionẽ eorum ingredi volẽtibus/ecclesias/monasteria/prioratus/domos seu loca, in earundem personarum receptione aut ante vel post illam, quoscun pastus/prandia seu cenas/pecunias/iocalia/aut res alias/etiam ad ecclesiasticum seu quemuis pium vsum aliũ deputata vel deputanda, de cetero directe vel indirecte petere vł exigere quouis modo presumant. sed eas potius cum omnimoda pietate recipiāt, ac in victu & vestitu sicut alias personas ec clesiarum suarum/monasteriorum/prioratuum/domorum alio rum locorum syncera charitate pertractent: illa duntaxat que ipse persone ingredientes pure acsponte & plena liberalitate om ni pactione cessante dare vel offerre ecclesiis/monasterijs/ prio ratibus /domibus & locis hmōi voluerint, cum gratiarũactiōe licite recepturi. Nos enim qui secus egerint si singulares persone sint / tam dantes ꝗ̈ recipientes hmōi excōis, sivero capitulum seu conuentus fuerit/suspẽsionis sententijs eo facto decernimus subiacere. A quibus (p̃terꝗ̈ in mortis articulo) absolui nequeāt abs sedis apostolice licentiaspeciali. Vrbanus. v. in extraua. sane ne in vinea. Canonis istius materia est simonia pro ingressu mona steriorum. Et quo ad personas / comprehẽdit oẽs. Quo ad actiones vero/duas: scilicet dare vel accipere. ¶ Vbi nota/ꝙ sicut in ceteris simonijs ab ecclesia punitis requiritur pactio, ita & in ista. Ita ꝙ ex pacto dantes vel accipientes sunt excōicati. Si autem sine pacto darent vel acciperent/ non essent excōicati, quantumcun intentio dātium & accipientiũ esset peruersa: sicut in ceteris simonijs cōtingit.  Aduerte quo decretalem hanc pluries repetere edita iura cōtra huiusmodi pe titiones/cōsuetudines & exactiones: quoniam hinc elici potest/ ꝙ si aliqua petuntur vel exiguntur nō contra alia iura edita/ ex empta sunt ab hac excōicatione, que adiuncta est prioribus iuri bus: vt ipse cōditor canonis testatur.  Et ex hoc capite excusant̃ omnes putantes se pie agere pro consuetudinibus antiquis seruā dis/non vendentes ingressum religionis/sed exigẽtes seruari laudabiles consuetudines. excusantur autem tātum ab ista cẽsura/ quantum excusantur a transgressione cōis iuris. Quāuis ex alio capite videantur excusari. s. ex cōmuni vt videtur cōsuetudine: ex qua decretalis hec aut nunꝗ̈ videtur recepta/ aut sic interpretāda. Non desunt quo verba decretalis huius ex alio capite ex cusantia. s. ex presumptione: quoniā presumptione affectas supponit huiusmodi petitiones. Et propterea qui nō presumunt / sed imitantur predecessorum vestigia/bona intentione, nō incurrũt huiusmodi censuras. Quocirca moniales petentes solitas ibidẽ dari dotes/& lectisternia/vestes et huiusmodi, & instantes ad hoc vt parentes puelle faciāt sicut alij (siue monasterium egeat siue non) non sunt excōicate: quum nulla hic interueniat pactio sed instantia vt faciāt sicut alij. Si vero monasterium egeat/ ita vt non possit sustentare recipiendam abs penuria, possunt licite pacisci/vt portet secum quod necesse est ad sui sustentationem: quoniam hoc nature ius exigit. Et est papalis. ¶ In religiosos qui ex ordinibus mendicantium quorumcun ad aliquem monasticum ordinem / carthusiensium excepto/ abs sedis apostolice licentia speciali conuolant: & eos qui ipsos recipiunt. Cap. lxxiiij. IN Futurum nullus ex pro fessoribus alicuius ex ordinibus mendicantium quorũcun ĩ aliquẽ monasticũ ordinẽ (tam sancti bñdicti ꝗ̈ cistertieñ. camalduleñ, vallis vmbrose/canōicorum regularium sancti aug. vel aliorum mo nasticorum ordinum) carthusiensium duntaxat excepto/ possit aut debeat per quẽcun recipi vel admitti virtute alicuius licentie vel indulti abs sedis apostolice licentia speciali sub dictis penis (scilicet excommunicationis late sentẽtie reseruate pape) quas tam recipientes ꝗ̈ recepti ipso facto incurrant. Et nihilominus secus facta non teneant ipso iure. Martinus. v. in extraua. viam ambitiose. Canonis Istius materia est ambitiosus seu mollis tran situs de religione ad religionem. Et quo ad personas est particularis: quia ligat solos mendicantes & mona chos, exceptis carthusiensibus. Quo ad actiōes ligat duas, recipi & recipere: hoc est transitum mendicantium ad religionem monachalem/excepta carthusiensi, & receptionem eorundem. Ita ꝙ recipientes & recepti sunt excōicati. Et est papalis. ¶ In eos qui bona ecclesiastica alienant / & illos qui ipsa alienata recipiunt. Ca. lxxv. OMnium Rerum & bonorum ecclesiasticorũ alienationẽ/omne pactum per quod ipsorum dominiũ trāsfertur/ concessionem/hypothecam/locationem & con ductionem vltra triennium/ necnon infeudatio nem vel contractum emphiteoticum (preterꝗ̈ in casibus a iure permissis, aut de rebus & bonis in emphiteosim ab antiquo con cedi solitis/& tunc ecclesiarum euidente vtilitate, ac de fructibus & bonis que seruando seruari non possunt pro instantis temporis exigentia) hac perpetuo valitura cōstitutione presenti fieri prohibemus. Siquis autem contra huius nostre prohibitionis seriem de bonis eisdem quicꝗ̈ alienare p̃sumpserit, alienatio/ hypotheca/cōcessio/locatio/cōductio & infeudatio huiusmodi/ nullius sint momenti: & tam qui alienat / ꝗ̈ is qui alienatas res & bona predicta receperit, sententiam excōicationis incurrat. Paulus. ij. in extraua. ambitiose. Canonis Istius materia est sacrilegium circa alienationem rerum ecclesie. Et quo ad personas ex communicatio est vniuersalis. Quo ad actiones/ due in genere ponuntur. Prima est alienare. Secunda est alienata recipere contra constitutionem hanc. ¶ Vbi nota duo. Primo tres casus explicite in hac constitutione concedi/ seu non prohiberi. Primus est locationis & conductio nis in fra triennium. Secundus est emphiteosis habens tres con ditiones: scilicet in casibus a iure permissis/& de bonis solitis ab antiquo dari in emphiteosim/& cum euidenti ecclesie vtilitate. Tertius est alienationis fructuum qui seruando seruari non possunt: vt frumentum/vinum & huiusmodi. In his. n. tribus casibus nulla incurritur excommunicatio secundum tutiorem sensum huius decretalis.  Nota secundo/ꝙ quia hec decretalis non est recepta vbi/& alicubi videtur recepta nō totaliter sed quo ad aliquid, ideo vbi non est recepta/ & similiter quantum ad illud in quo alicubi non est recepta/neminem damnes: eo ꝙ nisi consensu vtentium lex fuerit firmata/ pro non lege habet̃. Esto ergo cautus confessor / vt scias consuetudinem patrie quo ad hoc. scies autem illam a curia episcopali.  Nota quo ꝙ in rebus immobilibus minimis non reputatur paulinam hanc habere locum. Et est ep̃alis. ¶ In sacerdotem officiũ vicecomitis aut prepositi secularis habentem/ & post monitionem emẽdare nolentẽ. Ca. lxxvi. INhibemus Sub interminatione anathematis nequis sacerdos officium habeat vicecomitis aut prepositi secula ris. Siquis autem cōtra hec venire presumpserit/ & commonitus emendare noluerit, excōicationi subiaceat. extra. ne cle. vel mo. ca. clericis. Canonis Istius materia est quoddam sacrilegiũ, que per indecens officium / sacerdotio iniuriam facit ipse sacerdos. Et quo ad personas/soli sacerdotes excommu nicantur. Quantum ad actiones/due simul iuncte excōicationi subijciuntur. Prima est hr̃e officiũ vicecomitis aut prepositi se cularis. Secunda est post monitionẽ nolle emendare. He. n. due actiones si simul cōcurrant in sacerdote / excōmunicationi ip̃m subijciunt.  Aduertāt hic p̃lati qui sunt regno℟ gubernatores seu vicereges: qm̃ appellatione prepositi secularis / omnis hmōi presidentia iurisdictionem habens secularem venire videtur. Et hoc intellige qñ hmōi prepositura est aduenticia ꝑsone. nam si est annexa vel etiā de nouo annecteretur ecclesiastice dignitati (vt cōtingit in ep̃is hñtibus vtran iurisdictionem) nō habet locum hic canon. Et similiter siquis dominus temporalis efficeretur sacerdos/non propterea perdit dominium suum seculare: sed potest illud exercere / quemadmodum ep̃s habens vtran iurisdictionem. Secus autem esset/siquis habens officium vicecomitis aut secularis prepositi (puta potestatis aut hmōi) fieret pbr̃: quia non potest retinere officium illud: quoniam inhibetur sacerdoti habere hmōi officium. Et est ep̃alis. ¶ In confessores qui in. xij. casibus hic enumeratis & generaliter in casibus bulle cene domini quenꝗ̈ absoluere aut quattuor excepta vota commutare attentant. Ca lxxvij. AVthoritate Apłica tenor̃ pñtiũ statuimus & ordinamus/ꝙ decetero pre textu facultatũ quarũcũ cōcessa℟ a nobis vel authoritate nostra/& quas cōcedi quomodolibet continget in futu℟/ etiam cum clausula ꝙ sola signatura sufficiat etiam in fauorem fidei & cruciate: nullus confessor quẽuis qui offense ecclesiastice libertatis/violationis interdicti asede apostolica impositi/ seu heresis postꝗ̈ quis fuerit de ea sententialiter condemnatus delatus seu publice diffamatus / conspirationis in personam aut statum ro. pont. seu cuiusuis offense inobedientie aut rebellionis eiusdem pont. vel dicte sedis / mutilationis membrorum vel occisionis cuiuscũ in sacris ordinibus cōstituti/offense personalis in episcopum seu alium prelatum/inuasionis depredationis occupationis aut deuastationis terrarũ romane ecclesie mediate vel immediate subiectarum/ac etiam inuasionis romipetarum seu quorũcun aliorum ad romanam curiam venien tium/prohibitionis deuolutionis causarum ad dictam curiam/ delationis armorum & aliorum prohibitorum ad partes infidelium/impositionis nouorum onerum realium vel personalium ecclesus vel ecclesiasticis personis / simonie super ordinibus vel beneficijs consequendis in dicta curia vel extra eam contracte quomodolibet reus foret / & generaliter in casibus contentis in literis que consueuerunt in die cene domini publicari / pretextu huiusmodi facultatum absoluere, & per quosuis emissa peregrinationis vltramarine / visitationis liminum apostolorum petri & pauli/in compostella/& castitatis ac religionis vota / nisi ex speciali licentia & certa scientia nostra (de qua demum con/ stare censeatur, quum in signatura nostra desuper manu nostra scriptum aut in literis nostris expressum fuerit/nos ex certa scien tia & de speciali gratia id concedere cum derogatione presentis constitutionis/illius de verbo ad verbum inserto tenore / nō aũt per clausulas id importantes) vel in articulo mortis constitutũ (& tunc in casibus vbi satisfactio fuerit impendenda / facta satisfactione/ vel idonea prestita cautione) commutare presumant.  Et si aliqui confessorum contra presentem constitutionẽ quenꝗ̈ absoluere aut excepta vota predicta commutare attenta uerint, absolutio & commutatio huiusmodi nullius sint roboris vel momenti, & contrafacientes eoipso excommunicationis sen tentiam incurrant. A qua (nisi in mortis articulo constituti) ab alio ꝗ̈ a ro. pont. absolui non possint. Sixtus. iiij. in extraua. Et si dominici. Canonis Istius materia est sacrilegium circa vsurpa tam spiritualem iuris dictionem in absoluẽdo a casibus reseruatis &c. Et quantum ad personas / confessores comprehenduntur. Quantum ad actiones vero / due sunt in genere: scilicet absoluere a reseruatis que hic enumerantur/& commutare vota hic reseruata. Et declaratur quomodo in articulo mortis agẽdum sit.  Vbi nota casus huiusmodi dupliciter inueniri. Primo vt non remanserit penitens obligatus ad satisfaciendum. Et tunc potest in articulo mortis quilibet absolui cum promissione vel iuramento ꝙ presentabit se si euaserit / potenti legitime absoluere: non pro absolutione, sed ad standum mandatis ecclesie. Si autem penitens remanserit obligatus adsatisfacien dum, si potest/premitti debet satisfactio. ꝙ si non potest / tunc prestare debet idoneam cautionem anteꝗ̈ absoluatur. Et vocat̃ idonea cautio/pignoraticia. ꝙ si hanc nō potest/det fideiussoriā. & si hanc etiam non potest/det iuratoriam. Et in hoc aduertāt bene confessores/ne illaqueentur. Et est papalis/non solũ hinc/ sed etiam ex processu in cena domini/ quantum ad absoluentes a contentis in bulla cene domini. ¶ In eos qui asserunt tenentes beatam vir. ab originali peccato fuisse preseruatam heresim aut peccatum mortale incurrere &c. Et eos qui affirmant contrariam opi. tenentes in heresim vel peccatum mortale incidere. Ca. lxxviij. MOtu Proprio assertiones quorũlibet predi/ catorum qui affirmare presumerent eos qui crederent aut tenerent dei genitricem ab originalis peccati macula in sua conceptione preseruatam fuisse / propterea alicuius heresis labe pollutos fore vel mortaliter peccare, aut conceptionis officium celebrantes/seu sermones illorũ qui eam sine huiusmodi macula conceptā esse affirmant audientes alicuius peccati reatũ incurrere: vtpote falsas & erroneas / editos desuper libros id continentes quo ad hoc authoritate apostolica tenore presentium reprobamus et damnamus.  Ac motu/scientia & authoritate predictis statuimus & ordinamus/ꝙ predicatores verbi dei & quicun alij qui decetero ausu temerario presumpserint in suis sermonibus ad populum seu alias quomodolibet affirmare huiusmodi sic per nos improbatas & damnatas assertiones veras esse / aut dictos libros pro veris legere tenere vel habere postꝗ̈ de presentibus scientiam habuerint, excommunicationis sententiam eoipso incurrant. A qua ab alio ꝗ̈ a to. pont. nisi in mortis articulo/nequeant absolutionis beneficium obtinere. Item motu sciẽtia & authoritate similibus/simili pene ac censure subijcien tes eos qui ausi fuerint asserere contrariam opinionem tenentes (videlicet gloriosam virginem mariam cum originali peccato fuisse conceptam) heresis crimen vel peccatum incurrere mor tale. quum hoc nondũ sit a romana ecclesia & apostolica sede decisum. Sixtus. iiij. in extraua. ca. graue nimis. Canonis Istius materia est sacrilega seu preceps asser tio seu affirmatio cuiusdam ambigui in doctrina christiana circa conceptionem beate virginis. Et quo ad personas in vtro casu excommunicatio est vniuersalis. Quo ad actiones vero in vtro casu actio est audere asserere seu affir mare hec vel illa: prout in litera. Et adiungitur in primo casu habere quosdam libros pro veris quo ad hoc.  Nota confessor/ ꝙ vbi simplici corde aliquis errasset, non incurrit hunc canonẽ/ pro quanto defuit ibi audacia seu presumptio: que non frustra in litera apposita est. Et est papalis. ¶ In impedientes legatos vel nuncios apostolicos/ne recipiantur & faciant ea ad que missi sunt. Ca. lxxix. ALiqui Officium & potestatem romani pont. quam non ab homine sed a deo recepit / sub suo arbitrio redire molientes, legatos ipsius nisi ab eis petiti fuerint / vel de beneplacito eorum transmissi / sibi terras subiectas (dicentes hoc sibi de consuetudine competere) ingredi non permittunt. Nos huiusmodi consuetudinem authoritate apostolica penitus reprobantes, legatos ipsos ab omnibus cuiuscun preeminentie conditionis aut status fuerint / debere admitti decernimus: nec eos pretextu cuiusuis consuetudinis impediri posse a quoꝗ̈ christiano nominegloriante, quo minus regna/ prouincias/terras quaslibet ad que ipsos destinari contigerit / ingrediantur libere/ac commisse sibi legationis officium exerceāt in eisdem.  Qui vero decetero super p̃dictis dictos legatos aut etiam nuncios quos ad quascun partes pro causis quibuslibet sedes ipsa transmiserit / presumpserint impedire, eoipso sententiam excommunicationis incurrant. Io. xxij. in extra. ca. super gentes. Canonis Istius materia est sacrilegium in apostolicā authoritatem. Quo ad personas est vniuersalis. Quo ad actiones, vna prohibetur: scilicet impedire legatos seu nuncios apostolicos, ne recipiantur & faciāt ea ad que missi sunt. Et est ep̃alis/quantum est ex hoc canone. ¶ In vocatos ad dirigendum moniales in electionibus, non abstinentes ab his vnde oriri vel nutriri possit discordia in ipsis electionibus faciendis. Ca. lxxx. HJ Quos ad dirigendas in electionibus moniales deinceps contigerit euocari: ab his prorsus abstineant per queinter eas super faciendis ipsis electionibus oriri possit discordia/ vel exorta nutriri: alias eoipso excommunicationis snĩe se nouerint subiacere. De elec. ca. indẽnitatibus. li. vi. Canonis Istius materia est discordie occasio in electio ne. Et quantum ad personas/ cōprehendit oẽs & solos vocatos ad dirigẽdũ moniales in electionibus faciẽdis. Quātũ ad actiōes/duas cōprehẽdit. Prima ẽ nō abstinere ab his vnde possit oriri discordia in faciendis dictis electionibus. Sca est non abstinere ab his vnde possit nutriri discordia exorta suꝑ dictis electionibus faciendis.  Ex quibus bene cōsideratis/clare liquet ꝙ non vocati ad dirigendas &c. quantũcun seminent discordias & diabolice agant, exempti sunt ab hoc canone. Et similiter illi qui discordias seminant super electionibus factis/ etiam si sunt de numero vocatorum: quoniam pene non extenduntur vltra casus suos. Et est ep̃alis. ¶ In eos qui ordini predicatorum aut minorum contumeliam seu iniuriam in septem casibus inferunt. Ca. lxxxi. INtrantes Monasteria monialiũ predicatorum (siue seculares siue ecclesiastice persone sint) in casu non con cesso a constitutionibus earum/ vel sine licentia magistri ordinis / aut alterius ab ipso magistro habentis super hoc potestatem, sunt ipso facto excommunicati. A qua excōmunicatione non possunt absolui (preterꝗ̈ in mortis articulo) nisi a papa vel a magistro ordinis / vel ab alio habente super hoc specialem authoritatem ab aliquo predictorũ. Et ista sententia est lata etiam per papam in bulla ordinis.  Intrantes monasteria sancte clare seu monialium ordinis mi norum/in casibus non concessis in regula ipsarũ/vel sine licentia eorum qui dare possunt, sunt ipso facto excommunicati. Et pape reseruatur absolutio/vel generali ipsius ordinis. ¶ Quicun libellos famosos in vulgari vel literali sermone/ necnon cantilenas vel rithmos edere vel detinere vel publicare presumunt/in infamtam status ordinis predicatorum vel mino rum, sunt excommunicati. A qua excommunicatione non pñt absolui/nisi personaliter sedi apostolice se presentent. Alexander in priuilegio ex alto. & in alio/non sine multa. ¶ Quicun predicare / docere vel defensare presumunt ꝙ predicatores vel minores non sint in statu perfectionis / & ꝙ non liceat eis de elemosinis viuere/& ꝙ non liceat eis predicare vel confessiones audire de licentia summi pont. aliorum prelatorum inferiorum & rectorum ecclesiarum aut sacerdotum parochialium consensu minime requisito, sunt excommunicati. A qua sententia non possunt absolui / nisi personaliter sedi apostolice se presentent. Alexander vbi supra.  Idem bonifa. ix. in priuilegio/sacre religionis. Vbi etiam excōmunicantur omnes qui impediunt eosdem fratres ne possint in suis ecclesiis celebra re/recipere elemosinas/vel predicare. ¶ Quicun presumunt in loca fratrum predicatorum violen tiam damnabilem exercere, eoipso sententiam excōis incurrunt. A qua absolui nequeunt, nisi per sedem apostolicam / vel per conseruatores ordini predicatorum deputatos. Clemens in quibusdam locis/& in alto. ¶ Quicun in monasterio vel ecclesiis suis detinent apostatas or. predicatorum/nisi eos eiecerint postꝗ̈ eis per fratres dicti ordi nis ne eos detineant fuerit denunciatum, sunt excommunicati. Bonifa. in priuilegio/virtute.  Item fratres minores qui presumunt recipere fratres or. p̃dica to℟ ꝓfessos sine licẽtia summi pont. faciẽte exp̃ssam de indulto hmōi mentionẽ/vel nisi prius suo℟ priorũ licentia fuerit petita & obtenta, sunt excōmunicati. Clemens ad minores. quos nos.  Idem de heremitanis. alexander ad heremitas. vestram. ¶ Magistri/rectores artista℟ & scolares studij parisieñ. qui pu blice vel occulte fratres p̃dicatores vel minores/ a consortio vni uersitatis parisieñ. excludere moliunt̃, sunt ipso facto excōicati. A qua excōmunicatione absolui nequeunt/nisi personaliter sedi apostolice se presentent. Alexander/ex alto. Circa Hos septem canones relatos a sancto anthonino in tertia parte sue summe/aduerte ꝙ primus (scilicet de ingressu monasteriorum) dolum seu presumptionẽ reꝗrit. Ita ꝙ nō solũ excusantur ingredientes ex ignorātia quasi inuin cibili (puta ꝗa cōsueuerunt monasteria alicubi liberum habere ingressum/& nihil scitur de excōmunicatione) sed etiam scien tes excommunicationem & existentes in locis vbi seruatur / si ingrediũtur in aliquo casu putantes sibi licere, excusantur: quia non presumunt. & in decretali prohibente ingressum in monasteria or. predicatorum/ponitur verbum presumat.  In Secũdo quo canone nota/ꝙ nō sunt excōicati detrahẽtes hmōi religiosis/sed detrahentes statui: vt lr̃a clare dicit. PReter Has aũt excōicationes inueniuntur multe alie/in tria distincte genera. Earũ nā alique ꝗ̈uis sint note, non tñ sunt consensu vtentiũ cōprobate: quales sunt oẽs cōtra nō reuelantes simoniā/& contra dantes pro habenda gratia vel iustitia in curia romana.  Alie sunt cōiter ignote: qua les sunt multe que dñr. Io. xxij. Que non pñt esse vtentium con sensu firmate, ex quo vt ignote aut incerte fuerunt & sunt. Vidit forte quispiā vnam copiam & scripsit: quod ea facilitate reijcitur qua proponitur. Has ego non retuli: ꝗa nolo esse doctor similium. Et hec duo genera non ligant: quia leges infirme seu abrogate sunt. ¶ Alie sunt note quidem/sed quia noue & nescio an sint rece pte, ideo ambiguus sum: vt sunt ille que in concilio lateraneñ. vltimo sub iulio secundo & leone decimo continentur. quas glosare presumere excommunicatum ibi est. Et vna est contra cardinales ro. ecclesie/reuelantes aliquid in consistorio vetitum a papa: alia est contra impressores librorum: alia contra predicatores miraculorum. Quarum tenor est. STratuimus Nequis cardinalium vota in consistorio data/& quecun ibi gesta aut dicta/que in odium aut preiudicium aut scandalum alicuius redundare possent, verbo vel scripto vel quouis alio modo reuelet sub pena periurij & inobedientie.  Et quotien scun a nobis & ro. pont. pro tempore existente/ specialiter & expresse vltra premissa indictum fuerit super aliqua re silentium/siquis contrafecerit, vltra dictas penas excommunicationem late sententie incurrat. A qua non possit absolui nisi a nobis vel prefato ro. pont. & cum expressione cause, p̃terꝗ̈ in mortis articulo. Leo. x. in. ix. sessione concilij lateraneñ. STratuimus Et ordinamus ꝙ decetero perpetuis futuris temporibus nullus librum aliquem seu aliam quācun scripturam tam in vrbe nostra ꝗ̈ alijs quibusuis ciuitatibus & diocesibus / imprimere seu imprimi facere presumat: nisi prius in vrbe per vicarium nostrum & sacri palatij magistrum, in alijs vero ciuitatibus & diocesibus per episcopum vel alium habentem peritiam scientie libri seu scripture huiusmodi imprimende ab eodem episcopo ad id deputandum/ ac inquisitorem heretice prauitatis ciuitatis siue diocesis in quibus librorum impressio huiusmodi fieret/diligenter examinentur & per eorum manu propria sub scriptionem sub excommunicationis sententia gratis & sine dilatione apponendam approbentur. Qui autem secus presumpserint, vltra librorum impressorum amissionem & illorum pu blicam combustionem / ac centum ducatorum fabrice basilice principis apostolorum de vrbe sine spe remissionis solutionem/ ac anni continui exercitij impressionis suspensionem, excōis sen tentia innodatus existat. idem ibidem in. x. sessione. SJqui In suis predicationibus ad populum/miracula falsa aut incerta vel prophetias que ex sacra scriptura non constant / predicare, seu ep̃is aut suis superioribus (scilicet ecclesie prelatis) detrahere ausi fuerint: vltra penas contra tales a iure statutas / excommunicationis etiam sententtiam (a qua non nisi a ro. pont. preterꝗ̈ in mortis articulo cōstituti absolui possint) eos incurrere volumus. Idem ibidem in. xi. ses. EXpeditis Duobus (primo scilicet & quarto promissis superius de excommunicatio ne tractandis: scilicet in quibus casibus incurritur excōmunicatio / & ad quẽ spectat absolutio cuius) occurrit tra ctandum secundum inter promissa: scilicet que sunt vetita excōmunicato, que si faciat peccat. Vbi Scito ꝙ hec sunt multa tam diuina ꝗ̈ humana. Excō municatus siquidem exclusus est a participatione sacramentorum & diuinorum officiorum communione. Ita ꝙ peccat mortaliter / sacramentis participando actiue vel passiue. Et si clericus est / & actum alicuius ordinis sacri exercet/aut ordinem suscipit, efficitur irregularis. Et similiter peccat morta/ liter orando cum alijs, siue dicendo / siue audiendo / siue interessendo ad hoc vt diuinis intersit: & hoc tam in ecclesia ꝗ̈ extra. Et ratio peccati mortalis in his casibus est preceptum ecclesie sic communiter intellectum: quia excommunicatio directe excludit a diuinorum communione. Est quo suspensus ab ecclesiastico officio & beneficio. Et hinc est ꝙ non potest conferre beneficia nec iudicare / nec alia que iurisdictionis sunt: immo nec facere fructus suos ex beneficio quod habet quandiu est in mora petendi absolutionem. Nullum preterea potest acquirere beneficium/nec potest eligi aut eligere. nec valent litere per eum impetrate a papa. Est & nihilominus exclusus a legitimis actibus: scilicet accusare/testificari/constitui in procuratorem, constituere procuratorem/nisi sit reus. Et gesta per eum ratione publici officij etiam ciuilis non valent. Et demum a conuersatione humana excluditur: scilicet colloquutione/ conuiuio / & hmōi. Ita ꝙ excōmunicatus contraria faciens peccat: quia contra rectā rationem legis ecclesiastice facit. Non tamen peccat in quolibet predictorum mortaliter, sed quando. ¶ Discerni autem hoc potest/distinguendo actus vetitos excom municato in tria genera. duo extrema/ & vnum medium. Excommunicatio siquidem separando a communione fidelium/ separat primo a sacramentorum & diuini cultus communione: quod est primum commune fidelibus. Separat deinde ab ecclesiasticorum actuum communione: quod secundum est in quo communicant christiani. Separat demum ab humanorum ope rum communione: que cōia sunt christianis & nō christianis. Et quantum ad duo extrema spectat/clara est differẽtia, in hoc ꝙ contra primum genus agere / est peccatum mortale: vt pre dictum est. Contra tertium autem non est peccatum mortale: quia excommunicatio directe excludit a communione hominũ quatenus christiani sunt, & per quandam extensionem a com munione hominum. Et ideo illud contra/hoc preter inhibitionẽ ecclesie agitur: illud mortale/hoc veniale.  Sed de medio gene re/et de actibus legitimis ciuilibus/ non vsquequa clarum est. Rationabile tamen videtur / ꝙ si in huiusmodi actibus non se immiscet aliqua iniustitia aut aliquid aliud ex suo genere mor tale/ꝙ non peccetur mortaliter. Verbi gratia si excōmunicatus iudicat / est peccatum mortale ex suo genere: quia incidit in iudicium vsurpatum: quia potestas eius ligata / est sicut non potestas durante suspensione seu quasi suspensione. vsurpatum aũt iudicium est mortale ex suo genere: quia iniuriam facit per illum actum & illis quos iudicat/tanꝗ̈ potens actu super illos, & communitati cuius actum vsurpat. Similiter si excōicatus electusacceptat: iniustitiam enim manifeste incurrit. Et similiter si eligit, iniuriatur & electoribus/quorum numerum iniuste auget, & ecclesie/cuius se quasi prouisorem agit. Et multo ma gis conferendo beneficia & faciendo fructus suos in casu non concesso: & sic de similibus vbi iniustitia immiscetur. Vbi autem nec iniustitia nec aliud ex se mortale immiscetur (vt si ex communicatus pro veritate testimonium ferat in ecclesiastico etiam iudicio, vel aliquid eiusmodi faciat) non video vnde pec cet̃ mortaliter: quum ab his non primo sed secũdario sit exclusus. Petere autem etiam exigendo debitum in matrimonio/ nō est magis peccatum ꝗ̈ petere pecuniam a debitore: vtrun enim potest excommunicatus, licet possit debitor excipere allegando excommunicationem. CJrca Tertium promisso℟ (scilicet de peccatis participan/ tium cum excommunicatis) pro constanti habetur/ꝙ participantes in diui nis cum excommunicato in casu non licito, peccant mortaliter: & ꝙ participantes in alijs in casu non licito / peccant venialiter.  Casus autem liciti extra diuina tamen/ continentur hoc versu. Vtile/lex/humile/ res ignorata/necesse: hec quin faciũt anathema ne possit obesse. Et exponuntur sic. Vtile hoc est propter vtilitatem propriam. quia licitum est / ab excommunicato & exigere & recipere quod mihi debet. Rursus propter vtilitatem anime ipsius excommunicati: quia licitum est prouocare / mouere &c. ad salutem anime sue / etiam si alia interponantur vt facilius aut fructuose agatur. Lex matrimonij: quia vxor licite communicat marito excommunicato, vt canon dicit. Et eadem ratione vir communicat vxori excommunicate/ saltem in his que debet illi. Humile/ propter subiectionẽ. & canon explicat filios/ seruos/ancillas seu mancipia/rusticos seruientes: necnon omnes alios qui non adeo curiales sunt/vt eorum consilio scelera perpetrentur. & intellige de his qui erant anteꝗ̈ excommunicatus esset in huiusmodi eius seruitijs. & econtrario superior communicat licite subdito in his ad que ei tenetur. Res ignorata ignorantia facti vel iuris quando excusat. & hec etiā excusat a participatione in diuinis. Necesse. in articulo enim necessitatis cessat peccati ratio.  Sed quia multipliciter dicitur necessitas, scito necessitatem clare excusare primo violentie: vt siquis violente tenetur etiam in diuinis cum excommunicatis. & talis deberet animo intendere non interesse diuinis: vt sic nullo modo agat ad communionem, sed patiatur quo ad corporalem presentiam: cui & non consensui potest inferri violentia. Secundo corporalis indigentie mee: vt si non possum necessaria aliunde emere vel habere ꝗ̈ ab excommunicatis: vt patet in ca. quoniam multos. xi. q. iij. Tertio ratione necessitatis corporalis sustentationis ipsius excommunicati. licet enim dare excommunicatis elemosinam ad eorum sustentationem: vt ibidem dicitur. & eadem ratione licitum est medicare in infirmitate. & huiusmodi. Quarto ratione necessitatis damni vitandi ex contractu inito. licitum est enim continuare cum excommunicato exequutionẽ contractus quẽ excōicatus nō vult rescindere, ne damnum inde ego innocens incurrā: vt patet in ca. si vere. de sen. excom. Quinto ratione necessitatis spiritualis consilij pro me vel alio: vt quia non habeo alium sufficientem ad quem in hac indigentia consilij spiritualis recurram: si. n. mihi licet pro salute sue anime excommunicato communicare/consequens est vt etiam idem liceat pro indigentia anime mee. Sextus vero ca sus scilicet ratione metus, quantum ad participationem in diuinis / reprobatur a canone ca. sacris/ de his que vi metusue causa siunt: quia participatio in diuinis est peccatum mortale, & pro nullo metu etiam cadente in constantem virum debet quis peccare mortaliter. Quantum vero ad communionem extra diuina / indubitatus est (loquendo de metu cadente in constantem virum) ex ratione iuris: quia si secundum iura licitum est cōmunicare extra diuina ratione necessitatis damni vitandi ex contractu inito, multo magis ratione damni vitandi ex metu cadente in constantem virum: quum longe maius sit hoc damnum ꝗ̈ illud ex contractu inito. Jllicita Autem cum excommunicatis continentur hoc versu. Os/orare/vale/communio / mensa nega tur: si pro delictis anathema quis efficiatur. Et exponuntur sic. Os: hoc est loquutio/siue coram/siue per literas/siue per nuncium. Orare: hoc est communicare in oratione & diuinis. quod fit simul cum eo orando/vel audiendo missam vel officium diuinum quodcun. Nec predicatio tamen nec lectio quantũcun theologalis / computatur inter officia diuina in proposito. Vale: hoc est salutare. & loco salutationis dicitur ei/ deus te illuminet/aut aliquid huiusmodi. Communio in quibuscun actibus specialiter legitimis. Mensa/ simul comedere &c. Ita ꝙ in huiusmodi non attenditur propinquitas aut etiam identitas loci in quo vter orat aut comedit: quoniam in eadem camera possunt ambo seorsum comedere & orare abs eo ꝙ communicent in comedendo aut in orando. vt contingit quando pulsatur ad aue maria / & singuli seorsum dicunt: quoniam non pulsatur ad orationem cōem sed priuatam. Et similiter in eadem ecclesia si vnus audit missam in vna capella/& excōicatus audit in alia capella, non communicant. Communicarent autem si ambo interessent vesperis aut vni misse aut vni processioni etiā si vnus esset in capite & alter in cauda processionis extense per duo miliaria. Et hinc fit/ vt si excommunicatus transit per ecclesiam / aut est ibi non vt intersit vesperis sed propter negocium aliquod/licet transeundo genuflectat & oret priuata oratione, non propterea communicant dicentes vesperos cum illo / sicut nec ipse cōicat cum illis. & ideo nullus in hoc peccat. EXcōmunicatio Minor (hoc ẽ ecclesiastica censura qua homo excluditur a passiua tantum participatione sacramentorum, & ex consequenti a passiua electione canonica: quia ius sic disponit extra. de cle. excom.) ante concilium constantiense frequenter po terat incurri: sed post illud cōcilium in duobus tantum casibus participando cum excommunicatis &c. incurritur. Primus / si participatio interuenit cum nominatim excōmunicatis publice. Secundus est si cum excommunicatis propter manum violentam in clericum notoriam. Et intellige in vtro casu tunc incurri minorem excommunicationem/ quando participatio inter uenit extra casus a iure permissos. in casibus. n. a iure permissis etiam cum istis participatio non inducit excommunicationem minorem. ¶ Tenor autem decreti constantiensis relati a sancto anthonino archi. flo. est iste. Insuper ad euitandum scandala & multa pericula que conscientijs timoratis cōtingere possunt, christifidelibus tenore presentium misericorditer indulgemus ꝙ nemo deinceps a communione alicuius in sacramentorum administratione vel receptione/aut alijs quibuscun diuinis vel extra pre/ textu cuiuscũ sententie aut censure ecclesiastice a iure vel ab homine generaliter promulgate teneatur abstinere vel aliquem vitare aut interdictum ecclesiasticum obseruare: nisi sententia vel censura huiusmodi fuerit in vel contra personam/collegiũ/ vniuersitatem/ecclesiam/ vel locum certum vel certam terram a iudice publicata vel denunciata specialiter & expresse: constitutionibus apostolicis & alijs non obstantibus quibuscun. Saluo siquem pro sacrilega manuum iniectione in clericum sententiam latam a canone adeo notorie constiterit incurrisse/ꝙ factũ non possit aliqua tergiuersatione celari/nec aliquo suffragio excusari: nam a communione illius licet denunciatus non fuerit volumus abstineri iuxta canonicas sanctiones. Peccat Igitur mortaliter peccato sacrilegij excōicatus minore excommunicatione si se ingerit passiue participationi cuiuscun sacramenti: quia exclusus ab ecclesia/ indignus accedit: sicut excommunicatus maiore ingerens se diuinis. Participantes autem cum excommunicato minore/ nullā ex participio incurrunt censurā: quia excōicatio minor nō trāsit in tertiam personam. Et reseruatur absolutio ab excommunicatione minore/sacerdoti proprio, hoc estsacerdoti qui potest absoluere a peccato mortali: non quia excommunicatio minor habet annexum peccatum mortale, sed quia est vinculum ecclesiasticum, ac per hoc soluendum a ministro iurisdictionis ecclesiastice: quam non habet quilibet sacerdos qui potest absoluere so lum a venialibus ea ratione quia penitens se illi submittit in ma teria non necessaria in sacramento penitentie. qualis materia est peccatum veniale/quod homo non tenetur confiteri. Ex hoc. n. ꝙ penitens sola peccata venialia cōfitenda habet, obtinet vt possit se confitendo subijcere cui maluerit sacerdoti: quia nulli tene tur de illis confiteri. Sed ex hoc non est priuilegiatus/ vt possit a quo sacerdote voluerit absolui a vinculo ecclesiastice censure: quia totum oppositum concurrit hic: quoniam tenetur de hac censura querere absolutionem & obtinere eam ante absolutionẽ a quibuscun peccatis / & cuius sacramenti susceptionem: et propterea oportet recurrere ad ministrum ecclesie habentẽ alias potestatem iurisdictionis. Et posset diaconus immo simplex cle ricus habens iurisdictionem absoluere a minore excommunicatione multo magis ꝗ̈ potest absoluere a maiore: quoniam vtrius absolutio non spectat ad potestatem ordinis / sed iurisdictionis. 
 
 FAlsarius Tam monete / mensurarum & ponderum / ꝗ̈ scripturarũ seu literarum aut sigillorum, peccat proculdubio mortaliter: quia interuenit ibi factum perniciosum ex suo genere. Posset tamen propter imperfectionem actus veniale tantum interuenire peccatum, vel ratione minimi nocumenti / vel quum ioci gratia alieno nomine quis fingit literas. Contingit quo sine omni forte peccato fingere alieno nomine literas officiose: dum vtiliter agitur alterius negocium, nec dubitatur ꝙ gratũ erit illi cuius nomine scribit̃. Et in huiusmodi priuatis literis alieno nomine fictis/ratihabitio a falsitate excusat. FAmā Propriam falso ereptā negligere, tunc est pctm̃ quũ alijs hoc nocet seu nocere timetur: nam fama ꝑꝑ alios nobis necessaria est. Et in tali casu dicit aug. qui confidens conscientie negligit famam/crudelis est: quia aliorum animas occidit/vel blasphemantium viam dei audita bonorum infamia/vel imitantium malũ quod factũ putant excusando se super reputatos bonos. Verum iuxta occurrentis necessitatis casus & facultatem prouidendi/iudicandum est in singularibus de peccato hoc: nam quando melius proui detur proximis cum hilari patientia tolerando infamias nostras ꝗ̈ obsistendo. Nec tunc negligit quis famam propriam, sed optimam curam habet eius / offerendo illam deo. Vnde nisi charitas proximi impellat, melius toleratur infamia ꝗ̈ pro fama laboretur. FEstos Dies in honorem dei sanctificatos violare/peccatum est sacrilegij: ꝗa ĩniurr fit tꝑi sacro quātũ ad illud ad q sancti ficatum est. Et quia sanctificatũ tp̃s festiuũ est ad exteriorem cultum exhibendum deo / & positiue vacando diuinis / & negatiue abstinendo ab omni opere seruili / & quibusdam alijs per ecclesiam adiunctis extra de ferijs, idcirco pec catum violationis festorum trifariam committitur. vel omitten do diuina pro tunc precepta/vel faciendo opus seruile/ vel com mittendo aliquid prohibitorum fieri in festo. ¶ Et quantum ad primum/quia sola missa communiter est in precepto, ideo sine rationabili causa omittere missam in festo/ peccatum mortale reputatur. Et hic esto prudens / admittendo pro ration abili causa omne motiuum rationi humane consentaneum/etiam si non fuerit vrgens: quoniam deficiente contẽptu/ & subsistente ratione que illius conditionis personas libenter ad missam euntes inducere videtur ad omissionẽ misse in tali casu, non incurritur peccatum mortale. ꝗ̈uis si minus sufficiens est ratio/peccetur venialiter. Et vniuersaliter sic est / quando quis bona fide putat se excusari ab auditione misse / & ideo omittit illam. Et simile est si preter intentionem ex aliqua negligentiola missa omittitur. Et omnium ratio est: quia non formaliter agit̃ contra preceptum: nec vsadeo materialiter interuenit trans/ gressio vt redeat peccatum in naturam sue forme. Verbigratia. rationabilis causa omittendi missam/est occupari in seruitio in firmorum/custodire ea que custodia indigent/ quando oportet alterum omittere: potius. n. omittenda est missa ꝗ̈ seruitium infirmorum / ꝗ̈ custodia rerum. Hinc. n. excusantur puelle non euntes ad missam/quia sic est consuetum & sic iubent matres. & mulieres per mensem luctus / & per purificationem post partum abstinentes iuxta consuetudinem patrie a missa: & sic de similibus. Ex hoc autem ꝙ solus exterior cultus cadit sub hoc precepto, non continetur sub hoc precepto contritio peccato rum/nec vitatio aliorum peccatorum. Et propterea circunstātia festi diei non est circunstantia necessaria aliorum peccatorum commissorum in festo, nisi fiant in contemptum festi. Minus autem sufficiens sed rationem sapiens ratio est/matutinum iter in festo abs vrgente necessitate aggredi vt cũsocijs ꝗs eat tunc euntibus: putans enim propterea se excusari / contra preceptum non agit, ꝗ̈uis male faciat.  Intelligitur autem missa in festo precepta christifidelibus vt intersint sacrificio misse. intersint autem corpore & mente: hoc est animo vacandi deo durante missa. Et propterea siquis cor/ poraliter presens sit misse/sed mentem aduertenter a missa diuertat ad alia, non satisfacit precepto misse: quoniam ita ibi est ac si voluntarie ibi dormiret: paria nan sunt longe a missa fieri per voluntarium somnum/& per voluntariam diuersionem men tis ad alia. Vnde sicut obligatus ad horas canonicas / non satisfacit si ex proposito mentem ad alia diuertat ab officio, ita obligatus ad missam/non satisfacit si a missa mentem ad alia aduertenter distrahit notabiliter: modicum enim pro nihilo reputat̃. Vtrum autem audiatur vel non / vtrum sit missa propria vel non, sub precepto non cadit.  Et ꝗ̈uis dum sacerdos non auditur/aut non intelligitur / vel secreta dicit, liceat aliquam spontaneam orationem dicere ad habẽdam mentem deo vacantem tempore sacrificij durante: non tamen videtur vsqua tutum prima facie, in missa de precepto/dicere preceptas horas canonicas/ aut iniunctam penitẽtiam/seu orationem ex voto debitā: quia duo diuini cultus debiti/debent vt duo exolui/& non con fundi sub vno tempore & vna actione. Si tamen de facto oppositum quis fecerit, non damno illum: quia licet forte malefecerit, satisfecit tamen precepto vtri quātum ad vitandum pec catum mortale omissionis vtrius/ex eo ꝙ idem tẽpus cōpatitur vtrun simul persolui: dum solo interiore actu/misse possumus attendere, aut quia secreta dicuntur, aut quia non auditur seu non intelligitur sacerdos. Dixi autem forte malefecerit: quia non oportet persoluentem in fra tempus misse precepte alias de precepto quo orationes peccare: sed tunc tantum quum impedimentum prestatur debite attentioni ad missam. Videmus. n. abs vllo scrupulo sacerdotem ipsum qui celebrat, dum chorus cantat/dicere cum ministris horam aliquam canonicam/ex eo ꝙ dixit totum quod chorus cantat: quasi tempus illud ei vacet, licet in veritate sit tempus misse. Et similiter dum sonant organa/potest ab omnibus fieri eadem ratione semper militante: ꝗa scilicet non impeditur debita misse attentio, sed vnus diuinus cultus alterum compatitur. ¶ Quo ad secundum vero/quia solum opus seruile seruilitate non mystica sed corporali (quod solum comprehendit exteriora opera seruis propria, ad que scilicet seruos deputatos habemus) intelligitur ad literam, ideo exercere in festo opera serui lia/peccatum mortale est.  Quod vt clarius percipias/ scito ex teriora opera trifariam distingui. Quedā. n. sunt ex suo genere seruilia. & hec sunt propria seruis: vt opera mechanica/arare/ fodere/suere/&c. Quedam vero sunt ex suo genere libera: vt artium liberalium exercitia: vt pulsare instrumenta musica/ disserere/scribere/&c. Quedam vero sunt cōmunia liberis & seruis: vt itinerari/curam sui agere / &c.  Sola prima sunt in festo prohibita. Reliqua sunt licita: & intantum licita / vt etiā ipsa opera seruilia qñ transeunt in cōia fiant licita. Transeũt aũt in cōia dupłr. Vel rōne necessitatis: ꝗa. s. occurrit necessitas eorũ ad salutẽ corporis mei vel proximi: vt sunt opera preparantium medicinalia/& seruitia infirmorum/& hmōi. Vel rōne damni vitandi: vt quia segetes sunt in periculo / aut hostes timentur, oportet laborare: & similia. quilibet. n. siue seruus siue liber tene tur sue & proximi saluti consulere / & damnum vitare. ¶ Quo ad tertium/quum ab ecclesia quattuor inueniantur in festo prohibita que opera seruilia non sunt (scilicet fieri primo mercatum/ secundo placitum / tertio iudicium ad mortem vel penam/quarto iuramentũ nisi pro pace vel alia necessitate: vt pa tet in ca. oẽs/extra de ferijs) secũdũ ac tertiũ intātum inhibent̃, vt nō solũ iudicialis strepitus cōquiescat / nisi necessitas vrgeat aut pietas suadeat, sed tam processus habitus ꝗ̈ snĩa promulgata annulletur in ca. conquestus.  Vt autem singula clarificentur con fessoribus/aduertendum est mercati nomine duo posse intelligi. Primo nũdinas que semel aut bis in anno alicubi iuxta diuersarum patriarum mores fiunt, seu quasi nundinas q̃ vulgariter dñr mercato: q̃ semel aut bis aut etiā ter in hebdomada alicubi fiunt, dũ rustici etc. ad fo℟ deferũt oua/pullos/fructus/ vinũ etc. ad vẽdẽdũ. Scđo actũ mercādi: hoc est emẽdi et vẽdẽ di.  Et si ꝗdẽ nundine intelligant̃, ius hoc cōtraria cōsuetudine preualente / nullibi forte locum habet. Et quia prelati iamdiu viderunt & vident nec reprehendunt, pro abrogato haberi pōt vbi sic fit. Si vero quod vocatur mercatus intelligatur iuxta vulgare expressum, a consuetudine approbatur: & vbi quantum memini vidisse/ mercatus ꝗ die festo occurrit / in alterum trans fertur diem. Si autem actus mercandi intelligatur, & sub actu mercandi / omnis actus vendendi / locandi / conducendi etc. tunc grano salis eget: quoniam consuetudo populi christiani in multis oppositum habet. Panis. n. vinum/ herbe / fructus / carnes & reliqua huiusmodi ad minutum (hoc est pro vsu illius diei) passim emũtur & venduntur vbi inueniuntur. Nec est dubium licite fieri quodlibet horum & similium, nisi episcopus aliquid horum prohibeat aut reprehendat / vel per totum diem festum / vel vs ad certam horam puta vesperarum: quod laudabile est fieri vbi obediẽtia speratur. Et hinc habes quid de tabernarijs/ hospitibus / lanijs/ piczicarolis/& similibus iudicare debes: scilicet iuxta consuetudinem non reprehensam a prelatis.  Placiti nomine iudiciales lites intelligũtur. Que duobus sunt tantum casibus concesse in festo. vel vrgente necessitate/vel sua dente pietate. Et hinc excusantur iudices rurales ius dicentes ru sticis iuxta patriarum aliquarum consuetudines: pietatis enim causa hoc fit/ne pauperes perdant diurnum laborem necessarium eis ad victum. & eadem ratione causis miserabilium per sonarum intendere licet. Vrget quando ad hoc necessitas: vt quia haberi postea non potest testis aut iudex &c.  Iudicium ad mortem vel ad penam, nisi in fragranti crimine repertus statim puniendus ob necessitatem sit: quia timet̃ ne impediatur iustitia si detinetur. vel quia latronum augmentum hoc exigit. vel quia temporis/puta belli / conditio hoc requirit. Hoc enim quod pro reuerentia festi institutum est, non debet contra recte rationis iudicium dilationem vetantis milita re: quoniam spiritussanctus est spiritus sapientie / intellectus/ scientie & consilij.  Iuramentum demum in festo prohibitum intelligo iudiciale: nisi pro pace aut necessitate: que recte rationi relinquitur iudicunda. Sunt autem Quin circa hoc preceptum diligenter consideranda, ne preceps detur sen tentia de peccato mortali.  Primum est cōmune huic & alijs preceptis, vt perspiciatur si formaliter (hoc est ex intentione) commisit vel omisit ꝗs vt festũ violaret/seu non curans ꝙ violet festum: nam hoc est peccatum mortale ex suo genere, fiue id quod committitur sit opus seruile/siue ab ecclesia prohibitũ. Si vero nec intentio fuit violandi festum/nec tam affectus fuit commissioni aut omissioni vt non curauerit implicite de violatione festi (rediret enim tunc actus in naturam sue speciei) non incurritur peccatum mortale: quia non proprie fit contra preceptum. Potest tamen grauius & minus graue & leuius in buiusmodi interuenire veniale peccatũ iuxta excessus modũ/ consideratis/persona/notitia/ratione/ & reliꝗs singularibus circunstantijs. Et hinc cxcusantur a peccato mortali infinite commissiones & omissiones / quasi bona fide non credendo agere contra preceptum patrate. ¶ Secundum quo cōe / est modicum pro nihilo reputari. ita ꝙ propter imperfectionem actus (hoc est violationis festi) non reputatur violatio: sicut propter imperfectionẽ nocumenti/ ledere proximũ in minimo/veniale est: vt patet in furto/detractione/& cōtumelia. Et hinc excusant̃ a mortali/ pa℟ laboran tes, vel suendo/tondendo/vel reparando aliquid &c. et similiter emẽtes aut vendentes rem vnam minimum tempus in hoc occupando. & similiter qui modicum quid misse omittunt. Qui vero cōicato sacerdote/a missa recedũt nō expectata benedictione, peccant abs dubio. nō tñ mortaliter: quia nō omittitur pars notabilis: doctrina siꝗdẽ & sacrificiũ misse iam cōpletũ est. ¶ Tertium est/ꝙ ex causis sex excusantur oꝑa in festo illicita. Primo ex diuino cultu. Hinc. n. licita fiunt opera per se ordinata ad cultum diuinum, que scilicet sunt partes diuini cultus: vt gestare cruces/statuas sanctorum in processionibus. & quesunt preparatoria quasi simultanea cum diuino cultu: vt pulsare campanas. Et que debuerunt prius preparari, si tamen tunc supersunt agenda: vt mundare & ornare templum / conficere hostias pro missis. Hec enim debent ante festum fieri, sed si ex rationabili causa non potuerint fieri/possunt in festo fieri. Dixi autem per se ordinata: quia opera seruilia que accidentaliter or dinari possunt ad cultum diuinum (vt fodere terram / colere agros/edificare domos/& huiusmodi) non fiunt licita ex hoc ꝙ fiunt propter ecclesiam: vt consuetudo christiani populi testatur/& ratio exigit: quoniam hec quia impediunt diuinum cul tum prohibita sunt. Quod si alicubi necessitas paupercule eccle sie hoc facit licitum de consensu episcopi/non damno. non tamen extendendum consulas: quum ipsi ecclesie seruitores & rustici teneantur nō minus ꝗ̈ alij ab operibus seruilibus in festo abstinere: & si ipsi tenẽtur seruare/quomodo alijs licet propter ĩpsas ecclesias non seruare:  Secundo ex pietate. Et hinc licita sunt in festo iudicialia: vt decre. dicit: pro miserabilibus enim personis noluit ecclesia hec prohibere. Vnde & tolerantur iudices in villis ius rusticis dicentes causa pietatis/quia alijs diebus non possunt sine damno conueniri. & similia.  De pietatis vero operibus/cũ supradicta distinctione dicito opera per se pietatis semper esse licita: vt sepe lire mortuum/seruire infirmo/& huiusmodi. Seruilia autem opera que accidentaliter possunt ad pietatem ordinari / nequaꝗ̈ ex pietatis ratione fiunt in festo licita, nisi necessitas exposcat. tum quia in iure non conceditur: sicut opus iudiciale, quod esset in festo licitum nisi ecclesia prohibuisset / quia non est seruile. tum quia opus religionis (quale est obseruare festum) non est pretermittendum occupando se in seruilibus propter pieta/ tem cessante necessitate. Et ideo ex hoc capite non dicas ꝙ refice re pontes & vias &c. licitum sit in festo propter pietatem. Et confirmatur / quia hec non sunt licita propter consanguineos: ad quos vna eadem pietas est. Noli tamen damnare hec facientes simplici corde / arbitrantes obsequium se prestare deo: quia aliunde illis subueniri potest, scilicet ex consuetudine/vel authoritate maiorum/vel ex necessitate.  Tertio ex necessitate. Et hec habet multos ramos: scilicet necessitatem proprij corporis/necessitatem corporis proximi/necessitatem vitandi imminentis damni tam in rebus proprijs ꝗ̈ proximorum/& demum necessitatẽ publice vtilitatis. Ex his enim excusantur in primis non solum iudicialia (vt decre. expresse docet dicens / nisi necessitas vrgeat) sed etiam opera quecun ad subueniẽdum infirmo oportuna/minutorum/aromatariorũ/ tonsorum/& breuiter omnium. Hinc quando & lanij tepore estiuo vel continuorum festorum / & similiter multores & pistores superueniente multitudine egentium pane / & similes excusantur. Hinc sub hasta vendere in castellis authoritate publica/ne damnum incurrant domini rerum, excusat̃ / quia alijs diebus nō cōparẽt emptores occupati agriculture. Hinc bellare, fossas/aggeres/propugnacula facere quādo/ succurrere ruine, tollere fruges ab alluuione/ab igne/ab incursionibus/ & similia operari, ferrare equos in itinere/continuare muliones iter, excusant̃. Et similiter artifices eorum que continuatā exigunt operā (vt decoctio laterum/saponum/calcis/ & similia) pñt operas suas in festis continuare. Et similiter qui sunt adeo indigentes/ vt nisi laborent in festis non possunt se suos filios sustentare, magna vrgent̃ necessitate ad laborādũ in festo. & iō excusant̃/ audita tñ missa/secreto laborando ob vitandũ scandalũ. Prece pta siꝗdẽ ecclesie/secundum id quod in pluribus inuenit̃ intelligenda sunt ligare: cōmuniter aũt homines cōibus ecclesie festis seruatis/ ꝓuidere sibi suis pñt. sed vbi aut tot sunt multiplicata festa/aut tanta vrget necessitas / vt non possit quis illa seruando sibi suis prouidere, cessat legis vinculum. nisi quis dicat ꝙ tenetur ille mendicare: quod est stultum.  De violentia autem coactis ad laborandum in festo / distinguendum est: quoniam si violentia infertur ideo vt iniuria fiat festis, non est parendum / sed potius est moriendum. nam sicut tenetur quis mori potius ꝗ̈ loco sacro iniuriam facere, ita tenetur quo mori potius ꝗ̈ tempori sacro iniuriam in ferre: vtrun enim sacrilegij crimen est. Vñ machabei potius mori e/egerũt ꝗ̈ carnes porcinas comedere/quia ad hoc cogebantur vt cōtra legẽ facerẽt: tũc. n. vrget chr̃i cōminatio/ꝗ meos sermones erubuerit coram hominibus &c. Si vero infertur violentia non ꝑꝑ festi iniuriam/sed propter exactionẽ oꝑis, & nisi serui/ famuli/sub diti aut quicun sic compulsi pareant / imminet eis damnum magnum in persona vel rebus, tunc ex necessitate imminentis dāni vitandi/possunt audita si possunt missa laborare.  Necessitas demum publice vtilitatis rationabiliter excusat labores illos qui nisi abs discretione dierum fierent, magnum respublica sentiret incommodum. In quo genere sunt cursores / qui non ob priuatum damnum sibi aut alteri imminens vitandum/sed quia ars sua est omni tempore illam exercent semper parati. Hos. n. aut oportet damnare/aut ex hoc ꝙ publica vtilitas hmōi exigit artem excusare non solum a labore/ sed etiam ab omissio ne misse, in quam frequẽter incurrere hos oportet. Et quoniam non damnantur alie licite artes que festorum violationem inducunt (vt nauigatiua/& quecun continuum exercitium plusꝗ̈ sex dierum inducunt) rationi consentaneum est vt ars cur sorum/siue peditum siue equitum/ valde vtilis reipub. excuset dantes illi operam/& inde viuentes: precipue quia non spectat ad eos querere quanta & qualis est necessitas eundi, nec hoc est consuetum querere. Vnde hos & similes ex necessitate publi ca excusa: ita ꝙ ex confuetudine scita & non reprehensa a prela tis excusatio compleatur.  Quarto ex occurfu lucri transitorij. Indulsit enim ecclesia (vt patet in ca. licet. de ferijs) vt allecia que quodam tempore transeunt/capere liceat in festo. Et pari ratione non solum alios pisces transitorios, sed quomodolibet repente occurrat transitorium aliquod lucrum / aggredi licitum est: tanꝗ̈ huiusmodi lucrum cessans damnum reputetur. Sed memento moderami nis subiuncti: vt scilicet circũpositis ecclesiis & christi pauperi bus honesta lucri portio detur.  Quinto ex hoc ꝙ corporale opus est spiritualis actus exerci tium. Et hinc scribere ad docendum / vel discendum/vel ad significandum alteri (vt fit per literas) consilium dare verbo vel scripto, & legere in scolis non solum theologiam / sed philo sophiam/& quācun aliam licitam scientiam, & concilia ac electiones facere/studere, & reliqua que mentis opera ita sunt/ vt non ad exteriorem perficiendam materiam sint (vt artium mechanicarum exercitia materiam perficiũt/ formando lignũ/ ferrum/lanam/ linum &c.) proculdubio licita sunt in festo: quoniam nihil horum est seruile opus, nec inter prohibita ab ecclesia computatur. Immo ex hoc capite excusari videntur hi qui diebus festis picturis inspiciendis vacant discendo & retrahendo/non vt pingant sed vt discant: & archimagistri qui desi gnant in charta quomodo aliquid sit fabricandum ad instruen dum aliquem de futuro opere. Hec. n. spiritualis potius est exer citatio, non operis mechanici/sed doctrine & discipline.  Sexto ex consuetudine christiani populi generali aut speciali in aliqua patria/scita, & non solum tolerata/sed nō reprehensa ab episcopis seu prelatis. Hinc enim coquorum/tabernariorum/ hospitum/nautarum in fluminibus / vendentium & ementiũ ad minutum comestibilia / conducentium equos aut operarios pro die crastina/nundinarum/itinerũ exercitia/& similia con sueta excusantur. Et merito: quia sicut consuetudo potest facere de licito opere illicitum quantum ad tempus, ita econtrario pōt de alias illicito in festo efficere licitum. ¶ Quartum est: ne fallaris / iudicare volens opus licitum vel illicitum in die festo ex hoc ꝙ fit vel non fit mercenarie: quoniam omne opus quod licitum aut ex se aut ex necessitatis articulo aut consuetudine & hmōi in festo est, si venale est pōt mercenarie in festo fieri. nec per hoc redditur seruile: vt in com mentarijs super secundasecunde. q. exxij. diffuse declarauimus, vbi latius de festorum obseruatione disseruimus. ¶ Quintum est: ꝙ licet cum abstinentia a seruilibus / solius misse cultus sufficiat in festo ad euitandum mortale peccatum, tenentur tamen fideles diem expendere in diuinis laudibus/sal tem eundo ad predicationem & ad vesperas. Vnde qui festos dies post missam vane consumunt ludendo / iocando / ociose vagando aut venando/ spectaculis intendendo / & hmōi, licet ex ipsis operibus / vtpote non seruilibus/mortale non incurrant, ex omissione tamen diuini cultus ad quem festa instituta sunt/ grauiter peccant: quia non reddunt que sunt dei deo. & quia quantum in se est / ridiculo exponunt christiana festa: iuxta illud. viderunt eam hostes/& deriserunt sabbata eius. Et hoc pre cipue tangit viros graues & maiores & dominos: ceteri nan eos imitantur. Que sint Festa ab omni christiano populo seruanda/ ex consuetudine discerne. Nam certa quidem sunt omnium dierum dominicorum/natalis/ circuncisionis/epiphanie / resurrectionis cum duobus diebus sequentibus / ascen sionis domini/ac penthecostes cũ duobus sequentibus diebus/ & corporis christi: quattuor solennitatum beate marie semper virginis/purificationis/annunciationis/assumptionis & natiuitatis: natiuitatis ioannis baptiste/duodecim apostolorum quo ad festa principalia (quod dicimus propter festa eorũsecundaria: vt cathedra petri/& similia) martyrum duorum stephani & laurentij / & festiuitatis omnium sanctorum / & inuentionis sancte crucis. De festis vero sanctorũ angelorũ/& precipue in septembris fine, de sancto martino/siluestro ac innocentibus/& similiter de dedicatione ecclesie/& quibuscun alijs/pōt confor mare se quis consuetudini patrie. Quod ideo dixerim: quia nō videntur predicta vbi seruari, ꝗ̈uis precepta dicantur. Circa Principium & finem festorum/ patrie consuetudo seruetur. Ita vt licet cōiter festũ celebret̃ de vespera in vesperam: si tñ ars aliqua (puta sutoria aut tonsoria) consueuit a media nocte in mediā noctẽ celebrare, seruari pōt hmōi cōsuetudo: hr̃. n. pro approbata pr̃ie cōsuetudine quantũ ad illas artes q̃ sic cōsueuerũt abs p̃lato℟ rep̃hensione celebrare festa. FJlii Peccata peculiaria sunt tria. Primum est irreuerentia parentum: que si notabilis esset iniuriando/irridendo aut operando, peccatum proculdubio mortale impietatis est.  Secundum est inobedientia quo ad illa in quibus filius subijcitur patri. Subijcitur autem & quo ad domesticam gubernationem & morum instructionem: est. n. pater ex nature iure gubernator & instructor filiorum & domus. & ideo inobedientie crimen filius incurreret / paterna precepta contemnens.  Tertium est omissio subuentionis, & hoc in casu necessitatis: quoniam pater tenetur sustẽtare filium/ & non econtrario, nisi in casu necessitatis. in quo filius peccat plusꝗ̈ mortaliter non subueniendo patri indigenti / iuxta vires prouidendi illi de necessarijs. Impietatis enim hec omnia crimina sunt: quia pietas parentibus cultum obsequium prebet. & sunt contra primum preceptum secunde tabule. FOrnicatio (hoc est concubitus naturalis soluti cum soluta) peccatum mortale est: dicente apostolo ꝙ excludit a regno dei/ad gal. v. FRaus Peccatum sonat/sicut & mendaciũ: sed mortale vel veniale iuxta materiam. Nam fraus ad damnum proximi tendens / perniciosa est, nisi circa minimum versetur. Si vero iocosa aut officiosa est/venia lis est: quia non contra dilectionem dei aut proximi militat. Excusatur quo fraus nociua a mortali si preter intentionem accidit: sed quum illam percipit/tenetur damnum resarcire/& fame sue consulere ne scandalum sit de eo tanꝗ̈ doloso. FVrtum (hoc est occulta acceptio aliene rei inuito domino) peccatum est mortale ex suo genere: quia iustitiam violat contra charitatẽ proximi. Potest tñ esse veniale ꝑꝑ imꝑfectionẽ actus/ vel ex ꝑte primi motus vel ex ꝑte paruitatis rei: quia modicũ pro nihilo reputat̃. nō. n. reputatur quis lefus in rebus ex parua re ablata. Sunt Autem quattuor circa furti peccatum aduertenda.  Primum est de animo furandi, ne erres intelligendo ꝙ siquis surripit pomum / peccet mortaliter quia habet animum illud pomum furandi. Error est iste: quoniam animus furandi importat animum inferendi nocumentum proximo. non vocatur autem nocumentum si est nocumentum secundum quid: quale est nocumentum in re minima. Et pro pterea per animum furandi intellige solummodo animum surripiendi aliquid notabile. Et ideo siquis surripit aliquid mini mum habens animum non surripiendi aliquid notabile, excusatur a furto mortali. Si autem paruum surripit/ita ꝙ si posset notabile etiam aliquid acciperet, proculdubio animo furandi accipit/& peccat ex furtiuo animo mortaliter.  Et hinc habes vnde furta famulorum famularum excuses quum comestibilia domi surripiunt vt comedant: sunt enim communiter pec cata venialia. Et signum animi non furtiui est / quando non estimat ꝗs accipere quia modicum est/ aut pro modico estimat quod accipit. ¶ Secundum est de inuito domino: quoniam intelligitur respectu rei ad hoc ꝙ sit furtum. Potest siquidem dominus rei esse inuitus dupliciter. Vel quantum ad rem que surripitur. vel quantum ad solum modum accipiendi: puta quia displicet ei ꝙ occulte accipiatur, & non ꝙ res tollatur: vt sepe contingit in furtis domesticis inter patrem & filium. Non enim com mittit furtum filius occulte surripiens res patris volentis filium res illas habere, sed nolentis ꝙ occulte acciperet: quoniam tunc proprie loquendo non inuito sed non vidente domino accipit.  Et hinc multas occultas acceptiones domesticas excusare potes: dum pre verecundia aut respectu tolluntur res occulte non inuitis dominis quo ad rem. venialia siquidemsunt omnia hec. ¶ Tertium est de re aliena. Intelligitur nan in proposito res aliena non solum quantum ad dominium / quia scilicet res est alterius, sed etiam si tantummodo sit alterius quātum ad custo diam seu detentionem. Ita ꝙ siquis rem propriam quam alius tenet vel in pignus vel in depositum vel etiam quia furto illam subtraxit/ furtiue accipit, furti crimen incurrit: quia rem alienā quantum ad custodiam occulte accipit custode inuito. debet. n. iuris ordine seruato rem suā repetere, & non sibijpsi ius dicere.  Est autem aduertendum / ꝙ licet ita sit regulariter: in casu tamen quo quis non potest iuris via rem suam recuperare/aut propter paupertatem / aut propter excellentiam detinentis / aut propter defectum iudicis vel probationum/ aut propter scandalum &c. et abs scandalo potest quis secrete rem suam recuperare, non creditur reus furti: quia tunc non proprieius sibijpsi dicit, sed exequitur naturaleius circa rem suā/ ex quo ius ciuile impeditum est ei. Tenetur tamen efficere vt qui detinebat/sciat se non teneri ad restitutionem illius rei: ne si ad penitentiam conuersus fuerit / damnum incurrat ipse aut eius heres iterum restituendo. ¶ Quartum est/ꝙ inter aliena computantur inuenta. tenetur enim inuentor non sibi sed domino reddendam accipere rem inuentam/si bona conscientia accipere vult illam: alioquin furtum committit. Et si quidem dominus scitur/aut diligentia pre missa inuenitur, reddatur illi. Si autem dominus non inuenitur (quia forte viatori cecidit) debet illi reddi in bonis spiritualibus/ex quo non potest in temporalibus reddi.  At si inuenta/ domino carent, sunt inuentoris: sicut quecun in nullius bonis sunt/occupantis sunt. De thesauris tamen vbi ius ciuile disponens in obseruantia est/ seruandum est. Nau fragorum vero bona iuxta leges quorundam littorum confiscata ex bocipso ꝙ ex nau fragio sunt, nescio qua iustitia occupentur / nisi illa qua afflictio additur afflicto. Vnde nō leges sed legum corruptiones ac tyrannides sunt. Nec excusantur seruantes illas: immo vt patet extra de rapto. ca. excommunicationi/nisi ablata restituant excommunicationi se nouerint subiacere / qui christianos naufragium patientes spoliant. 
 
 GLorie Humane appetitus licet malus non sit (nam ita licitum est cupere & querere humanā gloriā, sicut licitũ est cuꝑe & querere alia bona humana. s. pecunias/agros/& hmōi. est. n. gloria vnũ inter bona humana non paruũ) inanis tñ glorie appetitus pctm̃ est: quia a recta dissonat rōne oẽ vanũ.  Est aũt głia vana nō solũ qñ de falsis est, sed ẽt qñ de transitorijs aut a transitorijs expetitur: quia non solum de falsis vana est gloriatio (vtpote de his que non sunt) sed ẽt quũ trāsitoria tantifiunt / vt de illis aut ab illis querat̃ gloria, vanitas est. Sufficere debet homini a transitorijs gloria transito ria vt sic, & non quasi gloria absolute. illa. n. paruifit si cognoscitur: dum autem magnifit/quia vt gloria absolute estimatur, vane appetitur: quia reuera magnum quid non est. ¶ Non est autem semper mortale peccatum: sed solum quādo amor glorie repugnat charitati, vel quātum ad illud de quo est gloria/vel quantum ad intentionem appetentis gloriā. Et primo modo solum peccat mortaliter/qui gloriatur de aliquo quod est peccatum mortale, quicquid sit illud. Secundo vero modo/qui ponit suum finem vltimum in gloria humana, hoc est qui tan tum afficitur glorie vt illam preferat obseruationi preceptorum: vt est ille qui ob amorem glorie consequende vel timorem glorie perdende incurrit aliquod peccatum mortale: vt lucretia elegit adulterium ne infamaretur, cuius oppositum elegit susanna/ preferens diuina precepta glorie humane & vite. GVle Peccatum consistit non in hoc / ꝙ cibus delectabilis delectabiliter sumitur. quoniā hoc nullum peccatum est: nisi quis sit adeo insipiens vt putet omnem voluntariam delectationem sensibilem esse pecca tum. Sed consistit in hoc ꝙ inordinate delectatio cibi appetitur aut habetur: puta quia plus aut prius &c. ꝗ̈ deceat/delectatione cibi afficitur homo. ¶ Et tunc solum est mortale quando delectationem cibi habet quis pro vltimo fine: iuxta illud. quorum deus venter est. Hoc autem cognoscitur ex hoc ꝙ homo ob delectationem in comedendo non curat transgredi preceptum dei aut ecclesie: vt si propter hoc furetur aut contemnat ieiunare &c.  Frequenter autem est veniale/& quando valde graue: vt quum delectatio cibi allicit ad comedendum vs ad vomitum / aut alia in/ conuenientia. Et similiter quum inducit ad alia peccata: puta ad nimium sumptum / vel ad nocendum proprie sanitati / & ad quecun alia peccata: que secundum se sunt iudicanda quanta sint. 
 
 HAbitus Debiti omissio vel occultatio/ nisi rationabilis causa excuset, peccatum est: quia contra aut preter rectam est rationem. ¶ Quin autem habitus differentias debitas in communi conuersatione humana inuenimus.  Prima est circa dr̃iam maris & femine. Et constat pctm̃ esse marẽ in habitu femineo aut ecōtrario cōuersari. & in deutero. ca. xxij. prohibetur vt abhominabile domino. & in decretis di. xxx. anathema sit mulier induens vestem virilem. Verũ hec intelliguntur quando pro superstitione aut luxuria fiunt. vnde si in laruis aut comedijs hec fiant/transire pñt. Sed in continua cōuersatione nō est ꝑmittendũ: quia cōtra bonos mores & custo diam castitatis cōis est. Et nisi ab ep̃o moniti sub pena excōis de sistant, excōicandi sunt/& eijciendi de conuersatione humana.  Secunda est circa differentiam clericorum & laicorum. De qua vide supra in verbo clericus.  Tertia est circa differentiam religiosorum & aliorum. Et quantum ad religiosorum dimittentium habitum / peccatum, vide in fra in verbo religiosus. Quantum ad aliorum peccatũ qui religioso habitu in laruis vtuntur, distinguendum est an fiat laudabilis representationis gratia: quia tunc non est peccatũ. aut in religionis vel religiosi ludibrium: & tunc ratione iniurie notabilis est peccatum mortale. aut sola vanitate: & tunc inter vana transire potest/si secundum veritatem non irrogatur iniuria alicui notabilis.  Quarta est circa differentiam christiane fidei ab alijs sectis: puta iudeis/mauris &c. Nam si differentia certa distinctiua christianorum & aliorum est/ita vt quilibet vtens tali habitu fateatur suam fidem, mortale esset peccatum christiano/deferre habitum iudei aut mauri. Nec sic erat tempore quo beatus seba stianus sub militari habitu degebat: ita ꝙ ex eius exemplo non licet ex causa quacun in casu posito contrauenire. puta chri/ stianum deferre super vestes characterem O ex aliquo timore/ vbi hoc est proprium signum iudeorum: quoniam hoc nihil aliud est ꝗ̈ ex timore fateri se iudeũ. Nec est simile de clerico qui ob timorem iter agit in habitu laicali: quoniam etiam explicite tunc negare se clericum/non nisi officiosum mẽdaciũ est.  Quinta est circa differentias statuum personarum/nobilium vel ignobilium &c. Et huius violatio ad immodestiam ꝑtinet. De qua in fra in verbo/ornatus. HAstiludium (quo pro exercitatione bellica aut pro solenni tate festiue alicuius iucunditatis regie / armati equites duo contra seinuicem currunt cum lanceis) ex suo genere peccatum mortale non est: quia in eo non interuenit vt in pluribus mors aut mutilatio/ aut quodcũ notabile persone nocumentum: huiusmodi enim ludi ex hac sola causa perniciosi sunt, scilicet ex nocumento per sonali. Et propterea si verum est quod supponimus (scilicet ꝙ vt in pluribus non accidat huiusmodi nocumenti periculum) hastiludium & quicun alius ludus militaris habẽs talem con ditionem/damnandus non est: quoniam actus humani ex eo quod vt in pluribus inuenitur/iudicantur. In cuius signum tor neamentum damnatur / quia sepe inde mortes proueniunt: vt patet extra de torneamentis. ca. felicis. HEresis Crimen est infidelitatis/ ex tribus constans: scilicet errore in his que sunt christiane fidei pertinaciter. ¶ Et aduerte primo diligenter / ꝙ tertia conditio requisita ad heresim (scilicet obstinatio) non sic requiritur / tanꝗ̈ non sit hereticus nisi qui sit inflexibilis & immutabilis: sed sic exigitur ꝙ homo vult in his que sunt fidei sic credere/non obstante ꝙ ecclesia oppositum decreuerit quan tum ad manifesta/aut decerneret quantum ad ambigua. Verbi gratia quantum ad manifesta / siquis vult deliberate credere ꝙ spiritussanctus non procedit a patre & filio / aut ꝙ non erit resurrectio mortuorũ/aut ꝙ mortuo corpore moritur etiā anima, non eget alia obstinatione: quia iam est hereticus ex hoc ꝙ non dubitat hec esse contra fidem sancte matris ecclesie / & tamen ipse voluntate deliberata credit hec: est. n. satis pertinax qui eligit non captiuare intellectum suum sacre scripture / sancte matri ecclesie. Quantum vero ad ambigua / siquis ignẽ inferni aut aquas que super celos sunt / credat esse vel non esse similes istis igni & aque existentibus apud nos, non propterea est here ticus: quia neutra pars clarificata esta scriptura vel ecclesia. Sed si sic adhereat vni parti / vt etiam si sancta mater ecclesia decerneret alteram esse necessario affirmādam ipse nihilominus vellet deliberate credere suam partem, hereticus esset propter hanc pertinacem animi preparationem adiunctam. ¶ Aduerte secundo/ꝙ licet hereticus pure mentalis sit vere & perfecte hereticus, non est tamen excommunicatus: sed ad hoc ꝙ sit excommunicatus/exigitur aliquis actus exterior: quia ecclesia non iudicat actum interiorem nudum secundum seipsum. Vnde talis posset absolui a peccato libere. Sed si etiam sibijpsi dixit exteriori loquela, iam est excommunicatus in cena domini &c. HJstrionum Peccatum non consistit in exercitio histrionatus. nam licite potest officium suum exercere: hoc est vacare, vt gestibus/verbis/nouis adinuẽtionibus delectationem alijs prebeat/ seruatis debitis circũstantijs. Sed p̃cipue consistit in materia. vel inhonesta, vtendo scilicet actibus aut verbis inhonestis. Vel diuina/ ponendo res fidei aut ecclesie in iocum. Vel iniuriosa/ despiciendo alios. aut adulatoria &c. Peccant quo secundum locum/tempus/negocia & personas: dum horum aliquid non considerant aut parui faciunt. Peccāt & tertio ex fine, nimis placere cupientes hoĩbus. ¶ Quando aũt in hmōi pctm̃ mortale interueniat / non facile dixerim: quia iocose hec dicuntur & fiunt. Verũtamen in his que ex suo gñe sunt mortalia (vt iniurie diuinorũ & hoĩum/ & similia) nisi ꝑuitas offense excuset/ quia modicũ pro nihilo reputatur, pctm̃ mortale incurrit̃: quia licet iocositas excuset a tanto/nō tñ a toto. Propter hmōi autem annexa histrionatui/ab aug. tantopere damnantur histriones & dantes eis: vt habes in decretis di. lxxxvi. ca. donare/& qui venatoribus. el primo. HOmicidium (hoc est illicita hominis occisio) pctm̃ mortale est/contra iustitiam & charitatem. Et quia occidere hominem dupliciter cōtingit (vel ꝑ se, hoc est ex intẽtione occidendi: vel per accñs, hoc est p̃ter intentionem) si est ex intẽtione/est illicita ex triplici capite.  Vel ex ꝑte hoĩs occidẽdi/ quia nō meret̃ mortẽ. Et hinc semper occidere innocentem est illicitum. nisi ꝑ accñs iudex excuset̃ in casu in quo oportet ip̃m secundũ allegata & probata damnare innocentẽ ad mortẽ. Et similiter per accñs excusatur carnisex exequẽs snĩam iniustam/ nō cōtinentẽ errorẽ manifestũ. Et similiter excusant̃ milites sub diti in bello occidẽtes, ex obediẽtia ad bellũ reputatũ iustũ/ ꝗ̈uis secundũ secretā veritatẽ sit iniustũ/accedentes: iuxta illud aug. cōtra manicheos. Vir iustus si forte etiā sub rege & homine sa crilego militet, recte pōt illo iubente bellare, si quod sibi iubet̃/ vel nō esse cōtra dei preceptũ certũ est vel vtrũ sit certũ nō est: ita vt fortasse reũ saciat regẽ iniquitas imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo seruiendi. xxiij. q. i. quid culpatur.  Vel ex ꝑte occidẽtis: quia. s. publicam authoritatem non habet supra illius occidendi vitam. Et hinc semper est mortale occidere ex intentione hominem abs publica authoritate. Nec vllā noui exceptionem. Hinc. n. homicidij rei sunt non solum ex vindicta/rixa &c. occidentes, sed etiam qui seipsos defendendo/ alios occidunt: hoc est ideo se defendunt vt occidant, vel non sunt defensione contenti nisi occidant: quum solũmodo in foro con scientie liceat eis occidere per accidens, hoc est ideo occidere quia se defendunt: quia non possunt aliter se defendere nisi occidant. Iuxta hoc caput (scilicet ex parte occidentis) pctm̃ accidentaliter interuenit/si mala sit occidentis intentio: vt ꝗ̈uis iusta sit occisio, occisor tñ ex odio/vindicte liuore mandat aut exequit̃. Hoc. n. accidẽtale omnino est: quia ex mala intentione ẽt opera misericordie polluuntur, & non solũ hec iustitie opera.  Vel ex ꝑte modi occidẽdi: ꝗa. s. nō seruato iuris ordine. scriptũ est. n. iuste quod iustũ ẽ exequeris. deute. xvi. Et hinc homicidij sunt rei occidentes veneno vel alias secreto de mandato dñorũ nō citatos/ñ auditos/nō dānatos/ẽt si lese maiestatis dicerent̃ rei. Nec excusat authoritas principis/ẽt si cōstaret principi vt ꝑsone priuate ꝙ meretur quis mille mortes: quoniam scientia & ptās currũt pari passu: hoc est ꝙ oportet ptātẽ publicā moueri a scien tia publica & ẜm illā regulari. Nec hoc est de iure positiuo/vt possit princeps legibus solutus nō seruare, sed est iuris naturalis. exigit nan natura actus publici (qualis est iusta occisio hoĩs ex publica potestate) vt sit ex publica voluntate & publica scientia: alioquin nec cause sunt sibijnuicẽ cōmensurate (dum ptās est publica & scĩa est priuata) nec adhibent̃ cāe cōmensurate effectui, dum actio ptātis publice ponitur exire a scientia priuata. Sunt igitur homicide & princeps & consulentes & exequẽtes occisiones hominũ indemnato℟ ex publica scientia.  Nec excusat quā allegaret princeps rō scandali vitandi. aiunt enim persuadere necem conantes ꝙ illũ mortẽ mereri constat clarissime, sed vt honor illius & familie & dignitatis seruetur/ & vt scandalum vitet̃ / oportet ip̃m sine iudicio occidere cum dexteritate: sunt. n. diabolice artes ad excusandas excusationes in pctĩs. Nec ꝑꝑea damnamus iudices qui reꝑtos in fragranti crĩe notorio (vt latrones in vijs & hmōi) statim suspendi iubent. interuenit siquidẽ ibi notorium facti loco accusatoris & testiũ/ faciens publicā scĩam/ & excitans publicā volũtatem & ptātem ad publicũ iustitie actũ.  Et hinc videre potes nō excusari officiales & subdños quibus a regibus iubet̃ vt aliquẽ inauditũ sine vllo crimine notorio capiāt ac decapitent/si iussa per ficiunt. Debent siquidẽ obedire quantũ ad capturā & custodiā (quia hoc ex rationabili pōt rex cā iubere) sed nō quo ad occidendũ, quia hoc nō potest rex abs scientia publica iubere: scien tia aũt publica non est nisi tripliciter, scilicet vel ex propria con fessione iudiciali/vel ex ꝓbatione iudiciali/vel ex notorio facto. Vnde vbi nullus interuenit actus iudicialis/ nullũ extat notorium crimen, non est exequendum principis mandatum ad necem proximi. Nec excusat obedientia tanꝗ̈ in dubijs/ quia nō est subditi discernere suꝑioris iudicium: qm̃ hoc hẽt locũ in his in quibus princeps potest bene & male iubere: non autẽ in his in quibus certum est eos esse homicidas, quale est mandatum propositum.  Hinc quo mortaliter peccant iudices qui non seruato iuris ordine damnant ad mortem aliquos etiā si morte sunt digni / si tamen aliquid de substantialibus omittitur, puta sufficientia testium: est. n. tunc iudex ipse homicidij reus: quoniam occidit hominem non vt ius seruans & dicens.  Ex his demum clare habes/ꝙ occidere scipsum / semper est illicitum: quoniam occiditur homo contra naturalem charitatẽ suijpsius & contra iustitiam: quum nullus sit suijpsius iudex/nec ꝓprie vite dominus, & quilibet sit pars ciuitatis, & solus deus sit qui occidit & viuere facit. Occisio Aũt hominis ꝑ accñs (hoc est p̃ter intentionẽ) illicita ex duplici capite inuenit̃. vel ex immoderata actione/vel ex negligentia.  Et ex primo ꝗdẽ capite infiniti sunt modi iuxta plurima immoderata opera ex quibus pōt occisio hominis preter intentionem operantis euenire. Nam & immoderata sui aut proximorum aut rerum defensio/ illicitam reddit inuasoris occisionem: que si moderata esset, non ei ad pec catum imputaretur mors inuasoris. nam nō solum seipsum sed proximum (vt ambro. in primo de officijs testat̃: & hr̃. xxiij. q. iij. in ca. fortitudo. & ca. non inferẽda) tuendo licet occidere iniuriam irrogantem. & pari ratione tuendo libertatem membrorum suorum, ne scilicet turpiter patiatur. & similiter integritatem ne mutiletur aut vulneretur. & similiter necessaria ad vitā & virtutẽ, ne perdatres suas aut suorũ. Que si vis / vide diffuse ĩ cōmẽtarijs nr̃is suꝑ secũda scđe. q. lxiiij. ar. vij ad scđm. Et notabis verba ambrosii/q̃ vłr de iniuria loquũt̃.  Immode rata quo venatio seusagitte emissio/eꝗtatioseu relaxatio equo℟ calcitrātiũ aut aĩaliũ malignātiũ & quorũcũ ledere valentiũ/ culpabilẽ reddit mortẽ inde sequentẽ. Immoderata demũ medicina tanto magis homicidā medicũ reddit/quāto minus est p̃ter intentionem: quia non debet tentare medicinarum vim cum pe riculo vite aliene. nec vbi certa notitia morbi deest/ potest exhibere periculosam de vita medicinā: de cuius medicine viribus non potest se excusare qui professionem facit medicine.  Comprehenditur sub hoc quo genere oppressio tenellorum paruulo rum in lecto ex hoc ꝙ tenentur simul ad dormiendum: quum hinc facile possit talis oppressio sequi. Hoc autem intellige communiter: posset. n. in particulari casu hoc licere, in quo scilicet secundum sensatorum iudiciũ non exponitur infans oppressionis periculo. Propter frigus autem non video licere: quia non sunt facienda mala vt euitetur aliud malum. sed potest aliter prouideri: puta ponendo tabulam aliquā intermediam ne possit infans opprimi & huiusmodi: & tanto plus quanto etas illa pa tiens est frigoris. ¶ Ex secũdo vero capite (scilicet ex negligentia) infiniti sunt modi/iuxta infinitos casus in quibus huiusmodi negligentia interuenire potest. Colligendo tamen ad genera / distinguitur negligentia eorum qui possunt & debent ex officio prouidere/a negligentia eorum qui possunt & debent ex articulo occurrẽtis necessitatis prouidere. nullus. n. negligit/qui licet possit non tamẽ debet. Exigit. n. negligentia tria: scilicet posse debere/ & non facere. Imputatur igitur homicidij peccatum dominis & officialibus si ex eorũ negligentia occiditur homo. Et hoc siue in casu inuasionis particularis occurrat. siue in casu quo publicis vijs non prouidetur. siue in casu quo ciuitas sine iustitia aut quasi sine iustitia regitur: & quasi cuilibet licet impune occidere/mutilare/ob fauores aut pecuniam aut ignauiam &c. omnium n. malorum huiusmodi rei sunt: quia tenentur custodire iustum publicum.  Sub hoc quo genere comprehẽditur negligentia medicorum/qui curam egri alicuius susceperunt, quum ob eorum negligentiam in studendo/visitando &c. perit: quoniam ex suscepta cura tenentur. ¶ Imputatur deni homicidij crimen his/qui possunt & ex ar ticulo necessitatis occurrente tenentur occurrere, si non occurrunt. Primo si non pascit quis fame morientem: iuxta illud ambro. si non pauisti occidisti. Secundo si non occurrit ad tuen dum proximum inuasum/si potest cum moderamine inculpate tutele: iuxta illud ambro. qui non repellit a proximo iniuriam si potest, tā est in vitio ꝗ̈ ille qui facit. Vter. n. casus est extreme necessitatis. Tertio si non reuelando aut retrahendo aut &c. prouident/ne aliquis ex sibi noto tractatu aut proposito &c. interficiatur: quia tenentur adiuuare & eruere quantum in se est a morte proximos. Ad hec. n. tria videntur omnes negligentie casuum necessitantium ad occurrendum nequis pereat reduci. in primo. n. mors naturalis/in secundo mors violẽta manifeste/ in tertio mors violenta occulte imminens cogit proximum vt occurrat si potest. HOrarum Canonicarum omissio exigit ad sui discretionem peccati/vt tractentur quin: scilicet qui / quid / qualiter/ quando/vbi. ¶ Et quantum ad primum (qui scilicet teneant̃ ad horas canonicas) ꝗ̈uis ex precepto in iure contento soli pbr̃i expressi inueniantur, communiter tamen tenetur/ꝙ quicun in sacro ordine constitutus abs rationabili causa (que semꝑ sub intelligitur) omittit/peccat mortaliter. Et similiter beneficiati/ siue sint in sacris siue non obligati dicuntur. In his tamen exce ptio rationabili videtur/vt scilicet excipiantur nihil percipientes de fructibus beneficij, ita tamen ꝙ ex parte sua non desit perci pere fructus: quia cessat ratio obligationis: tenetur enim benefi/ ciatus ad officium diuinum quia stipendium habet ecclesiasticum. Et secundum hoc beneficiatus non appellatur quis quātũ ad vinculum diuini officij si non potest habere possessionem ac fructus beneficij. nisi fructus ei postmodum dandi sint: quia tunc constat beneficium ei fructificare, ꝗ̈uis actualis perceptio fructuum pro tunc sit impedita.  Dicuntur & tertio obligati religiosi professi. Et certe nisi consuetudo illos obliget (de qua nihil scio) non tenentur ex professione: vt patet ex hoc ꝙ mona chorum ordo contra regulares clericos distinguitur/ ex eo ꝙ isti diuinis ministerijs horarum canonicarum & missarum manci pati sunt, illi ad contemplationem abstrahendo ad hmōi diuinis ministerijs. Hinc. n. patet esse professos monachos in dei ecclesia abs horis canonicis. Vide si vis sanctum tho. in vlti. q. secũde secũde ar. vij. ad scđm. & hiero. xvi. q. i. ca. alia. & ca. sic viue. & ca. si clericatus. Vnde nec conuersi qui ad seruitia clericorũ in religionibus recipiuntur/nec professi in habitu clericali donec in sacris sint constituti, tenentur ex iure aut ratione ad horas ca nonicas. Victus nā religiosis debet̃ ex eo ꝙ totaliter deo dicati in illa religionis obediẽtia sunt: non minus ꝗ̈ debetur a tꝑalibus dñis & hospitalibus victus illis ꝗ eis ꝑ totā vitā in ministerium ascripti sunt. Et de ꝓfessis clericis vt dixi/sta cōsuetudini: de con uersis nō dubites. Tertianos vero & similes lōge ab hoc vinculo esse scito: ꝗa modus tm̃ quidā viuẽdi est eo℟ vocata religiositas.  Nec propterea de conuersis & tertianis fluctues/quia in eorũ regula seu statutis decernuntur illis quedam orationes pro horis canonicis: quoniam hinc fit quidem vt teneātur ad illas or̃ones sicut ad alia mandata regule, nō autem vt teneantur ex ecclesie precepto ad horas canonicas. Hec de primo. Quo ad Secundum (scilicet quid dicere tenentur) ex iure quidem solum inueniuntur septem hore canonice p̃cepte: ex cōsuetudine aũt ꝗlibet debet iuxta sue eccłie seu religionis cōsuetudinẽ id dicere pro horis quod ibi cōsueuit pro horis dici. Et idẽ reputat̃ iudiciũ de adiũctis/ siue suffragijs siue psalmis siue horis btẽ virginis &c.  Discernẽdo tñ consue tudinẽ hñtem vim p̃cepti a cōsuetudine simplici (ita ꝙ cōsueta ẜm vim p̃cepti soluant̃ vt p̃cepta/& cōsueta vt cōsueta) nō est ꝑꝑea reus mortalis peccati/cōmutans qualitatẽ hora℟: puta soluens de sanctis quas deberet soluere de feria: & similiter soluẽs ĩuxta ritũ romane ecclesie qui deberet soluere iuxta monachalẽ ritũ. & similiter cōmutans ordinẽ hora℟: puta dicẽs sextā prius & postea tertiam. Et horum & similiũ rō est: quia substantia precepti consistit in hoc ꝙ canonice hore dicantur, & non in qualitate aut ordine. Grauiter tamen peccant qui abs rōnabili causa huiusmodi mutationes ad libitũ faciunt. Hec de secũdo. Quo ad Tertiũ (scilicet qualiter hore dicẽdesunt) ꝗ̈uis diuersi diuersa sentire videant̃, planus tñ sensus textus in ca. dolentes. de cele. mis. manifestat sub precepto ca dere modum dicendi: qm̃ & verba hoc significāt clare / dũ dr̃. districte precipientes in virtute obedientie/vt diuinum officium nocturnum pariter & diurnum, quantum eis deus dederit/ studiose celebrent pariter & deuote. Et ratio textus confirmat: quia iam tunc erat officium diuinũ p̃ceptũ, & in mō exoluendi illud errabatur. & cōstitutio illa ad corrigendũ defectum qui in modo exoluendi cōmittebatur facta est: vt ipsa de seip̃a testat̃. Non ergo ad iterandũ preceptũ de dicendo officio diuino, sed ad precipiendum modum dicẽdi/nouum preceptũ factũ est: vt scilicet studiose & deuote quantũ deus dederit exoluatur.  Nec propterea quia ecclesia nō iudicat de actibus interioribus/studio sitas & deuotio referuntur ad exteriora tm̃: qm̃ verũ quidẽ est/ ad ecclesie iudiciũ non spectare actus interiores ẜm se, hoc est nudos: sed nō est ve℟/eccłie iudiciũ subterfugere actus internos vt sunt rōnes actuũ exterio℟. excōicat nan eccłia eos qui odio vel amore inꝗrunt aut omittũt inꝗrere hr̃ticos: vt patet ca. multo℟. de here. in cle. Sic aũt est in ꝓposito/ꝙ licet internā studiositatẽ & deuotionẽ nudā eccłia nō p̃cipiat, precipit tñ vtrā internā vt rōnem exterioris cultus. Nec ꝑꝑea laqueus iniectus est animabus: quoniam facillimũ est huic precepto obedire. nam nihil aliud exigit/nisi ꝙ ꝗs aĩo vacandi deo horas inchoet/et in contrarium animus iste nō mutetur dum exoluit diuinum offi cium. Mutari autem in contrarium est impossibile ex inaduertentia: quoniam non voluntarie ab officio vagatur qui inaduertenter vagat̃. Et ideo siquis aduertit se cogitare hec vel illa que debent esse extranea tunc a meditatione sua/ sed non aduertit ꝙ ab officio diuino distrahitur, ꝗ̈uis voluntarie illa meditetur/non tamen voluntarie animus ab officio diuino distrahitur. ac per hoc animus vacandi deo a principio officij habitus non est mutatus in contrarium: quia nunꝗ̈ iste habuit animum recedendi a vacando deo in illo officio. oportet enim recessum humanum a termino a quo/fieri per se, hoc est ex intentione. Tanto autẽ facilius hoc monstratur/quanto non vna sed quattuor vijs pōt quis officio diuino attendere. Vel quantum ad verba: ne scilicet dicat vnum verbum pro alio, ne confundat aut collidat verba, vt distincte ac reuerenter dicat. Vel quantum ad sensum verbo rum, vt percipiat mente/& applicet affectum ad id quod verbis significat. Vel quantum ad gratiam petitam: puta castitatẽ/ humilitatem/fidem/spem/diuinam amicitiam/celestem patriā/ & alia huiusmodi: que sola (vt patet intuenti) petuntur com muniter in diuino officio. Vel quantum ad ipsum deum / seu iesum christum crucifixum &c.  Et he omnes secunda excepta/communes sunt doctis & indoctis/maribus & mulieribus. Nisi ꝙ in prima ignorantes possunt materialiter errare: sed non refert ad propositum: sat. n. est ꝙ quis attendit ne erret. Et quia vna istarum attentionũ sufficit, ideo inexcusabilis est quisquis officium diuinum dicit non cum animo quantum ex se est vacandi deo. Qui enim cum hoc animo inchoat/ & non mutatur in contrarium (hoc est in voluntatem non attendendi diuino officio) celebrat diuinum officium ex parte sua studiose & de uote: expectans quantum deus det in prosequendo tam attentionis/que spectat ad studiositatem applicatiuam intellectus & sen sus ad attendendum, ꝗ̈ cuius sancte affectionis/que spectat ad deuotionem oblatiuam prompte voluntatis ad ea que dei sunt. Sicut igitur contra ecclesie preceptum agit/ex occultissimo interiori odio omittens inquirere &c. ita contra ecclesie preceptum agit/ex occulto interiori proposito instudioso & indeuoto dicens officium diuinum.  Qui vero saluo animo vacandi deo inuoluntarie vagatur, non peccat. Qui vero negligenter se habet circa exequutionem attentionis & deuotionis/venialiter peccat. nunꝗ̈. n. interuenit transgressio precepti/ꝗ̈diu immutatum manet primum proposi tum vacandi deo. Hec de tertio. Quo ad Quartum de tempore/ distinguẽdum est: quia priuatim dicendo officium / tempus est totus dies inchoans a vespera precedentis diei vs ad mediam noctẽ sequentis diei. ita tamen vt solas matutinas liceat in vespere pre cedenti dicere. Graue tamen est peccatũ/ sine rationabili causa retardare multum horas: vt dicere primā hora nona vel vesperarum. Preuenire tamen vt quietius aut deuotius dicatur/consulitur a iure in ca. presbyter. vt scilicet mane dicantur hore vs ad vesperas inclusiue. ¶ Tempus autem publice celebrationis horarum/est iuxta laudabilem cuiuslibet ecclesie ac patrie consuetudinem. Et licet san citum sit in iure / vt horis debitis in ecclesiis cathedralibus & collegialibus hore dicantur, nullum tamen ego cognosco pecca tum mortale in huiusmodi/etiam si quando negligentia magna interueniat/dummodo communiter seruetur consuetudo: quia in huiusmodi circunstantijs non puto incurri mortale peccatum sine contemptu: quoniam non spectant ad substantialia materie precepte. Hec de quarto. Quo ad Quintum de loco/nullus est locus in quo nō liceat priuate diuinum exoluere officiũ. Publi ce aũt in ecclesia celebrādũ esse iura iubẽt a deputatis ad illud. ita ꝙ deponendi a cleri consortio sunt qui castigati nolunt interesse: vt in decretis di. xcij. cap. vlti. decernitur.  Vbi tamen contemptus deest/& propter meam absentiam non notabiliter leditur diuini cultus officij/& prelati dissimulāt parum de his que dei sunt curantes, non incurro mortale peccatum ex hoc ꝙ desum horis canonicis in ecclesia mea: quia contra preceptum iuris positiui proprie non venio / nec notabile damnum in fero diuino cultui. Grauiter tamẽ pecco si sine rationabili causa me debitis horis subtraho: quia grauis est ratio diuini debiti. ¶ De totalitate autem diuini officij nocturni pariter & diurni in ecclesiis cathedralibus & collegialibus tam secularibus ꝗ̈ regularibus/debita scđm iura & minime soluta in tot huiusmodi ecclesiis, dicendum est ꝙ vbi tenuitas census in causa est & fuit semper quātum est in memoria hominum/excusantur col legiales seruantes consuetudinem: puta dicendo missam maiorẽ & vesperas in ecclesia/vel aliquam horam prout ibi moris est antiqui. quoniam derogatum ibi videtur iuri cōmuni ex rationabili prelatorum tolerantia. Vbi autem sufficientes habent pro uentus/& extant templa ac deputati ad huiusmodi cultũ percipientes suas portiones / & parum aut nihil exoluunt diuini cul tus in ipsis ecclesiis ex introducto abusu, ipsi viderint si vinculo iuris derogatum est. ¶ De illo aũt qui in choro versus sui chorisubmisse sibi tātum dicit/alterius autem chori versus audiendo tantum exoluit, ratio dictat ꝙ nō satisfacit: quia cōmunis exolutio/ cōmunicantiũ est: iste autem per se loquendo non cōmunicat alteri choro. Et ita alibi scripsimus.  Si tamẽ intelligerem ꝙ viri timorati consueuerunt sic facere, dicerem ꝙ consuetudo bonorum optima est legum interpres: & charitas que omnia cōmunia reddit/effi cit vt versus auditus sit cōmunis omnibus audientibus, tanto magis quanto maiores in choro non debent cantare/ sed meditari que ab in ferioribus cantantur. Hec de quinto. HYpocrisis (qua homo simulat personam iusti vel iustioris) peccatum est: quia men dacij vim habet. ¶ Incurritur autem dupliciter. Vel formaliter, hoc est ex intentione. vel materialiter. Sed hypocrisis formaliter non est vna, sed diuersificatur iuxta diuersa intentionis obiecta. Inueniuntur enim in hypocrisis peccato duo mala: scilicet defectus bonitatis/& simulatio illius. Et propterea hypocrisis altera est que intendit vtrun malum: vt quum hō intendit esse malus/ & simulare se bonũ. Et hec est perfecta hypocrisis excludẽs a regno celorũ.  Altera intendens vnum malum tantum: scilicet simulare se bonũ vel meliorẽ ꝗ̈ sit: vt quum homo scit quidem se non esse bonũ aut esse malum, non tamen hoc intendit aut contemnit / sed solum modo intendit simulare se bonum seu meliorem ꝗ̈ sit. Et hec hypocrisis si nuda sit/licet non sit peccatum mortale, est tamen peccatum: quia mendacij vim habet. Si vero hec hypocrisis sit vestita aliquo alio malo fine/ex illo iudicanda est. Si enim finis ille sit contra charitatem/est peccatum mortale. Si autem finis ille sit vanagloria/non tamen ita ꝙ in ea ponatur vltimus finis, peccatum est veniale quidem/sed duplicatum. Si autem finis ille sit bonus (puta ad edificationem aliorum) nihilominus peccatum est: quia non sunt facienda mala vt eueniant bona. ¶ Hypocrisis vero materialiter est / quum homo facit opera naturaliter significantia interiorem bonitatem aut meliorem bonitatem, & tamen intus non est / nec homo intendit per illa opera simulare illam interiorem dispositionem bonam: vt quũ quis quasi elemosynaliter aut quasi liberaliter dat alicui rẽ quā ex debito ei dare tenetur, non ꝙ intendat simulare se liberalem aut elemosynarium/sed vel occultare se debitorem vel aliquid aliud. Et sic de similibus.  Vnde scito / ꝙ ille qui opera ad dei seruitium naturaliter ordinata (vt sunt ieiunium / oratio/elemosyna) facit ex intentione non seruiendi deo sed ob gloriam humanam &c. hypocrisis pctm̃ incurrit formaliter, implicite tñ: ꝗa facit opus significās intentionẽ seruiendi deo que in ipso non est/& intendit reputari elemosynarius vel deuotus &c. Vnde cōuincit̃ ꝙ intendit simulare intentionẽ rectā que nō est in eo, quātũcũ explicite non intenderet simulare/sed gloriā ex opere illo acꝗrere hũanā: redit. n. hypocrisis actus in naturā sue forme ex tot cōcurrẽtibus. Vñ math. vi. hypocritas hos appellat. quum facis elemosynā noli tuba canere ante te/sicut faciũt hypocrite. 
 
 IActantia (qua quis verbo plus de se ꝗ̈ sit aut apparet/eleuan do dicit) sex habet capita ex quibus discerni quātũ pctm̃ sit pōt. Primũ est mendaciũ. est enim spẽs mẽdacij. Et hic discerne si interuenit iactando mendaciũ ꝑniciosum aut officio sum aut iocosum. Scđm est inclusa laus: nō. n. iactator pure narrat, sed tanꝗ̈ laudās narrat. Et similiter hic discernere oportet si laus est ꝑniciosa/officiosa aut iocosa. Tertiũ est arrogantia qñ est illius iactantie efficiẽs cā. Et hic oportet discernere si est ꝑniciosa. Quartũ est inanis gloria ꝑꝑ quā ꝗs se iactat. Et hic oportet attẽdere si ponit̃ in ea finis vltimus. Quintũ est lucrũ ꝑꝑ q ꝗs qñ se iactat. Et hic opʒ inspicere si est in damnũ proximi. Sextũ est vanitas ex qua multi se iactant. Et hoc cōstat esse veniale.  Transeo aũt hec sub breuitate, ne repetātur que de men dacio/arrogantia & inani gloria in locis proprijs dicunt̃. Laus quo perniciosa sicut adulatio & inanis gloria discernitur, si. s. laudat̃ seu approbat̃ aliꝗd cōtra deũ aut proximũ: vt quodcũ peccatũ mortale. Ex his. n. habes/ꝙ nisi perniciosa sit iactantia/ ex intentione aut materia contra deum aut proximum/venialis est, & frequens humani generis labes. IDolatria (Qua scilicet alteri ꝗ̈ deo diui nus cultus exhibetur) peccatũ est mortalissimum: quia quantum in se est equipa rat creaturam creatori. IEiunii Eccłiastici omissio multiplici eget consideratione / vt sane iudicetur. Et ad quattuor capita cuncta reduci possunt. Primum est quid est de necessitate ieiunij. Secundum qui sunt dies ieiunij. Tertium qui tenentur ad ieiunium. Quartum quali vinculo astringamur ad ieiunium. Quo ad Primum/de necessitate ieiunij sunt tria: scilicet qualitas ciborum / hora competens / & vnica comestio.  Exigit quippe omne ecclesie ieiunium abstinentiam ab esu carnium. Sed inter quadragesimam & alia ieiunia hoc interest/ꝙ quadragesima requirit etiam abstinentiam ab ouis et lacticinijs, in alijs autem ieiunijs potest quis vti ouis & lactici nijs vbi consuetudo est: vbi autem non est consuetudo nō licet. Quod si alicubi in quadragesima consuetum sit vti butyro, ex cusantur/ex quo tanto tempore prelati sciunt & non reprehendunt.  Horam conuenientem ad comedendum/intantũ exigit ieiunium vt ab hora nomen acceperit: vt patet ex eo ꝙ dicimur ieiunare vel vs ad nonam vel vesperam/ quasi tota vis ieiunij consistat in prorogatione inedie vs ad horam tardiorem. Et vere sic esse testatur ecclesiastica obseruatio Propter quod quāto plus tarda hora comedit̃/melius ieiunatur: non. n. precipit ecclesia manducari hora nona, sed negatiuā. s. nō manducari ante. Et hora quidem conueniens anteꝗ̈ non est comedendũ/ est me ridies grossa estimatione. Sed vbi cōiter non seruat̃ a ieiunanti bus/pōt quis comedere illa hora qua cōiter ieiunantes ibi comedunt. Et hoc ideo dico: quia paulatim detractũ multũ vr̃ hore: nam trecenti anni adhuc non sunt ex quo hora prandij in ieiunio erat hora tertia post meridiem: vt patet in diui tho. scriptis. nunc autem religiosi etiam multum ante meridiem estiuo tem pore & in quadragesima videntur comedere. An autem anteꝗ̈ comedat dixerit clericus nonam aut vesperam, ad officij magis ꝗ̈ ieiunij horam refert: ad neutrius tamen spectat necessitatem. ¶ Vnica demum comestio nisi ad ieiunium necessaria sit, men titur grego. a quadragesimali ieiunio dies dominicos subtrahẽs: quoniam inter dies dominicos tunc & alios tantum vna vel multiplici comestione abstinentiam distinguere experimur. Et hoc testatur ecclesiastica obseruatio.  Accidit tamen circa hoc questio/tum de vespertino ientaculo vocato collatione vespertina/tum de diuidentibus prandiũ/tum de propinam seu credentiam facientibus dominis/tum de pluries bibentibus cum aliqua confectione / tum de comedentibus aliquid propter superuenturam tarditatem prandij / tum de sumentibus mane ientaculum seu collationemserotinam & prandium differentibus ad noctem: videntur. n. omnes hi pluries comedere/& tamen non frangere ieiunium. Sed quedam ho℟ facile patet non aduersari vnice comestioni intente ab ecclesia. Interpretamur siquidem comestionem per se, hoc est ex intentione comedendi: ita ꝙ solus ille vltra ordinariam comestionem manducat/qui ideo manducat vt manducet. In quorum nume ro non computari constat facientes credentiam / sumentes aliquid ne potus noceat / & hoc modo sumentes ientaculum serotinum/& pari ratione diuidentes prandium: puta quia pre accipiunt aliquid seruitores aut lectores mense, vel quia surgũt e medio prandio ad aliquid occurrens/ & postea redeunt ad ter minandum prandium. In his non est ex intentione nisi vnica comestio: quia per accidens diuisio illa accidit. Presumentes aũt aliquid mane propter preuisam longam occupationem retarda/ turam a prandio, ex eodem capite videntur excusari. Sed quia hora nō videtur admittere ꝙ ad vnitatem prandij spectet quod mane sumit̃, iō ex debilitate isti excusant̃ qñ excusant̃: ꝗa. s. si hoc non facerent / quasi deficerent & inepti essent ad id quod interim facere oportet.  Sumere vero ientaculum serotinũ ad sustentationem nature/est proculdubio iterum comedere: quia directe/manducare ad nature sustentationem ordinatur. vnde apud religiosos manducatio vocatur refectio/ & locus mandu candi refectorium: quia religiosi non debent vti cibo nisi ad reficiendum. Sumere autẽ dictum serotinum ientaculum ex con suetudine/quia sic consuetum est, pie interpretandum est: vt scilicet fiat ne potus noceat. Sumere autem ipsum vt cōcessum ex consuetudine etiam sine siti/tolerabile videtur: ꝗ̈uis vere secundam inducat comestionem paruulam: sed quasi pro nihilo habetur consuetudine suffragante.  Verum serotinum ientaculum mane sumere & prandium in vespertinũ tempus differre/nulla video ratione licere: quia nec cōsuetudo excusat nec ius concedit. Posset tamen persona aliqua vel sic complexionata vel propter occupationes diurnas &c. dispensari in hoc (sicut & in alijs rationabilibus casibus vt dicetur) ab episcopo. Nec sumere in ientaculo serotino parum panis/frangit ieiuniũ: quia ad hoc videtur serotinum ientaculum reductum vt non referat quid quis sumat/si modũ non excedit. & recte sibi quis consulere videtur / qui illud sumit quod sue complexioni plus prodest/ex quo medicine causa conceditur. Hec de primo. Dies ieiunii Noti sunt ex cōsuetudine magis ꝗ̈ iure. Et propterea constat & quadragesimam & quattuor tempora, & vigilias/natiuitatis domini/penthecostes/assumptionis beate virginis/& omnium sanctorum/ & apostolorum (nisi ioannis euangeliste ac philippi & iacobi) natiuitatis ioannis baptiste/& beati laurentij/& non plures cō muniter esse ieiunio celebrandas. Nisi alicubi antiqua consuetudo aliter obtinuerit in aliquo dictorum dierum: quoniam con suetudo derogare potest iuri / sicut fecit ius precepti in ieiunijs quattuor temporum pascalium & vigilia penthecostes, quorũ nullum ex iure apud diuum thomam est in precepto: quia est ieiunium exultationis. Hec de secundo. Quoad Tertium (qui. s. tenent̃ ad ieiuniũ) quũ hoc sit p̃ceptũ gñale cōe toti populo chr̃iano, omnes tenent̃ quos rōnabilis cā nō excipit aut excusat. Rōnabilis aũt cā in ꝓposito vocatur tam vera ꝗ̈ estimata ꝗ̈ authorizata. ita ꝙ nō solũ que vere ac euidẽter est cā rōnabilis / vt infirmitas, sed ẽt que a ieiunare debente credit̃ abs fraude ꝙ sit cā rōnabilis (puta dolor aut debilitas talis ꝙ putat se ꝗs excusari a ieiunio) & rursus cā dubia an sit sufficiẽs ad frañgendum ieiunium/si authoritate ep̃i fulciat̃, pro rōnabili hñda est. Igitur sub vere rōnabili cā cōprehendunt̃ tria. s. impotẽtia / necessitas & pietas melioris boni. ¶ Ex ĩpotẽtia siꝗdẽ excusant̃ pueri & adolescẽtes vs ad finem tertij septennij/ in quo cōiter finit etas augmenti: quia egent nutrimento multiplicato ꝑꝑ augmentũ.  Excusant̃ senes: quia senectus morbus est incurabilis. Sed etas qua incipit senectus nō est determinata: ꝗa naturałr aliqui trigesimo anno senescũt/aliꝗ quadragesimo/alij quinquagesimo, ꝓut hñt naturaliter lōgiores etates. Cōiter tñ qui sunt sexaginta anno℟/senes sunt: ꝗa scriptũ est. dies anno℟ nr̃o℟ septuaginta anni Vnde in hac etate nisi euidenter constet ex robustiore complexione/posse abs lesione ieiunare, nō tenent̃ ad ieiunia: quia ex quo de etate cōstat/& de robore est ambiguũ, nō est expectandus casus am plior virtutis: que quũ manifeste deficere incipit/irreparabilis ẽ.  Excusantur infirmi & debiles manifeste aut iussu medicorũ hñtium timorẽ dei. mulieres pregnantes & lactantes: quia egent alimento multiplici sicut illi qui crescunt: scilicet pro se & pro fetuseu prole. Et hos quidem excusat impotentia naturalis. illos autem qui hora prandij nō possunt habere sufficientem refectio nem excusat impotentia habendi panem &c.  Ex necessitate excusatur ꝗs qñcun aliꝗd impediens ieiuniũ opʒ facere q est necessariũ ad salutẽ seu sanitatẽ corporis vel aĩe/vel ad statũ tꝑalẽ vel ad vitandũ damnũ/vel ad acquirẽdũ aliquid de raro cōtingentibus: vt si opʒ aliquẽ ꝗ̈tũ pōt laborare/ cũ quo nō stat ieiuniũ (quia aliter nō pōt se suā familiā alere/ vestire/dotare/tenere filiũ in studio &c.) non tenetur minuere laborẽ vt ieiunet. Et hinc excusantur nō solũ laborātes in agricultura/sed in quacũ arte, qui aut vix sic aut nec sic acquirere pñt oĩa necessaria sibi familie sue etc. si cũ hmōi exercitio non pñt simul ieiunare. Excusant̃ quo oẽs ex necessitate cuiuscũ debiti oꝑis/si cũ exequutiōe debiti oꝑis nō pōt quis ieiunare: ꝗa lex ieiunijsicut nō impedit necessaria oꝑa/ita nō impedit oꝑa de bita. Et hinc fit/vt quũ longũ iter debitũ/est impediens ieiuniũ, absoluat a ieiunio. Similiter si vir nō pōt ieiunando debitũvxori reddere/nō tenet̃ ieiunare. Et similiter si vxor non pōt se gratā viro seruare (puta quia ꝑꝑ ieiuniũ macilenta aut pallida despicitur a viro) non tenetur ieiunare. Et vłr non tenetur homo omittere opus aliquod ad quod tenetur / ob preceptum ieiunij.  Ex pietate aũt maioris boni excusant̃ a ieiunio/quicũ alicui maiori bono incũbũt q nō possent ieiunando efficere: quia ieiuniũ p̃cipit̃ vt ꝓmotiuũ ad bonũ & nō vt impeditiuũ maioris boni. Et hinc excusant̃/qui pietatis seu misericordie corꝑalis aut spũalis oꝑibus vacāt/si cũ his nō pñt ieiunare: qm̃ oꝑa vtrius mie meliorasunt ꝗ̈ ieiunij: iuxta illud apłi. corporalis exercitatio ad modicũ vtilis est, pietas aũt ad oĩa valet.  Verũ quia ꝑegrinatio sub gñe ẽ corporalis exercitatiōis plusꝗ̈ ieiuniũ (ꝗa ieiuniũ est actus virtutis. s. abstinẽtie seu tẽperantie: ꝑegrinatio vero nul lius importat virtutis actũ, sed a religione im ꝑatiue assumit̃ in ꝑegrinatione ad loca sancta) non audeo excusare a ieiunio ꝑꝑ ꝑegrinationẽ nō necessariā ad loca sctā, nisi in duobus casibus. ꝑrimus est si illius persone peregrinatio ad locũ illũ esset valde vtilis ad diuinum honorem: puta quia est persona authoritatis/ ex cuius peregrinatione multum augetur communis deuotio, & ille non potest simul ieiunare & peregrinari. Secundus est si feruor deuotionis sic accendit ad peregrinandum, vt vtilius anime peregrinantis sit peregrinari sine ieiunio ꝗ̈ ieiunare sine tali peregrinatione. Et vtrius ratio est vna: quia ieiunium non debet esse impeditiuum maioris boni. in primo autem casu im pediret maius bonum commune: in secundo vero maius bonũ ꝓpriũ. Hec de cā excusante a ieiunio vere rōnabili & sufficiẽte. ¶ De rōnabili aũt cā estimata sufficiente ab ip̃o debente ieiuna re vel a suadẽtibus illi/ꝗ̈uis in veritatesufficiens nō fuerit: dicen dũ est ꝙ si abs fraude aliqua credit ꝗs se excusari ob aliquem laborem vel dolorẽ vel occurrentiam/& ꝑꝑea frangit ieiuniũ/ ita ꝙ nō frangeret illud nisi crederet se in casu illo excusari a pctō violati ieiunij, nō est talis transgressor p̃cepti: quia nec ꝑ se agit cōtra p̃ceptũ (quia ex intentione nō preterit obedientiā nec abstinentiā) nec ꝑ accñs seu materialiter sic oꝑatur vt redeat pctm̃ in naturā sue forme: quia nihil hic ponit̃ interuenire faciens hanc reductionẽ: quũ nec scandalũ nec nocumentum aut aliquid hmōi admisceri ponat̃.  Et ex hoc capite innumerabiles ꝑsone timorate excusantur sepissime a transgressione p̃cepti de ieiunio: dũ vel ex multis reputatis secundũ ipsas rōnabilibus cāis soluerũt ieiuniũ/aut collationẽ excessiuā putarũt sibi licere abs solutione ieiunij ꝑꝑ debilitatẽ aut ꝑꝑ somnũ hñdũ &c. omnium. n. hmōi vna est quā diximus rō excusans.  Et caue ne sis imprudens & nimis sapiẽs in oculis tuis, dicendo ꝙ oĩno isti soluũt ieiuniũ &c. et sis causa ꝙ isti non ieiunent iuxta suũ posse. nā ipsi sic vt dictũ est agendo nō agũt cōtra p̃ceptũ eccłie, & forte qñ nec venialiter peccant: & ex tua sapientia agent forte postmodum contra preceptum. Sicut ieiunantes ter in hebdomada in quadragesima / audientes a doctis stultis ꝙ qui vnum diem non seruat reus est totius quadragesime/ omittunt etiam illorum trium dierum ieiunium in damnationẽ vtro℟: si enim cecus cecum duxerit/ambo in foueam cadunt. Satis facit. n. ecclesie precepto, qui impotentem se putans ad ieiunium totius quadragesime / alternis diebus ieiunat aut bis aut semel in hebdomada iuxta viressuas. Et similiter ꝗ ientaculo serotino eget pro sustentatione nature/& cum illo potest pertransire, nō est propterea licentiatus vt cenet: moralia. n. precepta moraliter sunt interpretāda in exequutione/ vt mos bonus intentus in exequutione quantum fieri potest seruetur. ¶ De rationabili demum causa authorizata / sciendum est ꝙ optimum refugium dubitantibus ac timentibus est superioris authoritas. Nam qui causam aliquam habet rationabilem qui/ dem/sed iudicio suo non sufficientem aut dubiam, exponat negocium suum fideliter superiori/& illius arbitriũ potest sequi. Superior autem debet non puro consilio sed authoritatem suā interponendo dispensare si videtur sufficiens causa, aut commutare in aliquam elemosynam vel orationem seu aliquod aliud opus pium/si de sufficientia cause dubitat/aut cām minus sufficientem absolute cognoscit/sed supplendam per commutationem iudicat in tali casu. Verbigratia. persona suis commodita tibus assueta iter aggressura est/ & difficillimum sibi fore cognoscit ieiunium cum conditionibus itineris, submittit se superiori / & videtur superiori expedire anime illius in hoc casu dispensationem / & propterea supplendo commutat in aliud opus pium & precipue elemosyne. Vocatur autem superior in huiusmodi casibus episcopus: & si causa facilis ẽ/ aut epis copus non potest commode adiri, proprius curatus / & apud religiosos suus prelatus. ꝗa pro ijs minimis nulla ratio suadet oportere passim papam adire. Nec solum hec potest episcopus, sed etiam pōt & debet trāsferre ieiuniũ occurrẽs in magno festo/in añcedentẽ diẽ: vt ieiunia chr̃iani populi consonent iuris dispōni. Vt si vigilia io. bapt. occurrerit in die corporis chr̃i, dẽt populus mandante ep̃o ieiunare in vigilia corporis christi/& in die corporis christi vesci carnibus sicut in die dominico. & in hoc eodem debent religiosi conformari quantum ad ieiunij translationem. Idem est autem iudicium si in festo solenni patroni ciuitatis vigilia aliqua occurrerit.  Notanter autem loquor de ieiunio vigilie: quia ecclesia fugit vigilias fieri in festis: & propterea ioannis euangeliste vigiliam non facit in festo sancti stephani. Non horret autem ieiunium quattuor temporum in festis: vt patet de festis sanctorum thome & mathei apostolorum, que sepe in ieiunijs quattuor temporum celebrat. Hec de tertio. Quo ad Quartum (quale scilicet est vinculum quo tenemur ad ecclesie ieiunia) ex communi interpretatione videtur vinculum precepti obligantis ad mortale transgressores ex inobedientia vel contemptu: quia contra obedientiam directe ageretur: & hoc habetur pro certo. vel sine rationabili causa vera aut estimata vel authorizata / non habita generali aut speciali gratia summi pontificis: quia tunc scienter ageretur contra opus preceptum. Et hoc ego non audeo ex iure scripto asserere: quia nullibi scio scriptum esse preceptum obligans ad mortale non ieiunantem. Quāuis inueniatur preceptũ/ hoc est statutum obligans: hoc est inuenitur preceptũ vt distinguitur contra consilium / & non preceptum anthonomasice. quod solum obligat ad mortale: vt in verbo preceptum habes in fra. Et propterea quantum est ex iure scripto, nullum cognosco interuenire mortale peccatum in fractione ieiunij ecclesie/si desit contemptus. Dixi autem generali gratia summi pont. propter consuetudinem refectorij seu tinelli in curia romana. ex eo enim ꝙ cum pontificum tam diuturna scientia sic seruatur, cu riales qui tinello sunt contenti / non frangunt ieiunia ꝗ̈uis panẽ cum acetario seu salatutio comedant vesperi/ prout ibi dari con sueuit: sed ieiunant more curie.  Frangens autem ieiunium aliquo die / non totiens quotiens comedit de nouo peccat: quia postꝗ̈ illud fregit / non facit cōtra preceptum, quod impossibile est amplius obseruari. Et quia quolibet die potest quis seruare preceptum ieiunium illius diei, ideo de nouo quotidie peccat peccato omissionis / qui quotidie omittit ieiunium quadragesime &c. Hec de quarto/ & tota ma teria ieiunij. quam si amplius scrutari vis/videre potes commentaria nostra super. q. cxlvij. secundesecunde. IGnorantia Tunc tantum peccatum est, quum quis potest & debet scire aliquid siue iuris siue facti / & non facit quod in se est vt sciat illud. ¶ Tenetur quilibet scire communia & fidei & iuris, que communiter a fidelibus christianis / communiter instructis a parentibus & predicatoribus & conuersatione christiana sciuntur: vt articuli fidei/decem precepta, precepta de cōfessione/communione & ieiunijs ecclesie. Non ꝙ teneant̃ scire verba symboli aut numerare decem precepta / aut scire discernere precepta: sed ꝙ nouerint fide/esse vnum deum omnipoten tem/& iesum christum filium / & ꝙ natus ex maria virgine &c. similiter sciant ꝙ solus deus adorandus est/ non esse periu randum/seruanda esse festa honorandos parentes &c. Hoc. n. est nosse & credere in actu exercito ea que quis tenetur scire. Et non consistit in scire verba hec vel illa quecun sint. Preter hec autem quilibet tenetur scire illa que debet ex suo officio aut gradu aut voto &c. facere: quum aliter non nisi a casu recte se habere possit in occurrentibus. ¶ Est autem ignorantia tunc tantum causa peccati, quando siquis sciuisset peccatum illud non fecisset. Nec excusata peccato/nisi sit inculpabilis. Minuit tamen peccatum: quia minuit voluntarium. nisi sit affectata: quia tunc auget voluntarium. IMaginibus Pure astronomicis vti ad effectus subiectos celestibus corporibus/nullum peccatum esse vr̃: quia vt res pure naturales hñtur, nec debemus secreta nature presertim celestis influxus/nostri ingenij viribus metiri, vt priscis astrologis non deferamus. Dixi autem pure astronomicas, vt nulla superstitiosa obseruatio sit adiuncta/autsuffumigationum aut characterum: quoniam hec constat non pertinere ad celestes influxus, sed ad secretos intellectus/quorum societas nobis est interdicta. IMmundicia In sermone morali/ generale peccatum est quo immundus redditur operans illud. Vsurpatur tamen primo specialiter pro peccato inordinate seminationis humane cuiuscun preter naturalis: ex hoc. n. hō maxime immundus fit. Et sic cōstat esse peccatum mortale. de quo pluries apostolus loquitur/ docens immundos excludi a regno dei. Vsurpatur secundo pro pctō in ordinate emissionis superfluorum: vt cibi per vomitum/& similium ex gula procedentiũ. Et sic ponitur filia gule. Frequẽter est peccatum veniale: vtpote nec cōtra dei nec proximi dilectionem: turpe tamen, vtpote etiā corporalem immũdiciā inferens. Jmmundicia Corporalis pro quāto hũanũ dedecet vsum/pctm̃ est: quia recte dissonat rōni. Est aũt in profanis venialis. Sed in sacris si notabiliter offendit/pctm̃ est mortale, pro ꝗ̈to ad diuinā irreuerẽtiāspectat. & tanto magis quāto a canonico ẽt iure sub precepto prohibet̃ hmōi immundicia/extra de custo. eucha. ca. relinqui. Vbi non solum sacra vasa/corporalia & vestimenta ministrorum, sed oratoria ipsa precipiuntur munda & nitida (hoc est abs macula) seruari. Aduertant hec qui sordidis vtunt̃ in missa℟ sacrificio, ita vt abhominabile sit tangere & videre. IMmunitatis Ecclesiasti ce violatio mortale peccatũ est formaliter loquen do: hoc est ex intentione facta/ vt. s. illā ꝗs violet. quia iniuriam infert ecclesie in priuilegio ecclesiastice libertatis /vel quo ad locum vel quo ad ꝑsonas / vel quo ad bona mobilia vel immobilia. Propter imperfectionem tamen actus inuenitur hic veniale peccatum sicut in ceteris. Et scito Hic sex. Primo ꝙ ecclesiasticam violare immu nitatem non est aliqua vna peccati species, sed est tanꝗ̈ generale peccatum ad omnes sacrilegij species. Violatur siquidem ecclesiastica libertas/iniuriam inferendo & personis & locis & rebus sacris. ita ꝙ violare ecclesiasticam immunitatem sonat quendam generalem actum vitij quod sacrilegium vocamus. ¶ Secundo ꝙ in hoc peccato est aliquid formale & aliquid materiale. Habet enim se vt forma/ex intentione agere contra libertatem ecclesiasticam: materia autem est illa res in qua ecclesia leditur aut dehonoratur. Verbi gratia. cum clericus iudicatur a laico/quum extrahitur ab ecclesia qui saluus in illa esse debet/quum bona ecclesie vsurpantur ab alijs, formale in omnibus est ꝙ tenditur contra id in quo ecclesiastica persona seu ecclesiasticus locus aut ecclesiastica res debet esse libera: materiale autem est exemptio clerici a laico/salus confugientis ad ec clesiam/ꝙ res seu bona ecclesie sint ecclesie. & sic de alijs. ¶ Tertio ꝙ crimen hoc potest referri vel ad penas iuris vel ad naturam ipsius peccati. Et si referatur ad penas iuris, nō est vio lator ecclesie libertatis qui agit contra priuilegium concessum alicui particulari ecclesie: puta si agit contra libertatẽ concessam ecclesie mediolanensi aut ordini predicatorum &c. sed oportet ꝙ agat contra libertatem communem ecclesie. Et hoc non sic intelligas/vt oporteat illum agere contra totam ecclesiam: sed ꝙ quicun homo aut quecũ res aut quicun locus offendatur, oportet ꝙ offendatur in illa libertate non quā habet ex proprio/ sed quam habet ex priuilegio communi toti ecclesie/ad hoc vt incurrat penas iuris latas contra violatores. Sed si ad naturam criminis spectetur, ita peccat mortaliter qui violat libertatem pe culiariter concessam alicui ecclesie / sicut qui violat libertatem communiter concessam toti ecclesie: nam vtrius peccatum/ sacrilegium est, violans personam/rem aut locum cultui diui/ no deputatum. ¶ Quarto/ꝙ huiusmodi libertates seu immunitates ecclesiastice que particulariter sunt alicui concesse, non subiacent scien tie. nec confessor de his debet esse solicitus: quia ex specialibus priuilegijs pendent/que debent promulgare illi quorũ interest. Sed immunitates communes continentur in iure.  Et locales quidem immunitates valde multe sunt: precipue tamen sunt/ꝙ secularia placita (hoc est iudiciales processus) & sententie seculares/& maxime in causa sanguinis, conclamationes/ seditiones/impetus/publica parlamenta / vniuersitatum cōuocationes/ negociationes nundinarum & fori, non possunt in loco sacro fieri. Nec possunt ibidem reponi supellectilia vel hospitari / nisi necessitate cogente. Nec potest illi violentia inferri / aut aliquis vel aliquid violenter aut furtiue inde abstrahi/aut in confinibus frangi. exceptis casibus a iure ꝑmissis: excipiũt̃ siꝗdẽ publici latrones (vt pirate in mari & similes in terra) & nocturni po pulatores agrorũ / & occidentes vel mutilantes in ecclesia sub spe vt ab ecclesia saluentur. Et idem videtur etiam si hoc vel quodcun aliud enorme fiat in ecclesia etiam sine spe ꝙ ab ecclesia defendatur quia frustra legis implorat auxilium qui in legem committit.  Personales autem immunitates manifeste/ sunt: ꝙ ecclesiastice persone sunt exẽpte a iudicibus secularibus/ ꝙ sunt libere a manibus violentis suadente diabolo/& a pedagijs & angarijs. Reales autem immunitates sunt/ ꝙ ecclesiasti ce persone exempte sunt a gabellis pro rebus suis vel ecclesie quas non causa negociationis deferunt / ꝙ ecclesie possessiones non possunt pro alienis debitis obligari/&c. ¶ Quinto / ꝙ violare ecclesiasticam quācun immunitatem contingit dupliciter. Vel formaliter: hoc est ex intentione agẽdi contra ecclesiasticam libertatem / seu contra talem ecclesiasticā immunitatem. Et sic proculdubio est peccatum mortale violare quācun immunitatem ecclesiasticam/ vt dictũ est: quia committitur sacrilegium. Vel materialiter: hoc est non animo faciendi contra iura ecclesiastica/sed ex aliqua passione seu rōne. Et tunc oportet aduertere si actus ille qui fit/ sit talis aut fiat tali ter ꝙ redeat in naturam sue forme: quia si sic esset/licet nō com mitteretur sacrilegium ex intentione, nihilominus incurreretur sacrilegium formaliter/& esset peccatum mortale: sicut contingit in ceteris vitijs materialiter commissis. Si autem actus ille non rediret in naturam sue forme, esset peccatũ veniale propter imperfectionem actus.  Discernendum est autem hoc in proposito ex duobus. Primo ex natura/quantitate/ qualitate &c. in iurie seu damni illati. Secundo ex vinculo prohibitionis seu pre cepti. Nam si opus sit notabiliter iniuriosum aut nociuum/non euaditur sacrilegiũ. Vnde qui in ecclesia fornicatur non animo iniuriandi immunitati ecclesie/sed casu quantum ad locũ, non excusatur a sacrilegio: quia dum non curauit continere in illo loco ob reuerentiam loco debitam, redit actus tante irreuerentie in naturam sacrilegij. Et simile est in alijs notabiliter iniuriosis aut nociuis. Similiter si opus est prohibitum sub tali vinculo/vt appareat vinculum esse ligans ad mortale peccatum (vt est excommunicatio) non euaditur sacrilegium: vt siquis exigat gabellas a clericis. dum. n. non curat exactor incurrere excommunicationem/vt sue vel aliene satisfaciat voluntati in exigẽdo a clerico, sacrilegium incurrit etiam si illud non intendat. Et per oppositum quando opus non est notabiliter nociuum seu iniuriosum/& arcto vinculo precepti non subest, licet sub immunitate ecclesie contineatur/ si desit contemptus non est mor tale peccatum: quia nec formaliter (quia non ex intentione) nec materialiter sacrilegium inuenitur redire vt dictum est, sed velut imperfectum quid in hoc genere relinquitur peccatum veniale. Et de horum numero sunt comedere in ecclesia abs necessitate/confabulari/consilia facere/ hospitari / nautica ligna ibi seruare/& similia. Ex quibus parua videtur irreuerẽtia hr̃i/ in nullius iniuriam aut damnum. ¶ Vnde ad questionem de venditione candelarum in ecclesia aut cimiterio/dicitur ꝙ aliud est ibi manere vendentes ad vendendum/& aliud est ibi fieri solam venditionem. Primũ esset abusionis/nec scio a peccato excusare: quum dominus eiecerit vendentes ea que oportuna erant ad sacrificia. & non proprie de templo/quia templum proprie non introibant, sed de atrio templi: quod templum appellatur ab euangelista: existens enim populus in atrijs templi dicebatur esse in templo. Secundũ autẽ si auaricia desit/& vt satisfaciat deuotioni populi fit, non vitu pero/videns hoc a personis religiosis & doctis seruari. Nec pro pterea primum damno peccati mortalis sed venialis / si in cimiterio fiat (quod non est domus dei sed fidelium defunctorũ) ex quo pontifices sciunt nec reprehendunt, & non pro notabili habetur irreuerentia.  Si autem in templo fieret, nisi imꝑfectio actus excusaret/non auderem a peccato mortali excusare: quia licet math. xxi. dominus eijciendo vendentes de templo / allega uerit iniuriam maximam, dicens. vos autem fecistis illam spe luncam latronum. ioan. tamen. ij. allegauit irreuerentiam negociationis/dicens. nolite facere domum patris mei/domum negociationis. Et quia hoc dixit vendentibus minima/scilicet colum bas (vt ibi patet) consequẽs est vt declarauerit negociationem omnem in templo/iniuriosam esse domui dei, non ex positiuo sed diuino iure.  Nota tamen hic ꝙ imperfectio actus in proposito non attenditur penes imperfectionem venditionis, sed penes imperfectionem sacrilegij quo iniuria fit loco sacro. ita ꝙ perfectus actus est qui complete irreuerens est templo dei. Et hic esset quando venditor vteretur templo dei tanꝗ̈ officina negociatoria seu ad vendendum: puta si haberet in templo locum ad vendendum quasi in officina. Et hoc insinuant verba dñi/ dicentis. nolite facere domum patris mei domum negociationis: non enim dixit/nolite vendere aut negociari / sed nolite facere domum negociationis. Significauit enim per hoc ꝙ ita vendere vt fiat domus negociationis/est sacrilegium perfectum: vende re autem citra hoc ꝙ fiat domus negociationis, quum de genere prohibitorum sit/imperfecti est sacrilegij. Vnde ex hac imper fectione excusantur a mortali tam pauperes qui deferunt vena les candelas per ecclesiam / ꝗ̈ hi qui propter accidentem tunc pluuiam suas bancas cum candelis venalibus trahunt intra templum. neutri siquidem faciunt domum dei domum negociationis: sed quasi per accidens ibi vendunt. ¶ Sexto / ꝙ confundendo vocabula immunitatis & libertatis ecclesiastice/hec & similia intelligenda sunt. Sed quũ ad discernendum censuras sacrorum canonum & casus reseruatos deue nitur/serua proprietatem nominum, & distingue inter ecclesia sticam immunitatem & ecclesiasticam libertatẽ. Et per immu nitatem ecclesiasticam intellige exemptionẽ loci sacri: per libertatem vero ecclesiasticam intellige exemptionem persone eccle fiastice/non solum in sua persona / sed in omnibus quibus per liberum arbitrium vtitur & que possidet. Ita ꝙ siquis iniuriam loco sacro facit, non est reus violate libertatis sed immunitatis ecclesiastice: nec incurrit censuras latas contra violatores ecclesiastice libertatis. qui autem iniuriatur persone/libertatem eius impediẽdo vt non vtatur suis &c. violat ecclesiasticā libertatẽ. Vnde benedictus. xi. in extra. inter cunctas. ponit distinctos casus violationem libertatis & violationem immunitatis ecclesiastice. IMpedimenta Matrimonij vide in fra in verbo ma trimonium. IMpietas (qua parẽtibus & patrie/ consanguineis & conciui bus debitus cultus subtrahit̃ aut iniuria irrogat̃) pctm̃ ex suo gñe mortale ac valde graue est/cōtra primum p̃ceptũ secunde tabule.  Pōt aũt sicut & similia pctā dupłr incurri: scilicet formaliter vel materialiter. Appellatur aũt & est impietas formaliter/qua ex intentione contra patrẽ vel patriam &c. omittitur vel cōmittit̃: vt quũ quis inhonorat pr̃em vt inhonoret/hoc est animo inhonorandi patrẽ, aut nocet cōsanguineo vt noceat cōsanguineo/hoc est animo nocẽdi cōsanguineo, offendit conciuẽ vt offendat cōciuẽ, detrahit patrie beniuolo vt detrahat patrie beniuolo. Et hoc est proprie crimen impietatis/& est mor tale ex suo gñe: vtpote cōtra dilectionẽ debitā parẽtibus & pr̃ie. Cōtingit tñ pctm̃ hoc esse veniale ꝑꝑ imꝑfectionẽ actus. vel ex ꝑte primi motus ad omittendũ vel cōmittendũ contra patrẽ aut patriā. Vel ex ꝑte materie: puta minime omissionis aut cōmissio nis, tanꝗ̈ pro nihilo cōputate.  Alio mō incurrit̃ impietas materialiter: qñ. s. offendit̃ pr̃ vel pr̃ia/aut cōsanguineus aut cōciuis, sed nō cōtemnendo bñficiũ seu vinculũ sanguinis & pr̃ie/ sed ꝑꝑ alias passiones vt accidit. Et sic impietas mäliter/inuenit̃ in multis gñibus pctō℟ quibus proximi offendi pñt. Et est circunstantia illius pctĩ quo cōsanguineus aut conciuis offendit̃/mortalis vel venialis iuxta naturam cōmissi vel omissi. ita ꝙ si com missum in cōsanguineum est mortale/ipsa quo materialis im pietas est mortalis. Spectat tñ hec circũstantia ad speciem illius peccati quo offenditur ille qui est cōsanguineus &c. quia habet idem motiuum. Et idem fac de hac circunstantia iudiciũ/quod de ingratitudine: quia eadem est vtrobi ratio. IMpudicitia Qua hō actibus / tactibus/ osculis seu amplexibus vacat libidinose (hoc est delectationis sensibilis que ibi sen titur cā) ẽt si nullũ intendat̃ aliud opus/pctm̃ est: quia bmōi delectatio ad generationem ordinata est / sicut & ceteri actus venerei: & ꝑꝑea nisi ꝑꝑ gñonem fiant, pctm̃ incurritur/ob pri uationẽ proprij finis. Sed si ho℟ aliquid sic fiat a nō cōiugibus/ pctm̃ est mortale: dicente apostolo ad gala. v. ꝙ impudicitiam agentes regnũ dei non consequentur. Et rō est: quia hmōi actus impudici/eiusdem sunt moris cuius esset coitus consummatus inter illos. ita ꝙ si fiant inter sanguine iunctos / spectant ad incestũ: si inter solutos/ad fornicationẽ: & sic de alijs. Et ꝑꝑea inter cōiuges veniale est, quia cōcubitus ip̃e inter eos ꝑꝑdelectationẽ/ venialis esset.  Rō aũt quare sunt eiusdẽ moris cũ actu cōsum mato est: quia hec sic accepta (scilicet vt sunt delectabilia ẜm sensum tactus) sunt ordinata naturaliter ad actũ cōsummatũ, multo vicinius ꝗ̈ delectatio morosa in sola mẽte cōsistens/quāto exterior tactus propinquior est cōsummationiveneree.  Oscula aũt & amplexus que fiunt ex beneuolentie signo, licita sunt. que autem ex leuitate iocosa/venialia sunt. ¶ Et scito nō esse simile iudiciũ de tactu & visu. Delectari. n. in visu pulcre mulieris nullum pctm̃ est, nisi ociose aut ad concupiscendum videatur. Et ratio diuersitatis est: quia tactus suapte natura ordinatur ad cōcubitum, visus autem minime. Hinc. n. fit/vt consentire in delectationem sensibilem que est secundum tactum/sit consentire in delectationem veneream. Voluntarie autem delectari de persona quacun pulcra visa / licet non sit venereum secundum genus suum, potest tamen & facile fieri venereum ex affectu videntis illecto/tentato &c. INcantatio Omnis peccatum est mor tale ex suo genere: quia in/ uocatio est demonis manifesta vel tacita ex aliqua superstitione adinuenta ad nonnullum demonis cultum. Et propterea non excusatur exer cens incantationem quācun a mortali peccato/ nisi propter im perfectionem actus ex parte hominis non per se (hoc est ex in tentione) sed per accidens demonem inuocantis: puta quia nescit interuenire ibi demonum inuocationem, & bona fide credit se dare operam rei licite.  Sed bene nota hanc ignorantiam tacite inuocationis habere locum in personis idiotis/ꝗ̈diu non sunt moniti vt deserant. Nam post monitionem non excusantur amplius: quia cessat bona fides, & inde conuincuntur ꝙ non per ignorantiam peccant, qui postꝗ̈ sciunt aut dubitant de inuocatione demonum / nihilominus faciunt. Et similiter non excusantur de preteritis ignorantes/qui sisciuissent nihilominus fecissent: quia ignorantia non fuit causa peccati. Deprehenditur Autem tacita inuocatio demo num ex multis/et specialiter ex septem.  Primo ex adiuncta aliqua conditione vana vt necessaria: vt si ponatur virtus in verbis sacris, dum tamen scripta sint in pelle aut tali hora: & similia que nec ad dei cultum spectant nec ad rectam rationem. Hec enim vana diabolus apposuit vt sua sacra.  Secundo ex adiunctis rationalibus vt naturalibus: vt si ad effectus naturales adhibeātur characteres significatiui. referuntur enim huiusmodi characteres ad demones intelligentes ipsos.  Tertio ex adiunctis nominibus ignotis, vel absolute/ vel ad quid pertineant: hoc enim demonum est opus quasi ma nifestum.  Quarto ex excellentia effectus sperati, quia scilicet excedit virtutem naturalium agentium: vt nosse secreta cordiũ/ sanari statim hominem aut equum/& huiusmodi. Et hoc intel lige quo ad medicinalia seu naturalia.  Quinto ex vanitate effectus: puta quia quedam sacra verba dicta mouent anulum super filũ: & similia vana. Ex hoc. n. ipso ꝙ vanus est effectus, constat ꝙ non est virtus diuina sed diabolica / non assistens verbis sacris, sed assistens sacrificio quod sibi fit/ ho norando ipsum illis verbis: gaudet. n. honorari verbis & rebus sacris.  Et sciant lectores / ꝙ volui non experiri sed con uincere huiusmodi diabolicam institutionem ad effectus vanos propter vtilitatem fidelium. Accepto nan filo & anulo protestatus sum ꝙ versum illum sacrum deo/vero (cui a psal mista dirigitur) dicebam / & non tanꝗ̈ institutum ad mouendum anulum: & sic dixi versiculum illum, & anulus non est motus. Vt hinc cognoscant omnes / ꝙ tunc diabolus mouet anulum quando versus ille dicitur ei vt ipse instituit. Dicit autem ei tacita intentione quicun dicit etiam iocando illum vt habentem vim ad mouendum anulũ: quia vim illam non habet nisi ex pacto olim inito cum demone ab aliquo. Et de similibus idem fac iudicium.  Sexto ex falsis adiunctis: puta ꝙ christus habuit febrem aut spasmum neruorum / & huiusmodi. est enim diabolus pater mendacij: deus autem non eget mendacijs nostris.  Et huic modo propinquus est septi mus / quando adiunguntur apocripha seu incerta. Mirum est enim ꝙ huiusmodi incerta habeant a deo virtutem & certa non. Et rursus ꝙ sanctis viris quibus deus credidit secreta sapientie sue & virtutem potentie sue in miraculis & sacramentis/& curam animarum quibus promisit notitiam omnis veri tatis, secretas has sacrorum virtutes negauerit / & vetulis ac personis qualibuscun hec cōmunicauerit. Vnde huiusmodi incerta sunt saltem vt suspecta cauenda. Et si non vis falli/ nulli in materia incantationum credas: quia impossibile videtur vt non interueniat aliqua superstitio saltẽ in modo dicendi. puta dicere pater noster ad aures equi: hoc enim superstitio sum constat esse. & sic de alijs. INcendiarius (hoc est malo animo cōburens) manifeste damnum infert / & periculo reliqua exponit. Vnde a crimine maximo non excusatur si ex intentione facit. Si vero preter intentionem ex negligentia / iuxta modum negligentie reus est apud deum. Quod si abs omni ipsius culpa contingat ab eo incendiũ processisse/nullum peccatum est: sicut abs culpa tempore statuto communiter incenduntur campi in fine augusti vel &c. iuxta patriarum consuetudines diuersas.  Sunt autem incendiarij ex cōmunicandi. Et si denunciati fuerint excōicati/ non pñt nisi ab apostolica sede absolui: vt habetur extra de sen. exco. INcestus (quo inter consanguineos seu affines carnalis fit commixtio abs dispensatione matrimoniali) peccatũ est mortale inter grauiora/ꝑꝑ naturalem reuerentiam naturale fedus violatũ. Et sicut ad incestus crimen spectat ẽt sine opere cōsensus in cōsanguineam seu affinẽ, ita ad incestus spẽmspectant impudicitie & carnales cōmixtiones impuberũ ꝑsonarum/ si cōsanguinitate aut affinitate sunt iuncte: quoniam & sunt hmōi actus vt via ad consumma tum incestum, & multo propinquius ꝗ̈ cogitationes ad incestũ ordinantur quantum in se est consummandum: licet ex impotentia etatis non consummetur. INconsideratio Agibiliũ humanorum quantũ ad eas conditiones quas pōt & debet homo talis cōsiderare, pctm̃ est imprudentie. siue sit volũtaria ex intentione, quia. s. noluit considerare: siue ex negligẽtia, quia nō adhibuit suā diligentiā ad con siderandũ illa que cōsideranda erāt. Pōt aũt esse pctm̃ mortale, quando scilicet est respectu eorum que sunt de necessitate salutis facienda/dicenda/appetẽda/cauenda &c. Veniale aũt quādo respectu aliorum. Et hec intellige de inconsideratione consummata: hoc est procedente ad voluntarium actum male conside ratum, in quo est inconsideratio contrarie: vel non consideratũ, in quo est inconsideratio priuatiue. ¶ Aduerte tñ / ꝙ si contingat aliquem ex sola inconsideratione actuali facere opus aliquod quod scit esse prohibitũ / & si tunc actualiter aduerteret ad id quod scit nō faceret, excusatur a mor tali: vt siquis non considerans hodie esse festũ/ emit aut vendit, vel non considerans esse diem ieiunij/comedit &c. aut non aduertens contractum esse vsurarium / facit illum &c. Et ratio horum & similium est: quia non videtur esse in potestate nr̃a occursus omnium que scimus in his que quasi sine discussione oꝑamur. Et multo magis excusat̃ ille / qui meditatus quantum bona fide credidit oportere/inuenit se post factũ opus aut datũ consilium considerationem omisisse. pctm̃. n. mortale preter intentionem valde difficile / contra intentionem vero impossibile est accidere: in proposito autem & preter intentionẽ manifeste est/& contra intentionem videtur esse. INconstantia (qua hō a bono ac debito ꝓposito recedit nō exequẽdo illud) pctm̃ est: quia a recte rōnis ordine declinat. Est aũt mortale vel veniale pctm̃ iuxta mäm subiectā. nā si inconstans omittit ea que sunt de necessitate salutis/peccat mortaliter: si vero alias debita/peccat venialiter. Et si inconstans ex inordinata aliqua passione amoris vel rancoris omittit propositũ prius bonum aliquod supererogationis / peccat quo venialiter: quia inordinate desistit a bono proposito. INcontinentia (qua homo rectam habẽs intentionem vincit̃ a cōcupiscentia delectabiliũ carnaliũ aut honoris aut ire) pctm̃ manifeste est ꝑsonarum nō omnino mala℟/ que habituate sunt in malo luxurie ambitionis ire & huiusmodi, nec omnino bonarum/ que habent huiusmodi passiones domitas, sed mediocrium/que habent rectam intentionem circa castitatem mansuetudinem &c. et tamen vigent in eis passiones: vtpote non domite habitibus virtutum: earundem enim personarum est continentia & incontinentia. ¶ Contingit autem dupliciter. Vel ita ꝙ passio huiusmodi preueniat rationem pugnantem rectesentiendo, ita ꝙ anteꝗ̈ pugnet cedit: vt sepe accidit colericis propter velocitatem colere/ & me lanconicis propter vehementiam impetuosi motus. Vel ĩta ꝙ ratione inde (hoc est ex parte superiore) & passione hinc (hoc est ex ꝑte inferiore) pugnantibus/tandem multiplicata & augmentata passio vincit.  Vtro aũt mō si ad consensum delibera tũ alicuius quod est pctm̃ mortale (puta vindictā/ fornicationẽ &c.) homo trahit̃, pctm̃ est mortale hmōi incontinentia: aliter est pctm̃ veniale.  Et licet aristoteles in mulieribus nolit conti nentiā & incontinentiā recognoscere/quia quasi pueri sequũtur facile abs pugna passiones: in mulieribus tñ christianis propter lumen fidei quo spiritus concupiscit aduersus carnem ac ꝑ hoc pugnat contra carnem, recognosce continentiam quum spiritus vincit/& incontinentiam quum spiritus vincitur. INdignatio (qua ex ira homo afficit̃ proximo tanꝗ̈ indignosua affabilitate/conuersatione & hmōi) pctm̃ est ꝑꝑ inordinatā passionẽ: & cōiter veniale/proce dens ex eo ꝙ indignũ reputat se a tali nũc &c. pati seu tractari. Potest tñ esse sine pctō, qñ scilicet ex iusto rōnis iudicio procedit: iuxta illud greg. indignantur iusti/sed nō dedignātes, hoc est non habentes affectũ inordinatum. Pōt & esse pctm̃ mortale / qñ vs ad subtrahendum aliquid de necessitate salutis impendendum proximo procederet/ aut vs ad delibera tum contemptum aut odium proximi cresceret. INfidelitas christiane fidei opposita / priua tiue sumpta (hoc est illius qui natus est habere fidem quia est homo/ non tamen habet) tunc tantum est peccatum quum negligit auditui fidei credere: iuxta verbum domini. si non venissem & loquutus eis nō fuissem peccatum non haberent/infidelitatis. Contrarie autem sumpta/peccatum semper est maximum. Et distinguitur in tres generales species: scilicet paganorum, hoc est eorum qui nullo pacto fidem susceperunt christianam: iudeorum/qui profitentur in veritate nostram fidem in figura & negant illam in seipsa iam claram: & hereticorum/qui sunt baptizati sed pertinaciter errāt in fide.  Et ꝗ̈uis infinite sint he resum species/iuxta infinitas erroneas sentẽtias que cōtra fidem possunt esse: de his tamen non oportet solicitum esse cōfessorem quantum ad peccati notitiam, sed solum quantum requirit me dicina adhibenda: vt non remaneat in aliquo errore / vt sanus fiat totus/vt non facile redeat ad vomitum &c. ¶ Incurrit̃ autem infidelitatis peccatum tripliciter.  Primo ex intentione: vt quum quis in his que ad fidei necessitatẽ spectare nouit / ab ecclesia dissentit deliberate credendo oppositum. Et tunc est peccatum mortale maximum. Et si christianus est/ vocatur peccatum heresis. & est excōicatus si in exteriorem aliquem actum etiam corā seipso solo exierit: & reseruatur ab / solutio pape cum reliquis de cena domini.  Secundo per primos seu imperfectos motus: vt quum quis ob tentationes aut rationes auditas &c. quasi vacillat in his que sunt fidei / non tamen ad deliberatum consensum discredendi peruenit. Et hoc est peccatum infidelitatis quidem / sed veniale propter imperfectionem actus. Et licet modo sit grauius & mō minus graue iuxta modũ negligẽtie, semper tamen est graue propter genus arduum. & ideo statim abhorrendum est/ quum aduertitur quicquid contra fidem occurrit dicendum/ aut audiendũ/aut cogitandum &c.  Tertio propter ignorantiam ex parte materie: vt quia vel scit materiam spectare ad fidẽ/ sed nescit se errare in illa, vel nescit materiam spectare ad fidem que tamen ad illam vere pertinet, & in vtro casu putans se recte sentire / nimis tenet affirmat at asserit errorem quem non videt esse errorem, infidelitatis peccatum materialiter incurrit: vt contigit sancto cipriano martyri: qui cum octoginta episcopis (vt habes. xxxij. di. ca. preter hoc) appellauit baptisma hereticorum lauacrum diaboli: quos beatus aug. redarguit. Et quia in huiusmodi materialiter tantum erratur in fide / & non formaliter (hoc est ex intentione: quia omnino intendunt tales stare in fide sancte matris ecclesie, immo pro illa pugnare/& intellectum in illius obsequium captiuare) non incurritur mortale peccatum. Sed tamen peccatur propter nimiam adhesionem: quod in cipriano excusabilius fuit ex sententia tot episcoporũ / & martyrij tandẽ charitate omnino deletum. Jnfidelium Conuersationem habere in humanis occupationibus ꝗ̈uis peccatum non sit absolute, cauendum tamen est vt occasio peccandi/ & scandali pusillorum vbi scandalum timetur. De iudeis autem in verbo iudei dicetur.  In his autem que ad infidelitatis cultũ spectant/ nullo pacto communicandum est. Vnde non licet commodare aut donare aut vendere illis aliquid pro vsu suorum sacrificiorum/& huiusmodi: quoniā particeps esset quis criminis, vtpote adiuuans illos ad exequendum infidelitatis sue cultum. Jnfidelitas Vt est violatio promissionis / tractatur in fra in verbo perfidia. INgratitudo (qua hō pro accepto beneficio gratias non refert opere pro loco & tempore, aut non agit lingua/ laudando &c. aut non habet animo/ recordando / recognoscendo & affectum beni uolum habendo) peccatum proculdubio est: quia contra rectā est rationem, violatur. n. morale debitum. nam pro beneficio accepto debetur statim gratus animus/grata lingua/& gratum opus pro loco & tempore. Et multo magis ac maius ingratitudinis peccatum est, si aut animum malum rependat quis/aut vituperet aut offendat illum a quo beneficium accepit. ¶ Committitur autem ingratitudinis peccatum dupliciter. scilicet formaliter & per se, hoc est ex intentione: vt quũ quis ideo ingratus est vt vices non rependat/aut malas vices reddat bene ficio seu benefactori vt sic. Et hoc est proprie peccatum ingratitudinis/quod est speciale peccatum ab alijs distinctum: & hoc est esse ingratum ex interiori contemptu beneficij. Et est peccatum mortale ex suo genere: quoniam contemptus beneficij est contemptus non tam effectus ꝗ̈ boni affectus benefactoris. & contrariatur directe dilectioni debite benefactori. Contingit tñ hoc esse veniale propter imperfectionẽ actus / & propter primũ motum ad contemnendum/& propter beneficium minimum: quia minimum tanꝗ̈ nihilum. Ita ꝙ inde fiat vt contemptus non sit perfecte contemptus propter imperfectionem materie: sicut furtum rei minime non est perfecte furtum propter imperfectionem materie.  Materialiter autem incurritur ingratitudinis peccatũ / quādo vel omittitur aliquid necessarium ad gratitudinem, vel commit titur aliquid offensiuum benefactoris non eo animo vt ingratus sit/ sed alia intentione. Et tunc ingratitudo non est speciale peccatum/sed circunstantia peccati in benefactorem commissi. Et si quidem omittitur aliquid de necessitate salutis exhibendũ benefactori/aut committitur aliquid de necessitate salutis cauen dum ne fiat in benefactorem, peccati mortalis rationem induit circunstantia illa. Si vero omittitur aliquid aliter debitum / aut committitur aliter vitandum, venialis est. Et quia in omni pec cato includitur huiusmodi circunstantia materialis ingratitudinis ad deum omnium datorem, non oportet scrupulo quenꝗ̈ moueri de huius cōfessione circũstantie/ sed de illius contritione assidua solicitum esse. Verum quando offensa notabilis in benefactorem aliquem commissa est/explicanda est: sicut alie circunstantie aggrauantes infinite/non tamen mutantes speciem. INhumanitas (qua homo hominem se esse quasi ob litus/aliene miserie non se estimat participem) peccatum est durioris cordis: quia misericordie virtutem tollit/ qua humani nihil a nobis alienum putamus, & qua si vnum membrum iesu chr̃i patitur/ reliquum compatitur: sumus. n. omnes vnum corpus in chr̃o, singuli aũt alter alterius mẽbra / inquit apostolus. Hẽt aũt duas malas matres: qm̃ ipsa cordis duricia ex superbia nascitur, qua quis se tanti tenet / quasi sit adeo celsus vt ad ipsum mala vix pertingere possint: exterior vero omissio subuentionis/ex auaricia nascitur. Vnde inhumanus a tribus est vulneribus curandus/ vt discat quid est misericordiam volo. INiustitia (qua quis iniustũ facit in quacũ mā) pctm̃ est mortale exsuo gñe: quia illatiua est nocumẽti quod charitati repugnat. Et hoc intellige qñ homo facit ꝑ se (hoc est ex intentiōe) aliꝗd in iustũ, intendẽs rẽ aut famā aut honorẽ aut mẽbrũ &c. tollere. Nam qñ per accñs aliquis iniustũ facit (puta quia nec intendit offendere in aliquo ꝓximũ/necscit se ꝑ actũsuũ ledere quenꝗ̈) nō est pctm̃ mortale: nisi magnitudo nocumenti illati aut negligentia sciendi/ reducat actũ in naturā iniustitie. Exẽplũ primi: siquis ex loquacitate mulierem cōiter habitam pro pudica ledat notabiliter in eius fama. Exemplum secundi quantum ad ignorantiam facti. siquis iaciendo sagittam interficiat hominem ibi manentem: quia non fecit diligentiam suam an ibi posset homo ledi sagitta. Quantum autem ad ignorantiam iuris: vt siquis violenter eijciat propria authoritate hominem iamolim possidentem agrum suum / quia putat licere sibi rem suā sibi vendi care. in hmōi. n. redit actus in naturam iniustitie. Est autem in iustitia peccatum veniale propter imperfectionem actus ex ꝑte actus/vt primi motus, aut ex parte materie / vt in re minima. INobedientia (qua suo superiori homo subditus nō obedit in illis in quibus illi subijcit̃) dupłr incurrit̃. Vel per se, hoc est ex intentione. Et hoc est ex suo genere pctm̃ mortale: quia iniuriam facit superiori suo/contẽnens illius preceptũ. Idem nan est contemptus p̃cepti/ & nolle ex inten/ tione obedire precepto: quia qui ex intentione inobediendi trans gredit̃ p̃ceptũ/vult nō subijci ꝑ obediẽtiā p̃cepto. quod est nolle subdi precepto: quũ nō ad aliud subdat̃ hō precepto nisi ad obe diendum. Quia ergo paria sunt cōtemptus precepti & nolle ex intentione obedire precepto, cōstat pctm̃ mortale esse nō obedire subditum precepto superioris vt non obediat. Intellige aũt precepti nomine/omne superioris mandatũ obligans subditum ad obediendũ. ita ꝙ nō exigit̃ vt sit preceptũ anthonomasice (hoc est obligans ad pctm̃ mortale) sed sufficit ꝙ sit preceptũ, hoc est hñs vim obligatiuā subditi ad obediendũ/vt preceptũ in moralibus distinguit̃ contra consiliũ.  Et intellige ꝙ inobediẽtia for malis (hoc est ea intentione vt non obediat) sufficit ad peccatũ mortale inobedientie. Contingit tamẽ interuenire pctm̃ veniale propter imperfectionem actus/vel primi motus/ vel materie mi nime: vt sepe dictum est in similibus. ¶ Incurritur autem inobedientia materialiter / quandocun non ex intentione inobediendi sed alia intentione contra p̃cepta dei vel superiorum homo facit. Et tunc inobedientia non est speciale peccatum: sed concurrit generaliter cum omni peccato/ inquantum in eo est inobedientia dei. & similiter inobedientia preceptorum iuris vel prelati/tanꝗ̈ generale peccatum omnium transgressionum iuris vel mandatorum a prelato inuenitur, qñ subditus non ideo transgreditur vt non obediat. Et propterea de huiusmodi inobedientia materialiter/iudicandum est secundũ grauitatem peccati cum quo concurrit: nam si concurrit cum peccato alias mortali/est mortalis: & si cum peccato alias venia li / est venialis.  Et hinc fit vt si superioris preceptum obligans ad mortale subditus transgreditur non eo animo vt non obediat/ sed ex alia voluntate, peccet mortaliter: quia materialis inobedientia concurrit cum peccato alias mortali, hoc est ex vi talis precepti constituto inter peccata mortalia. INquietudo Mentis peccatum sonat cōmune multis materijs. prout aliqui inquietam tenent mentem circa ne gocia secularia ex auaricie affectu: alij circa ea que sunt veneris/alij ea que sunt gule/alij circa ea que sunt vindicte &c. Vnde potest esse peccatum mortale/ quando ex mortaliter malo animo est deliberate. Et potest esse veniale peccatum: vtpote vel ex malo habitu precedente veniẽs abs deliberatione/vel circa venialiter malam materiam versa ta: vt cōtingit negociatoribus lucrosis auaris abs cuiusꝗ̈ dāno. INsensibilitas Rarissimum pecca tum est: quo quis sine rationabili causa fugit delectationes sensibi les naturales. Et si inuenitur hoc peccatũ / mor tale est: vt siquis horreret intantũ delectationes sensibiles vt necessaria ad cibandum seipsum subtraheret / aut negaret debitum vxori / & breuiter necessaria pretermitteret. Aut ex lapidea natura constaret homo talis: ita ꝙ forte non haberet tantum luminis & liberi dominij super suam malā com plexionem vt mortaliter posset in hoc peccare. INsipientia Pro quanto peccatum so nat contrarium sapientie/ male affecte mentis ad affectiue iudicandum secundum primam causam, crimen est: siue tollat a se deum vt finemsuorum operum/siue vt prouisorem/siue totaliter: iuxta illud. dixit insipiens in corde suo/non est deus. Sed tunc vs adeo excecat vt infidelitatem induat: qui enim primo operatur / tanꝗ̈ qui putat non esse deũ, non multum distat vt putet & dicat in corde suo nō esse deũ. INterdicti Ecclesiastici violatio / pecca tum videtur solummodo cle ricorum: quoniam solis clericis pena indicitur. Nec etiam est clericorum qualitercun, sed pro quanto exercent aliquid certo ordini deputa tum: ita ꝙ nec ipsi clerici violant interdictum/nisi faciendo ali quem actum ordinis. ¶ Ex penis autem irregularitatis & suspensionis ab officio & beneficio/& ineligibilitate & impostulabilitate &c. quas clericus violans interdictum incurrit, apparet peccatum esse mortale: tanta enim multiplicatio tam grauium penarum/graue de lictum supponit. Nec quantum ad hec refert an ipse clericus sit interdictus/an hec faciat in loco interdicto.  Intelliguntur aũt in proposito appellatione clericorum non solum qui vere sunt clerici, sed etiam moniales/que nullius ordinis sunt capaces: vt patet in ca. postulastis. de cle. exco. &c. ministrante. Ita ꝙ ipse tunc violare intelliguntur interdictum, qñ officiarent ecclesiam vt prius, & breuiter illa facerent que clericis intelliguntur prohibita tanꝗ̈ competentia ex ordine aliquo. Et quoniam imponit̃ eis multum grauis penitentia (scilicet ꝙ in arctiori debent retrudi monasterio ad agendum penitentiam) apparet similiter peccatum mortale.  Verum huiusmodi apparentia mortalis peccati/siue in clericis siue in monialibus, non cogit fateri peccatum mortale: quia sole pene sunt temporales/quas potest homo cum merito incurrere: vt patet in iudice qui incurrit irregularitatem iudicando iuste hominem ad mortem. omnes enim huiusmodi penas aut maxi mas inter illas incurrit homo abs peccato. Et propterea sicut excommunicatio minor potest incurri abs mortali peccato/& tamẽ priuat bominem a maximis misterijs sacris & necessarijs singulis hominibus (quia priuat a perceptione sex sacr̃orum) ita interdictum sicut & irregularitas & suspensio incurritur abs mortali peccato ꝗ̈tũ est ex parte penarum: aliunde siquidẽ potest esse mortale, scilicet ex parte contemptus aut precepti adiuncti/si contingat aliquid horum adiungi. ¶ Dixi autem violationem interdicti peccatum esse clericorum quatenus clerici: quia laici non proprie violant interdictum nisi faciendo a clericis illud violari. & tunc non minus ꝗ̈ clerici peccant. Et in multis casibus huiusmodi/ incurrunt laici excom municationem: vt habes supra in verbo excommunicatio.  Sed si clericis violantibus aut non violantibus interdictum / laicus interdictus aut in loco interdicto audit diuina que ibi dicuntur, dicendum est ꝙ peccat quidem si ipse laicus est interdictus: quoniam debet humiliter sustinere interdictum/& obedire abstinendo a diuinis. Si tamen ipse non est in culpa/nec est nominatim sed vt vnus de populo interdictus / & sine scandalo ex deuotione hoc faceret tanꝗ̈ putans innoxijs pias interpretationes penarum subuenire, creditur excusari a tanto. Si autem ipse nō est interdictus/sed audit in loco interdicto, nō videtur peccare: quia ex quo ibi diuina dicuntur ipso non authore, melius est vt fructum ex illo malo bonus percipiat ꝗ̈ ꝙ abstineat. nisi hoc esset fomentum clericorum ad non seruandum interdictum. Et similiter si celebrans admittit ad diuina aliquem interdictũ/ non teneor ego exire: quia non est assignatum delictum participij in diuinis cum interdicto sicut cum excommunicato. ꝗ̈uis celebrans incurrat suspensionem ab ingressu ecclesie: vt pʒ in ca. episcoporum. de priuile. in. vi. ¶ Aduerte hic / ꝙ hodie nullus tenetur seruare interdictum a iure vel a iudice positum, si non est contra certum locum aut personam denunciatum: quia sic in concilio constantiensi sub martino quinto indultum est: vt patet in constitutione superius recitata in tractatu de excommunicatione minore. INterrogationes Penitentium a confessoribus / propter finem huius operis occurrunt hic inserende / vt confessor sciat exercere officiũ suum. ¶ Vbi scito primo/ ꝙ vt in verbo cōfessor tactũ est, confessor tenetur ad interrogandum penitentem in casu quo putat aut rationabiliter dubitat omitti aliquid necessario confitendum si non interrogat: quia tenetur iudex discernere omnia necessario discernenda ante sententiam absolutionis: alioquin iudicis officio abutitur. Vnde si ad necessaria discernendũ oportet interrogare/tenetur interrogare. Et quia abusus sacramentalis iudicij est sacrilegium / proculdubio peccatum est mortale nolle interrogare de necessarijs. Et confirmat̃ hoc ex iuris authoritate/extra de pe. & re. omnis vtrius sexus. Vbi dicitur de con fessore/diligenter inquirens peccatoris & peccati circũstantias. Vbi autem confessor bona fide putat non esse opus interrogatione/nō peccat: ꝗa precepta affirmatiua quale est de interrogādo/ intelliguntur pro loco & tempore/ & secundum oẽs prudentie circũstantias: imprudentis autem est interrogare quem aut qñ non putat bona fide interrogandum. ¶ Scito secundo/ꝙ interrogationum quedam sunt preambule ad confessionem/& quedam sunt ipsius confessionis.  Interrogationes preambule sunt tres. Prima. si audiendus pōt sibisubdi quo ad sacramentum penitentie/iuxta dicta in verbo absolutio: quia aliter non posset ipsum absoluere. & propterea ante omnia oportet nosse si est de sua parochia vel diocesi &c.  Secunda. si est impeditus ita vt nō possit ab ip̃o absolui: puta si est excōicatus aliqua reseruata excōicatione/si est in cōcubinatu/ si vsurarius/si ꝑseuerās occupator alieni seu tyrannus / & quecun hmōi. Et hoc vt nō possit postea penitens cōqueri dicẽdo/ ꝙ voluisti audire & scire facta mea / & non vis me absoluere &c. Similẽ quo cautelam adhibe ecclesiasticis qui detestabilẽ abusum habendi tot beneficia curata incompatibilia abs rōnabili causa sequentes confidunt in bullis scriptis. predicendũ est eis/prouide primum vt sit tuta conscientia secundum deum/et deinde audiam. Premittendi sunt quo ecclesiastici comati etc. ad tonsorem/& deinde audiendi. Et sic de alijs.  Tertia est/si preparatus est diligẽti discussione p̃missa ad cōfi tendũ. nā impossibile hũano more vr̃ / vt statim quis longi tꝑis delicto℟ neglecto℟ recordet̃/ita vt possit credi illum diligenter discussisse conscientiam suā. Oportet aũt p̃cogitasse secũdũ suũ modũ iuxta fragilitatem humanam/ & postea supplementum a confessoris inquisitione sperare. Hec de preambulis. Ante Interrogationes autem confessionis / faciat confessor penitentem dicere peccata sua modo quo scit: quia hoc recta ratio & iudicij & medicine requirit. Nam accusator debet prius accusare, & similiter eger debet dicere quid sibi dolet / caput an stomachus &c. penitens autem est accusator suimet/ & est eger, confessor autem iudex & medicus.  Nec boc putes tempus perditum: quoniā ex tali spontanea cōfessione ꝗ̈uis crasso modo/habes circa que interrogare debes. Memento autem non interrumpere accusantem se: sed postꝗ̈ compleuit/ interrogato ordine qui tibi magis placuerit. Nos aliorum ordinẽ sequẽtes, secundum decem precepta interrogationes que vident̃ necessarie / summatim per capita pro memoriali subiũgemus. ¶ Circa primum preceptum capita nouem occurrunt.  Primũ est de infidelitate. Si recessit a fide nihil credendo: quod est apostasia a fide. Si nō credidit aliquid fidei: quod est heresis. Si vere dubitauit de his que sunt fidei: quia dubius in fide infidelis est. Intellige si deliberato consensu voluit dubitare & non credere. Si vacillauit in fide citra deliberatum consensum / est veniale. Si ex timore negauit fidem verbo vel signo / ꝗ̈uis non corde: quia mortale est.  Secundum est de idolatria. Si adorauit demonẽ: & breuiter aliud ꝗ̈ verum deum.  Tertium est de blasphemia dei & sanctorum. Si blasphema uit deum aut sanctos. Si maledixit deũ aut sanctos &c. aut iniuriose impudica membra sanctorum dixit &c.  Quartum est de falso cultu veri dei: vt si iudaicũ etiā cultũ seruauit/aut in cultu ecclesiastico falsum inseruit: quia pernicio sum esset mendacium cultus.  Quintũ est de suꝑfluo cultu veri dei: vt si fiat excessus corporalis apꝑatus aut cantus aut soni. qđ cōiter veniale vr̃. Sed si ex cessus cōsistat in hoc ꝙ adiungit̃ diuino cultui cantilena aliqua (siue in voce hũana siue in voce organi) mortale pctm̃ est ex suo gñe: ꝗa iniuria irrogat̃ eccłiastico cultui ac deo / dũ colitur huiusmodi cantilenis.  Sextũ est de inuocationibus demonũ explicita: ꝗa mortale est. Et similiter si familiaritatem aut pactum aut sociale colloquiũ cum demone habeat: quia non licet cũ eis nisi hostiliter aut dominatiue diuina virtute se habere.  Colloqui autem cum demone in arrepticijs & energuminis vane & curiose (vt a multis fit) peccatum proculdubio est: quia publicati sunt nobis hostes. Mortale autem non video/si nihil aliud peius curiositate aut vanitate occurrit: quia imperfectum quid in genere socialis conuersationis hoc est.  Septimum de incantationibus & diuinationibus per superstitio sa / in quibus demonis inuocatio implicite inuenitur: quoniā mortale est/nisi ignorantia excuset: vt habes in locis proprijs. Et his annectuntur diuinationes per astra/ somnia/auguria/sortes, quando superstitiose sunt. & de portantibus breuia superstitiosa ad collum &c.  Octauum de perfidia votorum. Si non impleuit votum tempore debito. Si vouit facere malum: puta percutere. Si vouit nō facere bonum aliquod: puta non mutuare/ non fideiubere. quia non solum non valet/sed peccauit vouendo.  Nonum est de tentatione dei. Si tentauit deum/ volens deum succurrere sibi miraculo quum posset se pascere: aut &c. ¶ Circa secundum preceptum occurrunt tria / iuxta tres comites iuramenti: iurabitis in iudicio/ iustitia & veritate. hiere. iiij.  Quantum ad veritatem. Si iurauit assertiue scienter falsum: vel dubitans assertiue tamen iurauit. Et similiter si promissorie iurauit non intendens implere. Et similiter si cōminatorie iurauit. Et si quod iurauit se facturum noluit implere.  Quantum ad iustitiam. Si iurauit se facturum malum/precipue peccati mortalis.  Quantum ad iudicium. Si iurauit indiscrete & sine rationabili causa. Et ad hec reducitur interrogare si fuit causa ꝙ aliquis iuraret falsum aut malum/ aut non impleret iuramẽtũ. ¶ Circa tertium preceptum occurrunt quin: scilicet de tempore sacro / de actibus sacris / de loco sacro / de rebus sacris/de personis sacris.  Circa primum. Si festos dies violauit / opera seruilia aut alia ab ecclesia prohibita exercendo aut iubendo illa fieri. Si omisit missam dictis diebus abs rationabili causa. Si diem festum audita missa consumpsit in ludis vanis &c. Si tempore sacrorum ieiuniorum (hoc est quadragesime/vigiliarum & quattuor temporum) omisit ieiunare abs rationabili causa. Si vio lauit hec eadem cibis prohibitis.  Circa secundum. Si non communicauit in pascate. Si non est confessus semel in anno. Si confitendo mentitus est. Vel tacuit aduertenter aliquod mortale: quia in hoc casu confessio vtpote dimidiata esset iteranda. Si non peregit penitentiam iniunctam. Si contraxit matrimonium cum personis sanguine iunctis vs ad quartum gradum. Si contraxit matrimonium clandestinũ. Si neglexit sacramentum confirmationis pro se aut his quorũ curam habet. Si neglexit ire ad predicationem: & scire que tenetur scire. Si fecit sacros actus (hoc est actus alicuius ordi nis: vt celebrare / facere diaconatum / & huiusmodi) & breuiter si dedit aut suscepit sacramentum aliquod in peccato mortali, hoc est abs illius contritione: aut ad hoc faciendum induxit aliquem. Si excommunicatus ingessit se diuinis: puta misse/officio/processioni. Si cum excommunicatis participauit in diuinis extra casus concessos. Si excommunicatus minore ex communicatione suscepit aliquod sacramentum. Si suspensus aut irregularis aut interdictus ingessit se prohibitis sibi.  Si qui tenet̃ ad officiũ diuinũ nō dixit illud. Si ex proposito euagata mente illud dixit/ in parte precipue notabili. Si dixit illud ita col lidendo vt non exprimeret dictiones, sed principium & finem versus sonando: quoniam si vere ita est/non satisfit. Si mutauit officium ad libitum.  Circa tertium. Si violauit locum sacrum (hoc est ecclesiam aut cimiterium) semine aut sanguine humano. Si violauit loci ecclesiastici immunitatem, inde furando / rapiendo / vel extrahendo vi inde homines. aut ibidem prohibita exercuit vel exerceri fecit: vt iudicia secularia/parlamenta &c, Si interdictum non seruauit.  Circa quartum. Si abusus est sacramẽtis/ & precipue eucha ristia. aut sacramentalibus: puta oleo sancto & huiusmodi. Si non seruauit formas sacramentorum. Si iniuriam fecit sancto rum reliquijs aut imaginibus. Si vsurpauit aut occupauit res mobiles vel immobiles deo dicatas: vt sunt res ecclesiarum.  Circa quintum. Si percussit aut quomodolibet violentauit clericum seu ecclesiasticam personam. Si carnale peccatum similiter commissum est post ordinem sacrum/aut religionem aut votum castitatis. Si libertatem a gabellis &c. ecclesiastica℟ personarum violauit/exigendo ab eis prohibita exigi. ¶ Circa quartum preceptum occurrunt quin: scilicet de impietate / inhumanitate / inobedientia / inobseruantia & ingratitudine.  Quantum ad impietatem. Si parentes non honorauit. Si illis non subuenit Si sanguine iunctis debitum honorem & subsidium non impendit. Si patrie si conciuibus & patrie beniuolis debita non exhibuit auxilia & officia. Si filios aut nepotes sibi commissos non educauit / instruxit / curauit. si maledixit illis. si neglexit corrigere illos verbo & verbere vt expedit precipue in peccatis mortalibus: vt blasphemie &c. Si vxorem vel virũ male tractauit. Si famulos famulas male gubernauit: & econtrario si hi debitum non fecerunt.  Quantum ad inhumanitatem. Si crudus ad pauperes. Si ad opera misericordie negligens. Si de superfluo non fecit elemosynam. Si existenti in necessitate extrema aut magna/nō subuenit vt potuit. Si contra pauperes aliquid fecit aut dixit, aut impediuit aliquam eis conferendam elemosynam.  Quantum ad inobedientiam. Si ex contemptu non obediuit: seu si non obediuit vt non obediret. Si non obediuit in his que sub precepto mortalis peccati mandata sunt. Si non obediuit in damnum alicuius. Si non obediuit in his que sunt notabilis im portantie. Si non obediuit in communibus mandatis.  Et hic insere de obseruatione legum & statutorum &c.  Quantum ad inobseruantiam. Si principibus & his qui in dignitate sunt constituti non detulit debitum honorem & reuerentiam & subiectionem verbo & opere. Si magnatibus &c. non assurrexit &c.  Quantum ad ingratitudinem. Si ex contemptu beneficij aut benefactoris fuit ingratus: seu si ideo fuit ingratus vt esset ingra tus. Si fuit ingratus verbis. Si affectum non habuit retribuẽdi. Si memoriam non replicauit recompensandi, sed obliuioni mandauit beneficium. Sibenefactori detraxit aut malefecit/ aut fieri fecit. ¶ Non occides/quintum preceptum. Vbi de iniurijs personalibus mortis/mutilationis/vulneris/vinculorum/ carceris/seruitu tis /cruciatus/& exilij/consistentium in facto.  Si occidit aut occidere attentauit. Si infantem tenuit in lecto cum periculo oppressionis. Si procurauit aborsum viuificato fetu. Si etiam procurauit aborsum ante viuificatum fetum/scilicet primo mense: quia etiam mortale est, minus malum tamẽ. Si venenum sterilitatis sumpsit aut dedit. Si aliquid horũ fieri fecit/aut dedit consilium auxilium vel fauorem: immo si non obstitit quum posset/in crimine est.  Si mutilauit aut mutilari fecit &c. vt de homicidio interroga tum est. Et sic de alijs sex / si vulnerauit si vinculauit/si carcerauit / si cruciauit quacun corporali afflictione / si in exilium misit / aut aliquid horum fieri fecit &c. vt supra. Demũ si voluntate deliberata aliquid horũ desiderauitvt alicui eueniret.  Ad hec reduc de odio/ira/inimicitia/& bello. Si odio habuit aliquem. Si desiderauit illi malum/anime vel corporis/ vel honoris/ fame/rerũ &c. Si gauisus est de malo alicuius: & quali malo. Si vindictam fecit propria potestate: aut similiter fieri fecit aut optauit fieri. Si noluit parcere inimico quātum ad offensam. si negauit aut subtraxit cōmunia beneficia. Si inimicitias fouit. Et hic innumera occurrunt de actibus propterea gestis ĩntus & extra: & de peccatis quorum fuit causa aduocando socios criminis &c.  Si fecit bellum iniustum. Si iuit ad bellum iniustum scienter. Si iuit ad bellum dubium de iustitia/abs mandato superioris: ita ꝙ obedientia non excuset. ¶ Sextum preceptum non mechaberis / de iniurijs venereis: scilicet de adulterio / incestu / sacrilegio / stupro / fornicatione / & crimine innaturali.  Si cum persona coniugata / est adulterium. Si cum sanguine iuncta/est incestus. Si cum persona deo dicata per sacrum ordinem aut votum solenne religionis / aut etiam per votum simplex castitatis, semper est sacrilegium. Si cum muliere virgine / est stuprum. Si cum persona soluta / est simplex fornicatio. Si innaturaliter persona sola / est mollicies. si cum persona alia / est sodomia.  In his venereis mo dus innaturalis / hoc est vt mulier supergrediatur / culpabilis maxime est. Alij vero tolerabiles sunt: & videntur potius confitentibus relinquendi vt dicant ipsi.  De osculis/tactibus & alijs huiusmodi interroga summarie ĩnter non coniuges. Inter coniuges nulla quasi cura habeatur nisi vel ad pollutionem extra actum coniugij agatur / aut cum periculo talis pollutionis agatur: omnis enim extra cōiugij actũ voluntaria pollutio peccatum est contra naturam. ¶ Septimũ p̃ceptũ nō furaberis/de iniurijs ꝗ̈tũ ad res: de furto/ rapina/fraude/vsura/& hmōi. Si furatus est. Si rem alienam inuentā que non habetur pro derelicta/ accepit animo retinendi pro se. Si ex nau fragio res alienas accepit. Si vendidit aut emit cum fraude, aut circa precium/aut circa rem/aut circa pondus/ aut circa mensuram / aut circa numerum. Si fecit contractus vsurarios. Si imposuit nouam gabellam. Si exegit gabellas a personis ecclesiasticis contra ipsarum exemptiones. Si violente abstulit rem alienam: aut etiam suam a quieto possessore / ꝗ̈uis male possideret. Si contractum societatis iniuste fecit. Si com/ munia bona vsurpauit. Et de cambijs. Et breuiter hec melius ĩpsi qui fecerunt sciunt si volunt se accusare: quoniā consciẽtia eorum accusat eos intus. ¶ Octauum preceptum/non dices falsum testimonium / habet duo capita magna. Primum de iniurijs iudicialibus. Et hic ex parte iudicis/ex parte accusatoris/ex parte rei/ ex parte testis / ex parte aduocati/ex parte procuratoris.  Secundum de iniurijs verborum. Et hic de mendacio / detractione/contumelia/rixa/ contentione/litigio/susurratione/irrisione/maledictione.  Et quoniam illa que pertinent ad primũ caput/non sunt cōia/ sed aut rara aut ad status spectant iudicum/ aduocatorum &c. ideo vide in locis proprijs. Non pretermittendo circa testes in iudicio/an non solum verum dixerint / sed etiam an responderint iuxta interrogata abs sophisticatione. Et similiter si reus in casu quo tenetur/noluit fateri verum aut mentitus est. & tanto peius si inde alter (puta actor) infamatus est quasi calumnia tor &c.  De mendacio. Si mentitus est perniciose, hoc est in damnum alterius. siue quo ad scientiam / docendo falsa: siue quo ad res / dicendo ꝙ res ista non est istius: siue quo ad quodcun aliud bonum/anime vel corporis vel rerum exteriorum. Si mentitus est officiose vel iocose.  Hic annecte de simulatione & hypocrisi, que sunt mendacia in facto. Si simulatio aut hypocrisis fuit perniciosa: hoc est in damnum &c. aut si fuit adeo affectata/vt pro illa seruanda non curauerit incurrere mortalia peccata. Si mendicauit quasi egens quum non egeret. Si finxit reliquias sanctorum aut miracula &c. ad questum.  Annecte et de iactantia/si perniciosa. Vide in locis suis.  De detractione. Si dixit aliquid ad infamiam alterius animo ĩnfamandi. Similiter si audiuit aut fouit aut induxit tali animo. Si non animo detrahendi dixit verba detractoria cum lesione fame. Si facile retulit ex auditu mala aliorum. Si non defendit famam proximi iniuste infamati/in casu quo posset, & propterea lesa est proximi fama.  De contumelia. Si dixit alicui aliquid criminosum aut conui tium anime vel corporis animo iniuriandi. Si sine tali animo dixit/ita tamen ꝙ notabiliter proximus est iniuriatus. Si ad hec dedit consilium &c. Si alias leuiter iniurias aliquas dixit. Si rixatus est, quo animo / & quibus verbis iniuriosis aut minis. Si comminatus est / & quo animo & quid. Si contentioni vacauit: & quo animo/an impugnandi veritatem vt impugna ret veritatem/an ex duricia aut apparentia quadam / & an in rebus fidei vel morũ &c. Si litigiosus fuit/omnibus opponens/ semper quasi molestus in colloquijs &c.  De susurratione. Si seminauit discordias aut fouit eas animo discordiam causandi aut fouendi. Si non eo animo / sed tamen tam notabiliter vt discordia sequeretur. Si leuiter aliqua dixit que ingrossatiua sunt animorum.  De irrisione. Si derisit aliquem animo confundendi illum. Et si nō tali animo/tamẽ ita turpiter vt confusiosequeretur. Si ioco aut leuiter irrisit aliquem.  De maledictione. Si imprecatus est malum alicui: & quod malum/anime vel corporis, vel damnum rerum/ fame &c. si hoc dixit animo vt eueniret. si ex ira sine animo malo. Si maledixit creaturis irrationalibus. Si maledixit diem natiuitatis sue aut alterius detestando hominem natum/ex consensu deliberato volẽs male natũ aut nō natũ. Et sic de similibus.  His annecte de verbis turpibus/q̃ male morigerati habent in consuetudine. ¶ Nonum preceptum/non concupisces rem proximi tui/de pec catis auaricie in corde. Si desiderauit rem alterius iniuste habe re. Si machinatus est ad damnum alterius.  Et hic de propositis & fludijs acquirendi per fas & nefas. Si fuit mediator aut consultor ad aliquid huiusmodi. ¶ Decimum preceptum/nō concupisces vxorem proximi tui. Hic de peccatis carnalibus in corde/& consequenter in loquutione. Si concupiuit mulierem alienam aut cōsanguineam &c. scđm supradictas species luxurie. Si misit ad hoc nuncios/si literas. si fuit mediator ad hoc aut adiutor. si oculis aut nutibus prouocauit. Si in ecclesia aliquid horũ fecit: & peius si in missa &c. Et hic occurrunt innumerabiles actus amantium/ quos ipsi sciunt &c. Jnterrogationes autem de septem vitijs capitalibus non arbitramur aliter apponendas ꝗ̈ remittendo ad ipsa vitia: vt scilicet con fessor viderit in verbo superbia que sunt superbie / & in verbo gloria que sunt inanis glorie / & in verbo auaricia que sunt auaricie/& sic de alijs: ne contingat idem repetere.  Similiter circa status diuersos hominum. siue communes/vt coniugatorum. siue speciales: vt episcoporum / beneficiatorum clericorum/religiosorum/visitatorum/iudicum/aduocatorum/ procuratorum/medicorum/magistrorum/doctorum.  Artificũ vero diuerso℟ pctā / in his q̃ fraudis sunt applicata ad illā materiā maxĩe vident̃ cōsistere: & iō nō duxi replicāda. INtimiditas (qua homo non timet pericula vite/integritatis membrorum/ & bonorum temporalium, qñ/vbi/cur/& sicut oportet) peccatum est con trariũ fortitudini: quia cōtra rectam est rōnẽ. ¶ Est autem peccatum mortale/quando ex consensu deliberato homo non timet, contra rectam rationem nocendo sibijpsi vel proximo notabiliter: siue causetur animus hic impauidus ex minore ꝗ̈ debeat amore proprie vite &c. siue ex elatione animi: vt frequentius accidit hominibus putantibus vilis animi esse timere & separare se a contentionibus / rixis / armis / &c.  Veniale autem peccatum hoc est/quando ex stultitia excusabili procedit: scilicet quia quasi stolidus non perpendit pericula, & ideo non ponderans non timet. Tanta posset esse stoliditas ꝙ nullum esset peccatum. Est etiam veniale & propter imper fectionem actus/vt si deest deliberatio (vt in primis motibus) & propter imperfectionem materie: vt in paruis periculis seu paruis rebus. ¶ Aduerte hic tā pro hoc nō timẽdi pctō ꝗ̈ pro similibus peccatis in defectu passionũ consistentibus, ꝙ quia passiones amoris/ timoris/tristitie/ire/audacie &c. indite sunt nobis ad ꝓsequendũ nr̃a bona vel ad fugiendum mala, non sit tibi cure siquis quasi stoicus ex naturali complexione aut vndecũ animum habeat aut videatur habere sine passione timoris vel tristitie &c. si tñ habet illam quantum ad effectum necessariũ: puta ꝙ prosequit̃ bona prosequenda/ fugit fugienda / cauet cauenda qñ/vbi/cur/ ficut &c. oportet: in hmōi. n. voluntarijs omissionibus consistit peccatum/siue habeat passionem siue non. INtrusio Crimen est canonicum: quo. s. aliꝗs honorẽ ecclesiasticũ seu bñficiũ abs canonica prouisione acquirit de facto. & intrusus est & dicitur ꝗ̈diu sic tenet: & est in statu eterne damnationis. INuidia (qua homo tristatur de prosperitate alterius similis seu equalis. Vel sub alijs verbis/ qua hō tristat̃ de bono alterius quasi diminuat propriam excellentiā) peccatum est: quia tristat̃ quis de bono alieno/ de quo debet potius gaudere. Et est ex suo genere peccatum mortale: quia contra charitatem/qua bonum proximorum diligere tenemur. Et proprie inuidia est quum aliquis dolet ꝙ alius prosperetur/non propter aliud, sed propter hocsolum ꝙ ille pa℟ a se distans / bonum seu melius habet: apprehendit. n. inuidus quasi illius bonum sit sue diminutio excellentie. Qui autem tri statur de bono alterius propter aliquam conditionem adiunctā (puta propter damnum inde sequens aut quia caret ipse / aut quia indignus habet) non est inuidus. Et sunt tres: scilicet timi dus/emulus & nemesius. de quibus in suis vide locis. ¶ Et sicut contingit in alijs vitijs / ita hic intellige inuidiam ex voluntatis consensu esse peccatum mortale. sine deliberatione autem esse veniale: vt in motibus passionum imperfectis / & similiter in rebus minimis.  Nec inuenitur inuidiam humanā habere plures species. Dico autem humanam propter inuidiam fraterne gratie/qua quis tristatur de diuine gratie diffusioneseu participatione: quoniam hec inter peccata contra deum est / & ponitur peccatum in spiritumsanctum/& est grauissimũ. IRa Passio est naturalis / qua appetimus vindictam. Et si ratione reguletur/ non est peccatum: sed si a recta ratione exorbitet peccatum est. Potest enim vindicta iusta recte appeti/sicut etiam potest recte infligi: vt quum pater aut prelatus irascitur contra filij aut subditi delicta & punit. ¶ Dupłr aũt discordare pōt a recta rōne. Prĩo ꝗ̈tũ ad vindictā appetitā: quia. s. quispiā appetit vindictā iniustā. siue sit iniusta secũdũ se: puta ꝗa appetit ꝙ ꝗs occidat̃ quũ nō mereat̃ mortẽ. siue sit iniusta quantũ ad actorẽ: puta quia licet mereatur mortem/non tamen ab homine priuato. siue sit iniusta quantum ad intentionem appetẽtis: quia licet ille mereatur mortem a iudice, iste tamen appetit illam non vt iustam sed vt saciatiuam sui animi. Et sic ira est peccatum mortale/quia contra charitatem. Ita tamen ꝙ propter imperfectionem actus, vel ex parte irati/ quia non ex consensu rationis (vt contingit in passionibus añꝗ̈ vere consentiamus) vel ex parte vindicte / quia minima est (vt contingit in punitionibus minimis, que si fierent quasi pro nihilo haberentur) peccatum solummodo veniale intelligas/ sicut in ceteris vitijs humanis.  Secundo potest a recta ratione ira discordare quantum ad modum irascendi: puta quia nimis ardenter intus quis irascitur / aut secundum exteriores motus nimis excandescit. Et sic si excessiuus modus est nudus, peccatum est veniale. Si autem huic excessui adiaccat aliquid contra dilectionem dei vel proximi (vt blasphemia aut maledictio ex animo) esset ex adiacenti mortali mortalis. IRonia Apud morales vitium iactantie contrarium significat/sicut auaricia contrariatur prodigalitati: ita ꝙ ironia fingit minus de se ꝗ̈ sit / sicut per opposi tum iactantia fingit de se maius ꝗ̈ sit. ¶ Et quoniam ironia aut negat aliquid magnum in se quod quis in se recognoscit / aut affirmat de se aliquem defectum quem in se non recognoscit, ideo semper pecca tum est: vtpote mendacij species. Et potest distingui ironia in officiosam/iocosam & perniciosam. vt perniciosa/ que sola est peccatum mortale/intelligatur illa ironia que contra charitatem dei aut proximi tendit: vt quum quis ad decipiendum illa vtit̃: iuxta illud. est qui nequiter se humiliat/ & interiora eius plena sunt dolo. Quum autem aliquis predicat se defectuosum vt habeatur humilis/incurrit simul contraria vitia. & ironie/fingendo defectus quos nō habet: & iactantie/fingendo humilitatẽ qua caret. Et ꝗa hic ẽ eius finis, iō magis ẽ reus iactātie ꝗ̈ ironie. IRregularitas Nō culpa sed pena est. Nec spectās ad confessores: quia pariter absoluuntur a peccatis irregulares & non irregulares. Vnde pertran/ seundum censui, monendo confessorem ꝙ si alicubi peccatum clerici propter quod incurrisset irregularitatem reseruatum reperit/dicat clerico ꝙ ipse de seipso rationẽ reddat: ne oporteat confessorem reuoluere omnia iura ad videndũ oẽs casus quibus incurritur irregularitas. Et sic in similibus (puta in synodalibus & statutis municipalibus) seruare memento/ ne erres & te exoneres. Scito Tamen irregularitatem non solum a laicis incurri quando sine peccato (vt quũ iudex occidit maleficum) verum cum clericus etiam male operando incurrit irregularitatem non propterea peccat mortaliter. ita ꝙ actus aliquis habens annexam irregularitatem non inducit peccatũ mor tale, siue exercens illum actum propterea reddatur inhabilis ad exequutionem sui ordinis siue non: quia plus est facere illud propter quod homo redditur inhabilis ad susceptionem sacramentorum ꝗ̈ facere illud per quod inhabilitatur ad exequutionem ordinis: quum suscipere sacramentum sit maius exequutio ne ordinis/& sit magis de necessitate salutis. Sed primum non inducit peccatum mortale: vt patet de excommunicatione minore: ergo nec secundum. Incurritur quippe excommunicatio minor abs mortali peccato/ & tamen priuatur per eam homo perceptione omnis sacramenti. Et simile est de suspensionis & interdicti censuris iudicium propter eandem rationem. ¶ Scito quo ꝙ appellatione irregularitatis homicidij volũtarij non venit irregularitas propter occisionem hominum in bello iusto aut iudicio iusto: quoniam vbi non interuenit bomicidiũ/ ibi non inuenitur irregularitas homicidij. constat autem ꝙ qñ homo iuste occiditur non committitur homicidium: quoniam homicidium species est criminis: non enim significat occisionẽ hominis qualemcun sed iniustam. ergo non est ibi irregularitas homicidij siue voluntarij siue inuoluntarij. Cum quo tamẽ stat ꝙ interuenit in huiusmodi alia irregularitas: puta cause sanguinis vs ad mortem. Et hec ideo sint adiecta vt sciant priuilegiati in dispensatione irregularium citra homicidium voluntarium/posse se dispensare in omnibus casibus occisionis huma ne in quibus non interuenit crimen homicidij. Nec sint decetero propter hec soliciti ad petendum dispensationem a papa: quia ipsi possunt dispensare. Jrrisio Vide supra in verbo derisio. IVdaiʒare (siue seruando sabbatum / siue alia iudeorum custodiendo) peccatum mortale est/ad supersti tionem falsi cultus diuini spectans. IVdeorum Cōuersatio illi cita est christia nis / in generali quidem quantum ad assiduam seu familiarem conuersationem.  In speciali vero quantum ad decem. Primo ad simul habitādũ. Secundo ad simul conuiuandum. Tertio ad simul balneandũ. Quarto ad vocandum illos in infirmitate. Quinto ad percipiendum medicinas ab eis. Sexto ad nutriendũ infantes eorum in domibus eorum. Septimo ad seruiendũ eis vt illorum famuli. Octauo ad esse seruum eorum. Nono ad preficiendum seu permittendum illos in aliquo officio publico inter christianos. Decimo ad comedẽdũ azima illo℟: vt videre potes extra de iudeis. et. xxviij. q. i. in pluribus capitulis. ¶ Et quoniam in multis apposita est pena excommunicationis (vt in prĩo/tertio/quarto/quinto & vltimo/in ca. nullus. xxviij. q. i.) secundum autem dicitur sacrilegum / sextum vero & septimum committitur prelatis vt compellant per ecclesiasticā censuram, nono quo censura excommunicationis ferenda indicitur. xvij. q. iiij. ca. constituit. ideo cautum oportet confessorem in huiusmodi non ferre vnam de omnibus sententiam, sed quedam nullo pacto pertransire: qualia sunt omnia que quasi continuam conuersationem aut multam familiaritatem ingerunt (vt cohabitare / famulari domestice quouis ministerio &c.) & ꝙ tolerentur in officijs publicis. Primum. n. horum periculum habet annexum subuersionis: iuxta illud apostoli. modicum fermentum totam massam corrumpit: & propterea inhibitum est. Secundum autem derogat dignitati fidei: & id circo est interdictum. ¶ Quedam autem si abs contemptu non sunt seruata/ ex incuria aut aliqua causa rationabili/saltem secundum transgresso rum iudicium, tolerari possunt: vt cenasse cum eis/aut balneatũ simul esse/vocasse ad curam egritudinis/& similia. Spectandũ siquidem est ad tria. Primo ad obedientiam/cui non contrauenitur si desit contemptus. Secundo ad finem precepti/qui est ne fides fidelium periculo corruptionis exponatur: contra quem fieret si familiaritas/ aut illorum super christianos prefectura quelibet permitteretur. Tertio ad alium finem precepti / scilicet dignitatem fidelium seruandam. contra quem fieret & per illo rum officia publica / & per azimorum illorum comestionem/ & per conuiuia: ipsis enim tanꝗ̈ diuina profitentibus / nostra abhominantibus, christiani quasi prophanos se exhiberent/illis deferendo. Et omnibus cōsideratis secundum diuersitatem temporum / locorum & personarum est iudicandum, saluando semper tria predicta. IVdicis Peccata sunt in duplici differentia. quedā nan sunt con tra diuinum vel naturale ius: quedam cōtra ius positiuum. ¶ Et peccata quidem iudicis prima principa lia sunt quin. Primum est iudicium iniustum in toto vel in parte.  Secundum est iudicium temerariũ, quando sine sufficientibus testibus/documentis & iuris ordine quo ad necessaria iudicat/etiam si eueniret inde sententia iusta: quia non debet iudicare nisi ex sufficientibus ad iudicium.  Tertium est iudicium vsurpatum, quando vel non sibi subditam personam/vel opus non sibi subditum (puta occultum) iudicat.  Quartũ quasi extraiudiciale est iniusta remissio pene: quando scilicet iudex etiam si princeps fuerit / relaxat penam homicidij/mutilationis/latrocinij/ & huius modi/ in damnum reipublice aut partis. Magnum siquidem reipublice nocumentum communiter infertur quum mali impunes euadunt: quia crescunt mali: & qui sunt mali aut ad malum proni, audent perturbare/ vulnerare/occidere/ &c. Nec excusat commutatio pene in pecuniariam / nec pax a parte habita: quoniam princeps est custos iusti. Ita ꝙ abs rationabili causa vtens huiusmodi vocatis clementijs / peccatum mortalissimum incurrit: immo reus est homicidiorum &c. consequentium.  Quintum est negatio seu dilatio iustitie/presertim petite. Dico autem presertim petite: quia tenetur etiam non petitam iustitiam facere, vigilando & inquirendo/ac purgando rempublicam malis hominibus punitionibus. Sed tanto grauius peccat petitam negan do aut procrastinando iustitiam: & tenetur de expensis & dam nis illorum quibus negatur vel differtur sine rationabili causa. Et quodlibet horum quin est peccatum mortale: quia est iniustitia, que ex suo genere est mortale peccatum.  Annexa autem peccata sunt innumera / iuxta multitudinem causarum que possunt iudicem inducere ad aliquid dictorum. Potest nan ex odio vel vindicta/ex auaricia/ex amicitia alicu ius/ex ambitione/ex ignorantia culpabili/ ex timore mundano &c. incurrere hec peccata. ¶ Ex positiuo autem iure/siue canonico/siue ciuili/siue munici pali, tot incurrunt peccata quot transgrediuntur prohibita. Que non tenetur confessor scire, sed ipsi iudices tenentur scire que spectant ad officium suum. Et propterea ipse seipsum probet si est iudex ordinarius / si violauit que sunt ordinarij. Et si est iudex delegatus/si violauit que sunt delegati: puta petere aut recipere preter esculenta paucorum dierum / & expensas in casu: quia ecclesiasticus tenetur restituere. de re scriptis in. vi. ca. statutum. & cum ab omni. de vi. & ho. cle. Secularis autem non potest preter esculenta plusꝗ̈ quattuor aureos recipere / si causa excedit centum aureos: vt ciuiles leges statuunt. Sed hec sint exempli causa dicta, ipsi de seipsis loquantur. IVdicium Temerarium (quo homo quicun sine sufficienti certitudine iudicat proximum de animo seu inten tione) peccatũ est: quia nemo debet diffinitiue asserere ẽt in suo corde quod nescit/ in p̃iudiciũ presertim alterius. Et si sic iudicat proximum de peccato mor/ tali / peccat mortaliter: quia sine sufficienti causa despicit proximum / & in corde suo dat illi iniuriosum locum abs rationabili causa. Si autem iudicat de peccato veniali/ aut de mortali non assertiue in corde suo determinat ꝗ̈uis credat firmiter & temerarie, nō peccat mortaliter: quia non diffinitiue iudicat, sed venialiter/magis & minus grauiter iuxta qualitatem signorum estimandi & affectus male dispositi. ¶ Vbi quo pro timoratis cōscientijs / memẽto discernere inter iudicium operis & iudicium persone. Nam siquis non plus sciens audit aliquem maledicentem (puta in mala hora) aut videt aliquem exercentem aliquem turpem actum/ & credens actus huiusmodi esse scđm se peccata mortalia iudicat illos pec cati mortalis, non incurrit peccatum iudicij temerarij de quo est cōmunis sermo: quoniam non iudicat personam sed opus. nec errat in iudicio personali sed in iudicio rerum. Tũc autem iudicaret temerarie/ quando esset iudicium personale: ita ꝙ ex parte intentionis seu animi iudicaret illum peccare mortaliter/ audens diffinire in actibus dubijs aut venialibus intentionem mortalem. IVrare si suos habet comites/ iudicium/ iustitiam & veritatem, actus virtutis religionis est: vtpote profitens deum infallibilem omnium notitiam ac veracitatẽ ha bere. Propter qđscriptũ est. laudabuntur omnes qui iurant in eo. ¶ Contrariantur autem iuramento duo crimina. periurium/& iurare per falsos deos aut creaturas. Et de periurio quidem in loco suo in ferius tractabitur.  De hoc autem crimine quod grauius est / nec habet nomen proprium, aduerte ꝙ ad blaspbemiam reducitur: quia dum aliquis intendit vere iurare/intendit testimonium infallibile afferre: & dum per creaturam quancun aut falsum deum iurat/ profitetur creaturam illam seu illum estimatum deum esse infallibilem testem, quod est proprium dei veri: ac per hoc attri buit quod est proprium dei/alteri, quod est blasphemare. Est ergo iurare per creaturas aut falsum deum / plusꝗ̈ periurium: quia est peccatum blasphemie.  Veruntamen quum christiani iurare videntur per creaturas (vt per sancta euangelia aut per sanctos &c.) pie interpretandum est: hoc est secundum christianum morẽ & sensum: hoc est vt intentio iurantis sit deum in creatura afferre in testẽ/ & non ipsam secundũ se creaturā. Et iuxta hanc distinctionẽ discerne diuersa scripta prohibentia & concedentia iurare per creaturas. Nam prohibentia intelliguntur de creaturis secundũ se: concedentia intelliguntur de creaturis vt in eis est deus. 
 
 LAruarum Vsus illicitus ex circunstan tia aliqua reddit̃, & nō est secundum se illicitus: vt patet ex hoc ꝙ in repre sentationibus est licitus. Nec solũ redditur illici tus ex malo fine/ et incongruo tꝑe/loco & mō, sed ex conditione persone plurimum pensandus est. Nam quia tempore quo quasi insanire licet larue assumuntur, iuuentutis hec est licentia: & propterea a grauibus viris aliena censetur. ¶ Et licet magnates etiam ecclesiastici ad excusandas excusatio nes in peccatis / dicant se maxime decere vt laruati incedant vt possint libere discurrere incogniti/quod non deceret illos manifestos, nihilominus non excusantur. Tum quia tales non egent propter graues toto anno occupationes huiusmodi recreatione. Tum quia non ad recreandum animum / sed ad superfluam agunt delectationem. Tum quia non curant cognosci, immo plures eorum volunt cognosci. Tum quia scandalizantur pusilli ex prelatis presertim ecclesiasticis laruatis. Et merito / quia personas subeunt leuium & iuuenum secundum morẽ. Et hoc est valde pensandum: scriptum est enim. qui scandalizauerit vnum ex istis pusillis/ expedit ei vt suspendatur mola asinaria in collo eius &c. LAtrocinium (quo obsessor viarum siue publice siue occulte ꝑ vim aufert res a transeuntibus) spẽs est rapine/& manifeste peccatum mortale: a quo denominantur latrones. LEnocinium (quo persona mediat/ fouet/allicit ad venerea aliena) peccatum est mortale, tanto grauius quanto reatum in se habet omnium criminũ que inde sequuntur. Hinc. n. lenones & lene persone infames satis note denominantur. LEx Iniusta peccatum est maximi criminis: nec meretur vocari lex/statutum/aut &c. sed corruptio legis. ¶ Consurgit autem iniquitas legis ex quattuor. Primo ex materia: vt quum mandatur fieri aliquid quod est peccatum/& precipue mortale: vt sunt leges de sacrificando idolis/de fallendo proximum.  Secũdo ex forma: vt sunt leges grauantes inequaliter subditos inequalitate propor tionis, que cōstituit iniustitiam distributiuā. Vt quum fit edictũ de colligendis decem milibus ducatorum a populo, ita ꝙ tales soluant centum & tales viginti &c. quum tamen secundum proportionalẽ iustitiam econuerso forte fieri deberet: sed quia attenditur ad fauores vel ad amicitiā/ideo sic inique distribuit̃ onus. Et sic de similibus.  Tertio ex authore legis: quia scilicet non habet potestatem statuendi/vel non habet potestatem super illos vtpote exemptos/aut suꝑ illā rem seu illud opus.  Quarto ex fine: quia non ordinatur in veritate ad commune bonum, sed ad proprium commodum principis.  Et quocun horum modorum lex seu mandatum iniustitiā habeat, non solum est iniqua / sed non obligat subditos ad sui obseruantiam.  Ad secundum modum spectant oẽs gabelle inique ex forma: vt vident̃ omnes gabelle de his que deferunt̃ pro proprio vsu, que etiā ex ciuili iure sunt prohibite. Ad quartum autem omnes inique ex non durante amplius fine: vt si ga bella fuit posita ad faciendum muros ciuitatis, perfectis muris iniusta est si perseuerat exactio. LJbellus Famosus (quo quis proximum infamat exponendo in iuriosam alicui scedulam vt inueniatur/legatur &c.) ad detractionis crimen spectat/si actoris nomen occultatur. Si vero seipsum nominat/ ad cōtumelie nequiciā ꝑtinet. Et ꝑꝑea semꝑ est scelus magnũ. LJteras Alienas sigillatas aꝑire inui to dño/pctm̃ est iniustitie & curiositatis. Interuenit siquidẽ in hoc oꝑe in iustitia: qm̃ fit iniuria custodienti literas sub sigillo: ideo. n. apponit̃ sigillũ/vt custodiatur scriptura interior per sigillum. ¶ Et quia custoditur duobus/scilicet mittenti & ad quem mittitur (mittens siquidem/custodiam sigilli apposuit vt sic custo dita litera perueniat ad eum ad quem mittit) ideo appellatione domini in ꝓposito venit vter. Et ꝑꝑea nisi alter eo℟ cōsentiat/ aperitur sigillum inuito domino. Et vtri fit iniuria: quia ius aperiendi quod vtri soli conuenit / non solum vsurpatur sed tollitur: non. n. restat quod aperiatur postꝗ̈ apertum est.  Curiositas quo inuenitur in hoc actu: quia ad hoc aperiuntur litere vt legantur/vt sciat legens id quod scire non decet / aut saltem vnde scire non decet: quia ex alienis secretis non decet acquirere notitiam. Est igitur peccatum iniuste curiositatis aperire literas sigillatas inuito domino. ¶ Et ꝗa iniustitia ex suo gñe est mortale pctm̃ formaliter loquẽ do, ideo actus iste ex suo gñe est pctm̃ mortale si formaliter fiat.  Dupłr nan cōtingit hoc facere. Primo formaliter & ꝑ se, hoc est ex intẽtione iniuriam talem faciendi: sicut detrahens animo detrahendi/ & dicẽs conuitium animo iniuriandi &c. Et sic est mortale: quia iniuria ista non est inter paruulas iniurias / que quasi pro nihilo ab hominibus habentur: sed est iniuria estimata ab hominibus: vt patet. Et si querat̃ in quo iniustitia hec nocet proximo, dicendum est ꝙ leditur proximus in proprio iure custodie scriptorũ suorum: quod contra ius gen tium violatur/quasi ius legatorum inanimatorum: cōmuni. n. fidei sigilla lr̃arũ credita intelliguntur.  Alio modo aperiuntur lr̃e sigillate non animo iniuriam hanc irrogandi. Et tunc non proprie incurritur iniustitia: quia non fit iniustum formaliter/ sed materialiter. ac per hoc non est peccatũ mortale/nisi actus redeat in naturam sue forme aliunde: puta ex nocumento subsequuto in fama/honore/rebus &c. vel forte ex excellentia perso ne offense/puta principis: vel ex alio accidente. Exhis Aũt hr̃e potes tria spālia. Primũ est/ꝙ siquis sigil latas alienas lr̃as legat sub ratihabitiōis spe in mit tente vel ad quẽ mittitur, excusatur: quia non aperit inuito dño.  Secundũ est/ꝙsiquis hmōi literas aperiat ex curiosa leuitate putans pro certo ꝙ non sunt ibi scripte res importantie/paratus tamen ad secretum si casu ibi inueniretur aliquid secreto tenen dum, peccat quidem sed venialiter tantum: quia nec per se facit iniustum/nec per accidens redit iniustum materialiter in naturam formalis iniustitie: quia nullum est periculum nocumẽti.  Tertium est, ꝙ authoritate publica ex causa rationabili aꝑire hmōi literas/non est iniustum ꝗ̈uis fiat inuito dño: quia respublica ius habet prouidendi sibi oportune: ad prouidam autem cautelam publici boni spectat tempore belli vigilare super insidijs / proditionibus & tractatibus &c. que per literas possent significari. Et idcirco excusantur aperientes huiusmodi literas de mandato publico ex causa belli aut alia rationabili causa. Et sibijpsi imputet extraneus vel dominus ecclesiasticus aut secularis qui mittit literas / si displicet factum: scire enim debet/ ꝙ nulli iniuriam facit qui vtitur iure suo. Et hac eadem rōne (quia scilicet vtitur iure suo) maritus aperit literas vxoris seu ad vxorem/& pater filiorum/& prelatus religiosorum. & sic de similibus. LJtigium Duo significat pctā. Alte℟ quod vocatur cōtentio/qua quis contra veritatem ex proposito litigat. de qua superius dictum est. Alterum quod pro prium nomen non habet/quo homo in con/ uersatione humana omnibus opponit verbo vel motu aliquo: ac per hoc molestam habet conuersationem, vtpote tristitiam ingerens his cum quibus conuersatur. Est aũt peccatum hoc contrarium affabilitati: qua homo conuersatur cum omnibus delectabiliter vt decet. ¶ Et potest hoc peccatum incurri dupliciter. Vel formaliter: hoc est ex intentione contristandi hominem contradicendo. Vel ma terialiter: hoc est abs hmōi intentione. Et vtro mō est pctm̃: quia cōtra rectā rōnem/exigentẽ hominẽ debere conuersari delectabiliter vt decet. Et cōiter est pctm̃ veniale / ꝑꝑ paruitatem nocumenti intenti seu subsequẽtis: nam hmōi tristitia minimũ quid est. Si tñ intenderet aliquis confundere hominem aut con temptibilem reddere per hmōi contradictiones, esset peccatum mortale/propter notabile proximi nocumentum. LJtigare In iudicio pro tꝑalibus rebus sibi iuste debitis/vt quotidie fit, pctm̃ est quadrupłr.  Primo ex irrōnabili cā: puta si ex cupiditate seu auaricia aut pertinacia quadā vel opprimẽdi aut molestandi cā litigat̃.  Secundo ex modo personali: si contentiose & quasi inimice/ non colloquendo &c. litigatur.  Tertio ex mō iudiciali: si fraudulenter/si peruerse producendo / probando/ prorogando &c. litigatur.  Quarto ex scandalo pusillorũ: vt contingit qñ frater contra fratrem, aut religiosi contra laicos grauatos filijs & filia bus / seu alias indigentes &c. quibus deberent donare/litigant. Deberent enim prepositi proponere capitulo / & cum capituli consilio blanda charitate aut donare/aut differre in pinguiorem fortunam. Hec enim est vera fides boni dispensatoris rerum christi: & non scandalizare mundum litibus/quasi suffocando debitorem (redde quod debes) pretextu ecclesie: quasi christus non habeat vnde aliunde cultores suos pascat. LVdere Ex duplici capite inuenitur peccatum. vel ex genere ludi/vel ex circunstantijs. ¶ Ludus autem ex proprio genere peccatum est/qui consistit in actioni bus turpibus vel iniustis. Et distingui tur in tria genera.  Primum genus est / quũ ludus assumit turpia verba vel facta. Et si quidẽ verba vel facta sint peccata mortalia / ludus est peccatum mortale: si autem verba vel facta sunt peccata venialia / ludus quo erit peccatũ veniale.  Secundum genus est / quum ludus assumit nociua proximo: siue noceant in persona/siue in fama / siue in honore &c. Et sic semper est peccatum mortale: quia nocere proximo est mortale peccatum: nisi propter imperfectionem actus excusetur. Esto tamen hic prudens interpres: quoniam moderata hastiludia & moderata gladiatoria & similes exercitationes ar morum que parum nocumenti periculo exponunt ob cōmune bonum militaris discipline/que exercitatione comparatur prouo catur & fouetur, non comprehenduntur sub his dānatis ludis.  Tertium genus est/quum in ludum assumuntur sanctorum gesta, tanꝗ̈ contemnantur & in derisionem deducantur: hoc. n. peccatum mortale est / iniuriam inferens non homini sed deo in sanctis aut sacris suis. Ludus Vero ex circunstantijs malus censetur ex septẽ. Primo ex fine: vt siquis ita esset affectus ludo vt multum tempus consumeret in ludis, & hoc esset veniale: vel etiam nō curaret de preceptis dei vel ecclesie propter ludũ, quia hoc esset mortale.  Secundo ex persona: vt si dedecet perso nam talem ludere tali ludo/vt prelatos &c.  Tertio ex loco: vt si in ecclesia luderetur. quod esset mortale quo ad ludos theatrales & similes. Veniale autem si sine rationabili causa quis ibi luderet ad scaccos.  Quarto ex tẽpore: vt si diebus festis nimis abstraheretur a diuinis propter ludum.  Quinto ex qualitate: vt si talis ludus (puta alearum) sit prohibitus. Hodie tamen solis clericis prohibiti quidam ludi videntur: vide in verbo cleri cus. laicis enim omnis ludus non secũdum se malus licitus vr̃: nisi vbi specialiter prohibitio seruari cōsueuit.  Sexto ex modo: vt si fraudulẽter ludatur.  Septimo ex abusu, dum multi ludo qui causa recreationis licitus & sanctus est / abutuntur vt negociatione ad lucrum. ita ꝙ non ludunt propter delectationem principaliter / & pecuniam interponunt quasi stimulum ad vere ludendum, sed ludunt principaliter propter lucrum. Et hoc semper est peccatum: quoniam est dare operam turpi lucro: si tamen nulla alia deformitas immisceatur/non est peccatum mortale. LVxuria Apud morales peccatum generale est animi superfluitatibus vacantis. Appropriate tamen vsurpat̃ pro super fluitate in venereis. Et sic ponitur vnum inter septem vitia capitalia. ¶ Potest autem dupliciter superfluitas venereorum inueniri. Primo secundum solas circunstantias: vt contingit inter coniu ges. Et sic communiter est venialis luxuria.  Secundo secundum ipsam speciem actus: vt contingit in fornicatione/stupro/adulterio/&c. & his que ad hec ordinantur. Et sic semper est mortale peccatum: vt de qualibet specie in suo loco patet. 
 
 MAgistrorum Pctā circa tria sunt: doctrinā/mores/ & lucrum. ¶ Quantum ad doctrinam peccatur primo docendo noxia anime, siue cōtra fidẽ catholi cam/siue contra bonos mores. Et hoc siue di recte siue indirecte: hoc est ex mō dicendi magnificando cōtra ria/& quasi despiciendo ea que sunt fidei seu bonorum morũ: vt contingit doctoribus multis philosophie/ & poetis arrogantibus sibi philosophie authoritatẽ libertate ingenij & contemptu fidei & bonorum mo℟: quasi non sint veri philosophi nec veri poete qui boni christiani sunt.  Secũdo docendo falsa vt vera. Et hoc si ex industria fit / incurritur mendacium perniciosum mentiendo in his que ad perfectionem spectāt intellectus: qualia sunt scibilia omnia: nocumẽtum. n. inferre in bonis intellectus/ non est minus ꝗ̈ nocere in bonis corporalibus. Secus autem est mentiri de aliquo singulari: quoniā singularia non sunt scibilia/ & illorum notitia non per se spectat ad perfectionem intellectus. Si autem non ex proposito falsum dicitur in scibilibus/ non est peccatum mortale: quum non sit mendacium nisi materialiter. nisi forte nocumentum notabile inde proueniens ex incuria aut temeritate doctoris asserentis temere falsum/reducat actum in naturam mendacij/tanꝗ̈ non curauerit mentiri in no cumẽtum aliorum.  Tertio negligendo studere vt docere bene possit &c.  Quarto nolendo docere aliquid egregium ex inuidia.  Quinto deuiando scolasticos auditores ab alijs doctoribus in damnum ipsorum auditorum & iniuriam doctoris. Et hoc esset mortale si sic fieret. ¶ Quantum autem ad mores non solum peccat minus corrigendo vel excedendo in correctione, sed quod magis vrget fouendo aut inuitando ad turpia seu ludos &c. sunt. n. cause multorum per hoc malorum inde subsequentium in adolescentulis. ¶ Quo ad lucrum vero peccatur/si exigit plusꝗ̈ sibi debeatur/ aut a quibus non sibi debetur. MAledictio Qua quis imprecatur alicui malum /pecccatum est mortale ex suo genere: quia contra charitatem est cupere alicui malum. Aduertenda Tamen sunt hic quattuor. Primum est / ꝙ est sermo de malo sub rōne mali/& non sub ratione boni honesti vel vtilis: hoc est/ad ma ledictionẽ requirit̃ ꝙ desideret̃ hōi malũ: puta mors / infamia/ damnũ rerum/infirmitas/& siquod aliud malũ occurrit. Ita ꝙ nō desiderent̃ ista illi vt iustitia dei aut reipublice habeat suum locũ: sicut letabit̃ iustus quũ viderit vindictā. Et similiter ꝙ nō desiderentur ista illi vt medicina corrigens illũ & reducens ad sanitatẽ anime, aut saltem reuocans ab oppressione bonorũ. Sed desiderantur ista proximo non curando plus: hoc. n. est desiderare malum formaliter. ¶ Secundũ/ꝙ sermo est de creatura rōnali, cui soli pōt aliquid mali obuenire. Vbi caute aduerte/ ꝙ si maledicuntur creature irrationales abs alia adiunctione, peccatum est ociosi verbi. Si vero maledicerentur vt sunt creature dei. non esset simplex maledictio / sed blasphemia: sicut etiam blasphemia est maledicere sanctos aut deum. Si autem maledicerentur in ordine ad homines: vel vt sunt res alicuius (vt siquis imprecetur sterilitatem agro alicuius/aut mortem pecudibus alicuius/ &c.) perinde esset vt imprecari damnũ homini qui est dñs. Vel vt sunt cōtentiue/& breuiter relatiue ad bona hũana: vt siquis hac ratione maledicat diem natiuitatis sue vel alterius, idem est acsi maledixisset hominem illum nascentem. Si vero relatiue ad mala humana / nullũ peccatũ est: sicut nec maledicere humanis malis. sic enim iob maledixit diem natiuitatis sue/pro quanto continet tot mala culpe & pene huius vite. Et dauid montes gelboe/pro quanto ibi occisus est populus domini. Et sic de similibus. Demonem demum maledicere absolute non est peccatum: quia ratione status sui mali intelligitur a christianis maledici. ¶ Tertium est/ꝙ maledictio dupliciter incurritur: scilicet vel per se, hoc est ex intentione maledicendi vt malum eueniat. Et sic est peccatum mortale si homo maledicitur directe vel in directe: vt declaratum est. Nisi propter imperfectionem actus. vel ex parte mali/quia minimum pro nihilo reputatur: vel ex parte affectus / quia non ex consensu rationis cupiebat. Et materialiter incurritur maledictio, quum quis maledicit verbo/ sed non animo maledicendi, sed ex surreptione vel lapsu lingue aut malo vsu huiusmodi profert. Et est veniale peccatum. ¶ Quartum est/vt non fallaris confessor quo ad duo. Primo ad discernendum si persona irata maledixit ex animo vel non: nam non oportet inspicere ad tempus quietis/ sed ad tempus ire & furoris. Ex hoc enim ꝙ post iram persona quieta nollet malum illi cui imprecata est/non habetur signum sufficiens ꝙ nō maledixit ex animo, sed solummodo ꝙ non perseuerat in malo animo. Sed oportet scire si tunc quando imprecabatur / passio ire & furoris intantum preualuit ꝙ flexit voluntatem ad consensum, ita ꝙ tunc voluisset vt eueniret quod imprecabatur. Nam si sic est/non excusatur a mortali: sicut nec qui ex nimio libidinis ardore consentit vt vellet fornicari, ꝗ̈uis transacta ten/ tatione nollet & gaudeat ꝙ non fecerit / & multum doleret si fecisset. simile est. n. hic & ibi.  Secundo ad discernendum animum eius qui maledixit irrationali creature respectiue ad bona humana: puta maledictus sit dies in qua natus es / aut in qua natus sum/& similia. qm̃ ipsimet qui dicunt non intelligunt verborum propriũ sensum/ ꝙ scilicet redundet in maledicendum illum hominem nascentem. Et propterea oportet examinare animum dicentis / si tunc per illam maledictionem optabat aliquid mali notabilis illi ho/ mini, siue sit ipsemet siue alter. nam si optando illi malum nota bile dicit maledictus dies in qua natus es/ quasi optans illũ non fuisse natum aut fuisse male natum, peccatum est mortale sine dubio. Si vero ex ira maledicit diei illi/ & intendit ꝙ dies sit maledictus / sed non intendit per hoc velle vt ille habuerit vel habeat malum ex natiuitate sua, peccatum veniale est: quia intentio maledici non protenditur ad cupiendum malum proximi. MAleficium Peccatum est generale quo quis nocet proximo. Vsurpatur tamen appropriate pro peccato quo quis nocet proximo per aliquam demonis inuocationem. Vnde malefici dicuntur qui impediunt cō summationem matrimonij / pueros ledunt aut etiam occidunt/ & queuis alia mala incantationibus suis inferunt.  Constat autem crimen hoc esse mortale ex duplici capite: & quia inuocatio est demonum / & quia nociuum est humano generi. Confunditur tamen plerun nomen maleficij ad inuocationes demonum etiam vtiles hominibus / quum disputatur an liceat maleficium soluere maleficio altero. Vbi Scito/ꝙ soluere maleficium alio maleficio/ peccatum quo est mortale: quoniam maleficium est secundũ se prauum/ & nulla potest intentione bene fieri. Et similiter in ducere maleficum paratum ad maleficia perpetranda/adsoluen dum maleficium alio maleficio, est peccatũ mortale: quia nulla ratione licitum est inducere hominem quantũcun paratum/ ad offendendum deum.  Nec habet locum in proposito distin ctio inter inducere ad peccandum & vti iniquitate alterius parati ad peccandum / vt distinguitur in vsura & in iuramento infidelium: quoniam illa distinctio non habet locum nisi in illis in quibus actio petita pōt ab illo parato fieri sine peccato si vult/ & ex iniquitate sua prouenit ꝙ apponit ipse peccatum. tunc. n. petens petit opus bonum, sed quia ille a quo petitur nō vult nisi cum peccato efficere/ideo petens vtitur iniquitate parati & non communicat peccato illius. Verbigratia. petens mutuum ab vsu rario/petit opus bonum scilicet mutuum, quod vsurarius si vel let posset sine peccato concedere. & similiter petens iuramentũ ab infideli/petit opus religionis sanctum scilicetiurare, quod idolatra potest si vult sine peccato concedere / recognoscendo verum deum & per illum iurando. In proposito autem petitur a malefico vt soluat maleficium, quod ille non potest etiam si vult prestare sine peccato. Et propterea conuincitur quis ꝙ petit peccatum/ & inducit paratum ad peccandum: digni autẽ sunt morte (inquit apostolus) non solum qui faciunt/ sed etiā qui consentiunt facientibus.  Si autem maleficus sciret maleficium factum consistere in laqueo ibi alligato / nullum peccatum esset rogare vt solueret illam alligaturam: quia hic nulla interuenit demoniaca opera/ sed humana tantum actio, quam quilibet alius posset efficere si sciret vbi essetilla alligatio. MAlicia Peccatum est generale / quo hō ex sola intentione mali eligit malum. Hinc. n. distinguendo peccantes ex malicia vel infirmitate vel ex malo vsu, excusamus illos qui ex passione aut vsu aut imprudentia peccant/aggrauantes eos qui nō nisi quia intendũt malũ eligunt peccare: sunt. n. pessimi in quocũ gñe peccent: difficile enim vident̃ corrigi posse. Cōtingit tñ ꝑꝑ imperfectionẽ actus esse veniale pctm̃ ex malicia: vt siquis vana mendacia eligit dicere ex intentione huius mali quod est vane mentiri / & non propter aliud. Est siquidem imperfectio actus ex parte mali / ꝗa non est malum perniciosum. MAtrimonium quātum ad peccata que in illius contractu interueniunt/tractan dum est primo: deinde de peccatis que in illius vsu occurrunt. ¶ In contrahendo igitur matrimoniũ per verba de presenti potest ex septem capitibus peccatũ incurri. Primo agendo contra impedimenta dirimentia. Secundo contra impedimenta non derimentia. Tertio contra modum. Quarto cōtra intentionem sacramenti. Quinto ex intentione finis mali. Sexto ex prepo stera intentione finis. Septi mo ex indignitate persone. Quantum Ad primum/impedimenta dirimentia cō tinentur in his versibus. Error / conditio/ votum/cognatio/crimen: cultus disparitas/ vis/ordo / ligamen/ honestas: si sis affinis/si forte coire nequibis: hec socianda vetant connubia/ facta retractant. ¶ Quorum summaria explanatio est. Primum impedimentũ est error circa substantiā persone: puta intendit ꝗs contrahere cũ primogenita/& supponitur alia, erratur ibi in persona. Sed si erretur in qualitate (puta ꝗa nō est bona aut diues aut sana &c. vt ei dicebatur) non suffragatur.  Secundum est conditio/scilicet seruilis. nam si ignoranti seruitutem/libero datur serua/quam si sciret seruam non acciperet, non tenet matrimonium.  Tertium est votum/scilicet solenne religionis approbate, siue fuerit professio expresse siue tacite facta: nam illius matrimonium nullum est. ¶ In quarto impedimento clauduntur tria impedimenta iuxta tres cognationes: scilicet naturalem/spiritualem & legalem. Cognatio naturalis tollit matrimonium vs ad quartum gradum inclusiue: ita ꝙ inter consanguineos ac cōsanguineas in primo/ secũdo/ tertio & quarto gradu nō potest esse matrimoniũ.  Cognatio spiritualis/que contrahitur in baptismo vel confirmationis sacramento, tollit matrimonium scđm tres tantum lineas. Prima est inter spiritualem parentem & filium seu filiam: hoc est inter tenentem ad baptismum vel chrisma/ & baptizatum seu confirmatum. Secunda est inter compatrem & cōmatrẽ. Tertia est inter fratres spirituales: hoc est personam bap tizatā seu confirmatam/ & filios seu filias naturales patris spiritualis. Et aduerte hic duo. Primum / ꝙ idem est iudicium de tenente ad baptismum & baptizante. Secundum ꝙ idem est iudicium de tenente ad baptismum & illius vxore/ si iam consummatũ matrimoniũ erat.  Cognatio legalis (que cōtrahit̃ ex adoptione alicuius in filium seu filiam) tollit matrimonium scđm tres lineas. Prima est inter adoptantem & adoptatum / ac illius filium/& iterum filium filij & deinceps. Secunda est inter filios naturales ac legitimos adoptātis & adoptatum. Tertia est inter vxorem adoptantis & adoptatum/& inter vxorem adoptati & adoptantem. Inter quas ponitur differentia/ꝙ tam prima ꝗ̈ ter tia est perpetua: secunda autem temporalis/ scilicet ꝗ̈diu manet in potestate patris adoptantis. & ideo mortuo patre/aut emanci pato filio naturali vel adoptiuo, potest ĩter eos esse matrimoniũ. ¶ Quintum impedimentum est crimen. quod duplex est: adul terium & homicidium. Sed quattuor conficiuntur hinc casus ĩmpedientes. Primus est ex puro homicidio, quando alter coniugum procurat alterum occidi per aliquam tertiam personam. nam inter coniugem remanentem & personam illam tertiam consortem in homicidij talis crimine/ non potest esse matrimonium in perpetuum: vt patet extra de conuersione infidelium. ca. laudabilem.  Secundus est ex homicidio mixto adulterio, quando alter coniugum adulteratur / & per se vel alium occidit alterum coniugem. nam inter remanentem coniugem & personam illam cum qua adulterium commissum fuerat / non potest esse coniugium: vt patet extra de eo qui duxit in matri. quam pol. per adul. ca. super hoc. &. xxxi. q. i. siquis viuente. Et scito ꝙ multi & forte omnes exponunt hos duos casus limi/ tando cum vna conditione: scilicet si dictum homicidium fiat ea intentione vt sit seu fiat matrimonium inter predictos. ita ꝙ si non propter hanc intentionem coniux occidens per se vel aliũ occidat suum coniugem/non incurrit impedimẽtum dirimens matrimonium. Sed quum hoc spectet ad ius positiuũ / & iura non inueniantur apponere dictam conditionem (vt patet dicta capitula intuenti) nec aliquis alius canon allegetur hanc limitationem apponens, nescio qua securitate limitatio hec asseri possit.  Tertius casus est ex adulterio nō puro / sed mixto promissioni fide vallate ꝙ quum alter coniux morietur accipiet illũ vel illam in coniugem: siue precedat siue sequatur adulterium huiusmodi promissio. Nam inter istos adulteros cum tali promissione in eternum non potestesse coniugium: vt patet extra de eo qui duxit in matri. quā pol. per adul. ca. siquis vxore. et. xxxi. q. i. ca. relatum.  Quartus casus est ex adulterio quo mixto contractui secundi matrimonij de presenti, ita ꝙ isti non solum adulterium commiserunt / sed de facto coniuges se fecerunt stante altero eorum ligato in priore matrimonio: nec refert an adulterium precedat aut sequatur huiusmodi contractum secundi matrimonij. nam inter istos sic adulteros non potest vnꝗ̈ esse coniugium: vt patet extra de eo qui duxit in matri. quam pol. per adul. ca. significauit. & ca. ex literarum. & ca. siquis. Et hunc casum intellige cum grano salis: hoc est si persona soluta / puta bertha / sciebat esse coniugatam personam illam cum qua contraxit matrimonium & cōmisit adulterium/puta ioannem. Sciebat inquā aut tunc qñ contraxit: aut si tunc nesciebat & postea sciuit / & nihilominus postꝗ̈ sciuit commisit adulterium illud / scilicet cum illa persona coniugata cum qua ignoranter contraxerat scilicet cum ioanne. Si vero personam illam scilicet ioannem esse coniugatam nesci uit ꝗ̈diu vixit alter coniux scilicet ioannis / sed post illius mortẽ tantum sciuit, potest si vult matrimonialiter coniungi cum eadem persona/scilicet ioanne (vt patet in ca. propositum. & ca. veniens. de eo qui duxit in matri. quam pol. per adul.) quoniā ipsa bertha nunꝗ̈ commisit adulterium cum ioanne formaliter. i. ex intentione, sed materialiter tantum: quia putabatse cum proprio marito dormire.  Aduerte hic adiungi dictis quattuor casibus quintum: scilicet si mulier occiderit vxorem alterius vt ĩllum habeat in maritum, aut econtrario si vir occidit maritum alterius vt illam habeat in vxorem: ita ꝙ inter talem homicidā sic & illum seu illam relictam non potest esse coniugium. Et allegatur ca. siquis viuente. xxxi. q. i. Sed quoniam canon ille loquitur de homicidio coniugis non puro sed mixto adulterio (vt patet intuenti) & hec ex positiuo iure robur trahunt, ideo in solis illis casibus qui in iure positiuo sunt/ standum videtur. ¶ Sextum est disparitas cultus: ita ꝙ inter baptizatum & non baptizatum non potest esse matrimonium. Si aũt sint baptizati ꝗ̈uis heretici & apostate/tenet matrimonium. ¶ Septimum est vis / hoc est violentia. Et sub hoc clauditur non solum violentia absolute/ sed violentia per metum cadentẽ in constantem virum. qui metus in proposito diffinitur quadruplex: scilicet stupri/ siue status / verberis / at necis. Ita ꝙ siue metu mortis/siue verberum/siue status. i. libertatis/siue stupri/ consentiens in matrimonium, non consentit sufficienter ad perpetuum matrimonij vinculum: vult enim ecclesia matrimonia que perpetua sunt/habere consensum non qualemcun sed libe rum. Potest autem impedimentum hoc tolli / si postea libere vult consentire in quod prius coactus aut non consensit aut non liber consensit / sed ex metu cadente in constantem virum: vt dictum est. ¶ Octauum est ordo / scilicet sacer. Nam ordinatus in sacris non potest contrahere matrimonium: & si contrahit/non valet. ¶ Nonum est ligamen / scilicet alterius coniugij. Alligata. n. persona alteri coniugi per verba de presenti / non potest contrahere cum persona alia: & si contrahat & consummet etiam matrimonium secundum / nihil valet, etiam si primum non sit consummatum/ sed oportet stare in primo. ¶ Decimum est honestas: hoc est publice honestatis iustitia/ vetans illos inter quos sunt vel fuerunt sponsalia/ posse contrahere cum consanguineis alterius partis vs ad quartum gradum. Ita ꝙ ioannes mortua sua sponsa/non potest cum consan guineis sponse olim sue contrahere, & similiter ex partesponsi: statuit. n. ecclesia sponsum & sponsam quo ad hoc pares marito & vxori carnaliter commixtis. ¶ Vndecimũ est affinitas: hoc est parẽtela contracta ex carnali commixtione naturali consummata viri & mulieris: siue sint maritus & vxor/siue quecun alie persone. & durat vs ad quartum gradum. Ita ꝙ personis carnaliter sic commixtis/puta petro & anthonia, non potest petrus aliquam anthonie consanguineam vs ad quartum gradum habere vxorem: quia sunt effecti sibi affines. & similiter anthonia non potest aliquem consanguineum petri vs ad quartum gradum habere in mari tum: quia sunt sibi effecti affines. ¶ Duodecimum impedimentum est impotentia coeundi: siue hoc proueniat ex natura siue ex maleficio perpetuo. Et quia hoc impedimentum quum accidit subiacet speciali examini acciden tis facti quod a prelatis ecclesie fit, ideo sufficiat confessori hoc nosse.  Hec sunt impedimenta que & impediunt matrimonium cantrahendum/& dirimunt illud si de facto contractum fuerit, etiam si fuerit cōsummatum & inde geniti filij & filie. Hoc est primum caput ex quo contingit peccare in contrahendo matrimonium. Secundum Vero caput ex quo peccatur in contra hendo matrimonium, constat ex impedimentis non dirimentibus quidem matrimonium/ sed impedientibus & efficientibus vt de iure non possit contrahi matrimonium/ si tamen contrahatur valet. ¶ Sunt autem impedimenta hec. xi. Primũ est interdictum ec clesie: si episcopus vel curatus inhibeat aliquibus ne contrahant propter aliquam rationabilem occasionem/ donec constet clare si est aliquod impedimentum inter eos. Scđm est votum simplex castitatis. Tertiũ est sponsalicium cum altera persona. Ille enim qui habet castitatis votum/& iste qui iam promisit alteri, non debet violare fidem suam: sed ille debet seruare fi dem deo / iste homini. Quartum est siquis iunctus est alteri cathecismo, quia tenuit ip̃m ad cathecismũ qui fit ante baptismum. Quintum est incestus cum affinibus, hoc est cum consanguineis coniugis. ita ꝙ talis punitur vt decedente coniuge nō possit cotrahere matrimonium cum quacun persona. Sextum est vxoricidium. Septimum est raptus aliene sponse. Octauum est proprij filij de fonte vel ad chrisma susceptio insidiosa ma trimonio, vt scilicet coniux priuetur debito matrimoniali. No num est presbytericidium. Decimum est solennis penitentia. Et vndecimum coniugium scienter cum moniali.  Hec enim impedimenta ex institutione ecclesie sunt: preter scđm & tertiũ/que ex nature iure sunt, quia ad fidelitatẽ spectant. Et primũ quantũ ad clandestinũ: quia cōtra morẽ hũane societatis est.  Et scito pctm̃ esse mortale si cum tribus primis impedimẽtis cōtrahit̃ mr̃imoniũ: hoc est si contra interdictum ecclesie iudice prohibente/si contra votũ simplex/si cōtra sponsaliciũ alterius cōtrahitur mr̃imoniũ. ꝗa mr̃imonia clandestina totaliter dānata sunt/ & ecclesie debetur obedientia omnimoda in re tanta, & fidẽ tā deo ꝗ̈ homini violare in re tanta mortalis offensa est. Notanter aũtdixi contra votum simplex & contra spōsaliciũ alterius: ꝗa siꝗs post votũ simplex contraheret animo tñ ingrediendi religionẽ anteꝗ̈ cōsummet mr̃imoniũ, nō contra heret cōtra votũ: quia non cōtraheret cũ animo violandi votũ, ac ꝑ hoc nō peccaret mortaliter cōtrahendo. Sed teneretur implere votũ: immo teneretur ad religionem profitendam/ ex quo posuit se in statu in quo non pōt aliter implere castitatis votum nisi per religionis professionem. Similiter non contraheret cōtra sponsalicium/si sponsalicia essent soluta.  Cũ reliꝗs aũt octo impedimẽtis cōtrahere/si contemptus desit noli iudicare mortale, si nō est consuetũ petere dispensationem. & reuera si non est in memoria hominũ ꝙ ep̃i dispensent circa hec/vident̃ tacite cōsensisse. Tutior tñ pars est eligenda, vt hñs aliquod ho℟ impedimẽto℟ nō dirimẽtium petat dispensationem saltẽ secrete ꝑ tertiā ꝑsonā ab ep̃o/vt licite cōtrahat. Potest. n. in omnibus episcopus dispensare, nisi circa votum & sponsaliciũ: quia aliunde ꝗ̈ ex positiuo iure hec robur habent peccati. Hec de secundo capite. ¶ Tertium caput vñ peccat̃ in cōtractu mr̃imonij / est modus clandestinus. Et hic modus dupłr intelligit̃.  Primo si contrahitur omissis bannis vtsciant̃ impedimẽta siqua sint &c. Et hoc hẽt locũ vbi hec cōsueuerũt seruari. vbi āt non cōsueuerũt hec fieri/nō incurrit̃ pctm̃ omittendo hec que ex posinuo sunt iure.  Alio mō intelligr̃ si cōtrahit̃ non in facie ecclesie: hoc est occulte sine sufficientibus testibus ꝗ ecclesiā representant. Et quia hoc est de iure nature / tum ratione publici actus qui exigitur ad hoc vt in sociali vita persone se habeant vt coniuges / tum ratione scandali/tum ratione periculi quotidiani quo transitur ad secunda coniugia omisso coniuge clandestino, ideo hoc non potest fieri abs peccato mortali/nisi per accidens: vt si post con tractum de facto tantum matrimoniũ in facie ecclesie & consummatũ/ad cor rediens alter cōiugum qui impedimẽti secreti dirimentis est conscius obtenta dispensatione cōtrahere iterum velit, tunc abs testimonio sufficit contrahere ad euitandum scandalum. immo debet etiam coniugi occultare / & petere vt pro sua consolatione velit iterum acceptare se in coniugem/& sic contrahere. nam cessant in huiusmodi casu omnia inconuenientia. Possunt etiam per accidens contingere multi casus excusantes a mortali cōtractum clandestinũ ad horam/ quasi statim publicandum. De quibus vide si vis in commentarijs nostris super tertia parte diui tho. circa finem. ¶ Quartum caput peccati in contrahendo matrimonium est intentio contra sacramentum. Et hoc peccatum commune est sacrilegium contra quodlibet ecclesie sacramentum / quando persona exteriori actu simulat sacramentum, quia secundum intentionem interiorem non intendit sacramentum suscipere seu efficere: vt siquis dicat accipio te in coniugem/ & non intendit quod dicit. Huiusmodi. n. mendacium perniciosum & sacrilegium non solum mortale est peccatum/ sed irritũ reddit sacramentum: & tenetur talis deceptor satisfacere lese parti/ &c. Simile sacrilegium irritans matrimonium committitur contrahendo matrimonium cum pacto contra aliquod trium bonorum matrimonij, scilicet fidei/prolis & sacramenti: vt si deducatur in pactum sterilitas/aut separatio totalis/aut non reddendum debitum: hoc enim est contra fidem / primum cōtra prolem/secundum aũt contra sacramentum. Et ideo vltra peccatum non tenet matrimonium: vt patet extra de conditionibus appo. ca. vltimo. ¶ Quintum caput peccati in contrahendo matrimonium / est intentio mali finis. Et hoc quo peccatum commune est reliꝗs sacramentis & bonis actibus exterioribus: semper. n. est pctm̃ exercere illa ad malum finem. Vnde contrahere matrimonium ad finem malum (puta ad libertatem adulterandi / ad furandum/ad occidendum/ ad lenocinandum &c.) peccatum est mortale manifestum. ¶ Sextum caput peccati in contrahendo matrimonium/est intentio prepostera respectu finium seu bonorum ex coniugio expectatorum: expectantur siquidem ex coniugio primo proles/ secundo vitatio fornicationis, tertio amicitia affinium / vtilitas bonorum temporalium / delectatio carnalis cum coniuge &c. Quando ergo aliquis contrahit & non principaliter propter prolem (nisi senes sint) peccatum interuenit veniale. Quādo vero nec propter prolem nec propter vitandam fornicationem mouentur ad contrahendum/ sed propter commoditatem temporalium bonorum aut obsequiorũ, preposterus est ordo finiũ. Et similiter qñ ꝑꝑ nihil ho℟ principaliter/ sed ꝑꝑ pulcritudinẽ coniugis & delectationem &c. valde preponitur delectatio ceteris bonis: & quia non seruatur debitus rationis ordo / peccatũ incurritur. Nunꝗ̈ tamen propter hec & similia incurritur pctm̃ mortale/nec interuenit abusus sacramenti: quia non ordinatur proptereasacramentum coniugij ad finem extraneum, sed remanet ordinatum ad suum finem/qui est mutua potestas corporũ coniugum / & sanctificatio eorum vt sciat vnusquis suum vas possidere in sanctificationem. quoniam intendunt se habere vt coniuges secundum ecclesiā: sed aduenticius finis delectatiōis vel diuitiarum &c. ponitur vt est finis non coniugij, sed vel quare magis cum ista ꝗ̈ cum illa cōtrahat: vt iac ob maluit cum rachele pulcra ꝗ̈ lia lippis oculis contrahere. vel mutationis voluntatis ad applicandum se ad contrahendum coniugium: sicut dauid quia egebat calefaciente se/ mutauit voluntatem vt acciperet vxorem abisac sunamitem. sicut etiam sacerdos non celebraturus hodie / mutat voluntatem vt complaceat alicui/ & celebrat. Non enim propter hec / sacramenta ordinantur ad hec, sed mutationes nostrarum voluntatum. In his igitur aut non inuenitur peccatum si voluntas est ordinata: aut veniale / quando inordinata est intentio preponens postponenda. ¶ Septimum caput peccati in contrahendo matrimonium est indignitas persone. Et hec est duplex. Prima est excommunicationis: vt si persona esset excommunicata fiue maiore siue mi nore excommunicatione: quia excommunicatio minor excludit a passiua participatione sacramẽtorum. Constat autem vtrun coniugem suscipere sacramentum matrimonij quum contrahi tur per verba de presenti.  Secunda est peccati mortalis: vt si esset in peccati mortalis statu. Censetur autem quilibet in pecca to mortali esse / si postꝗ̈ commisit mortale peccatum non est contritus: si autem est contritus/iam non est in peccato mortali. Igitur anteꝗ̈ contrahant matrimonium/debet vter conteri de omnibus peccatis suis. Et si tunc non confitetur/ & scit aut dubitat se excommunicationi maiori aut minori subiacere, faciat se absolui/vt digne possit contrahere: nam cōtrahens cum altera excommunicationum scienter aut cum peccato mortali sciẽter, peccat mortaliter peccato sacrilegij, notabilem exhibens sacramento irreuerentiam. Matrimonii Peccata quantum ad vsum coniugij sunt ex capitibus. xiiij. Primo ex fine. Secundo ex modo. Tertio ex indispositione. Quarto ex ꝑiculo. Quinto ex debito. Sexto ex loco. Septimo ex tempore. Octauo ex more. Nono ex voto. Decimo ex adulterio. Vndecimo ex abufu. Duodecimo ex impudicitijs. Tertiodecimo ex qualitate dānata. Quartodecimo ex innaturalitate contra ipsum matrimonij vsum. ¶ Primum igitur caput peccati in coniugij vsu est finis. nam causa generandi exercendus est/aut in remedium concupiscen tie. Si igitur solius delectationis causa fit, peccatum est / veniale tamen. ¶ Secundum caput peccati est modus innaturalis. Et quia infiniti sunt modi quos humana delectatio adinuenit, hoc scito ꝙ nisi ex rationabili caufa mutetur naturalis modus seruatosemꝑ vase naturali/semper est peccatum. Et nisi modus sit intantum exorbitans vt impediat posse concipere (hoc est posse bene recipere semen ita vt posset concipere si aliud non obstaret) communiter est peccatum veniale. Videtur autem valde obstare fa cultati concipiendi si mulier super virum sit: & propterea hoc videtur mortale aut prope. Si tamen posset mulier sic cōcipere/ noli damnare. ¶ Tertium autem caput est ex indispositione menstruorum. Mulier. n. menstruata peccat petendo debitum: reddẽdo autem excusatur si viro consulit. Non tamen est peccatum mortale petere aut reddere menstruatam: quia nulli facit iniuriam qui vtitur iure suo. ¶ Quartum caput est periculum aut aborsus aut notabilis nocumenti: hoc enim est manifeste contra charitatem proximi: nam vita prolis & sanitas mariti/bona sunt non ledenda. Vnde non curare de hmōi est peccatum mortale. ¶ Quintum caput est debitum. Nam negare debitum coniugale petenti coniugi/peccatum est mortale ex suo genere: quia est iniustitia.  Excusatur tamen coniux a reddendo debito in duobus casibus. Primus est si non potest sine periculo vite vel egritudinis: quoniam debitum coniugij intelligitur salua consistentia & sanitate subiecti. De periculo autem infectionis lepre canonica lex non eripit/dicens authoritate apostoli pauli teneri sanum coniugem reddere debitũ leproso exigenti: vt patet extra de coniu. leproso. ca. quoniam. Quod tamen a quibusdam moderate exponitur: scilicet quando ex redditione debiti non imminet sano periculum infectionis. Et satis rationabiliter: quoniam redditio debiti coniugalis intelligitur salua non solum consisten tia sed sanitate subiecti. quia non tenetur egritudinem notabilẽ incurrere propter reddendum debitum hoc: generandi. n. opus ordinatum est a natura ad bonum speciei sine malo indiuidui. Et ideo sicut non tenetur incurrere ex hoc notabilem debilitatẽ, ita nec lepram/que maius malum est. Vnde in huiusmodi casu videtur standum consilio medicorum de periculo infectionis consideratis particularibus circunstantijs & qualitatibus.  Secundus est/si petens fornicationem commisit: quia ex hoc alteri authoritate domini licet coniugis thorum dimittere. Ad hunc casum reducuntur omnes casus / in quibus coniux perdit ius exigendi debitum. Nisi ergo rationabile impedimentum ad sit/peccat mortaliter negans debitum/ etiam si dies pasce fuerit in quo debeant communicare. ¶ Sextum caput est locus duplex: sacer/ vel publicus. Nam actus polluens locum sacrum/non potest licite ibi exerceri: constat autem ꝙ omnis effusio voluntaria seminis humani polluit locum sacrum, sicut effusio sanguinis iusta a iudice facta: vnde committeretur sacrilegium etiam tempore obsidionis in ecclesia matrimonio vtendo. Nec incōuenit coniuges teneri ad castitatẽ ex penuria loci: quum teneantur ex mutua absentia per multos annos viro existente occupato in militaribus &c.  In publico autem loco non patitur honestas humane societatis id fieri. ¶ Septimum caput est tempus sacrũ duplex. scilicet cōmune: vt sunt dies festi & quadragesimales. in quibus nisi cōtemptus festorum interueniat / concessus est vsus coniugij. Aliud est sacrum tempus speciale: quo scilicet prohibite sunt nuptie. de quo in verbo nuptie dicetur. Sed nunc dicitur quantum ad consummationem matrimonij/ ꝙ consummare matrimonium tali tempore / peccatum est: quia contra finem precepti fit. Non tamen est peccatum mortale / si sine solennitate nuptiarum/sine traductione vxoris in domum, fit consummatio matrimonij: quia hoc non inuenitur prohibitum. Nec cadit sub prohibitione ecclesie vt prohibitum / sed vt finis prohibiti: aliud autem constat esse quod precipitur / & aliud quod est finis precepti. sicut finis precepti ieiunij est eleuatio mentis, si tamen quis ieiunat & non eleuatur mente/non est transgressor precepti. Vti autem consummato matrimonio/ nullum peccatũ est hoc tempore, sicut nec alio sacro tempore. ¶ Octauum caput peccati est mos benedicendi sponsas ante nuptias. & vere peccatum est vti coniugio ante benedictionẽ solitam. Si tamen desit contemptus/non est peccatum mortale consummare matrimonium ante benedictionẽ: quia nec statuti nec consuetudinis violatio ex infirmitate passionum infert pctm̃ mortale: vt latius declarauimus in commentarijs tertie partis circa finem. Vide ibi si vis. ¶ Nonum caput peccati est votum simplex castitatis. Contra quod coniux voto astrictus agit petendo debitum: non autem reddendo/siue expresse siue interpretatiue petatur. Et ratio peccati mortalis in petendo est / quia votum castitatis est votum de negatiuo obligans semper & ad semper: quia obligat se ad non exercendum actum venereum. Et propterea licet excusetur reddendo (quia tenetur maiore vinculo ad reddendum actum illum alteri) non habet tamen vnde excusetur petendo: quum teneatur ex voto ad non exercendum / & in libertate ipsius sit non petere.  Et bene nota/ꝙ secus est de habente simplex votum religionis. Ille nan qui vouit ingredi & perseuerare in religione/ & postea abs dispensatione vxorem duxit, potest post consummatum matrimonium petere deditum ab vxore: quia votum eius est de affirmatione / scilicet de assumendo statum religionis, & non est de castitate sicut nec de paupertate/ nisi per viam sequele ad statum religionis: votum autem casti/ tatis (vt dictum est) de negatiuo est. Et propterea iste tenet̃ ad negatiuam quandocun est in sua libertate: & similiter ille tenetur ad affirmatiuam quandocun est in sua potestate / seʒ mortua vxore.  Vnde sicut habens votum religionis & postea illicite vxoratus / non tenetur ad paupertatem nisi quando erit religiosus, ita nec ad castitatem ex suo voto. Et ne hoc tibi vi deatur mirabile, vide ꝙ si homo post emissum castitatis votũ fornicatur/peccat contra votum: si vero post emissum simplex religionis votum fornicatur/non facit cōtra votum. Hinc. n. per pendere potes dictam differentiam esse in causa, quia scilicet ille vouit negatiuam/iste affirmatiuam: & ideo ille non potest petere debitum/iste sic. ¶ Decimum caput peccati est adulterium. Quod potest intel ligi vel de proprio vel alterius coniugis. Et si de proprio quidẽ agitur, ꝗ̈uis alter possit ei ob hoc negare debitum authoritate do mini nostri iesu christi/non tamen peccat petendo aut redden do: siue hoc peccatum eius sciatur a coniuge siue non, quia non est adhuc priuatus sed priuandus: vt latius in volumine primo responsionum disseruimus.  Si vero de coniugis adulterio manifesto agitur/grauis est causa presertim mariti. Veruntamen (vt in primo quolibeto nostro discussimus diffuse) vxor sciẽs virum publicam concubinam tenentem / & ob hoc tristis & dolens nō sperans ex hoc ꝙ cōtineret se ab illius cōcubitu emen dationem eius/ faciens quod in se est vt maritus corrigatur, potest illius coniugio vti: quia cessat in ea tam ratio scandali (quia nullus putat de ipsius consensu fieri hoc adulterium) ꝗ̈ ratio pr̃ocinij & ꝑticipij, ex quo nullā hẽt viā prouidẽdi. Vir aũt sciẽs vxorem publice adulterari / quia tenetur ad correctionem eius non solum verbo sed opere vtpote caput, debet omnibus quibus potest modis cohibere ipsam a crimine adulterij/& prouidere scandalo ne patronus turpitudinis habeatur. Et quia difficile est hec duo facere/& simul vti coniugio illius, ideo nisi casus occurrat in quo vtrũ horum saluum sit vtendo coniugio/non licet ei vti tali coniugio: vtrũ enim est de iure charitatis debite. In casu autem quo vtrũ saluum esset, non video quare inuoluatur peccato saltem mortali talis vsus: quũ omnis legis ratio cesset/& contemptus desit. ¶ Vndecimum peccati caput est abusus coniugij, quo quis abu titur actu coniugij ad delectationem in opere/ita vt perficiatur opus extra naturale vas: sicut maritus thamar faciebat. Et hoc est manifeste scelus magnum. ¶ Duodecimum est impudicitia / confistens in tactibus venereis. Verũtamen tactus venerei tripliciter inueniuntur inter con iuges.  Primo ratione vsus coniugij. Et sic vt liciti & quādo vt necessarij transeunt.  Secundo non propter actum coniugalem, sed nihil aliud intenditur ꝗ̈ sistere in huiusmodi tactibus. Et tunc proprie est impudicitia. Et si sine periculo pollutionis in vtro coniuge hec fiant/tolerabile est, vtpote veniale: quia non nisi superfluitas est delectationis in fra coniugales terminos. Si vero cum periculo pollutionis in altero ipsorum fiant, dicendũ est sicut de multũ bibentibus cum periculo ebrietatis. Et peius hic: quia non est in potestate persone continere pollutionẽ/sicut continere decimam potationem ne inebrietur. Vnde si experta persona est se pollui ex similibus tactibus tot & talibus / & aduertit periculum & non obuiat, nescio excusare a mortali / etiā si non sequatur pollutio.  Tertio fiunt huiusmodi tactus ex intentione aut quasi vt polluantur. & est manifeste peccatum ne fandum. Dixi autem aut quasi / propter vacantes huiusmodi tactibus non cogitando si eueniat pollutio vel nō eueniat, essent autem contenti vt eueniret: dant siquidem operam actibus illicitis ex quibus nata est sequi pollutio: & ideo tanꝗ̈ intenta imputatur illis sic male affectis. ¶ Tertiumdecimum caput est dānata qualitas / scilicet matrimonij clandestini. Nam & ipsum clandestinum coniugium et ipsius vsus per se loquendo est peccatum mortale: vtpote offen dens societatem humanam/scandalosus & dānatus ab ecclesia. Si tamen per accidens quando liceat/vide diffusius scripta in supradictis commentarijs. ¶ Quartumdecimum caput peccati est innaturalitas, qua naturalis vsus immutatur in eum vsum qui est contra naturā: hoc est cognoscendo vxorem extra vas naturale. est. n. hoc pctm̃ pessimum/& omnino execrabile. MEdici Peccata peculiaria consistunt in temeritate. Nam ante cognitā egritudi nem peccat vel temere curando (quia morbi incogniti nulla est via cure) vel temere tentando, dum ad explorandam naturam morbi adhibet periculosa / & exponit hominem discrimini vite vel grauis lesionis: melius est. n. relinquere infirmum regimini nature/ꝗ̈ diuinando exponere illum periculo alteri: sed ꝑꝑ lucrũ/ aut ne videatur ignorans medicus / aut propter ignorantiam/ aut propter negligentiam studendi, diuinando procedit/contra charitatem.  Post cognitum autem morbum peccat temere curando, dum aut negligit studere / aut visitare/aut confulere/ aut perspicere fidelitatem medicinarum vbi hoc vertitur in dubium. Vel quod peius est/erubescit mutare sententiam/ & per tinacia sua reuocat in dubium rectam curam quam alius adhi beret. Nec est dubium hoc esse mortalissimum crimen. Nec est a temeritate cure distans / ꝙ medicus cognito morbo experiri vult medicinam non certam quantum ad efficaciam / in periculum vite aut grauis lesionis pauperis infirmi. est enim hoc (sicut quodlibet aliorum quod infirmi vitam aut valetudinẽ/ mortis aut lesionis grauis periculo exponit) mortale peccatum: vtpote contra charitatem/qua quilibet tenetur diligere proximũ sicut seipsum. Sunt Preter hec duo alia medicorum peccata. Vnũ contra diuinum ius, quum consulunt aliquid facere contra salutem anime / quodcun mortale peccatum cōsulāt: nam secundum apostolum non sunt facienda mala vt eueniāt bona/siue sanitatis siue vite.  Alterum contra ecclesie p̃ceptũ (extra de pe. & re. quum infirmitas) quando omittunt infirmos monere & inducere vt medicos aduocent animarum. Intellige hec de infirmitate ex qua merito homo decumbit: qm̃ intentio textus clare patet / ꝙ vult preueniri infirmum ad confessionem, ne exinde concipiat desperationem vite corporis / & forte anime. Vnde nec in qualibet egritudine tenetur medicus ad hoc, ne in derisum monitio veniat. Nec expectanda est egri tudo periculosa: quia sic non preueniretur infirmus, ac per hoc non satisfit intentioni & verbis litere. Sed media via incedendo, quum infirmitas est talis ꝙ non ex delicijs nec ex podagre impedimẽto/sed ex se lectũ egritudinis exigit: vt textus ẽtsonat. ¶ Siste tamen pedem/et ne cito iudices mortale peccatum me dici hoc non seruantis nisi post visum periculum quasi vicinũ morti, & tunc etiam non ob contemptum precepti ecclesie/sed quia sic consueuerunt medici facere / non per seipsum sed per consanguineos vel alios monentis de confessione. Nam si constitutio hec sic est consensu vtentium acceptata/ & prelati quibus ibidem committitur exequutio contra medicos transgresso res dissimulant, excusantur medici a peccato mortali: quoniam iuris positiui decreta per non vsum abrogari constat, precipue nunꝗ̈ recepta adamussim / vt hoc videtur. Et rationabile videtur decretum hoc scriptum tantum fuisse / & nunꝗ̈ consensu vtentium comprobatum: quia medicorum officio cōtrariatur: ac per hoc semper videntur obstitisse. Medici enim habent ex artis precepto / semper ingerere leta / & que sunt sanitatis & spei infirmo: & propterea aiunt non spectare ad se huiusmodi tristia inferre si periculum est, & si periculum non est / non debere exponere se aut verba sua ridiculo. Intellige hec ad excusandam consuetudinem bonorum medicorum. MEndacium (hoc est false vocis significatio cum inten tione fallendi / hoc est falsum dicendi) semper est peccatum: quia est per se prauũ, vtpote recte rationi repugnans.  Est autem triplex. Aliud iocosum, quod nulli nocet/sed delectandi causa dicitur. Et hoc est veniale. Aliud officiosum, quod sine alicuius iniuria dr̃ vt alicui prosit. & hoc etiam est veniale. Aliud demũ ꝑniciosum, quod iniuriosum seu nociuũ est diuinis aut humanis. Et hoc est mortale ex suo genere: quia contra charitatem est/vt patet. ¶ Potest autem hmōi mendacium deficere vt non pertingat ad peccati mortalis perfectionem tripliciter. vel propter imperfectionem actus ex parte dicentis: vt in primis motibus contingit propter non deliberate consentire. Vel propter imperfectionẽ actus ex parte nocumenti: vt in minimis contingit. Vel propter imperfectionem actus ex ꝑte forme: vt contingit in detractione non animo detrahẽdi / & similibus. Ita ꝙ mentiens in materia perniciosa (puta in scientificis) non animo nocendi alicui/sed ex loquacitate non putans inde aliquem notare & concipere falsam doctrinam, quia non formaliter dicit perniciosum non peccat mortaliter: nisi nocumentum sit adeo notabile vt peccatũ redeat in naturam sue forme.  Et scito perniciosum esse mẽdacium/omne mendacium circa sacram scripturam/omne mendaciũ circa scientifica pro quāto sunt bona intellectus / & omne mendacium predicatoris contra veritatem spectantem ad predicatoris officium / & similiter omne mendacium iudicis contra veritatem spectantem ad iudicis officium: quoniam hec tantum sunt predicatoris vt sic & iudicis vt sic mendacia, reliqua sunt per accidens / & ideo venialia: nisi ratione scandali aliud occurrat censendum. MErcatura Nuda (hoc est solius lucri gratia) vituperabilis est: vt pote infinita / ac per hoc insaciabilis. Ordinata autem ad finem politicum (hoc est ciuitatis bonum) vel ad finem economicum / hoc est domesticum bonum, laudabilis est/si iniustitia fraudum men daciorum & hmōi desint. MEretricis Turpitudo / siue venalis sit siue non, peccatum est mor tale. Et quoniam multas implicat criminum maculas, dum omnium aut multorum libidini patet (quoniam & adulterij & incestus & sacrilegij reatus facile incurrit / preter fraudes extorsiones quas exercent aut quibus consentiunt) earum penitentie relinquamus. Que quando euenerit, sit confessor prudens / non curans discernere species a speciebus dictorum criminum: ne se & illam in tentationem precipitet inutiliter. sat est enim confuse tunc hec dici: vt declarauimus in commentarijs tertie partis. MJlitum Peccata peculiaria sunt tria. Concutere pauperes: hoc est extorquere vi vel metu ab eis/& ledere etiam in persona quando. Calumniam inferre diui tibus, imponendo illis ꝙ sunt factiosi / ꝙ sunt rebelles / ꝙ sunt hostes &c. Et tertium quod est causa omniũ/ non contentari stipendijs suis: hinc. n. cōcussiones/hinc calũnie/ hinc prede/rapine &c. ¶ Preter hec autem tria / que a ioanne baptista didicimus luc. iij. ponit aristoteles luxuriam: tanꝗ̈ gens militaris nata sit ad carnis petulantiam. Implicantur quo hodie multi eorum blasphemie vitio. MJnari Actus est vindicatiuus: & potest bene & male fieri. ¶ Contingit autem in minis inueniri quintupliciter peccatum. Primo ex malo cōminato: si scilicet nō est iustũ. Et tunc esset peccatum mortale: quia iniustum ex suo genere est mortale. nisi minimum quid sit.  Secundo ex ratione comminandi: si scilicet minatur non ratione iustitie vel correctionis &c. sed ad vltionem. Et hoc tunc est mortale, quũ voluntas vltionis vsadeo procedit / vt non curet siue iusta sit siue non.  Tertio ex mō: si nimis accenditur ira comminando. Et hoc communiter est veniale.  Quarto ex desistendo ab exequutione iustarum minarum/ presertim iuramento firmatarũ. Et hic oportet discernere an mutatio aliqua suꝑuenerit/ ob quā mine possint aut debeant remitti. mine. n. iuste intelliguntur & sunt secundum presens demeritum: quia scilicet tunc qñ fiunt mine / ille contra quem fiunt meretur illam punitionem. Et propterea si ante punitionem mutatio aliqua superuenit (puta quia penitentiam agit/aut petit veniam / aut alij bene meriti rationabiliter intercedunt/aut melius est non punire ꝗ̈uis ille demereatur) non peccatur remittendo minas. Repente inquit deus loquar aduersus gentem, si penitentiā egerit gens illa / agā & ego penitentiam super verbo quod loquutus sum. Et dauid ĩurauit extincturum se nabal cum eius domo, & tamen precibus abigail placatus remisit. Et hoc modo mater que iurauit verberare filium vel famulam, postea ne quietam domus pacẽ turbet non exequitur / tanꝗ̈ exequutio esset impeditiua melioris boni. Et sic de similibus. Si autem omnia immutata sunt / exequende sunt mine iuste: alioquin peccatum inconstantie est negligentis iustitiam. Et iuxta naturam cause / de grauitate eius iudicandum est si iurate non sunt: nam iuramentum in hoc casu obligaret sub periurio ad exequutionem: vt in fra in verbo periurium declarabitur.  Quinto peccatur ex fictione: vt siquis minatur solo verbo non animo exequendi quod dicit se facturum. Et tunc committitur peccatum mendacij officiosi/ ad terrendum vtiliter delinquentes. MJsse Celebratio tot potest habere omissionis peccata annexa quot sunt requisita ad celebrationem misse. Et illa quidem que manifesta sunt omnibus (puta ꝙ celebrans sit ieiunus/ꝙ adsint vestes sacre necessarie / ꝙ altare consecratum saltem portatile, ꝙ calix / patena/ & alia hmōi) transeunda puto  Tacendum autem non est multorum crimẽ valde intolerabile circa immundiciam corporalium & vestiũ sacrarum/damnatam non solũ a canonico iure extra de custo. eucha. sed etiam a naturali iure: quum dedecat immundicia huiusmodi etiam prophanos: & illimet non vterentur sudariolis ita immundis/nec ad mensam. Scire Quo decet celebrantes/ꝙ tota communio reputa tur pro vno actu. Et propterea si particula aliqua hostie inter sumendum ablutionem post partem ablutionis assumptam sumitur / a ieiuno sumitur: quia mense reliquie cum mensa cōputantur: vt latius disseruimus in nostro primo quolibeto.  Si contingat quo inaduertenter aliquid omitti ex necessarijs ad celebrationem / non est iudicandum mortale: quontam formaliter & per se non est omissio voluntaria. nisi forte inaduertentia sit adeo culpabilis vt redeat omissio in naturam sui criminis. MOllicies Triplex est / & semper mala. Pro quanto nan est defectus oppositus perseuerantie (quo scilicet homo adeo est deditus delectationibus vt non solum a contristantibus sed a tollentibus delectationem abducatur vt viam virtutis deserat) manifeste peccatum est: quum sit contra rectam rationem.  Potest autẽ esse & mortale & veniale iuxta materiam. Nam siquis ita est mollis animo/ vt cedat omittendo necessaria ad salutem aut in currendo cōtraria saluti, peccat mortaliter. Si autem nihil committit aut omittit contra salutem / sed preter illam, peccat venialiter. ¶ Pro quanto vero mollicies est vitium infimum contra naturam (scilicet solius pollutionis voluntarie) peccatum est mor tale: vt patet. Et similiter pro quanto est crimen contra naturam quo mas patit̃ vt mulier (vt glo. interlinearis exponit. i. ad cor. vi. vbi molles excludunt̃ a regno dei) pctm̃ est nefandũ. MOnachorum Et monialium pctā propria, ipsi ex suis/ regula/statutis ac cōsuetudinibus scientes discu tiant. Circa dotem tñ earum que recipiunt̃ in moniales/vide in verbo excōicatio. ca. lxxiij. ¶ Circa clausuram illis indictam a iure/ si nunꝗ̈ fuit acceptata/ & episcopi sic semper gubernarunt dando eis licentiā exeundi, excusantur: quoniam iura non recepta tanto tempore / infirma sunt. Nec sufficit esse scripta & inserta in corpore iuris / & esse rationabilia. MVlieris Peculiaria peccata quatenus ad sexum spectant/non egent speciali tractatu: quia proportionaliter sunt communia eis & maribus non solum naturalia carnis peccata, sed etiam que contra naturam sunt vs ad molliciem inclusiue.  Peccata autem concernentia ornatũ/ in verbo ornatus tractabuntur. Que aũt Ex positiuo & diuino iure sunt eis peccata quia prohibita/multa dicuntur: puta ꝙ nō tondean tur/ꝙ non vtantur veste virili/ꝙ non predicent aut doceant pu blice/ꝙ non tangant sacra vasa & pallas/ ꝙ non deferant incẽsum circa altare / ꝙ non benedicant / ꝙ nullum ordinis actum exerceant. ¶ Sed aduerte/ꝙ horum quedam sunt omnino mulieri illicita: vt actus ordinum, quia mulier est ex natura irregularis. & similiter publice predicare aut docere ea que sunt fidei: quoniam hec ab apostolis interdicta rationabiliter sunt. Cum quo tamen stat ꝙ possunt suas subditas prelate in suis capitulis instruere exhortari &c. vt consueuerunt: quoniam hoc nō est docere ecclesiam. Sed ad quasdam particulares personas restringitur hu iusmodi doctrina: que magis materna instructio & exhortatio vocanda est, sicut mater naturalis instruere potest & debet filias suas.  Quedam autem horum intelligenda sunt nō vt sonant. nam tonderi/nullum est peccatum, nisi pro superstitione aut aliqua alia mala ratione fieret. nec aliter intelligitur a iure prohibitum: vt patet diligenter intuenti di. xxx. & ca. vxoratus de conuer. coniuga. ibi enim & de superstitionibus hereticorum agitur & expresse dicitur quasi resoluens ius subiectionis: vbi notat actum fieri pro superba religionis libertate. Hic autem tonsurare importat mulierem quasi virum tondere in religiosum: vt pluries legitur olim factum. hoc est enim quod lex prohibet: prout etiā in statutis religiosorum prohibitum sub eisdem verbis inuenitur.  Veste autem virili vti mulierem/ contra bonos mores est & scādalosum. & ideo intolerabile est, nisi solatij causa quan do fiat vel necessitas exposcat. Sacra autem scriptura & ius canonicum hoc prohibent vt non superstitiose fiat. ¶ De sacris autem alijs actibus crediderim ego posse consuetudinem antiquam tolerari: nam alicubi moniales in vesperis cũ cappa serica altare thurificāt intra clausam ecclesiā suā/in qua sole moniales sunt. Et hoc si ab hoc vsu abduci nō possunt: quũ a tempore sother pape mandatum sit episcopis italie vt hanc pestem curent di xxiij. ca. sacratas / & adhuc duret. male quidem, sed non perniciose/si contemptus desit.  Prelate tamen que benedicunt in professione vestes profitentiũ in nullo errant. Et que lauant corporales pallas postꝗ̈ certe sunt ꝙ nulla est par ticula sacramenti in eis / & sunt aliqualiter ablute, merentur vitam eternam: nam causa videtur rationabilis / quia ratione maioris mundicie hoc fit. MVrmuratio Vt ad vitiosos actus transfertur/ peccatũ est coincidens cum detractione: ꝗ̈uis minus significetur murmurationis nomine: quia magis soni ꝗ̈ vocis peccatũ significat. Vnde sonum querule impatiẽtie murmur vocare solemus: quasi multum pressus aut pulsus homo sonet. Et tamẽ secundum rem detrahitur illi contra quem murmuratur, tanꝗ̈ iniuste aut irrationabiliter &c. se habuerit vel habeat. MVtilatio Siue sui siue alterius (nisi ex necessitate sanitatis abscisionẽ membri exposcentis fiat) peccatum est mortale: vtpote contra charitatem qua & nos & proximos sicut nos diligere tenemur. Iudici tamen secundum iustitie ordinem sicut licet occidere ita licet mutilare malefactorem. 
 
 NEcromantia (qua diuinatur per mortuos / seu mortuorum personas agẽtes demones: vt petente saule rege / mulier suscitauit samuelem con sulendum de bello philistinorum) peccatũ est magnum valde: vtpote ad inuocationem demonum recurrens. Inchoant siquidem tales hic societatem quam perpetuo habituri sunt cum demonibus. NEgligentia / qua hō deficit a solicitudine debiti operis intusvel extra, pctm̃ est: quia recte rationi dissonat. ¶ Est autem mortale pctm̃ dupliciter. Vel ex oꝑe debito de necessitate salutis/ vel ex cōtẽptu. nam siquis ex contẽptu diuini amoris negligit/aut negligit illud ad quod de necessitate salutis tenet̃, manifeste incurrit mortale peccatum. Extra hos autem casus venialis est negligentia. NEmesis (hoc est tristitia quā hō habet de alieno bono temporali / quia ille habens tale bonum est indignus tali bono: vt quum quis tristatur quia homo malus habet diuitias/est bñ fortunatus/ omnia illi succedũt ad votum &c.) pctm̃ est: pro quāto diuine prouidetie actionẽ arguit/tanꝗ̈ iniuste distribuentẽ bona tꝑalia. Et propterea si ad hmōi detestationem extenditur tristitia hec / proculdubio pctm̃ est mortale. Et similiter si tristitia hec ita afficit/ vt ducat hominem ad imitandum malos vt prosperetur, mortale peccatum est: vt patet.  Supposita autẽ debita reuerentia ad diuine prouidentie distributionem tristari aliqualiter de temporalibus bonis indignorũ, nulllum apparet peccatum ex propria ratione: sed esse licitum, sicut tristari de monstris. De his vide commentaria in secundā secunde/si profunde vis perscrutari. NOtariorum Pctā peculiaria sunt in primis periurium/si iura mentum quod fecerũt nō seruāt: deinde falsum cōficere instr̃m in toto vel in ꝑticula quacun/ aut de actu reprobato, aut qũolibet alias illicitũ: occultare quo instrumẽta seu prothocolla aut lacerare.  Ho℟ enim quedam sunt manifeste crimina maxima. Nullũ tñ scio excusare a pctō mortali: nisi forte deceptus quis faceret instr̃m illicitum/credens esse licitum. tunc. n. iuxta ignorantie excusantis regulas iudicandus esset in foro conscientie, & cum illo salis grano/ꝙ modicum pro nihilo reputatur. NVptiarum Peccata duo sunt. Primũ si fiant tẽpore interdicto: hoc est a principio aduentus vs ad epiphaniā/ & a septuagesima vs ad octauas pasce / & a tribus diebus rogationis qui sunt ante ascensionem vs ad penthecosten: hoc est totam hebdomadam penthecostes. Hec tempora sunt certa. De octaua vero epiphanie & de die octauo penthecostes serua ambrosij documentum: vt scilicet conformes te ecclesie in qua es cōsuetudini, vt omnium disputationes effugias. ¶ Et quoniam nuptie tria important (scilicet benedictionem sponsi & sponse / traductionem sponse in domum viri / & celebritatem conuiuij) scito tria hec intelligi his temporibus interdicta. Et quoniam pene non sunt extendende / nihil aliud est dictis temporibus interdictum: possunt enim contrahi matrimonia de presenti / & sponsalia. Vnde putantes euadere vio lationem legis / & facientes primum tantum (scilicet benedictionem) in sabbato ante aduentum vel septuagesimam/& in dominica reliqua duo, non effugiunt legis iram: plus enim sunt prohibita illa duo ꝗ̈ primum, quod non nisi quia simul cum nuptijs fit intelligitur prohibitum: quia illa sunt carnalia / benedictio est spiritualis.  Reputatur autem mortale pec catum / violare hoc ecclesie statutum. Et merito si scienter fit: quia quum deliberate & preparate ac publice hec fiant & cum scandalo, non videtur posse nisi cōtemptu interueniente transgressio huiusmodi scienter esse.  Secũdum nuptiale peccatum est superflua vanitas: & vtinā non admixta turpibus verbis & actibus. 
 
 OBstinatio (qua homo pertinaciter inheret peccato) dupliciter in curritur. Primo per se, hoc est ex intentione: vt quum quis intendit pertinaciter perseuerare in pctō. Et hic est proximus statui damnatorum.  Altero modo quasi per viamsequele: vt quum homo est adeo habituatus in peccando / & tam delectabile ac connaturale factum est ei versari in peccato, vt nullus aut leuissimus insit illi vnꝗ̈ motus ad resurgẽdum in veritate a peccato. Et hic pa℟ distat a damnatorum statu. ¶ Vter tamen potest per dei gratiam preueniri & conuerti. Primus tamen non ita difficile/si non ex habitu sed ex acciden te aliquo (puta odio inimici) obstinationem elegit: quoniam transeunte accidente illo curabilis est. Habitus autem tanꝗ̈ con naturalis factus/difficillime abijcitur. OCium Seu ociosum ad vitia translatum/ est quod caret necessitate aut vtilitate, extenso vtilitatis nomine. Et hoc constat esse peccatum: quia a recta dissonat ratione aliquam humanam operationem aut omissionem non regulari ratione recta. Si tamen ocium aut ociosum sit nudum (hoc est nihil aliud deformitatis habens nisi ocij) veniale est. Fugiendum tamen est valde ocium/tanꝗ̈ dans aditũ malis multis, precipue malarum cogitationum / cupiditatum/ machinationum &c.  Scito tamen laudabile esse ocium inter/ num & externum / ad quietem & recreationem nature inten/ tum: quoniam & hoc habet recta ratio vt lassis detur requies/ sicut & somnus. ODium Boni peccatũ est: quia actus voluntatis habet materiam repugnantem: odij. n. materia est malum/sicut amoris materia est bonum. Summi autem boni quod est deus odium / grauissimum est scelus: quum nihil sit in deo quantum est ex se odibile, vtpote pura bonitas. Proximi vero aut etiam suijpsius odium/peccatũ est mortale ex suo genere: vtpote directe charitati contrarium. Nisi ob imperfectionem actus sit pctm̃ veniale, vel quia nō est odium deliberatum/vel quia circa minimum bonum.  Nec excusatur ab odij crimine qui inimicum odio habet, si ipsum proximum odit: hoc est si illi vult malum corporis aut damnum honoris/fame aut rerum. Nisi hec velit ei iustitia me diante: quia tunc non est odij sed iustitie vindicatiue affectus. Est autem odio habenda inimicitia proximi, & non proximus qui est inimicus. O dii Effectus seu signa prohibita, sunt subtrahere proximo debita beneficia eo modo quo sunt illi debita ab hoc / & similiter debita colloquia eo modo quo sunt illi debita ab isto. Sunt autem debita proximo a conciue que debent̃ ciuitati in communi/a consanguineo que debentur consanguinitati in communi / a christiano que debentur sancte ecclesie & com munioni fidelium in communi. Et propterea nisi casus accidat in quo debeam huic in particulari, sicut non teneor actu interiori cogitare de isto in particulari / ita nec teneor illi in particulari benefacere aut loqui: sufficit enim vt in communibus orationibus & communionibus ecclesie non excipiam christianũ inimicum / in communibus ciuitatis non excipiam conciuem inimicum/in communibus consanguinitatis non excipiam con sanguineum inimicum. Sic enim docuit saluator noster, docẽs in benefaciendo inimicis imitari deum / qui solem suum oriri facit super bonos & malos / & pluit super iustos & iniustos: hoc est communia beneficia humano generi (scilicet solem & pluuiam) non subtrahit inimicis.  Et hinc tu confessor tollere potes multos scrupulos personarum offensarum / que abs odio cum illo qui offendit nolunt particulariter conuersari aut colloqui: quia non tenentur nisi in casu debiti: vt dictum est, & in commentarijs secunde secunde tractatum / vbi de dilectione inimicorum agitur. OFficiorum Secularium venalitas licet speculatiue loquendo sit licita (quia venditio & emptio habet materiam vendibilem) vt tamen ad communem humani generis morem contrahitur, turpis ac perniciosa reipublice non parum est: quoniam viri digni reputant indignum/vt quod sue virtuti debetur pecunia emant. & indigni communiter habent officia vbi sunt venalia. Tollitur & ratio studiorum bonorum & virtutum / ex eo ꝙ non nisi pecunia habentur officia. Et oportet vt non virtuosi sed pecuniosi ibi inueniantur vbi pecuniosi honorantur: immo honorant se ipsos emendo officia honorabilia. Preterea qui prius emit officium / quum non emerit nisi vt lucretur, oportet vt vendat actus officij & plerun iustitie / & inhumanus sit in gratijs, tanꝗ̈ ius habeat vendendi & que sunt iustitie & que sunt gratie / quia prius emit. Testatur magistra rerum experientia ruinam publicam vbi officia sunt venalia.  Et quia actiones humane iudicande sunt secundum quod in pluribus inuenitur, ideo huiusmodi venalitates vt abhominabiles exterminande sunt. OPinio Tripliciter est illicita. Primo ex eo ꝙ voluntaria. nam in omni genere scibilium voluntaria est illicita: quia non ex eo ꝙ magis placet, sed ex eo ꝙ rationa bilior est / non ex voluntate sed ratione amplectenda est opinio. Et hinc errant sectarum emulatores, opiniones sue secte sequentes non vt rationi magis consentaneas / sed quia nati sunt aut nutriti in secta illius doctrine.  Secundo ex non relatione ad suam regulam: omnis enim opinio examinanda est ad suam regulam, Et quia in his que sunt fidei & morum / regula est sacra scriptura exposita ab ecclesia catholica, non excusatur aliquis a quantuncun rationabili opinione in huiusmodi/si suspecta est communi ecclesie seu apostolice sedi. Et hinc damnantur credentes hereticorum & antiquorum & nouorum / adherentes doctrinis reprobatis aut suspectis saltem apud sedem apostolicam.  Tertio ex modo, dũ nimis firmiter inheretur opinioni/ & asseritur vt certum at indubitatum quod tamen est in fra latitudinem opinabilium. Et hinc sepe erratur ex nimio affectu ad nostra / & minore ꝗ̈ opus fuerit examine / resolutione ac iudicio, dum probabilia accipiuntur vt demonstrata. OPinione Vti vt regula operum interiorum & exteriorum / est quando licitum & quando illicitum. In credendis quidem illicitum est, nisi submitten do opinionem regule superiori / scilicet sancte matris ecclesie & apostolice sedis: quoniam ambiguitatis aliquid habens regula / qualis est opinio omnis, resoluenda est in regulam certam/ne error possit in fide inueniri. In operandis vero nisi tutiorem partem eligendo/non licet opinionem cuiuscun assumere vt regulam operis: quoniam eoipso quo operatio regulanda committitur opinioni/committitur regule ambigue: quia opinio omnis ambigua est/vtpote cum formidine alterius partis. Et quia presupponitur ꝙ non eligatur tutior pars / consequens est vt operatio committatur regule ambigue ad casum peccati / ac per hoc exponatur periculo peccandi: quod constat esse illicitum. Et si de peccato mortali agitur, constat esse peccatum mortale/ facere scienter operationem dubiam an sit morta lis: quoniam talis operans mauult adimplere voluntatem suam in tali opere etiam si sit mortale/ ꝗ̈ abstinere ab illo. ac per hoc prefert diuine amicitie opus illud/non curando si contingat per dere diuinam amicitiam ex tali opere. ¶ Et hec intellige de opinione proprie dicta vt diximus/que est cum formidine alterius partis, & per se loquendo. Non enim propterea aliquid opinione tenetur quia diuersi doctores contra ria sentiunt: quoniam cum huius modi contrarietate stat ꝙ vna pars sit ratione sufficiente ad moralem certitudinem fulta: & iam non est opinio apud capientes rationem illam. Sed quia nesciunt multi discernere inter certitudinem moralem & mathematicam / omnia quodammodo locant sub opinionibus.  Dixi quo per se loquendo: quia per accidens cōtingit nescien tes discernere inter notum opinione & notum certa ratione morali / errare & excusari, credentes abs formidine alterius partis / viris probis & doctis dicentibus/ facite sic quia potest licite fieri. Non. n. exigit deus ab homine plusꝗ̈ conditio hominis habet: quia diuina sapientia disponit omnia suauiter. ORatio Ex intentione sine attentione / illicita est propter irreuerentiam inser tam. Oportet enim etiam supererogationis bonũ bene agere / aut saltem non male: constat autem irreuerenter loqui deo / qui ex proposito loquitur sine attentione: irreuerentia autem peccatum est.  Et hoc intel lige loquendo de oratione per se/vt oratio est. nam siquis ora/ tione vt exercitatione quadā aut quasi cantico delectabili vtatur ne se occupet vanis/non intendens attendere sed tempus sic per transire, bene facit. & non proprie & formaliter orat nisi extenso orationis nomine/quo dicitur. semper orat quisemper bene facit. Sed materialiter tantum orat, pro quanto orationis verba pro materia sue occupationis pie assumit. ORdinantium Et ordinandorum pctā tot cōtingit esse quot ne cessaria contingit omitti voluntarie aut negligenter. ¶ Sed quoniam hec in pontificalibus habentur, attendendũ est confessori si ordinantes seruaruntritum pontificalis. Et quoniā pontificalia non concordant adinuicem, nullius ecclesie antiquũ in vsu pontificale damnandum videtur: ac per hoc non videtur iterandum aut supplendum alicubi quod forte secundum aliud pontificale iterandum aut supplendum esset. Et de horum numero videtur esse contactus materie: vbi diuersa pōtificalia antiqua & in vsu/ diuersa ordinant. Propter quod in conci. flo. sub euge. iiij. quum traditur materia ordinis, nunꝗ̈ fit mentio de tactu ipsius/sed solũ de actu tenente se ex ꝑte ministri. s. porrectio ne/datione/traditione & assignatione. Attendendum quo est si ordinantes admiserunt indignos aut inhibitos/ si non contulerunt gratis. Et similiter si ordinandi sunt indigni ex parte intellectus / quia ignorantes. ex parte affectus/quia mali: puta in pec cato mortali. ex parte etatis statute a iure. ex parte licentie sui superioris. ex parte motiui ad suscipiendum ordinem, si ob lucrum &c. ORganorum Vsus in ecclesia licet sit nouus (in cuius signũ ecclesia romana adhuc non vtitur eis coram pō tifice) licitus tamen est pro carnalibus adhuc fi delibus & imperfectis. ¶ Nulla tamen ratione licitum est inter diuina ĩ organis canere seu pulsare seculares cantus aut plausus: aut quod peius est / tur pes & amatorias cantilenas. Et ratio est: quia sonus organorum appositus est diuinis officijs vt pars ecclesiastice solennitatis: inse rere autem diuinis vt partem solennitatis prophana & turpia, nihil aliud est ꝗ̈ coniungere christum cum belial / lucem cum tenebris. Vnde per se loquendo/crimen est suꝑ stitionis sacrilege & peccatum mortale talis mixtio: contraria tam fini diuini cul tus (scilicet vt excitetur deuotio) ꝗ̈ veritati ecclesie, contra cuius ordinationem loco antiphonarum & diuine laudis offeruntur ex ipsius ecclesie persona / prophana hec a falsarijs ministris.  Nec excusantur ex eo ꝙ sonus abstrahit ab omni materia/& quelibet melodia soni potest ad sacra verba applicari. Tum ꝗa secundum rei veritatem isti soni fiunt vt accommodati ad delectationem auditorum: qui non nouerunt illos nisi vt sonos illorum verborum prophanorum aut turpium. in cuius signũ audientes / ex illo sono excitantur ad illa prophana seu turpia: vt experientia testatur/ita ꝙ non est locus inficiationi. Tum ꝗa cantus etiam abstrahit ab omni materia, & tamen ecclesia interdixit prophanos cantus in ecclesia / vt cantus theatrales: vt patet di. xcij. ca. cantantes. Memento hic apostolice sententie. nolite errare/deus non irridetur aut fallitur. Inuoluuntur autẽ eodem crimine non solum pulsantes/sed qui conducunt & con sentiunt pulsantibus hec: vt impleatur scriptura. gloriati sunt qui oderunt te in medio solennitatis tue.  Excusandos tamen illos crediderim, qui simplici corde credentes licere non turpia sed vana quasi pro recreatione pulsare pro eo ꝙ vbi sic vident fieri/errauerunt, ita ꝙ si sciuissent criminosum esse nō fecissent. tales enim ex ignorantia probabili errauerunt: quia ecclesiastici pastores non quefierunt que iesu christi sunt. Et excusantur a tanto / ꝗ̈uis non a toto.  A turpium autem sono nulla ignoran tia excusare potest: quia continet statim dissonantiam & contra rietatem ad iesu christi solennitatem. ORnatus Exterioris peccatum exseptem capitibus pẽdet. Primo ex fine ornantis se. Secundo ex solicitudine eiusdem. Tertio ex consuetudine seu lege. Quarto ex qua litate ornatus in se. Quinto ex fuco. Sexto ex precio sitate. Septimo ex scandalo. ¶ Caput primum commune est etiam quibuscun bonis operibus: & propterea manifestũ est. Si. n. quis ornat se ob super biam / inanem gloriam / aut ad prouocandum ad malum &c. ipse ornatus malus est iuxta maliciam illius finis. Ita ꝙ si finis est peccatum veniale (puta vt appareat pulcra/aut ditior / aut superior &c.) vanitas est: ac per hoc veniale peccatũ. Si vero finis est pctm̃ mortale (vt si intendit prouocare ad sui malam concupiscentiam) ipse quo ornatus est mortale peccatũ. ¶ Caput secundum (scilicet affectuosa solicitudo ad ornatũ) quando similiter facit ornatum venialem: vt si affectus & solicitudo habeat superfluitatem. Quando mortalem: vt si sit tantus affectus aut tanta solicitudo vt propterea quis non curet de necessarijs ad salutem: vt si ob ornandum se non curet de missa in festis: & huiusmodi.  Caput tertium (consuetudo scilicet vel lex) duo consideranda inducit. Primo qualitatem legis/si obligatiua est ad mor tale. Quod ex pena cognosci potest: vt si esset ibi pena excōmunicationis / & ita seruaretur. Secundo si desit contemptus ex parte transgressoris: si. n. lex leuis est / & contemptus deest, non incurritur mortale.  Consuetudo autem nisi in legem transierit/communiter inducit peccatum veniale: quia non legale sed morale debitum habet. Si autem in legem transierit sine pena aliqua, venialem quo inducit transgressionem si contemptus desit. Longe tamen grauius peccat qui primus est consuetudinis violator/nouitatem ornatus inferens patrie: citra mortale tamen (vt dictum est) si sola vanitas in causa est violande consuetudinis.  Et ad hoc caput spectat stulta presumptio vten tium habitu maiorũ: vt si vestiat̃ idiota vt doctor/ aut plebeius vt eques / & similes exorbitationes a more politice modestie. ¶ Caput quartum (qualitas scilicet ornatus) cōiter peccatum inducit veniale/si indecens est ac minus castus: vt ornatus mulierum monstrantium media vbera. Veruntñ vbi cōsuetus iam est/sine pctō vr̃: & in remediũ ne peiora fiāt forte introductus. ¶ Caput quintũ ex fuco/cōiter constituit pctm̃ veniale: quia in simulatione & fictione vana consistit. ¶ Caput sextum ex preciositate ornatus. quia quod preciosum est vni non est preciosum alteri/quem decet sumptus magnos in vestibus & anulis & monilibus &c. facere, ideo si ornatus relatus ad personam est excessiuus in precio / sine peccato non est. Communiter tñ videtur venialis hmōi excessus superbus/ stultus & vanus: non. n. propterea equantur maioribus quia ornantur preciose sicut maiores. ¶ Caput septimum ex scandalo: hoc est ex occasione peccandi: quia ornata superflue mulier mouet ad sui concupiscentiam. Sed si ex parte mulieris non est intentio prouocandi / nec sibi placet ꝙ prouocetur aliquis ad sui libidinosum amorem / licet placeat ei ꝙ laudetur vt pulcra/ & vana superfluitate & fuco se ornet, non propterea peccat mortaliter quia alij peccant mor taliter ipsam adamando: est enim occasio accepta / non data. quum longe pulcriorem deus naturaliter proponat aliquam mulierem, que nulli dat occasionem peccandi si exhibet se conspectui publico / ac per hoc multorum adamantium illam. Si vis diffuse hec discernere / vide commentaria nostra in. q. clxix. secundesecunde. OSculum Beneuolentie/ bonum ac laudabile est iuxta morẽ patrie, inter quascun personas sit.  Osculum vero libidinis nisi inter cōiuges sit/ est pctm̃ mortale: iuxta superius dicta de impudicitia. 
 
 PEccatum Mortale est quod priuat in presenti animam vita spiritualis amicitie / que est seu esse debet inter hominem & deum: homo enim qui est in gratia dei / amat in veritate deum plusꝗ̈ quācũ rem creatā, & ecōtrario amatur a deo vt charus amicus. Quia ergo priuat hominẽ spũali hac vita/que cōsistit in charitate, ideo dr̃ & est pctm̃ mortale. Et etiam quia facit hominem dignum morte eterna: hoc est perpetua separatione a vita celestis patrie/ adiuncta simul perpetua miseria. ¶ Consistit autem omne peccatum mortale in offensa diuine amicitie: quia quilibet peccans mortaliter/ vel expresse vel interpretatiue refutat deum pro vltimo fine suo & pro amico suo, dum mauult implere voluntatem suam ꝗ̈ dei. & ideo dauid dicebat deo/tibi soli peccaui.  Et si hoc non penetras / vide ex contrario: ꝙ existens in charitate prefert in amore suo deum omnibus amabilibus/delectabilibus / honorabilibus / horribilibus &c. & sic videbis ꝙ peccans mortaliter/ ac per hoc amans aliquid aliud plusꝗ̈ diuinam facere voluntatem, remouet deum a loco suo quem in corde illius habere debet: quia non prefert amplius eum omni amabili &c. sed illud in quo peccat morta liter pluris facit pro tunc ꝗ̈ diuinam voluntatem. Veniale Autem peccatum non in fringit diuinā amici tiam: vtpote non contrased preter diuinam existens voluntatem/non contra sed preter charitatem/non contra sed preter diuina precepta: & ideo veniam a deo amico meret̃. Quemadmodũ in humanis amicitijs siquid displicens amico/ saluo tamen amicitie federe acciderit, facile remittitur. Pedagium Illicitum vide in verbo vectigal. PEnam Subire statutam licet non tenea tur aliꝗs in foro conscientie nisi postꝗ̈ ad illam damnatus est a iudice: quia tamen hoc fallit in duobus casibus/scilicet in censuris & testamentarijs, ideo & excommunicatus & suspensus & interdictus & irregularis est quisquis contra latam a canone de huiusmodi sententiam facit/abs alia declaratione iudicis. Et rursus ideo vidua non caste viuens/cum mala con scientia perseuerat dōna & domina & vsu fructuaria vt relicta fuit a marito cum con ditione si caste vixerit. Vnde tenetur de consumptis postꝗ̈ non vixit caste / etiam si nullus iudex humanus ad hoc compellat. Et hoc subtiliter consideratum non ideo est quia pena testamen taria infligitur sine exequutore: sed ideo est quia euenit casus in quo voluntas testatoris sic disposuit. Et propterea sicut reliqua a testatore disposita in diuersis casibus non egent declaratione iudicis quum casus illi eueniunt, ita disponente testatore ꝙ vxor sua sit domina &c. ꝗ̈diu caste vixerit/adueniente casu castitatis omisse/desinit succedere marito in illis bonis sic sibi dispositis. Simile est. n. hoc alteri casui/quo maritus relinquit illam vsu fructuariam nisi transierit ad secundas nuptias: constat. n. ꝙ siue clam siue publice nubat/desinit esse vsu fructuaria, etiā si nullus iudex/nullus exequutor inhibeat. Horum. n. omnium vna cōis est ratio: quia scilicet ventũ est ad casum in quo testator noluit bona sua ad illam transire. ac per hoc nullum tunc habet ius mulier in illis bonis, que ex testatoris voluntate sola habebat quicquid iuris in illis habebat. PErcussio / Qua proximus verberatur, peccatum est mortale ex suo genere: quia iniuriosa est & nocet proximo.  Propter imperfectionem tamẽ actus si minima est/venialis est. Quod si authoritatiue fiat / vel aiudice vel a prelato / patre / magistro &c. non est peccatum: sed opus iustitie & charitatis, modo non sit immoderata / nec malo animo fiat. PErfidia / Qua hō nō facit quod ꝓmisit, peccatum est: vtpote contra vir tutem fidei/qua fiunt dicta: quia promissione facit se homo debitorẽ implende promissionis. ¶ Inuenitur aũt triplex: scilicet perniciosa/officiosa/ & iocosa. Et iocosa quidem ac officiosa/venialis est: qm̃ ex simplici promissione non nascitur maius debitum/ꝗ̈ sit naturale debitũ nō mentiendi: nam vtrũ debitum est debitum mo rale, sine quo morũ honestas saluari nequit. & ad eandẽ virtutẽ reduci credit̃, scilicet ad virtutẽ veracitatis: & vtrũ ad alterũ est/pro cōuictu/vtilitate & conuersatione hũana.  Perniciosa aũt (que scilicet nocet proximo/siue quo ad animam/ siue quo ad corpus aut res) pctm̃ est mortale/sicut mendaciũꝑniciosum. Et hec de perfidia simplici dicta sint. Nā quũ promissio transit in debitũ legale (vt quũ quis promittit ita ꝙ pōt quantũ est ex vi promissionis cogi in iudicio humano) tunc supra debitum morale adiungitur debitum legale/ ac per hoc debitum iustitie. Et si non seruantur promissa/incurruntur duo crimina: scilicet perfidie & iniustitie/quā constat ex suo gñe esse pctm̃ mortale. ¶ Cũ quibus omnibus momẽto hic/ꝙ ꝑꝑ imꝑfectionem actus sepe actus excusat̃ a mortali. siue imꝑfectio sit ex ꝑte affectus: vt in primis motibus. siue ex parte materie: vt in nocumẽtis minimis. siue ex parte forme: hoc est quia non per se seu ex inten tione pctm̃ illud fit: puta non intendit quis violare fidem, sed ex obliuione aut ignorantia facti / aut ex fiducia quā accipit de eo cui promisit/aut ex causa que sibi vr̃ rōnabilis, & breuiter qñ non ꝑ se est ꝑfidus/nō incurrit mortale. nisi ꝑ accñs: hoc est ꝑꝑ notabile nocumentũ aut scandalum/ & siquod aliud eiusmodi esset accñs. Et hinc habes claritatẽ infinito℟ casuũ cōtingentiũ in nō seruata fide de tacendo/de fauendo/de eundo/ faciendo/&c. PEriculo Peccandi se exponere/dupłr euenit.  Primo faciẽdo sciẽter opus dubiũ an sit licitũ vel illicitũ. Et hoc modo exponere se ꝑiculo peccandi est pctm̃: & si agitur de licito aut illicito mortaliter/ est pctm̃ mortale. Et rō est: quia voluntas ex hocipso exorbitat a recta rōne & diuino amore/ꝙ mauult opus illud cũ dubio incurrendi transgressionẽ diuini precepti ꝗ̈ abstinere ab oꝑe illo cũ certitudine nō errādi, ac per hoc voluntas magis amat opus illud ꝗ̈ deum in suo precepto. Et sic verisicatur sententia illa. exponens se periculo peccan mortalis peccat mortaliter.  Secundo eundo ad locum siue societatem vbi est periculum peccandi mortaliter/propter aspectum/persuasiones/commoditates / aut aliquid huiusmodi. Et hoc quidem si sine vrgente necessitate fit/ad incautele peccatum spectat. Non est autem ex suo genere peccatũ mortale: quia in sue libertatis arbitrio restat/ peccare mortaliter etiam presentibus talibus occasionibus peccandi.  Ex conditione vero persone fragilis/mensurare se tenet̃ qui fragilitatis proprie conscius dubitat de casu. Et si experientia teste didicit se non subsistere in huiusmodi / sed statim aut quasi statim cadere, nulla necessitate vincaturvt illuc eat aut ibi moretur: scriptum est enim. si pes tuus scandalizat te/abscinde eum & proijce abste. Si vero constantem se putat futurum/ & necessitas eundi vrget, peccatum non video. Non vrgente autem necessitate / peccatum est incautele (vt dictum est) maius vel minus iuxta conditiones singulares periculi vndi pensatas. PEriurium Proprie (hoc est iuramen tum falsum) peccatum est mortale: quia deo inuocato in testem iniuria fit. Contingit autem incurrere periurium & in iuramento assertorio/& in iuramento ꝓmissorio/ & in iuramento comminatorio. ¶ Ad quo℟ clariorem notitiā duas prenota distōnes. alteram de formali vel māli: alterā de perfecto vel imꝑfecto. Que distō nes lʒ in oĩbus hmōi moralibus hñde sint añ oculos: in pctĩs tñ lingue (de quo℟ numero est ꝑiuriũ) sunt multum necessarie.  Discernendum est. n. periurium si est ex intentione, quod vocatur formale: vt quum quis aduertit se falsum iurare / & vult falsum iurare. Et hoc semper est peccatum mortale. Au si non intendit iurare falsum / & tamen iurat falsum: quod vocat̃ ꝑiuriũ materialiter.  Et rursus si ꝑiuriũ ipsum exit ab hoĩe vt actus ꝑfectus (puta quia sciẽs & prudẽs ꝑiurat) quia sine dubio semper est mortale peccatum. Aut vt actus imperfectus (puta ex lapsu lingue / aut alias inaduertenter seu ignoranter) nam periurium materialiter tantum / hoc est non ex animo iurandi falsum, nō est pctm̃ mortale: quia nō est ꝑiuriũ: quoniam nullus actus bonus vel malus est talis sine sua forma.  Memento tamẽ hic & semper in similibus illius exceptionis/ nisi actus redeat in naturam sue forme. quod in proposito contingeret, siquis non intenderet iurare falsum/ & tñ non curaret adhibere curam ne iuret falsum. Tunc. n. talis iurans falsum/ incurreret periurium mortale: quia propter talem negligentiam in tanta re/rediret actus in naturam sue forme. conuincitur. n. ille ꝙ maluit incurrere periuriũ / ꝗ̈ discutere vt debuit an iuret falsum. Jnchoando Igitur a periurio assertorio (hoc est iuramento mendaciter affirmante vel negante) scito omne huiusmodi periurium esse mortale/in qua cun materia sit/& quibuscun verbis dicatur, & quacun coactione/metu/ioco/leuitate/consuetudine/vtilitate aut excusatione fiat: quia deo fit magna irreuerentia inducendo ipsum in testem quasi mendacem. Nulla. n. admittitur in hoc excusatio/ nisi (vt dictum est) ex imperfectione actus: puta quia inaduertenter/vel vt primus motus/ex lapsu lingue / & siquid est aliud reddens actum imperfectum. Promissorium Autem periurium duobus incur ritur temporibus. Vel presenti qñ fit: vel futuro quando non adimpletur. ¶ Et in pñti quidem (hoc est qñ iuramentũ promissoriũ fit) incurrit̃ dupliciter ꝑiuriũ. Primo ex mendaci animo: vt quum sub iuramento promittitur aliquid bonum vel malum sine ani mo seruandi / aut sine animo promittendi seu obligandi se / aut sine animo iurandi. Et hoc semper est mortale: quia deest veritas presens. idem est. n. iudicium de hoc periurio quantum ad presentem veritatem/& de periurio assertorio.  Secundo ex materia mala: vt quũ quis vero animo sub iuramẽto promittit aliquod malum, puta interficere talem/vel adulteriũ perficere/ &c. Et tunc si iuratur super patrando pctō mortali, incurritur iurando ꝑiuriũ non solũ ꝗa firmat̃ voluntas ad pctm̃ mortale/ sed ẽt ꝗa applicatur iuramentũ ad materiā quā oportet omnino falsificare: quia est cōtra charitatẽ. Si vero est malũ veniale, in curritur ꝑiuriũ nō simpliciter (quia nō deficit veritas pñs iura mento: nec de necessitate salutis oportet deficere veritatẽ futurā, quia non est cōtra sed preter charitatẽ) sed secundũ quid: quia firmat̃ volũtas ad malũ/veniale tñ. & irreuerentia quedam fit iuramẽto/applicando illud ad materiā nō obligabilẽ: apponit̃. n. ꝑ hoc impedimentũ effectui iuramenti/ꝗ est obligare ad facien dũ. Vñ graue vr̃ & est hoc pctm̃/nō tñ mortale.  Idẽ est quo iudicium si iuramentũ promissorium est de omittendo bonum supererogationis: vt quum quis iurat se non ingressurum reli/ gionem/non mutuaturum/nō fideiussurũ/& similia. Hmōi. n. iuramenta veraci animo facta/pctā sunt quādo fiunt: quia irreuerentia fit iuramento/vtendo illo ad materiā non obligabilẽ ad verificandũ. & ꝑꝑea ꝑiuriũ secundũ ꝗd incurrit̃/sicut de iura mẽto venialiũ operũ dictũ est. Nō tñ est ꝑiuriũ absolute: ꝗa nec deest pñs veritas, nec oportet deficere veritatẽ futurā / que esset nō cōtra charitatem. Et hec intellige quando hmōi iuramenta fiunt cum animo non faciendi hec communiter. nam si inten deret ꝗs non facere hec etiā in casu quo de necessitate salutis acci deret ipsum teneri ad illud, iam non iuraret omittere bonum supererogationis/ sed bonum necessarium ad salutẽ. & peccaret mortaliter: vtpote iurans peccare mortaliter. Sunt autem cōmuniter & nō sic extense ad casus de necessitate salutis interpretāda hmōi iuramẽta: quia iurātes/suꝑ sua libertate se fundant, dicentes. ego non teneor mutuare/fideiubere/&c. & iō nolẽs incidere in foueam iuraui. Vnde manifestum indicium est intentionis communis, & non ad casum de necessitate salutis/ qui in hmōi ꝗ̈ rarissimus videtur. ¶ In futuro vero tempore (hoc est si iuramentum promissorium non adimpletur) incurritur periurium semper quando iuramentum obligatiuum est: quia deesset veritas iuramento, ac per hoc peccaretur mortaliter. Ex quattuor autem capitibus contingit iuramentum promissorium non adimplere abs pctō. primo ex parte materie. Secundo ex parte euentus. Tertio ex parte modi. Quarto ex parte relaxationis.  Primum caput ex parte materie/intellige quando materia nō est capax vinculi obligatorij. Talis autem est triplex. Primo omnis actus moraliter malus / siue sit peccatum mortale siue veniale. & ideo quicun iurauit occidere aut dicere verbum ociosum/non obligatur ad exequendum ìuramentum, sed peccat exequendo. Secundo omnis omissio boni supererogationis. nam licet bomo non teneatur ad illud bonum, tenetur tamen non ponere obicem spirituisancto. Et propterea qui iurauit non mutuare/aut non fideiubere/aut aliquid huiusmodi, non obligatur ad implendum iuramẽtum: sed liber remanet, & potest mutuare & non mutuare sicut prius anteꝗ̈ iuraret. Tertio actio indifferens salua sua indifferentia: vt siquis abs vlla ratione boni vtilis/honesti vel delectabilis iurauit transire extra muros ciuitatis aut aliquid eiusmodi, non tenetur seruare si nulla sit ratio sic transeundi: quia iuramentum non est vinculum ad ociosum aliquid: constat autem ꝙ salua indifferentia actus ociosum est exercere illum. Secus autem est si actus in seip̃o indifferens iuratus esset ad cautelam seu vtilitatem spiritualem vel temporalem sui vel alterius: quia tunc teneretur implere iuramentum. Vt siquis iurauit non intrare in talem domum/ aut non transire per talem viam ad cauendum sibi a tentatione talis mulieris &c.  Caput vero secundum ex parte euentus / intellige primo si euentus sit malus: vt patet de iuramento herodis quũ iurasset dare puelle saltanti quicquid petijsset. tolerabile enim erat iuramentum sane intellectum: sed malus fuit euentus/quādo puella petijt caput ioannis baptiste. Non enim astringebatur herodes ex iureiurando facere tantum scelus: quia euentus male petitionis excludebat vim iuramenti. Et hinc qui iurauit reddere depositum ensem/non tenetur reddere furioso. Et sic de similibus.  Intellige secundo / si euentus sit impeditiuus maioris boni: vt siquis iurauit contrahere matrimonium / & postea inspirante deo vult in veritate celibem vitam ducere, non tenetur adimplere iuramentum: quia in euentu isto iuramentum esset vinculum ad impediendum meliorem statum scilicet con tinentium, quem constat esse meliorem statu coniugatorum. Et sic de similibus.  Caput tertium ex parte modi/intellige primo quantum ad cō suetum modum subintelligendi: vt quum aliqui honorare se vo lentes iurant non precedam per deum &c. In his enim & similibus scđm communem & sanum sensum subintelligitur / quantum est ex me: sicut in petri apostoli verbo quum dixit/ non lauabis mihi pedes in eternum. & propterea abs peccato periurij faciunt statim oppositũ/ ꝑmittendo se vinci.  Intellige secundo quantum ad modum iurandi violẽtum in materia tamen matrimonij: quia sicut matrimonium coactum timore ca dente in constantem &c. non valet, ita iuramentum metu ex tortum de contrahendo/videtur relaxatum ipso iure. Tutius ta men est relaxationem a superiori habere, sicut in ceteris iuramentis vi vel metu extortis.  Caput quartum ex parte relaxationis clare patet. nam siue re laxatio fiat ab illo cui promissio facta est cum iuramento (qui pōt libere quod in sui fauorẽ factum est relaxare) siue fiat a suꝑiore ꝗ possit relaxare, cessat obligatio iuramẽti promissorij. Cōminatorium deni iuramentum inducit per iurium in duobus quo temporibus. Vel in presenti. Et hoc dupliciter.  Primo si fiat mendaci animo. Et tunc semper est periurium mortale: quia deficit iuramento presens veritas, siue comminatio sit iusta siue iniqua. In quacun nan materia bona vel mala iuramentum cadit super mendacio/inexcusabile est a peccato mortali.  Secundo si fiat veraci animo super materia mala: hoc est siquis comminetur facere opus aliquod quod est peccatum mortale vel veniale. Et idem est tunc iudicium de cōminatorio quod de promissorio. ideo non replico. ¶ Vel in futuro: hoc est tẽpore exequutionis. Et si quidem com minatio facta est de aliquo malo culpe/siue mortali siue venia li, potest & debet iuramentum cōminatorium non adimpleri: vt siquis cōminatus est percutere aliquẽ/ aut diripere bona eius/ aut impedire eum ab aliquo assequendo &c. tenetur nō exequi: vt patet. Si vero comminatio facta est de iusta inflictione aut procuratione mali pene/siue quantum ad corpus siue quantum ad bona temporalia, grano salis opus est: quoniam hinc est vinculũ iuramenti ad opus iustũ adimplendũ, hinc vero est malũ proximo infligendũ/ad cuius cessationem misericordia inuitat.  Tria igitur hic cōsidera. Primũ cōe. ꝙ sicut iuramentũ nō est vinculũ iniquitatis/ita nec impedimenti melioris boni. Et hinc fit/vt qñ melius est parcere/aut abstinere a cōminati mali iusti exequutione, nō teneat̃ quis ad iuramenti exequutionẽ / exẽplo dauid: qui licet iurasset ꝑcutere nabal cũ domo eius / postea ad p̃ces abigail abstinuit.  Secundũ appropriatũ comminationi. ꝙ cōminatio intelligit̃ secundũ pñtem iustitiā: testante hoc verbo domini apud hiere. repente loquar aduersus regnũ & gentẽ vt disperdam, si penitentiā egerit gens illa/penitentiam agā & ego super verbo meo. Et hinc fit/vt qui iurauit iustam punitionem/ postea petenti veniam parcat abs periurio: quia cessauit illa tũc presens iustitia secundum quam iurauit / ex quasi cessatione demeriti: quia ad penitentiam conuersus est qui peccauerat. Et hoc est etiam perspicere in dicto exemplo dauid: qui non ad pe nitentiam nabal / sed ad merita & preces abigail innocentis pepercit ipsi nabal, tanꝗ̈ cessauerit ratio presentis iustitie ex aliquorum innocentia & supplicatione humili preueniente.  Tertium proprium materie comminate: scilicet ꝙ pene in hac vita non sunt appetibiles nisi vt medicine / vel persone puniende vel boni communis. Et propterea quando comminata pena cessaret habere rationem vtrius medicine, non teneretur quis ex vinculo iuramenti ad implendum iuratam comminationem. Quando autem hoc accidat/relinquitur iudicio prudentie, que est circa singularia occurrentia. Ex his autem habes/ quare mater que iurauit verberare filium/aut dominus qui iurauit verberare seruum/& postea parcit (vel ne turbet pacem domus/vel quia amplius non opus est medicina talis pene/ & breuiter quia iudicat melius esse vt parcat) non tenetur ad implendam comminationem iuratam. Et sic de similibus. De periurio Autem large sumpto (hoc est quum abs necessitate iuratur suꝑ veritate) constat veniale tantum peccatum esse. Periculosum tamẽ pctm̃ est si sit frequens: scriptum est enim. iurationi non assuescat os tuum, multi. n. sunt casus in illa. PErmissio Ex suo genere pctm̃ non est: vt patet ex hoc ꝙ deo cōuenit permittere mala culpe / que sunt maxima mala. & propterea tũc tm̃ pctm̃ est/ quando abs rōnabili causa fit. Est autem rōnabilis cā permissionis / vel vitatio maioris mali (sicut meretricium permittitur / ne ciuitas adulterijs & incestibus repleatur) vel deductio maioris boni: sicut petrus presumptuosus permissus est labi in negationem christi & periurium / vt esset humilior. Vñ superior qui potest obuiare ne subditus peccet / & sine rationabili causa non obuiat, peccat. Et similiter qui potest punire / & sine rationabili causa permittit impunitos, peccat. Quando autem morta liter vel venialiter, oportet ex singularibus occurrentijs considerare & iudicare/in eo qui vigilare studet super gregem suum. De illo autem cui cura non est an oues errent/ non oportet soli citum esse: quia iam iudicatus est. PErmutatio Illicita est tripliciter. Primo ex communibus / si iniusta est: puta quia non seruatur equalitas rei ad rem: & similiter si cum fraude aut dolo fiat.  Secundo ex materia repugnante: vt si permutentur spiritualia/ quasi estimata precio aliquo.  Tertio ex materia prohibita/seu limitata ex iure humano. Et hec ponitur triplex: scilicet mancipia ecclesie, que permutari si debeant/oportet seruari que de illis iura disponunt. serui fugitiui ꝗ̈diu in fuga sunt, qui prohibent̃ permutari. Et tertio beneficia ecclesiastica: que non licite permu tantur cōmuniter/si aut pacta firmantur sine authoritate superioris/aut si fiat sine authoritate superioris / aut si detur aliquid temporale pro spirituali, aut omnibus his seruatis/si ꝑmutando nulla cura est cui christi oues committantur. Et hoc coram deo est crimen maximum. PErtinacia (qua homo in propria per seuerat sentẽtia plusꝗ̈ oportet) peccatum est: vtpote a recta rōne dissonās.  Oportet autem secundum subiectam materiam iudicare an sit mortale vel veniale pctm̃. Nam si pertinax quis est circa plantandam arborem aut aliꝗd eiusmodi, hoc non perniciosum est/sed veniale. Si autem circa aliquid perniciosum (vt sunt ea que sunt fidei / & que nocent homini) mortale est/ propter iniuriam que fit deo aut homini gratia materie.  Et hoc intellige de sententia consummata in opere voluntario interiore (puta credere) vel exteriore: puta colere/emere &c. secũdum erroneam pertinaciam. Quod ideo dico: quia si in solo nudo puro intellectu quecun pertinacia consistat/credat autem/speret/diligat operetur secundũ cōem ecclesie traditionem, nullum video peccatum mortale. PJgnus Accipere/illicitum redditur tripliciter. Primo si ad lucrum non cō putandum in sortem accipitur: quia hoc est con tra naturalem iustitiam.  Secundo ex materia prohibita: vt si homo liber accipiatur in pignus pro debito: aut si vasa sacra & huiusmodi ecclesiastica contra iuris dispositionem impignorentur.  Tertio ex adiacentibus pactis prohibitis a iure. que tria ponuntur. Primum si debitor obligat se dare pignus insolutum. Et ad hoc reduci dicitur, si fiat pactum vt si die certo non soluerit/ pignus transeat in feudum. Secundum / si debitor obligatur ad non redimendum pignus absolute vel ante talem diem. Tertium / si creditor obligatur ad non vendendum pignus post legitimam interpellationem debitoris. ¶ Et hec omnia pro quanto cum damno partis siue debitoris (vt duo prima) siue creditoris / vt tertium/tendunt, peccata sunt iniustitie: ac per hoc mortalia: vltra iuris positiui transgressionem, que ex concurrentibus conditionibus singularibus personarum &c. pensatur. PJgricia (qua homo/tardus metu laboris / passionis aut difficultatis ap parentis redditur ad oportuna exequenda) peccatum est: quia recte discordat rationi. Iuxta materiam autem subiectam iudicandum est de mortali: si scilicet contra aliquid necessarium ad salutem trahit & ducit/iuxta regulas de negligentia. PJrata (hoc est predo marinus) con tra humani generis pacem manifeste agit: & est in statu damnato. Quomodo autem sint pirate excōmunicati/ habes supra / excommunicatio. PLacere Hominibus / peccatũ tunc solũ est / quum propterea a recta ratione di sceditur.  Mortale autem est tunc tm̃/ quum propterea dilectionem dei aut proximi postponimus. Quod tunc tantum incurrimus/ quũ propterea diuina aut humana precepta transgredimur: vt quum ministri principis vt placeant illi non curant offendere proximos, vt placeant iuncto sanguine vel amicitia / negant iustitiam / aut opprimunt alios faciendo vel loquendo vel tacendo: & sic de alijs. Frequens hoc videtur vitium / paruipendentium illud apostoli. si adhuc hominibus placerem/ christi seruus non essem. POllutio (qua semen humanum soli tarie funditur) si non est voluntaria / siue in somno siue in vigilia sit, peccatum non est. Si autem est voluntaria, peccatum mortale est: & est vnum de peccatis contra naturam/& vocatur mollicies. ¶ Est autem voluntaria non solum si sit procurata, sed etiam si ex se venienti consensus prebetur / & etiam si quum potest & debet persona prohibere non prohibet: primis enim duobus modis est voluntaria directe, tertio aũt est voluntaria indirecte. Dixi autem si potest & debet: quia ad indirecte voluntarium culpabile / requiritur vtrun simul, scilicet ꝙ possit & debeat. Nam si non potest prohibere / quia natura facit opus suum, constat non teneri. & siłr si possit impedire tollendo occasiones/ & tamen non tenetur illas tollere, non est in culpa.  Et hinc doctores & confessores vacantes cogitationibus vel auditionibus operum turpium intuitu pietatis, non peccant subsequentibus corporalibus pollutionibus contra eorum volunta/ tem: quia licet possint non tamen debent subtrabere se ab operi/ bus sanctis/propter huiusmodi que sequuntur ex necessitate ma terie. Et de similibus idem est iudicium. De hoc diffuse scripsi in quolibeto primo.  Persone vero que sine rationabili causa manent voluntarie in cogitationibus turpibus aut conuersationibus ingerentibus sibi huiusmodi commotiones, quia possunt & debent tollere tales occasiones/incurrunt voluntariam pollutionem nisi inaduerten tia excuset: quia volendo illas illicitas / periculosas & sibi notas causas pollutionis proprie, conuincuntur velle culpabiliter ip̃am pollutionem/earum naturalem effectum. PRecepti Transgressionem peccatũ esse constat. Sed quia p̃cepti nomen vt distinguitur contra consilium / confusum inuenitur (dum quando proprie secundum suā significationem sumitur/vt imponit necessitatem obediendi, ita ꝙ peccatur si non impletur: iuxta illud. xiiij. q. i. quod precipitur imperatur / & quod imperatur necesse est fieri &c. Quando autem anthonomasice / vt imponit necessitatem talem scilicet mortaliter peccandi si non pareatur: iuxta clemen. exiui de paradiso. de verb. sig. Et vtro modo in omni iure inuenitur) ideo obscura redditur discretio transgressionis preceptorũ quando est mortalis & quando venialis. ¶ Commune est autem vtrius generis precepto/ ꝙ trāsgressio tam ex contemptu ꝗ̈ ex per se impeditione finis / est peccatum mortale. Et horum primum clarum est: quia contemptus siue precepti siue precipientis / iniuriam infert ex propria ratione. Secundum autem declaratur / ex eo ꝙ finis preceptorum communium est dispositio animi virtuosa necessaria ad salutem: ad hoc. n. ordinant̃ p̃cepta naturalia/diuina & ecclesiastica. iuxta illud apostoli. i. ad thi. i. finis precepti est charitas de corde puro & cōscientia bona & fide nō ficta. Et declarat̃. Nā aut sunt de necessarijs ad salutẽ/qualia sunt que spectant ad pctā mortalia. aut de necessarijs ad mundiciā: qualia sunt que sunt peccatorũ venialium: que disponũt ad mortalia/& ad illa ordinantur vt imperfecta ad perfecta. ac per hoc precepta contra venialia sanitatem anime perturbantia / ad vitam anime que per mortalia tollitur ordinantur, sicut sanitas corporalis ad vitam corporis.  Existente aũt cōium precepto℟ fine necessario ad salutẽ, conse quẽs est vt si hmōi p̃cepta transgrediat̃ ꝗs vt impediat finẽ/vel (& in idẽ redit) ꝑꝑ aliquid cui annexa per se est impeditio finis/peccet mortaliter: qui. n. hoc mō p̃ceptũ trāsgredit̃/proportionaliter se habet ad finẽ precepti/sicut qui transgredit̃ ex contemptu se habet ad preceptũ seu precipientẽ: nā iste respuit finẽ/ sicut ille respuit preceptũ. Verbigr̃a circa preceptũ de audiendo missam. non solum peccat mortaliter qui omittit audire missam quia non vult subijci precepto, sed etiam si ideo omittit quia nō vult mente vacare deo. Preter Hos vero duos modos mortalis transgressionis preceptorũ/ sunt alij quattuor modi discernendi hmōi trāsgressiones seu p̃cepta: scilicet ex materia pena verbis/ & intentione. Diuinorũ. n. & naturaliũ preceptorum anthonomasice materia est necessaria ad vitā anime: vt sunt nō occides/ non mechaberis &c. & ꝑꝑea eo℟ transgressio est mortalis. Precepto℟ aũt alio℟ materia necessaria est ad sanitatẽ aĩe: vt sunt/ nō dices verbũ ociosum/ iurationi nō assuescat os tuum &c. & propterea eorũ transgressio nō occidit sed egrā reddit animam. In iure aũt humano exsola materia discernere precepta impossibile videt̃: quũ inueniant̃ minima quedā precepta sub mortali pctō: vt patet de concidentibus cadauera vt transferant ad alia loca, quod ex se nullũ est pctm̃. &c. ¶ Pena preceptorum anthonomasice/ est excōmunicatio / vel aliquid simile quod non stat cum vita anime. & propterea vbi cun apponitur excōmunicatio / incurritur peccatum mortale transgrediendo. Pena autem aliorum preceptorum est aliquid stans cum vita anime: vt suspensio/interdictum / irregularitas/ vel aliqua pena pecuniaria / & huiusmodi. & propterea non oportet in transgressiosie horum incurrere peccatum mortale.  Siste tamen hic pedem/& aduerte ꝙ inter excōmunicationẽ late sententie & cōminatam excōmunicationis penam/ differen tia est etiam quantum ad peccatum transgressionis, in hoc ꝙ transgressor precepti cum lata excōmunicationis sententia/ peccat mortaliter: quia solum peccatum mortale dignum facit excōmunicatione. transgressor autem precepti sub cōminata pena/ non peccat mortaliter quous transgressio nō peruenerit ad hoc ꝙ ille dignus sit excōmunicari. Quod ideo dico / quia si debet precedere monitio anteꝗ̈ ille excōmunicetur, non peccat mortaliter anteꝗ̈ monitorio resistat: quia non est adhuc dignus excōmunicari. Verbigratia: clericus si nutrierit comam / excōmunicetur. si nutriens comam non debet excommunicari nisi moni tus gñaliter vel specialiter, nō peccat mortaliter quous monitus perseueret: tunc. n. vtpote excōicatione dignus/peccat mortaliter. ¶ Verba distinctiua preceptorum non sunt certa: quum ipsum precepti nomen incertum sit / vtpote cōmune vtris preceptis. Et propterea de preceptis iuris cōis incerta est sententia. In quali bet aũt ecclesia seu religione, illa im̃ verba vim ẜcepti anthonomasice obtinent que cōsueuerunt intelligi apud illos pro p̃cepto anthonomasice: & que non cōsueuerunt sic intelligi/nō habent vim huiusmodi precepti: quia nominibus vtimur iuxta vsum. ¶ Intentio demum potest referri vel ad hominẽ vel ad legem. Et intentio quidem hominis precipientis si sciri potest / sufficit: quoniam ex intentione precipientis pendet precepti vis. Intentio autem legis in cōmuni certa est: qm̃ est facere hoĩes virtuosos. Et legis ecclesiastice intentio est non inijcere laqueos animabus, sed ad edificationem corporis christi mystici promouere.  Et hinc fit vt non tam lata multitudo preceptorum obligantium ad mortale in iure interpretanda sit, ne laqueus multiplicatus contra animas censeatur  Hinc etiam fit vniuersalis regula. ꝙ in his que sunt positiui iuris / si abs contemptu ac refutatione finis ex ignorantia pura/aut ex apparente sibi excusatione transgressio fiat ab eo qui animum habet nullo pacto consentiendi contra preceptum obligans ad mortale, non incurritur mortale peccatum: quoniam non est intentio pie ac iuste matris ecclesie/ bonas hmōi animas illaqueare tam hostili vinculo. Et propterea talis apud deum non incurreret excommunicationem: absoluen dum tamen ad cautelam crediderim ignorantem. PRecipitatio (qua homo ad similitu dinem precipitationis localis secundum actus interiores animi preceps ruit) peccatum est consilio contrarium. Maturitas enim consilij gradatim procedit ex memoria preteritorum/intelligẽtia presentium / auscultatione aliorum/ circunspectione obuiantium &c. preceps aũt omissis huiusmodi statim concludit/deliberat/ facit: & propterea peccat contra prudentiam.  Quando autem mortaliter & quando venialiter/ex materia discernitur. Si. n. precipitatio hmōi ꝑniciosa est/vtpote contra precepta, mortalis est. si autem preter/venialis est: vt in alijs peccatis prudentie oppositis contingit. PRedicatorum Pctā peculiaria sunt sex.  Primum est sine authoritate predicare. oportet enim vel ex pastorali officio vel superioris authoritate predicare, iuxta apostoli sententiā/& iura in ca. excōicamus extra de here. Et quia hoc sub pena excōis interdicit̃/ad mortale pctm̃ spectat. ¶ Secundum est indigne predicare: hoc est in peccato mortali sibi noto incontrito. iuxta illud. peccatori dixit deus / quare tu enarras iustitias meas & assumis testamentum meum per os tuum. Et hoc mortale videtur: quia iniuria fit predicationi a christo institute, euacuans quantum in se est authoritatem predicatorum christi / quasi verbo & non facto predicatores fue/ rint instituti velut declamatores quidam. Vnde & in predicto psalmo subditur. existimasti inique ꝙ ero tui similis: scilicet dicens bona & non faciens bona. Et hoc intellige & in eo qui sic indigne predicat vt predicatione tanꝗ̈ declamatione abutat̃ (quoniam hic directe iniuriatur officio predicationis christi) & in contemnente. Qui autem predicat indignus non vt predi cet indignus / sed vellet predicare mundus licet per accidens ex humana passione/incuria & huiusmodi indignus predicet, ꝗ̈uis peccet (quia non se exhibet dei talem ministrum qualis esse debet) mortale tamen peccatum non video: quia predicare non est secundum se actus alicuius sacramenti. Et licet predicans non furandum predicet contra seipsum si furto maculatus est, nouam tamen inde damnationem non incurrit / plusꝗ̈ adulter iudex condemnans alterum adulterum: quem non dubito excusari a nouo peccato mortali. ¶ Tertium est mendacia predicare. Et hoc constat esse peccatũ mortale grauissimum: quoniam euacuat quantum in se est vni uersam ecclesie authoritatem ac christi fidem per predicationẽ propagatam. Siue mendacium dicatur contra doctrinam fidei aut morum/ siue circa gesta sanctorum aut miracula aut prophetias, siue quodcũ aliud quod ad docendum/ instruendum/ persuadendum/mouendum auditorem tanꝗ̈ verbum dei predicatur: quia quicquid a predicatore vt sic dicitur / oportet esse verum. & si est incertum/debet dici vt incertum: & sic non receditur a vero/dum ita dicitur vt scitur. Sed si dubium predi catur vt certum/hoc est assertiue, peccatum est mortale eadem ratione qua mendacium.  Quod si is qui predicat/impertinẽtia inserat, non peccat mortaliter mentiendo, nisi forte ratione scandali: sicut nec iudex de impertinentibus ad iudicium mentiens peccat mortaliter/ꝗ̈uis sedens pro tribunali illa mendacia dicat. ¶ Quartum est predicare inutilia: vt speculatiuas questiones/ & leges ciuiles/poetas vulgares vel latinos / philosophos/gesta romanorum/& similia. hoc. n. est abuti predicationis officio/ dicente christo predicare euangelium: sunt. n. huiusmodi predicationes solo nomine. Et propterea si aduertenter in his exceditur/grauissimum peccatum incurritur: immo tanꝗ̈ falsarij sunt apud deum, adulterantes predicationis officium / annunciantes in persona christi & ecclesie que nec christus nec ecclesia sibi commisit predicanda. ¶ Quintum est affectus mercenarius, siue pecunie/siue laudis humane/glorie/&c. Et ad hoc si oculus dexter predicatoris spe ctaret, peccatum esset manifeste. mortale quidem si finis vltimus in huiusmodi poneretur/aut si affectus pecunie in effectum pro cederet simonie vendendo predicationem. Veniale autẽ si vane propter gloriam aut spem questuarie elemosyne predicaretur: receperunt. n. mercedem suam.  Si autem oculo sinistro (hoc est non principaliter sed accessorie) hec expetuntur, mensuret seipsum apud se predicator quid plus sibi displicet/minui auditores aut animarum fructum / de quo est magis solicitus si fructuose an si gratiose auditur. Et sic cognoscet quanta rectitudine vel peruersitate affectus tenetur, ac per hoc quantum peccat: quia quanto magis sinister oculus ipsum solicitat ꝗ̈ dexter / tanto magis sibimet homo mentitur, tribuens sinistro oculo illud in quo dextri solicitudo superatur.  Ad hoc autem caput spectant quecun gesticulationes/cantilene & hmōi fiunt vt placeant hominibus. ¶ Sextum est immiscere predicationi facetas fabellas delectandi gratia. Quod beatus ambro, reprehendit: quia non debẽs in tam graui actione de rebus tam arduis qualia sunt diuina verba/immisceri iocosa & ridicula. Communiter autem est hoc veniale, cauendum tamen ob reuerentiam diuini verbi. Prelatorum Peculiaria pctā vide in verbo ep̃us. PRescriptio Legitima (hoc est cum bona fide possessio tanto tempore vt iura canonica approbant &c.) ius parit in foro conscientie. ita vt sine peccato post retineatur etiam si postea sciatur fuisse alienum: quia authoritate legũ rationabilium (vtpote pro cōmuni bono sancitarum) factus est dominus prescriptarum legitime rerũ. PResumptio (qua homo actu interio re vel exteriore aggredit̃ opus excedens suam facultatem/quasi non excedat sed sit sibi commensuratum) peccatum est: vtpote contra rectam rationem. Et quia facultas quando consistit in scientia (vt in medicina/ & in cura animarum/ & vniuersaliter in artibus) presumptio est ignorantẽ medicinam velle medicare corpora/& nescium sacrarum literarũ velle medicare animas: sicut in ceteris artibus accidit ignorantibus similis presumptio. Quando vero consistit in potesta te ordinis vel iurisdictionis. & sic presumptio est diaconẽ velle dicere missam/aut nō iudicem velle iudicare/aut laicum iudicẽ velle iudicare clericos. Quando autem consistit in habitibus virtutum seu dispositionibus earundem. Et sic presumptio est in peccato communicare, aut incipientẽ velle facere ea quesunt perfecto℟: vt quotidie celebrare/arguere alios/conuersari secure cum mulieribus/velle vacare assidue contemplationi non domi tis adhuc passionibus/& similia.  Est autem peccatum presumptionis quando veniale: quum scilicet nulli est perniciosa seu iniuriosa. Et quando mortale: quum scilicet iniuriosa est alteri. qualis est presumptio medici in damnum corporis: & similiter presumptio confessoris ignorantis/& iudicis & similium. Presumptio Rursus qua hō sperat aliquid posse cō sequi a deo quod impossibile est secun dum diuinam legem ab illo consequi, peccatum est contrarium secunde virtuti theologice que vocatur spes/& contrarium desperationi: vt quum quis sperat consequi peccatorum veniā sine penitentia/aut eternam gloriam sine meritis. Et hoc est peccatũ mortale: vtpote derogans diuine dispositioni/qua decretum est non dari veniam perseuerantibus in peccato / nec gloriam sine merito. Et est vnum de peccatis in spiritumsanctum: vtpote contemnens spiritussancti auxilium ad penitendũ & merendũ. PReuaricatio (qua homo a debito officio seu certamine variat ad oppositum fouendum: vt actor ad fouendum reũ aut econtrario: & sic in similibus) peccatum est: quia contra rectam rationem. Et si in iudicio iusto hoc fiat / aut alias in preiudicium diuini vel communis boni aut cuius proximi, peccatũ est mortale: quia iniustitia ipsa peccatum est mortale ex suo genere. Seclusa aũt omni iniuria / pensanda est ratio declinandi: & secundum illā iudicanda est preuaricatio/an sit mortalis. Procuratorum Crimina videsuperius in verbo aduocatus. PRodigalitas (qua homo suꝑ flue erogat res suas) pctm̃ est: vtpote liberalitatis virtuti contraria. Non est autem mortale pctm̃ si pura est: quia minus pctm̃ est ꝗ̈ auaricia liberalitati contraria, quā si pura est constat non esse mortalem. Et vtrius rō est, quia neutra agit contra charitatem dei aut proximi/sed preter illam.  Si vero mixta est iniurie diuinorum preceptorum/ & breuiter cuicũ alteri vitio (puta impietati filiorum aut filiarũ / aut intemperantie: vt filius prodigus dissipauit substantiam suam cum meretricibus) iudicanda est iuxta qualitatem vitij cui ad miscetur. Ita ꝙ si prodigus agitur ab appetitu mortali prodigalitas ipsa mortalis est: vt patet de filio prodigo/& de parente ob prodigalitatẽ impio versus filios effundendo bona debita filijs. Si vero agitur ab appetitu veniali (vt quum superflue dat ob vanam gloriam) venialis est. Promissionis Violatio/vide supra in verbo per fidia. PRoxoneta (.i. mediator inter ne gociatores) hoc habet familiare peccatum vt fallat vtrun inter quos mediat, neutri dicendo integram veritatem/& vtri sepe mentiendo. Et quia dam nificare est ex suo genere mortale, ideo pro xoneta non contentus sua mercede / fallens vtrun aut alterũ/ & peccat mortaliter & tenetur restituere siquid sibi appropria uit ex huiusmodi fraude: vt si dixit vni puta venditori ꝙ non inuenit precium nisi centum/ & sic accipit licentiam vendendi pro centum, & dicit emptori ꝙ non potest minus solui ꝗ̈ centũ & viginti/& sic appropriat sibi illos viginti, tenetur restituere illos viginti venditori: tenetur. n. ex officio mediatoris fideliter agere vtrius negocium. PVsillanimitas (qua homo ex ꝑuitate animi retrahit se a magnis oꝑibus & honoribus suam facultatẽ excedentibus/ tanꝗ̈ si excederent) peccatum est: vtpote contraria virtuti magnani mitatis. Et est maius peccatum presumptione/vtpote magis con traria virtuti: quia dissimilior est magnanimitati/ vt patet. ¶ Est autem peccatum mortale / qñ retrahit a magnis que sunt de necessitate salutis. vel simpliciter: vt siquis ex timore peccandi post baptismum nollet baptizari aut communicare. vel in casu: vt siquis ex timore deficiendi / nollet preceptum sibi officium pastorale acceptare. Nec excusatur sed accusat̃ ex hmōi timore & ignorantia proprie virtutis/quā non discutit: qm̃ ex his causatur pusillanimitas. Vnde dominus in euangelio/ seruum pusil lanimem qui talentum non exposuerat lucro dānauit.  Quando vero retrahit ab alijs vtilibus proximo & precipue saluti animarum, licet veniale sit/graue tamen est: & tanto peri culosius quanto sub humilitatis spẽ detinens animum imbibit̃ & radicatur perseuerans. 
 
 RApina (qua homo violentia iniusta accipit alienas res) pctm̃ est mortale: quia iniuriam infert proximo & quantũ ad res & quantũ ad modũ. Dr̃ aũt iniusta: quia si vio lentia iuste infertur/nō est rapina: vt quum in bello iusto preda tollitur: & similiter quũ authoritate publica/ iustitia exigente puniuntur in rebus ciues. Sed si iustitia desit, rapina committitur tam in bello ꝗ̈ in ciuitate res ciuium aufe/ rendo/publica authoritate abutendo ad rapiendum. RAptus Quo persone rapiuntur iniuste/ maius crimẽ est ꝗ̈ rapina, quanto ꝑsona maior est rebus exterioribus. Et spāliter appropriat̃ ad raptũ puella℟: quecũ tñ ꝑsona rapiat̃, hẽt in se crimẽ raptus/& admixtā iniquitatem pro qua rapitur. que iuxta genus suum iudicanda est. REligiosorum Peccata specialia sunt in triplici differentia. Nam quedam sunt communia eis & clericis: que vide in verbo clericus. Quedam sunt com munia omnibus religiosis / vel ex tribus votis communibus omni religioso (vt sunt vota castitatis/paupertatis & obedientie) vel ex sacris canonibus concernentibus spe cialiter religiosos: vt que sunt in cle. religiosi. de priuile. videlicet. Quibus etiam (scilicet religiosis) in virtute sancte obedientie & sub interminatione maledictionis eterne districtius inhibemus, ne in sermonibus suis ecclesiarum prelatis detrahant / aut etiam retrahant laicos ab ecclesiarum suarum frequentia vel accessu/seu indulgentias pronuncient indiscretas. neue quum confectionibus testamentorum intererunt, a restitutionibus debitis aut legatis matricibus ecclesiis faciendis retrahāt testatores. nec legata vel debita aut male ablata incerta, sibi aut alijs singularibus sui ordinis fratribus vel conuentibus/in aliorum preiudicium fieri seu erogari procurent. Nec etiam in casibus sedi apostolice aut locorum ordinarijs reseruatis quenꝗ̈ absoluere: aut personas ecclesiasticas presertim coram iudicibus delegatis a nobis suam contra eos iustitiam prosequentes vexare indebite/ aut ad loca plura & presertim multum remota conuenire presumant.  Multa quo recitata sunt superius in tractatu de excommunicatione, que sunt sub excommunicationis late sententie pena religiosis specialiter inhibita. Quedam vero sunt propria istis religiosis ex propria sibi regula aut constitutionibus. & hec quilibet de seipso sciat. REpresaliarum Iniquitas frequens forte est. Vel quia iniuste decernuntur: vtpote non propter constitam culpam presidentium negligentium facere iustitiam. Nam si non constet illos puta florentinos culpabiles esse negligendo facere iustitiam paulo romano creditori florentie, inique essent represalie a romanis contra florentinos: sicut esset iniustum bellũ contra florentinos sine culpa communitatis propter culpam alicuius particularis ciuis: represalia. n. est species belli particularis.  Contingit quo iniquitatẽ in exequutione interuenire in quantitate plus exigendo, vel in qualitate/clericorum res accipiendo: clerici enim intelliguntur exempti a represalijs. vel in substantia: vt si facerent represalias non solum res sed personas accipiendo: quia in persona nec pater portat iniquitatem filij/nec filius patris. REstitutio Confessoribus sepe occurrit discutienda / & necessaria est (quia non remittitur peccatum nisi restituatur ablatum) nec facile potest quilibet discernere casus eius multos & ex multis capitibus contingentes, ideo diffusiore opus est doctrina. Sunt igitur octo capita in restitutione consideranda: scilicet quis/quid/quantum/cui/vbi/ quando/ qũo/& quo ordine. Caput Primum est quis tenetur ad restitutionem. Et quantum ad hoc notande sunt due radices restitu tionis omnis: scilicet acceptio & res. ita ꝙ omnis restō aut est de bita ratione acceptionis precedentis / aut ratione rei accepte. Et extenditur hic acceptionis & accepti nomen ad omnem actionem/qua alienum accipitur, siue vere accipiendo siue damnificando: ita ꝙ accipere dicitur non solum qui mutuo accipit aut emit aut furatur aut rapit, sed qui cōburit/qui detrahit/ qui con ui iatur/& sic de alijs ¶ Et qm̃ acceptio duplex est (scilicet vel iusta: vt per mutuum/aut emptionem/aut depositum/cōductio nem &c. vel iniusta: vt rapina/vsura / detractio &c.) omissa prima/vtpote clara cōfessoribus, de secũda hñdũ est pro regula generali restōnum/ꝙ quicũ est cā iniuste acceptionis tenetus ad restōnẽ: ita ꝙ ex prima radice oritur hec regula ad cognoscen dum quis tenet̃ restituere? rñde & dic/ quicũ fuit causa iniuste acceptionis. Ita ꝙ si vna acceptio iniusta eodẽ vel diuerso modo a multis causata est, quilibet illo℟ tenetur restituere. ¶ Et ne vageris querendo quot modis cāre quis potest iniustam acceptionẽ vt teneatur ad restōnem, suscipe laborẽ patrũ nr̃orũ in his versibus positũ. iussio consiliũ/ consensus/palpo/recursus: ꝑticipans/mutus/nō obstans/non manifestans. In his. n. nouem modi ponunt̃ ꝗbus aliquis cooꝑat̃ iniuste acceptioni quā alius exequit̃. Ita ꝙ computato exequutore qui ip̃am actionẽ iniustā exercet/inueniũtur decẽ gña ꝑsona℟ que tenentur ad restōnem rōne iniuste acceptionis: quo℟ septẽ directe / tria vero vltima in directe ad causandam iniustam acceptionem concurrunt.  Inchoando igitur ab exequutore (qui nō cōputatur in dictis versibus/sed presupponitur: quia de cooperatoribus tm̃ loquunt̃ versus) scito ꝙ exequutor iniuste actionis/hoc est ille qui exercet per seipsum illam (vt est ille qui furatur / qui occidit / qui dat ad vsuram/qui detrahit &c.) siue hoc faciat motu proprio siue ex precepto dñi/siue pro proprio siue pro alieno lucro, tenetur ad restitutionem: quia est vere causa proxima efficiens iniustam actionem: vt clare patet.  Et hinc patet/ꝙ sicut vulnera tor aut occisor proximi ad dñi sui mandatum & vtilitatẽ tantũ modo/tenetur satisfacere vulnerato vel occisi heredibus, ita minister vsurarij qui ad mandatũ & vtilitatem domini sui tantũ exercet vsurariā prauitatem/tenetur ad restitutionem. & sic de alijs. Nec obstat ꝙ si ille minister non faceret/ꝙ per aliũ omnino fieret: sicut non obstat vulneranti ꝙ si ipse nō vulneraret/ꝙ omnino per alium vulneraretur. scriptum est. n. necesse est vt veniant scandala, verumtamen ve homini illi per quẽ scandalũ venit.  Et hoc intellige secundum veritatem iustitie ꝑꝑ rōnem dictam. nam secundũ quandam humanam equitatem ministri vsura℟ ad alio℟ tm̃ vtilitatẽ/excusari vident̃ a debito restōnis: veritas tamen iustitie preferenda est huic humanitati. magis tñ tenetur ad restōnem dominus ꝗ̈ minister.  Ingrediendo autem expositionem versuum ordine quo numerantur occurrit primo iussio: hoc est precipiens fieri actionem iniustam. Iubens enim habet rationem principalis cause mouen tis suo imperio ad patrandam actionem iniustam: & ideo tene tur ad restitutionem.  Consilium/hoc est dans consilium efficax ad perpetrandam actionem iniustam, causa est directe mouens suo consilio ad illam: & ideo tenetur ad restitutionem. Notanter autem dixi efficax: quia si consiliũ non peruenit ad hoc ꝙ sit causa rapine, non tenetur qui dedit consilium iniquitatis ad restitutionẽ: ꝗ̈uis peccauerit mortaliter.  Consensus: hoc est ille qui suo consensu causat aut concausat actionem iniustam. Vbi nota ꝙ de consensu oportet distingue re inter consensum qui est causa / & inter consensum qui solum modo est cōsensus & non causa. verbigratia. tractant aliqui de bello iniusto, requiruntur hi ad quos spectat/consentiunt. Horũ consensus non solum est consensus sed causa belli iniusti: quia ex horum consensu pendebat negocium. Audiunt pleri alij huiusmodi negocium/placet eis/consentiunt/dicunt fiat. Horũ consensus est solummodo consensus/& non causa belli iniusti: quum ex ipsis voluntas volentium bellum iniustum facere/ nō pendeat nō mutetur &c.  Attende ergo si consensus fuit causa seu concausa actionis iniuste. Et si fuerit causa seu concausa/ scito ex tali consensu teneri ad restitutionem ex hocipso ꝙ fuit vere causa iniuste acceptionis. Et hinc habere potes ꝙ si in com munitate aliqua/plura vota vincunt, & dum dantur vota aper ta aliquis ex vltimis videns vnita vota precedentium iam vicisse / & videns ꝙ suum votum in contrarium nihil prodesset/ consentit ob aliquem humanũ respectum iniusto facinori, peccat quidem mortaliter (quia consentit iniquitati) non tenetur tamen ad restitutionẽ: quia consensus eius nec est causa nec con causa. Secus autem est de precedentibus: quia licet preuideant subsequentes consensum daturos / non propterea consensus eorũ a causarum numero excluditur. tum quia consensus omnes an tecedentes sunt & tendunt vere ad integrandam causam. tum quia in instanti homo mutatur/ & propterea possent subsequen tes dissentire: quorum nullum locum habet in primo casu. Et hinc fit vt si indigno scđm deum/canonice tamen electo alij cō sentiant, peccent quidem mortaliter/ non tamen tenentur in con scientia de damnis spiritualibus & temporalibus subsequentibus: quia consensus eorum non est causa ꝙ eligatur, sed consen sus concurrens vt consensus tantum. nisi consensus eorum esset concausa vt confirmaretur: quod tunc nō habet locum quando scitur ꝙ electio omnino erat confirmanda. Et sic de similibus.  Palpo: hoc est laudator criminis sub specie boni: puta quia sic oportet domare stultos &c. Sed hic etiam opus est discretio ne an adulatio sit causa acceptionis iniuste an non: si. n. pura est adulatio/non tenetur ad restitutionem, ꝗ̈uis peccet mortaliter. si vero est non solum adulatio letificatiua sed causatiua iniuste actionis, tenetur ad restitutionem adulator.  Recursus: hoc est receptator refugiũ iniuste agentis. Est. n. huiusmodi complexus causa iniuste actionis: & anteꝗ̈ fiat/tanꝗ̈ prebens seu adiuuans securitatem iniuste agendi/ac tanꝗ̈ conser uans hominem in perseuerando ad iniustas actiones: & postꝗ̈ facta est/ tanꝗ̈ saluans illam quasi proprius locus eius / & breuiter sicut patronus iniquitatis patrocinium illi prestans. Et propterea ad restitutionem tenetur.  Participans: hoc est qui particeps est criminis/siue vt socius/ siue vt mediator/siue vt explorator/ & vniuersaliter quomodo libet particeps est criminis illius iniuste actionis. Particeps. n. quicũ si sic est ꝑticeps criminis vt sit etiā cā seu concā iniuste actionis, tenetur ad restōnem rōne ipsius actionis. De participe aũt rei accepte dicet̃ in fra in secunda radice restōnum: nũc. n. de debito restituendi rōne actionis tractatur.  Mutus: hoc est qui potest & tenetur loqui consulendo/reprehendendo/precipiendo &c. & tamen tacet. Talis enim quia est causa/non directe seu positiue sed indirecte et priuatiue iniuste acceptionis (sicut incuria seu somnus naucleri est causa submersionis nauis) ideo tenetur ad restitutionem. Notanter autẽ dixi qui potest & tenetur: quia licet aliquis possit, si tamen non tenetur/computatur extra causas actionis sequẽtis. ad priuatiuā enim causam iniuste actionis exigitur ꝙ debeat seu teneatur impedire: alioquin non ei imputatur. vt patet ex hoc ꝙ deus pōt quidem obuiare cuilibet peccato hominis, quia tamẽ non tenet̃/ non ei imputatur peccatum aliquod nostrum. Qui ergo potest & debet precipere aut consulere & tacet, quia non impedit iniquam actionem quam tenetur & potest impedire / causa est illius: ac per hoc tenetur ad restōnem. Et ne vageris querendo quis est qui tenetur, scito illos solos esse quibus ex officio incumbit precipere/consulere &c. & idem intellige in duobus sequentibus.  Non obstans: hoc est non prebens auxilium impeditiuum actionis iniuste/si tamen potest & tenet̃. quia sic esset indirecte priuatiua causa inique actionis. Et propterea domini temporales qui non obstant latrocinijs crebre scentibus in terris suis/ tenent̃ ad restōnem damnum passis: quia possunt & tenentur ad hoc ex officio: quia sunt custodes iusti.  Non manifestans: hoc est non manifestans inuasorem vel tunc vel post factum, ita ꝙ non manifestatio sit causa vel iniuste actionis vel iniuste detentionis. Et hoc tunc tantum est quando aliquis potest & debet manifestare: alioquin non esset causa iniuste actionis vel detentionis. Et propterea testis non manifestans quod potest, quia ex officio ei incumbit/tenetur ad restitutionem eius damni quod patitur alter ex ipsius non mani festatione. Et sic de similibus.  Aduerte ꝙ in his tribus immediate precedentibus capitibus (scilicet mutus/non obstans/non manifestans) ꝗ̈uis verum sit regulariter/ꝙ soli illi quibus ex officio incumbit loqui / obstare aut manifestare/comprehendantur, verũ tñ quo est comprehendi il los qui ex occurrenti articulo necessitatis vrgentis/mani feste tenentur & possunt abs suo damno & periculo: vt siꝗs sciat inuasurum aliquem domũ alterius & rapturum seu fura turum/& nisi ipse presignificet sequetur furtum / & pōt abs periculo & damno prouidere, reus est furti: sicut reus esset homicidij/si eodem modo sciret homicidium futurũ/ & posset prouidere & non curaret. Et quia est causa iniuste actionis ꝗ̈uis indirecte/ad restitutionem tenetur.  Hec ergo decem personarum genera teneri ad restōnem intellige cum duplici adiectione. Prima est si effectus est subsequu tus, hoc est iniusta actio inferens damnum proximo. Nam si actio iniusta non est subsequuta/aut si esset subsequuta non tñ damnificasset proximum, nullus tenetur ad restōnem: quia restō non est necessaria nisi vt alterius damnum recompensetur, ac per hoc vbi nullum fuit damnũ/nulla est opus restōne. Secũda est/ꝙ quilibet supradictorum tenetur ad restōnem in solidum, hoc est ad restituendum totum damnum quod causauit seu concausauit: quia fuit cā actionis que intulit totũ illud damnũ. ꝗ̈uis. n. non fuerit solus in causando/ fuit tñ concā totius actionis que damnum illud intulit. Et hec quo ad primam restōnum ra dicem (scilicet actionem iniustam) pro nunc sufficiant ad discernendũ ex hac radice quis teneatur ad restituendum. ¶ Secunda vero radix restōnum est res accepta. & iuxta hanc ponitur generalis regula / ꝙ quilibet habens rem alienam tenet̃ eam restituere. Et in promptu causa est: quia res illa non est ipsius sed alterius: ac per hoc nō detinenda sed danda illi cuius est. Si. n. non redderetur illi / minus haberet de suo & damnũ pateretur: quod constat esse iniquum.  Aduerte circa hanc regulam/ꝙ res aliena dupliciter hr̃i pōt: scilicet vel bona vel mala fide. & rursus vel in seipsa/ vel in ali qua re seu effectu loco illius rei: puta quia habetur illius preciũ, vel habetur res propria conseruata que consumpta fuisset nisi affuisset vsus rei aliene. Et si quidem mala fide res aliena habea tur quomodolibet habeatur/tenetur restituere. Si aũt bona fide habeatur in seipsa / tenetur eam restituere: quia aliena est. Et hinc fit vt qui bona fide emit rem alienam quam putabat esse vendentis/teneatur restituere eā domino rei abs precio aliquo: quia restitutio illa oritur ex re aliena/& nō ex culpa acceptionis.  Si autem bona fide hr̃ non in seipsa/sed in suo vel precio vel effectu vel quocũ alio simili aut quasi simili mō, tenetur restituere id in quo factus est ex re illa locupletior/ & non plus: & si in nullo factus est locupletior/ad nullā tenet̃ restōnẽ. Et hinc primo fit / vt siquis bona fide rẽ alienā sibi dono datā vendidit, teneat̃ restituere dño rei preciũ: quia factus est ex re aliena locupletior in illo precio. Fit secundo vt si ipse emisset & vendidisset abs lucro eandẽ rem/ad nullā restōnem ipse teneret̃, sed solus ille apud quẽ res est: quia aliena est/& alter non est ex ea factus locupletior. Tertio vt siꝗs bona fide inuitatus ad cenā de alieno vitulo comedit, si omnino consuetus sumptus in domo sua cene proprie currit/non tenetur ad restōnem: quia non est factus ex vsu rei aliene locupletior. Si vero propter conuiuium pepercit sumptui quem fecisset pro cena propria, tenetur ad restituendũ non quantum valent comesta in conuiuio/ sed quantum factus est ex rei aliene vsu locupletior.  Et hec ideo sint specialiter dicta, vt ex his similia scias dijudicare de vsu aliene vestis / aut cuiuscun alterius rei aliene quando bona fide actum est. aduertendo ꝙ nulla est quo ad restitutionem differentia inter rem alienam & fructus rei aliene: quia fructus ipse est res aliena/si fructus est rei aliene: secus autem si esset fructus industrie ex re aliena.  Ex his regulis & exemplis reliqua omnia iudicari posse puto de restitutione ex parte rei consurgente: sicut ex antedictis potest iudicari de restitutione ex parte actionis iniuste consurgente/& sciri quis tenetur ad restituendum.  Quando vero aliquis tene tur ad restituendum ex parte vtrius/scilicet actionis iniuste & rei accepte (vt quum is qui iniuste accepit habet rem apud se vel precium eius) non oportet occupare librum: quia ex simplicibus consurgunt composita: & applicando dicta de vtra restitutionis radice & regulas earum / facillimum est nosse hoc compositum, scilicet obligatum ad restituendum ex vtra vel altera radice. Caput Secundum/quid restituendum est. Vbi distingue de rebus vel damnis restituendis. & scito ꝙ si res aliena extat/illa restituenda regulariter est: si vero non extat/aut ex aliquo singulari casu occurrente non potest reddi, restituẽdũ est equiualens. Damna vero vite/membrorum/sanitatis/libertatis/honoris/fame/iurium/fructuum/seminum/damni emergentis vel lucri cessantis/& similium, restituenda sunt vt possibile est in bonis aliquibus loco damnorum/ita vt boni viri arbitrio satisfactũ reputetur quantũ ad quid pro quo: de quātitate. n. nunc nunc dicetur. Caput Ergo tertium/quantum est restituendum. constat oportere restitui equale. ¶ Vt aũt discernat̃ & ꝑueniat̃ ad restituendũ equale/oportet distinguere de certa vel incerta quātitate rei seu damni. Si nā quātitas rei seu damni est certa, opus est vt tantundẽ restituat̃ quantũ ablatum/seu in quanto damnificatus quis est. Si vero incerta est quantitas (vt cōtingit in damnis iniuriarũ/ꝑcussionum/iurium pendentiũ/seminũ/lucri cessantis / & similium) restituendum est tantum quantum vir bonus arbitrabitur cōsideratis singularibus negocij / temporis / loci / ꝑsona℟ &c. Debet autem vir bonus arbitrari tantum quantum ad equiualens exigitur si fieri potest: quod si fieri nequit/conetur appropin quare ad equale quantum fieri potest. Caput quartũ/cui restituẽdum est. Distingue de cā restō nis/an sit acceptio iniusta / an solum res accepta. Nam si ex sola re aliena consurgit restitutio / reddenda est regulariter domino rei. & appellatione domini intellige illum cui debetur: siue perseuerauerit dominium apud eum siue translatum sit, siue sit verus dominus siue dispensator / vt prelatus ecclesiasticus. Dixi autem regulariter: quia in aliquo casu (puta si prelatus est dilapidator rerum ecclesie/ & experientia teste dilapidabit etiam hec) non ei sed illi ecclesie que est vera domina restitutio in foro conscientie fieri potest & debet, conuertendo restituendas res in vtilitatem illius ecclesie/habito (si fieri commode potest) vt seruetur etiam omnis iustitie modus/consensu superioris. Simile autem est iudicium in casibus in quibus do mino rei fieri restitutio non potest ꝑꝑ aliquod aliud accidens: puta quia est omnino ignotus. debet enim restitui tũc christo/ qui est heres vniuersorum. ¶ Si autem restitutio consurgit ex acceptione iniusta / discernendum est an acceptio illa iniusta fuerit ex datione prohibitæ (ita ꝙ non solum obligatus ad restituendum accepit iniuste, sed etiā ille qui donauit/donatione iniqua dedit) ita ꝙ ipsa datio fuerit mala: vt quum datur pecunia pro corrumpendo iudice/ vel ingressu monasterij/vel quocun spirituali/ & breuiter qñ ĩpsum dare est prohibitum. Quia in huiusmodi casibus restitutio facienda est, sed non illi ꝗ male dedit/sed ecclesie in cuius iniuriam datũ est/ & eadem ratione homini in cuius iniuriam corruptus est iudex/aut christo heredi vniuersorum. Si vero sola interuenit acceptio iniusta / restitui debet damnificato ex illa acceptione iniusta. Ita ꝙ due conditiones oportet ꝙ simul concurrant. Prima ꝙ ille damnum habeat: alioquin nulla esset restituendi eidem ratio. Secunda ꝙ damnum passus fuerit ex illa acceptione iniusta: alioquin etiam si damnum haberet / sed non illatum ex illa iniusta acceptione, non esset illi ab hoc restitutio facienda. Vt patet quũ quis furatus esset a mercatore aliquod pignus: tunc enim licet damnum sit duorum/ scilicet domini pignoris & mercatoris qui tenebat pignus, fur tamen tene tur restituere non domino sed mercatori: quia actio furti merca torem damnificauit/qui tenetur domino de pignore reddendo. Ita ꝙ in huiusmodi restitutione persona cui debet restitui / nō ex dominio rei sed ex damnificatione sibi illata discernitur & definitur. Et ratio est: quia ipsius interest saltem custodire seu reddere rem illam domino si non est sua. Et hoc intantum iura exigunt/vt etiam predo in possessione tuendus sit: quia preda etsi on est predonis simpliciter / est tamen ipsius ad custodiendũ vt reddatur domino: tenetur enim ipse reddere. Veruntamen quando sine scandalo potest publice vel secrete res reddi domino sine alterius iniuria damno vel periculo reali/hoc est quo ad rem, potest in foro conscientie restitui domino/tanꝗ̈ exequẽdo ius naturale dormiente iure scripto: vt si restituenda sit ablata res aliena deposita apud suspectum depositarium / aut ablata a fure aut latrone aut vsurario qui nō creduntur vnꝗ̈ restituturi, potest restitui vero domino/ cum illo salis grano ꝙ prouideatur ne iterato contingat fieri restitutionem si quando venerint illi occupatores ad penitentiam. ¶ Quacun autem ex causa contingat restituere alicui mortuo/ignoto vel absenti, seruandum hoc est ꝙ mortuo succedit heres: ignoto vero post exactam diligentiam ad cognoscendũ succedit christus: de quo scriptum est ꝙ heres est vniuersorũ. Absenti autem si fideliter & facile mitti potest/mitti debet, vel saltẽ significari vt disponat de tali re sibi debita in tali loco. nisi forte res tam parua sit / & absentia tam a remotis, vt arbitrio boni viri censeatur ratum habendũ a domino si sciret/ ꝙ detur christo pro salute domini. Verum quādo res mittenda esset non sine sumptibus, debet mitti sumptibus eius qui iniuste accepit: quoniam ipse semper fuit in mora & in causa iniqua ꝙ dominus rei non potuit vti re sua anteꝗ̈ perueniretur ad hunc articu lum necessitatis vt oporteat illi mitti. Caput Quintum/vbi restitutio est facienda. Discerne si restitutio cōsurgit ex sola re aliena, restitutio est exercenda vbi res illa aliena habetur: vt possessor bone fidei ex restōnis opere iusto non reportet dānũ, quũ non fuerit in culpa.  Si vero restō consurgit ex actione iniusta, restituendũ est vbi acceptio iniusta patrata est/si locus congruit restōni: vt sic restituatur in pristinũ statum in quo inuenta est tam res accepta ꝗ̈ possessio domini. Si vero locus ille restōni non congruit, restituendum est vbi est dominus/seu illic quo tunc dñs translatu rus rem suam erat: & breuiter debet dñs seruari indemnis/& grauari occupator qui semper fuit in mora. Caput Sextum/quando restitutio fieri debet. Certum est oportere fieri statim: quia restituere licet pertineat ad preceptum affirmatiuum obligans pro loco & tẽpore, hẽt tñ annexũ preceptũ negatiuũ/ scilicet non detinebis alienum inuito dño: negatiuũ aũt preceptũ obligat semꝑ & ad semꝑ: & ꝑꝑea statim oportet restituere. Quod intellige cũ grano salis: hoc est ꝙ quantũ ad p̃parationem animi statim hñdus est animus non detinẽdi alienũ inuito dño/sed paratus restituere cui quod suũ est, quantũ vero ad exequutionẽ restōnis tꝑe cōgruo reddere. non. n. oportet surgere media nocte ad restituendum, sed cum prudentia actum restituendi exercere seruando congruas circũstantias loci/temporis &c. ¶ Aduerte hoc in loco, vt quum de restitutione iudicas/habeas semper pre oculis preceptũ negatiuũ/ scilicet nō detinebis alienũ inuito dño: quoniā hinc videbis ꝙ sola aut voluntas domini aut ignorantia aut impotentia excusat a statim restituendo. Volũtas quidem domini sicut excusaret totaliter a restitutione si donaret debitori libere/ita excusat a nunc restituendo si consentit dilatio ni: tunc enim constat alienum detineri non inuito sed consentiẽte domino ad tantum tempus. Ignorantia quo siue facti siue iuris (que tamen rationabiliter excusat talem hominem) ꝗ̈diu manet sicut excusat a restituendo ita excusat a tempore restituendi. Impotentia autem si vere est impotentia nunc restituendi / excusat a statim restituendo: quia reddit detentionem alieni inuito domino inuoluntariam: tunc enim voluntas restituendi parata sufficit coram deo/ & sufficere debet bominibus velint nolint. Est autem vere impotens ad restituendũ statim/ non solum constitutus in extrema necessitate, sed etiā cōstitutus in necessitatis articulo tali ꝙ magnũ damnũ bonorũ propriorũ incurreret ex pñti restōne alienorũ/quod magnũ damnũ vitaretur ex dilatione nō damnosa illi cui restituẽdũ est: nam impotens non solũ dr̃ ꝗ nō pōt omnino/sed qui vix pōt. In hmōi aũt humanis vix posse/est cũ magno suo damno posse. Et hoc qñ restituere quis tenetur ex sola aliena re/& nō ex iniusta acceptio ne propria: impium quippe videtur, vt is qui sine culpa est/damnificetur in suis ex restitutione alieni. Quando vero aliquis ex propria iniquitate tenetur ad restituendum, quia seipsum posuit in tali casu sibi damnoso/sibi imputet: multum tñ equitati inniti videtur dilatio restōnis etiam in hoc ad tantũ damnũ euitandũ. Notanter vero dixi damnum magnum propriorum: quia si damnum magnum esset non in proprijs / sed quia magna sunt que restituenda sunt, non excusaretur a statim: quia damnum hoc non est in proprijs / sed in carere alienis. Et similiter si damnum magnum est lucri cessantis: puta quia si restituit non potest amplius lucrari: hoc enim non est damnum in proprijs, sed in non posse vti alieno. Notanter quo dixi ex dilatiōe non damnosa illi cui restituendum est: quia si dilatio esset damnosa illi cui debet fieri restitutio, oporteret aut statim restituere aut illum seruare indemnem. Est rursus vere impotens pro tunc/qui non potest tunc sine fame sue detrimento tunc restituere, quia non vult occultum peccatum detegere / sed expectas personam idoneam qua mediante secreta fiat restitutio: quoniā non tenetur incurrere damnum in rebus superioris ordinis (qualis est fama) ob vinculum ad statim restituendum.  Et ne preceptum hoc de statim restituendo/confitentes & con fessores reos simul inuoluat, non sunt absoluendi penitentes anteꝗ̈ cum effectu restituant / si in alia confessione absoluti ne/ glexerunt restituere. dicentibus enim/hac vice pater restituam vere &c. responderi debet. credo tibi: & propterea modo in illa bona dispositione vade ad restituendum / & postea absolueris. Debet enim confessor credere penitenti pro se & contra se: sed tamen cum hoc debet etiam cauere ne mora pariat delictum/ sicut alias peperit. Caput Septimum qũo est restituendũ. Modus restituẽdi hẽt difficultatẽ vnā vłem, multas aũt in ꝗbusdā particularibus: scilicet incertis/occultis/priuilegiatis / fama / & bonis anime.  Cōis. n. qō est an sufficiat restituere rogando sibi remitti a creditore/subsequẽte remissione. Dubitāt. n. de hoc ꝗdā pro eo ꝙ nō videt̃ oĩno libera remissio illius qui si rẽ haberet nō donaret. Oportet aũt in casibus istis nō respicere ad presumptio nes/sed ad veritatẽ animi illius qui remittit. Si. n. in veritate & ex corde intendit remittere (quod si ipse affirmat / credendum est: quum solus ipse possit esse certus testis sui cordis) proculdubio tutus est in foro conscientie ille cui remissio facta est: siue interuenerit ipsius rei oblatio/siue solum verbalis oblatio (hoc est paratus sum reddere) siue sole preces / hoc est rogo vt remittas, siue interueniant intercessores, & breuiter quomodocũ ad liberam ex corde remissionem veniatur: quia inde pendet totum negocium. Et hoc intellige si ille potest ad libitum dona re: vtpote verus dominus debiti sibi restituendi.  Et scito ꝙ qñ pauper obligatur ad restituendum diuiti / expedit non offerre diuiti rem restituendum/sed rogare & interponere intercessores ad remittendum, ne allectus ex presentia rei durior sit ad remittendum: facilius. n. remittimus non habita ꝗ̈ possessa. Sed hoc non obstat libertati remissionis, sed prodest ad tollendam tentationem inhumanitatis. ¶ Ad particularia vero descedendo/de restitutione incertorum difficultas mouetur an per se vel alium &c. Veritas tamen est ꝙ tutius homo per seipsum restituit christo. Potest tamen per fide dignam personam restituere confidendo ꝙ melius dabit indigentibus &c.  Occulta quo, occultando persone crimen ꝑ se vel alium fide dignum reddenda sunt.  Priuilegiata autem/ hoc est ea de quibus lex statuit / quomodo restituenda sunt (vt quum publici vsurarij restitutio agenda est) iuxta ca. ꝗ̈ꝗ̈ de vsu. in sexto seruanda est lex.  Famam falso ablatam tenetur restituere dicendo se falsum dixisse. Si autem non falso ablata est / debet restitui dicendo se iniuste infamasse.  Esto tamen hic prudens: quia si coram populo aut vulgaribus restō hec secunda facienda est / debet sic fieri. Sed si coram sapientibus tantum/ista restō esset cōfirmatio infamie: quia intelligentes penetrant ꝙ licet male & iniuste/ verum tamen dixit detrahendo.  De bonis aũt anime / si pertinent ad partem intellectiuam, vt siquis damnificauit aliquem docendo falsa / tenetur restituere docendo vera/vel saltẽ significādo illi ꝙ falsa sunt que docuit. Si aũt ꝑtinent ad partem affectiuā (vt sunt illa que ad mores spectant, que non pñt ab inuito tolli / nec ab altero pñt restitui) tenetur dare operam ad reducendũ eundem ad bonos mores si pōt, vel saltẽ or̃onibus/ieiunijs/elemosynis iuuare illũ vt resipiscat. Et hec ꝓprie hñt locum quando dānificatio in huiusmodi bonis anime fuit per se: qm̃ si fuit ꝑ accñs (puta quia doctor putauit se vera dicere: & lasciuus sociũ prouocauit ad similes libidines/non vt illi noceret, sed delectationis / libidinis & hmōi causa) satisfaciendum est magis deo ꝗ̈ hominibus: vt experien tia testatur penitentium: satisfacere. n. intelligitur vtri ex hoc ꝙ vere penitens est. & plus edificat penitentia ꝗ̈ leserat petulan tia: vt in maria magdalena & alijs similibus videmus. Caput Octauum/quo ordine restituendum est. Nullus est ordo in restitutione necessarius/si potest omni/ bus restitui. Sed vbi facultates ad restituendum non suppetunt vt omnibus satisfiat, seruandus est ordo iste vt certa prius resti tuant̃ ꝗ̈ incerta: quia illa possunt abs humano damno omitti/ certa aũt non. constat. n. omnia restituenda/ ad humana damna restauranda ordinari.  Et hinc habere potes ꝗ̈ grauis sit eorum error qui quum omnia restituere nequeant, componere querunt pro incertis cũ prelatis ecclesie/quasi propriũ decetero possessuri quantum equiualet incertis restituendis, & sic certos creditores eludere. His quippe dicendum est. nolite errare / deus non irridetur. Nisi incerta extarent in sua adhuc specie: puta quia inuen tus aut furto sublatus calix adhuc extat/& non potest inueniri dominus. Nam in tali casu/reddendo prius christo rem ecclesie seu pauperum nulli fit iniuria creditori certo: quia debitor non tenetur creditoribus satisfacere de re aliena: constat autem rem illam in tali casu nunꝗ̈ fuisse suam/ sed adhuc perseuerare alienam: & propterea idem est de illius restitutione iudicium, vt nunc nunc de similibus certis subiungetur. ¶ Inter certa igitur prius restituenda sunt que adhuc in sua spẽ extant & aliena sunt: qualia sunt deposite res / & similiter res furto aut rapina occupate. quia res huiusmodi non computant̃ inter bona restituentis, vtpote quarum dominium nunꝗ̈ fuit in eum translatum: & ideo res ipse ante omnia restituende sunt dominis. Similiter etiam si res empte & possesse sed non solute/ adhuc in sua specie extant, reddende sunt illi a quo empte sunt: quoniam licet translatum fuerit dominium in eum qui emit, subiecta tamẽ obligationi ipsamet res manet quous soluta est: & ꝑꝑea tanꝗ̈ non fuerit inter bona restituentis computāda est.  Postꝗ̈ autem res extantes aliene simpliciter vel propter pendentem solutionem ipsarum restitute sunt, seruanda videntur statuta municipalia si extant & iniqua non sunt/circa restituẽdi ordinem in huiusmodi: vt in multis locis dicuntur esse circa numularios qui decoxerunt. Si vero nullum extat statutum/ius ciuile seruandum videtur. & vbi diuersitas opinionum occurrit/tutior pars eligatur si vera nescitur.  Esto ergo cautus in huius iudicio / interrogando si ibi extant statuta aliqua de hoc: & si nescis consule peritos an iustificata sint. Si nan contra supradicta pugnarent/ tuta nō viderentur. nisi forte circa vltimum dictorum aliter disponerent: quia pro communi bono creditorum certorum quos oportet aliquid perdere de suo, tolerabile videtur / vt res empte ac possesse extantes licet nō solute inter bona debitoris cōputarentur sicut alia: quia hoc etiam pro communi bono ciuitatis videtur, & non contra ius naturale / sed ciuile. Sed ꝙ res extantes aliene in veritate & indubie / computarentur promiscue sicut alia debitoris bona, contra naturale ius est/quo aliena bona tuenda non occupanda non minuenda sunt vt alteri benefiat. ¶ Circa questionem vero illam / an quum bona vsurarij non sufficiunt ad satisfaciendũ debitis licite contractis (puta emptio nis/conductionis/mutui honesti/& similium) & vsuris, prius satisfaciendum sit debitis licite contractis & de residuo vsuris quantum potest / an econtrario. Naturalis ratio dictat ꝙ restituenda sunt integre debita licite contracta / si due adsint conditiones. Prima est ꝙ res vsurarie non extent in propria specie/vt si extent pignora per vsuram acquisita. Nam quia huiusmodi res sunt aliene (hoc est domini pignoris) debent hec prius restitui dominis reddentibus quod mutuo acceperant super illis pignoribus / & postea restitui debita licitorum contractuum: hoc enim patet sic oportere fieri ex superius habita regula / ꝙ res extantes aliene debent ante omnia restitui dominis earum. Secunda conditio est / si ex huiusmodi contractibus licitis non est factus pauperior ad reddenda priora vsurarum debita: vt contingeret in dote promissa/& in conductionibus in fructuosis/ & similibus: quia huiusmodi contractus superuenientes vsurarijs debitis non debent tollere aut impedire ius illorum quibus debent vsure restitui: constat autem ꝙ ius illorum tolleretur ex huiusmodi superuenientibus contractibus/eoipso ꝙ ex illis contrahens redditur impotens aut magis impotens ad restituendũ vsuras: quia in restituendo hec id quod debebatur pro vsuris/ oporteret dari pro istis contractibus. Non sic autem est in contractibus mutui/emptionis / & huiusmodi, ex quibus nihil fit quo minus vsure possint restitui vt prius. nā ex mutuo accreuit in bonis tantum quantum accepit mutuo, & si emit/res empta accreuit: & sic restituendo mutuum & soluendo rem emptā/ non fit pauperior ad restituendum.  Ratio autem quare regulariter prius restituenda sunt debita ex licitis contractibus ꝗ̈ vsure est: quia non sunt accipienda alie na inuito domino vt restituantur alias male accepta aliena: si autem debita ex licitis contractibus non redderentur, eoipso ꝙ inciperent detineri inuito domino / acciperentur aliena inuito domino/que vs in illam horam accepta & possessa erant volente & expectante domino.  Et si instetur ꝙ si ista ratio efficax est/ concluderet etiam ꝙ quando esset factus ad restituendum pauperior ex licito contractu/adhuc prius restituenda sunt debita ex licito contractu ꝗ̈ vsure: quia tunc si debita ex licito contractu non redduntur / incipit detineri alienum inuito domino. Soluitur hec instantia / intelligendo ꝙ in tali casu quo ex contractu debiti liciti factus est ad restituendum priores vsuras pauperior, non incipit detineri alienum inuito domino: sed incipit detrahi ex debito talis contractus tantum quantum damnificauit talis contractus preexistentia debita ex reddendis vsuris. Non enim diximus ꝙ prius restitui debent omnes vsure ꝗ̈ aliquid debitum ex tali contractu licito: sed ꝙ debitum ex contractu licito superueniente debito vsurarum / pro quanto fecit pauperiorem ad restituendum vsuras pro tanto non debet preponi debito vsurarum, pro quanto autem non damnificauit / debet preponi debito vsurarum: alioquin acci peretur alienum inuito domino / eoipso ꝙ inciperet detineri inuito domino. Quia vero Restitutionis casus infiniti sunt/& innu mere accidunt questiones an oporteat restituere an non, reducendum ad mentem duxi vt confessor qui iudicare debet/habeat ante oculos mentis duas restitutionis radices ex quibus consurgit omnis necessitas restitutionis / vt ad illas semper examinet an sit restituendum. Sunt due he radices/ acceptio & res. Omnis nan restitutio consurgit aut ex acceptione (puta quia accepit mutuo / deposito / conducto / pignore/furto/repina/ fraude/combustione / excidio / & similibus) aut ex re: puta quia res aliena est apud eum in seipsa vel in suo effectu / fructu seu equiualente. Aut ex vtra scilicet acceptione & re simul: vt quia & accepit & habet rem alienam. ¶ Et scito ꝙ seclusis licitis contractibus / acceptio obligans ad restitutionem est duplex. Quedam iniusta proprie (hoc est secundum propriam rationem iniustitie) quia scilicet damnificans proximum: vt acceptio furtiua/raptiua/ vsuraria/fraudis lenta/violenta tam absolute ꝗ̈ mixtum inuoluntarium inducẽs (vt meretricum blande valde extorsiones supra debitam mer cedem/& cupida attractio quasi compellens ad ludendum. est siquidem omnis similis actio ex suo genere damnificatiua proxi mi/causans inuoluntariam dationem rei sue: quia non minus necessitatur ex huiusmodi humanus animus ad dandum sua ꝗ̈ ad subeundas vsuras: passiones enim nostre ab extrinseco suasore illate quasi vim faciunt) detractiua / contumeliosa, vexatiua iurium/rerum/proximorum &c. & similes que proximũ ledunt. Quedam vero est iniusta/ hoc est mala quia acceptio ipsa prohibita est: vt acceptio simoniaca / vel ad faciendam iustitiam vel iniustitiam: vt si iudex vendat sententiam aut testis veritatem.  Vide ergo quando occurrit casus aliquis/si aliqua restitutionis radix inuenitur an nō. Verbigratia si queritur an meretrix seu adultera teneatur restituere, considerabis ꝙ licet personis istis cā accipiendi (.s. concubitus malus) cadat sub prohibitiōe & sit peccatum/ipsa tamen acceptio non est peccatum: non enim peccat meretrix accipiendo mercedem, ac propterea non tenetur ad restituendum ratione acceptionis: nec ratione rei, quia volũtarie ei data est. si fraudulenter accepisset/ teneretur ratione acceptionis. Similiter videre potes in lucratis ex ludo. nam dato ꝙ ludere sit peccatum, accipere tamen quod ex ludo euenit abs fraude/non est peccatum. nisi hoc alicubi esset prohibitum/& esset in obseruantia: quia tunc acceptio ipsa esset peccatum.  Perspice quo exempla de actionibus iniustis. Si queritur an impediens proximum a cōsequutione alicuius boni/ teneatur re stituere, vide si impediuit ius illius aut gratuitum beneficium. Nam si impediuit ius proximi/tenetur restituere: quia actio im peditiua terminatur ad iniustum. & propterea tenetur restitue re ad equalitatem iusti reducendo. Et hinc consurgit ꝙ impediens clericum dignum a consequendo ecclesiasticum beneficium/tenetur ad restituendum: quia impediuit iustum distri butiuum/quo illi digno erat debitum &c.  Si vero impediuit gratuitum beneficium (puta donationem/legatum/testamentũ, procurando ꝙ donator reuocet legatum / testamentum aut donandi voluntatem) non tenetur restituere, ꝗ̈uis mortaliter peccauerit si ex odio fecit: quia actio impeditiua nō terminatur ad iniustum: quia nullum ius adhuc habebat proximus/ volunta te existente ambulatoria.  Et vt sis capax rationis/considera ꝙ si testator ipse ex odio reuocet testamentum/ꝗ̈uis peccet morta liter, nullius tamen ius violat/ad nullam restitutionem tenetur. Si igitur ipse testator ex odio reuocans non tenetur restituere/ quia nullius ius tollit, multo minus inducens testatorẽ ex odio tenetur restituere: quum sit causa remotior. Radix ergo non restituendi est / quia actio non terminatur ad iniustum.  Ex istis ergo regulis prudens confessor consideret & iudicet, vt non oporteat scribendo singulos casus/implere libros. Quāuis Autem non sint omnes scribendi casus sigilla tim, quidam tamen qui quasi dubij videntur tacendi non sunt. ¶ Primus est circa restōnem fame indirecte lese. Verbigratia. petrus accusatur vel denunciatur de furto a ioanne. & licet vere petrus fecerit furtum illud, negat tamen affirmando in iudicio se non fecisse furtum illud: ac per hoc indirecte petrus facit ioannem mendacem mendacio pernicioso/vt patet. Dubitatur an petrus teneatur ad restitutionem fame ioannis.  Si respondendo distinguitur de obligatione accusati petri. vel est obligatus secundum iuris ordinem fateri veritatem vel non: & rursus vel ioannes potest probare vel non. & dicatur ꝙ in casu quo non potest ioannes probare / aut in quo petrus non tenetur confiteri, sibijpsi imputet ioannes suam infamiam: quia non de buit temere accusare. Si sic inquam dicatur/ aduerte ꝙ erratur. tum quia non licet maleficium maleficio compensare. tum quia non agitur nunc de culpa, sed de fama. Vnde supposito ꝙ ioan nes temere/de vero tamẽ crimine accusasset, si propterea a petro accusato fuisset percussus / constat ꝙ deberet ei a petro satisfieri de iniuria & damno. & si pro quia sic est, consequens est ꝙ si est ab eodem percussus in fama/debet ei restitui fama: quanto damnum fame maius est damno rerum. Vnde non est attendendum in huiusmodi restitutione si ioānes potest probare vel non/aut si petrus tenetur confiteri vel non: quoniam hec omnia per accidens concurrunt ad percussionem ioannis in sua fama.  Dicendum est autem ad casum: ꝙ quia non directe petrus ac cusatus tollit famā (quia non animo detrahendi ioanni petrus negat/sed excusandi sui gratia) ideo secundum regulas detractionis materialiter tantum respondendum est. ꝙ si ex hmōi negatione subsequuta est lesio fame ipsius ioannis (puta quia inde reputatur mendax perniciose) tenetur petrus restituere illi famam. Si vero ex hoc ioannes non minus bonus habetur/ sed creditur ꝙ ille omni quo potest modo se excusat siue vere siue falso, non tenetur ad restitutionem: quia nō est illi ablata fama ne secundum rem ne secundum affectum: quia vt dictum est/non animo detrahendi negauit. ¶ Secundus casus est circa restitutionem etiam fame: an falso confitens se homicidium aut aliud crimen patrasse/ob dolorem seu timorem tormẽtorum, teneatur ad restitutionem sue fame.  Si dicitur ꝙ si potius vult mori in illa sua infamia ꝗ̈ experiri iterum tormenta/que oporteret experiri iterum si postꝗ̈ ratificauit retractaret restituendo sibi famam, non tenetur ad restitutio nem fame. Aduerte ꝙ erratur: quoniam detinere alienā famā non restituendo illam, multo grauius est ꝗ̈ detinere es alienũ. non minus autem tenetur homo ad restituendum sibijpsi iesu christi membro famam ꝗ̈ alteri: est igitur in peccato detentionis fame ꝗ̈diu illam non restituit. Vnde sicut tormenta non excusant a negatione veritatis necessarie ad salutem, ita nec ab huiusmodi omissione restitutionis fame membri christi: quum sit necessarium ad salutem non detinere famam non minus suā ꝗ̈ proximi a se lesam.  Quia igitur iste infamando seipsum ob tormenta/peccauit mortaliter/vt patet (quoniam commisit deliberate actum ex suo genere peccati mortalis / detractionem scilicet falsam) consequens est vt detinendo quo famā quā detrahendo abstulit/peccet mortaliter: ac per hoc sicut tormento rum metus aut dolor non excusauit detractionem/ita nec excuset detentionem fame. Tenetur igitur restituere sibi christi membro famam. ¶ Tertius casus est de restitutione rerum: an vxor/filia/serua hominis nihil aliud habentis ꝗ̈ bona aliena seu ad restitutionẽ obligata, peccet victum sumẽdo & teneatur restituere. Ad hoc dicitur immiscendo ea que sunt per accidens: ꝙ si persone iste consumentes hec bona, induunt personas vtiliter gerentes negocium creditorum (puta quia dant operam vt maritus / pater/ dominus &c. restituat) vel si tantum operarum suarum im/ pendũt ad bonificandum bona illa/& huiusmodi: aut si sunt in extrema necessitate/in qua sunt omnia communia, non tenen tur restituere. Manẽdo autem in casu seclusis his accidentibus/ dicendum est ꝙ non est dubium personas istas que aliena con sumunt in suo victu / teneri ad restitutionem: quia alienas res consumunt.  Sed an peccent sic vtendo quasi coacte (quia oportet vxorem/filias/ & huiusmodi personas sub aliena potestate constitutas vesci his que in mensa sunt, vestiri vestes quas maritus/pater &c. dat) non facile patet. Crediderim ego has & similes personas posse abs peccato vti rebus hmōi alienis, non tanꝗ̈ inuito domino: sed sub rationabili ratihabitionis spe ꝙ ego innocens vescar/induar, restituturus de meo si habeo aut si habuero/ tantundem: ita tamen ꝙ si non habeo in presenti vnde restituere possim/solis necessarijs cũ timore domini vtar. quia rationabile est vt quis velit alteri quod sibi vellet fieri: constat autem ꝙ quilibet innocens sub patria potestate / vellet sibi hoc concedi: igitur rationabile est ꝙ quis hoc velit alteri in tali articulo constituto. Quumprimum autem persona sui iuris est / tenetur potius mendicare ꝗ̈ de alieno viuere. Si autẽ habeo in presenti vnde & possum & volo restituere equiualẽs, possum etiā non subditus/vti re aliena abs mea culpa accepta: quia hoc non est vti re aliena inuito domino, sed hoc est emere rem alienam ad vtilitatem potius domini/ qui ex hoc pro quāto ego vtar nihil perdet. Verum oportet in huiusmodi casibus pro uidere/vt non eueniat alicui scandalum ex hac mea libertate & voluntate bona latente. ¶ Quartus casus est de restitutione rerum ex fictione: an fingens se bonum aut pauperem aut oraturum/ teneatur restituere elemosynaliter sibi collata. Et breuiter distinguendum occurrit/ si fictio talis concurrit per se (hoc est ex intentione) ita ꝙ pro pterea ille fingat vt habeat elemosynam: aut si concurrit per accidens, hoc est si non propter habendam elemosinam fictio ista fit/sed propter alium finẽ. Nam si primo modo concurrit fictio, consequens est vt lucrum hoc fraudulentum sit/& iste simula tor reus sit fraudulente actionis acquisitiue: & propterea tenetur ad restitutionem/ sicut quilibet alius ex fraude & dolo acquirens. Non est tamen restituendum illi qui elemosynaliter dedit, sed christi pauperibus / seu operibus talibus qualibus ille qui dedit putauit se dare: quia ex quo dator elemosyne principaliter dedit christi bonis seruis seu pauperibus / seu pro missis & orationibus expositis, iam ius quesitum aut quasi quesitum est christo / qui mercedem reddidit (iuxta illud: qui dederit calicẽ aque frigide alicui in nomine discipuli / non perdet mercedem suam) iam non est suum quod dedit christo in nomine discipuli, siue ille sit vere discipulus siue non.  Si vero fingit quis se bonum aut sanctum non ratione lucri, non tenetur restituere / sed satisfacere deuotioni elemosynam dantis: quia licet dans decipiatur in opinione bonitatis ab isto hypocrita, non tamen decipitur ab eodem quantum ad actionem dandi elemosynam / sed ad hanc ex pro pria deuotione ducitur. RJxa (hoc est contentio ad facta perueniens ex inordinato animo: vt quũ propria authoritate vnus alterum inuadit) peccatum est mortale ex proprio genere: quia nociua est proximo. Et si ex vtra parte rixa se tenet (hoc est ꝙ mutuo contra se pugnant irati) vtrin est peccatum mortale. Si autem altera pars soli defensioni operam dat, non est ex parte eius rixa.  Aduerte tamen si seruata est moderatio inculpate tutele / & quantum ad factum & quantum ad animum deliberatum. passiones nan nisi ad deliberatum consensum vindicte inducant / veniales sunt. & similiter modicus excessus moderate tutele venialis est. 
 
 SAcrilegium / Peccatum est mortale ex suo genere: quia violationem / hoc est irreuerentiam seu iniuriam rei sacre ponit. ¶ Est autem triplex sacrilegij species. Vna qua fit iniuria persone sacre vt sic: vt si clericus percutiatur / aut a seculari iudice puniatur: si contra votum personale (puta castitatis vel abstinentie) peccetur: & sic de similibus.  Alia qua fit iniuria loco sacro: vt si de loco sacro extrahatur ibi salua tus / aut inde furto vel rapina res accipiatur / aut sanguine vel semine humano voluntario locus sacer violetur.  Tertia species est qua fit iniuria rebus sacris seu dicatis deo. ita ꝙ non solum iniuria que fit sacramentis & vasis sacris & reliquijs sanctorum ac imaginibus eorum / sed etiam que fit rebus ecclesie mobilibus vel immobilibus, quia deo dicate sunt / dum ad vsum ministrorum dei mancipate sunt/ sacrilegium committitur. ¶ Et si vis cognoscere quando proprie committitur sacrilegiũ in omnibus eius speciebus, considera ad quid persona/ locus vel res sanctificata est: & vide si contra illud ad quod sanctificata dicitur actum est. Verbigratia. ager ecclesie est sanctificatus quo ad hoc ꝙ est exemptus a secularibus oneribus & iurisdictionibus. Committitur ergo sacrilegium si grauetur seculari authori tate &c. non autem siquis ibi fornicetur: quia non est ab hoc exemptus per hoc ꝙ est ecclesie. & similiter sacrilegium est siquis in loco sacro fornicetur, non autem siquis ibi detrahat: quia loci sanctitas est ad exemptionem ab effusione seminis humani, non autem a detractione. Similiter sacrilegium est si sacerdos fornicetur/quia sanctificatus est ad castitatem. nō aũt si blasphemet: quia non est ad eius oppositum directe sanctificatus. & sic de similibus.  Ex his nan habes vnde potes discernere que sint sacrilegia ab his que non sunt sacrilegia etiam si sint peiora sacrilegio. SAgittarii Ars seu officiũ /ꝗ̈uis secundum se non minus liceat ꝗ̈ aliorum armorum vsus, quia tamen ab ecclesia prohibetur contra christianos (vt patet in ca. artem extra de sagit.) sub pena excommunicationis/inter prohibita computatur. Sed quia glosatur inhibitio hec/& restringitur ad bellum iniustum contra christianos, pro miscue pro nihilo haberi videtur canon iste/dum quilibet bellũ suum vt iustum habet. SAtisfactio Sacramentalis (que scilicet est tertia parssacramen ti penitentie quum distinguitur in tres partes, scilicet contritionem/ confessionem & satisfactio nem) que vulgariter vocatur penitẽtia iniuncta a confessore, consideranda est primo a confessore si imponenda est/& que/quanta/qualis/& quando. ¶ Regulariter siquidem in omni cōfessione sacramentali imponenda est satisfactio aliqua/vt sacr̃m penitentie oẽs materiales suas partes habeat. Dico autem regulariter: quoniam in tribus casibus omitti potest.  Primus est si constaret penitentem satisfecisse integre. nam tunc nulla esset satisfactio iniungenda: quia sacerdos debet dei iudicium imitari / vtpote christi minister: ac per hoc penitentem / coram deo non amplius obligatum ad satisfaciendũ pro confessis peccatis/debet non ligare ad satisfaciendum pro pecca tis illis.  Secundus est quando impotentia penitentis excusat: vtpote quia in extremis constitutus tantam non potestsatisfactio nem exoluere. Potest enim tunc absolui, & satisfactio indicari tali infirmo/& diuino relinqui iudicio/adiuuanda tamensuffra gijs ecclesie: vt habetur. xxvi. q. vij. ab infirmis.  Tertius est in dispositio penitentis, quia nullam vult penitentiā hic peragere/ sed offert se in purgatorio subiturum. Talis enim videtur absoluendus & relinquendus purgatorio ad satisfaciendum/si casus sit possibilis: quia saltem semel signare se signo crucis / nullus refutaret. ¶ Quid autem imponendum sit/constat: scilicet vel ieiunium vel oratio vel elemosyna, extenso ieiunij nomine ad omnes corporales exercitationes propter deum &c. ¶ Quanta autem & qualis debet esse/ considerandũ est vt sit cōmensurata tribus: scilicet peccatori/pctō & fini, hoc est sanitati anime: sicut medicina debet eẽ ꝓportionata primo infirmo/ secũdo infirmitati/& tertio sanitati. Opʒ. n. videre fortẽ vel debilem infirmũ secundũ animā/& qualiter dispositus seu prōptus est ad satisfaciendũ. nā sicut infirmo secundũ corpus forti & bñ disposito pōt dari fortis medicina/debili aũt minime, ita peni tenti bñ preparati & robusti animi satisfactio quā meret̃ imponenda est/debiliter aũt dispositis detur satisfactio paruula iuxta debilitatẽ sui animi: & paruulus ignis foueatur apposita palea/ & non suffocetur appositis magnis lignis desuper. Similiter con siderandum est quali morbo laborat̃: nā luxuria ieiunio/ auari eia elemosyna/blasphemia diuinis laudibus &c. curatur. Oportet & plurimũ aduertere vt sanitas anime cōseruet̃ / iniungẽdo penitenti vt excidant̃ cāe pctō℟: puta tollere talẽ conuersationẽ/ manere in tali domo/& sic de alijs. ¶ Qñ demũ imponenda est, nihil refert imponere ipsam añ vel post absolutionẽ: sufficit siquidẽ preparatio penitentis ad illam.  Caueat aũt cōfessor, ne illo℟ vsum sectet̃ qui dant pro sacr̃ali pñia semel pr̃ nr̃/aut aliquid pa℟ tunc tunc implendũ / vt pñia fiat in gr̃a, & nihilominus multa imponunt pro satisfactione. Nociua est hec cautela penitẽtibus: ꝗa tota illa reliqua satisfactio imposita nō est sacr̃alis, ac ꝑ hoc non tm̃ valet sicut si esset absolute imposita. Timetur quo plus ꝗ̈ oportet: quia non oportet iterare cōfessionem/vt isti forte putant aut dubitant si penitentia quecũ facta est in pctō mortali: vt alibi declaratum est. Estet Secũdo satisfactio exequẽda a penitẽte necessario/in charitate/tota/qñ/vbi / et sicut ĩposita ac acceptata ẽ. ¶ Vbi scito ꝙ regułr exequutio pñie seusatisfactionis fructuose/ oẽs dictas condōnes reꝗrit. Et licet varia videat̃ opinio circa hec (vt diffuse scripsimus in fine cōmentario℟ super tertia parte) cōclusio tñ ẽ ꝗ̈tũ ad necessitatẽ/ ꝙ omittere satisfactionẽ ẽ pctm̃/ sed nō mortale/si desit cōtemptus: quia nō omittit̃ aliꝗd necessariũ ad salutẽ: quiasatisfactio est solutio pene tꝑalis amice debite, que si hic non soluatur/in purgatorio soluetur.  Quantũ vero ad charitatẽ/ꝙ si nō fit in charitate licet valeat in foro ecclesie sicut valent hore canonice dicte in pctō mortali a sacerdote, nō tñ tunc valet ad expiationem pene debite coram deo pro peccatis: quia sine charitate nihil mihi prodest inquit apostolus. Valebit tamen quo ad hoc qñ redibit pctōr ad cor: quia sacramentalis pars est/sicut cōfessio informis & baptismus informis incipit valere postea. Vide ibi si vis.  Quantum vero ad integritatem/tempus/locum &c. nulla est ambiguitas. Si tamen debito tempore penitens non impleuit ora tionem aut ieiunium/impleat post: quoniam principale in satisfactione est ipsum opus/non circunstantia temporis. Potest Demũ satisfactiosacr̃alis exolui per aliũ ad hoc volũtariũ: siue ille alter a confessore sibi imponi acceptet/siue acceptatā a penitente suscipiat in se, de consensu tñ confessoris qui imposuit vel alterius / vt mutatio sententie quātũ ad personā satisfactricem a iudice fiat. Posset tamen in articulo necessitatis sub ratihabitione hoc fieri. ¶ Exigunt̃ aũt ad fructuosam satisfactionem vnius pro alio/ duo. s. charitas/qua oꝑa vnius cōicant̃ alteri & cōputantur vt vnum in chr̃o, & cā rōnabilis: qm̃ declinare a bono ad minus bonũ non debet quis abs cā rationabili. satisfactio aũt per alte rum est minus bona penitenti: quia non est nisi pene solutio: si autem ipse per seipsum satisfaceret, esset & pene solutio/& sibi ipsi meritum/& remedium seu medicina. SCandalũ (hoc est dictũ vel factum minus rectũ occasionẽ spũalis ruine prebens) pctm̃ est: quia charitati (qua spũale bonũ ꝓximi amare ita debemus vt nō in periculũ ruine ponamus) opponit̃. ¶ Cōmittitur aũt dupłr. Vel ꝑ se: hoc est ex intentione vt alter peccet. Et sic est spāle pctm̃. & est mortale, nisi intẽdat vt alter imꝑfecte hoc est venialiter peccet: quia tũc esset veniale. Vel per accñs: hoc est non ex intentione vt alter peccet.  Et hoc duobus modis fit. Aut cōmittendo aliquid quod habet spẽm mali. Et sic etiā est spāle pctm̃: quia ad scandali spẽm hoc pctm̃ reducitur/ sicut detractio preter detrahendi intentionem reducitur ad detractionis speciem. Aut cōmittendo aliquod vere malũ: puta adulteriũ publicũ, vnde alijs prebetur malum exemplũ non intentũ ab adultera. Et hoc nō est spāle pctm̃, sed circunstantia peccati puta adulterij: quia grauius est si est publicum. ¶ Vtro autem modo scandalum per accidens pōt esse peccatũ mortale & veniale. Nam vltimo modo si pctm̃ publicum est mortale/constat scandalum esse mortale: si vero est veniale/ scandalum quo est veniale.  Sed primo mō non est ad quali tatem actus in se spectandum (quia sola apparentia mali in illo ponitur) sed ad periculum ruine aliene, consideratis conditioni bus personarum/locorum/temporum & causa℟. Si. n. ex facto meo habente mali speciem audio a fidedignis ignorantes aut in firmos scandalizari (hoc est disponi ad ruinam peccati mortalis) abstinere debeo donec informentur & clarificentur de veritate & bonitate operis: ita ꝙ peccarem mortaliter non curando de pusillorum ruina. videte inquit christus de hac materia loquens/ne contemnatis vnum ex his pusillis. & apo. ad ro. xiiij. noli cibo tuo perdere pro quo christus mortuus est. Si vero venialis tantum peccati periculum est in proximo/ constat non esse mortalem incuriam talis periculi. Et similiter non est mortale si ex ignorantia facti latet me/talem meum actum esse occasionem ruine alijs. Ethec De actiuo scandalo intellige. Nam de passiuoscan dalo nihil dicendum est/nisi ꝙ est generale pctm̃: est nan quodlibet peccatum in quod homo ex alterius minus recte dicto vel facto ruit. Vnde nec circunstantiam aggrauantem peccatum sed monstrantem infirmitatem peccantis addit: de perfecte siquidem firmis in charitate scriptum est. non est illis scandalum. SCisma (hoc est separatio ab ecclesie vnitate ex intentione) peccatum est mortale: vt pote contra vnitatem catholice ecclesie. ¶ Incurritur autem scismatis crimen dupliciter. Primo siquis ex intentione non se habeat vt pars vnius vniuersalis ecclesie: ita ꝙ operationes suas (credere/ sperare/ministrare sacramẽta/ dare elemosynas/orare/ieiunare/&c.) nolit facere vt pars vnius sancte ecclesie, sed ipse se velit hr̃e tanꝗ̈ sit quoddam totũ seorsum/ita ꝙ nō sit alterius. i. vniuersalis ecclesie pars: sumus. n. oẽs membra vnius corporis christi mystici quod vocatur ecclesia ca tholica. Et similiter iuxta hunc quo modũ incurritur scisma siquis non se habeat ex intentione ad christi vicarium in terris romanum pont. indubitatũ vt caput vice christi istius corporis: quoniam hoc est subtrahere se ab vnitate corporis in ordine ad vnum caput.  Et aduerte ꝑspicaciter: ꝙ ho℟ vtrũ dupłr incurrere hō pōt. Primo stando in fra limites volũtatis p̃cise: hoc est quia nō vult recognoscere vnitatẽ ecclesie/seu capitis, ꝗ̈uis credat illā. & tũc est scismatis crimen purũ. Altero modo extendendo malā hanc volũtatẽ ad actus fidei. ita ꝙ nō solũ vult vnitatẽ ecclesie scindere aut vnum caput nō recognoscere, sed etiam credit nō esse vnā omniũ fideliũ christiano℟ ecclesiā/aut si credit vnā ecclesiā in seipsa nō tñ vnam ẽt secundũ vnũ caput christi in terris vicariũ. Et sic est nō scisma purũ, sed admixtũ heresi cōtra illũ articulũ/et vnā sanctā ecclesiā catholicā. Et si ꝗdẽ vnitatẽ eccłie nō credit, manifesta ẽ heresis. si vero vnitatẽ capitis hoc est pape nō credit, ꝗ̈uis in dubium forte reuocetur an sit hereticus ꝑꝑea quia non inueniri videtur a sacris concilijs dānata hec heresis/ cōis tamen doctrina hereticum reputat.  Alio aũt mō incurrit̃ scisma / quũ aliquis mauult voluntatẽ suā implere seu opus aliquod efficere vel ꝑficere ꝗ̈ seruare vni tatẽ ecclesiasticā: vt cōtingit his qui vłes synodos contẽpto capite celebrant aut celebrare volunt quasi ipsi sint ecclesia catholica. Tunc. n. secundũ effectũ scisma incurrũt, sicut homicidiũ ẜm effectũ incurrit̃ ab illo qui etsi nō intendit occidere / intendit tñ potius suam implere voluntatem sagittando in loco non deserto ꝗ̈ homicidij periculũ vitare: dum. n. vsurpant isti ecclesie nomẽ, ab vnitate vere ecclesie catholice que secũdũ vnitatẽ capitis est/ seipsos separant. Vtro autem modo scismatis crimen cum suis penis incurritur, sicut homicidij crimen vtro simili modo incurritur. Siautem Tempore dubiorũ pontificum incertitudo veri pontificis hominem dubium reddat de certo christi vicario, teneatur primo quod certum est: scilicet vt quilibet se reputet & habeat vt vnius ecclesie catholice / & ad vnum ipsius caput in celo christum, & dubios vicarios christi habeat vt dubios / nulli vt certo & indubitato pontifici inhereat: quoniam errandi periculo non se tenetur exponere. nec dubia tenetur habere pro certis: immo temere ageret inherendo dubio pontifici tanꝗ̈ certo. Deinde consulat peritos viros simul ac bonos: a quibus si certum consilium tute se habendi habere poterit sequatur illud: si vero in ambiguo consilium manet/eligat tutiorem partem. Et hoc ideo summarie pertranseo/ quia longo opus est tractatu de modo se habendi quo ad obedientiā tempore scismatis propter multitudinem dubiorum ex vario facto causante scisma emergentium: quem si deus cōcesserit/ intendimus seorsum condere.  Aduerte tamen perspicaciter ꝙ scismatis peccatum tendit con tra vnitatem siue ecclesie siue capitis formaliter, & non contra vnitatem cum ista vel illa persona determinate. Et propterea si rōnabiliter dubitatur has personas esse partes seu mẽbra ecclesie/ & similiter fi rōnabiliter dubitat̃ hāc ꝑsonā esse caput ecclesie/ & ꝑꝑea nō hr̃ hic pro papa certo aut non hr̃ totaliter pro papa rōne ad hoc ducẽte, nō incurrit̃ crimen scismatis ẽt si error interueniret: quia nō interuenit scisma formaliter. Et rō probabilis excusat vt scisma materialiter non redeat in naturā sue forme/ hoc est in formale scisma in casu quo sic erraretur. SCrupulosorum Medicina diuina/est gratia dei non solum intus habitans sed exteriori affistentia custodiens: que proprijs & alienis orationibus/ieiunijs & elemosynis continue querenda est humiliter/deuote & cum fiducia diuine largitatis ex ipsius misericordia immensa. Humana autem medicina est consulere & acquiescere. rursus vitare principia scrupulorum/ hoc est vitare cogitationem de illis in quibus est scrupulosus: quoniam in hoc videtur consistere naturalis causa scrupulorũ, scilicet ꝙ mota vna phātasia oportet multos motus consequi/ita ꝙ non est in potestate sua compescere sequentes commotiones: sicut in lateribus ordinate herentibus est videre / ꝙ moto vno ceteri sequuntur cadendo vnus post alium. Ipsa siquidem attentio ad scrupulum vitandum/scrupulum parit: quia mouet phan tasiam impedientem libere incipere vel prosequi. ¶ Medicina autem particularis contra preteritorum peccatorũ reconfessionem/est habere credulitatem propriam ꝙ de illo pec cato confessus sit pro certitudine ita ꝙ non amplius confiteatur. Et in hoc acquiescant consilio meo omnes scrupulosi timorem dei habentes / qui confessionem suam diligenter perfecerunt.  Nec hoc dico volũtarie sed rationabiliter: quia que apud istos est credulitas/apud ipsosmet si non essent impediti haberet̃ pro certitudine. In cuius signum multi horum fatentur se pluries de eisdem oportere confiteri/quia pluries post confessionẽ occurrunt vt dubia. timor. n. facit eos dubios, sed consilium hoc ratio nabile reddat eos quietos vt certos.  Medicina rursus vniuersalis scrupulosos sanans aut quasi sa/ nans est quotidiana examinatio cum diligentia & contritione proprie conscientie, notando commissa & suas inclinationes seu passiones cum frequenti confessione.  Est & magna ac vtilis medicina solicitudo cum factis ad cauendum ea que sunt manifeste pctā. qui. n. parum curat com mittere venialia (ita ꝙ quum scit aliquid non esse mortale/par uifacit incurrere illud) solicitus non est ad curam anime sue vt fructũ reddat in tꝑesuo. Et ꝑꝑea mirũ non est si angelica deest custodia ad preseruandũ illũ/qui sibijpsi deesse paruipendit. SCurrilitas (qua homo ad risum pro uocat inuerecunde non ha bita ratione dignitatis/locorum/temporũ &c.) peccatũ est: vtpote honeste vrbanitati opposita. Sunt autem huic negocio dediti quasi infames: & vocantur scurre/ex scurrilitate viuentes. Qui vero opus hoc raro exercent/licet peccent, ab infamie tñ nota excusantur. ¶ Et quia scurrilitas non est mortalis ex suo genere, considerabis si admixtum habet aliquid cōtra dilectionẽ dei aut proximi/ ad hoc vt discernas si in aliquo casu est mortalis: nam ex sola tali admixtione potest effici mortalis. SEditio (qua vnitas multitudinis dissoluit̃/ discordātibus cōtra seinuicẽ partibus illius multitudinis) pctm̃ est mortale: vtpote cōtra pacem multitudinis vnite. Vñ seditiosi sunt non solũ authores discordie, sed ẽt sequaces scindentes ciuitatẽ/regnũ/exercitũ/aut etiā domũ. Et si vtra pars hoc malo gaudet (ꝗa neutra ad cōe bonũ sed ꝓpriũ tendit) vtri seditiosi sunt. Si vero vna ex ꝑte conatus est ad cōe bonũ/et ideo resistũt seditiosis, nō inuoluunt̃ seditionis vitio/sed tuẽtur laudabiliter cōe bonũ pugnādo cōtra seditiosos. Sicut. n. quũ ꝑsona vna inuadit̃ / licite pugnat ad sui cōseruationem illesam, ita quũ cōe ciuitatis bonum precipuum (quod est vnitas/pax/libertas) inuadit̃ aut inuasio p̃parat̃ a seditiosis/licite ciuitatis pars bona tuetur cōe bonũ & p̃parando se & alios & pugnando vt illesum seruetur cōe bonum. SJmonia (hoc est emptio vel vẽditio spũalis rei) pctm̃ est mortale: ꝗa iniuriosa est religioni/vilipendendo res spũales dũ sub p̃cio ponunt̃.  Vt aũt clara casuũ notitia habeat̃/tria sunt capita pertractanda. s. res spũalis/emptio vel venditio extrinseca/& rursus emptio vel venditio interior seu mentalis tm̃. Circa Caput primum (quid appellatione rei spiritualis intelligatur in proposito) scito hic appellari rem spiritualem a spiritusancto vt est spiritualis ratio vite qua in christo viuimus/ sentimus/intelligimus & operamur. In cuius signum simonia vitium est ecclesiasticum non habens locum in prophanis. ¶ Sunt autem res spirituales multis modis. Vel quia sunt mere spirituales: vt dona dei gratuita que ad vitam ecclesie spectant/ virtutes/gratie gratis date/potestas spiritualis tā ordinis ꝗ̈ iurisdictionis/ sacramentales effectus, ius spirituale quodcun etiam viuendi ex altari/habendi decimas/bñficia ecclesiastica & simi lia. Vel quia sunt cōposite ex spũali & corporali/ sed formaliter ac principaliter sunt spũales: vt sacr̃a ecclesie omnia: & similiter sacr̃alia, vt consecrationes virginum/ bñdictiones nubentiũ/ misse / orationes vocales / ecclesiasticus cultus/predicare/oleum sanctum/chrisina/ecclesiastica bñficia/ & alia hmōi. Vel quia composite sunt ex spũali & corporali / sed principale in illis est corporale: vt calices/cruces: officia ecclesiastica, vt officium iudi cis/doctoris/sacriste/economi/ & huiusmodi.  Multis igitur modis quũ inueniantur res spirituales, notande sunt regule sex/ vt non erretur in istis. ¶ Prima regula est. Nulla res spũalis quatenus spũalis/est licite venalis aut ratio maioris precij. Ita ꝙ ex hac regula habes tria. Primo ꝙ res pure spiritualis non potest emi aut vendi. Secũdo ꝙ res composita ex corporali & spirituali / non potest emi aut vendi ex ea parte qua spiritualis est, quātũcun spũalitas illius sit minima. Tertio ꝙ si aliqua res composita ex spirituali & corporali vendi aut emi licite potest (vt calix consecratus / aut officium docendi &c.) non tamen potest pluris estimari / nec pluris vendi aut locari &c. ratione spiritualitatis, sed solum/ modo tanti quantum valet ratione rei corporalis: alioquin simonia committitur. ¶ Secunda regula est. Nulla res composita ex spirituali & cor porali sic vt principale illius sit spirituale / potest vendi vel emi absolute: quia ex quo principale in istis est spirituale, si simpliciter & absolute sub precio ponitur/intelligitur vendi spirituale. Vnumquod nan quum absolute tractatur & iudicatur/intel ligitur tractari & iudicari secundum suum principale: vt quũ tractatur de homine/tractatur de homine secundum ꝙ est ratio nalis: & quum tractatur de naui/tractatur de illa secundum ꝙ quid artificiale: & quum tractatur de episcopo/tractatur de illo secundum ꝙ pastor ouium christi: & sic de alijs.  Et ex hac regula habes, ꝙ non licet predicatori pro predicatione/sacerdoti pro celebratione/pro officio mortuorũ/ ordinatori pro collatione ordinum & ceteris similibus pro similibus pacisci / aut quouis modo hec sub precio ponere absolute. ¶ Tertia regula est. Res quecun composita ex spirituali & corporali sic vt principale in illa sit corporale, potest abs simonie vitio vendi vel emi absolute/nisi ex positiuo iure inhibeat̃. Ratio regule est: quia ex eo ꝙ principale est corporale/non in/ telligitur vendi nisi corporale quum absolute venditur, & seruatur antedictum moderamen ꝙ non pluris estimatur ratione spiritualitatis / sed pure tanti venditur quantum corporalis res valet. Addidi autem nisi ex positiuo iure inhibeatur: quia quan tuncun res secundum se venalis sit, si iura disponunt ibi inter uenire simoniam/ non quia secundum se sit sed quia prohibita oportet parere iuri: vt de multis officijs canonica iura sic disponunt: vt sunt economi/castaldi &c. ¶ Quarta regula est. Stipendium sustentationis exercentium spiritualia/licitum est velle & accipere/& in articulo necessitatis etiam pacisci.  In hac regula dicuntur duo. Primum ꝙ pro sustentatione ministrantium spiritualia licitum est accipere temporalia. Et hoc satis clare patet ex doctrina domini in euangelio/& pauli apostoli. Et ex ratione: quia hoc non est vendere spiritualia nec locare operas pro mercede, sed est velle habere necessaria ad vitam corporalem / sine qua non possumus spiritualia exercere.  Secundum est/ꝙ in articulo necessitatis licitum est deducere in pactum stipendium sustẽtationis. Hoc nan articulus necessi tatis tunc supplet quod & iustitia deberet efficere apud populum recipientem spiritualia (quia tenetur sustentare ministros spiritualium) & ad quod superiorum authoritas deberet cogere populum. Et licet hoc licitum sit, quia tamen habet speciem mali/& prohibitum regulariter est ex iure positiuo pacisci in hmōi/ideo non est faciendum.  Habes tamen ex hac regula/ꝙ licitum est cogere ad subuentiones statutas authoritate superiorum vel cōsuetudine exhiben das in consecratione ecclesiarum / virginum / in benedictione nubentium / in visitationibus & alijs huiusmodi: quia hec in subsidium ministrorum intelliguntur statuta vel consueta/sicut decime & prouentus alij ecclesiastici. Debent tamen prelati & eorum officiales prius exhibere gratis spiritualia hec / & post cogere ad seruandas laudabiles consuetudines: ne nomen clericorum blasphemetur tanꝗ̈ auarum / & quasi venalia spiritualia reputans. ¶ Quinta regula est. Locare operas suas ad exercitia spiritualia que principaliter sunt spiritualia/non est licitum nisi per ac cidens.  Vbi scito ꝙ tribus titulis res qualitercun spirituales contingit afficere. Primus est venditionis & emptionis: secundus est sustentationis ministrorum: tertius est locationis & conductionis non spiritualium sed operarum suarum. Primus qui (vt in fra declarabitur) comprehendit sub se omnem con tractum debiti legalis/est totaliter prohibitus: vt in primis tribus regulis declaratum est. Secundus est secundum se totaliter lici tus: vt in quarta regula explanatum est. Tertius autẽ qui secun dum rem species est venditionis & emptionis (quia locare est quoddam vendere & conducere est quoddam emere) & qui non refertur ad spirituale nec vt rem locatam nec vt rationem locandi/sed refertur ad operas humanas concurrentes ad exerci tationem spiritualium, venit in questionem/vtpote medius. & de ipso dicuntur duo in hac regula.  Primum est ꝙ locatio operarum non habet per se locum in exercitationibus spiritualibus que principaliter sunt spirituales: vt sunt misse / predicationes, consecrationes virginum/ecclesiarum, collationes sacramentorum/orationes & huiusmodi. Et ratio iam dicta est: quia quũ illa que sunt secundum suum principale spiritualia / tractantur absolute, intelliguntur tractari secũdum suum principale quod est spirituale: ac per hoc intelligitur locari & cōduci spirituale/ vel vt res conducta vel vt ratio conducendi. & consequenter appreciantur opera ex spirituali: quod constat esse simoniacum.  Secundum est/ꝙ per accidens (hoc est propter adiunctum vinculum) locum habet in istis locatio operarum consueta & approbata ab ecclesie consuetudine: multi. n. sacerdotes locant operas suas ad officiandum aliquam ecclesiam per annum vel menses/toties celebraturi in hebdomada &c. Quāuis enim nō liceat sacerdoti locare operam suam ad celebrandum missam (quia hoc esset locare spirituale: quia missa secundum suũ principale est spiritualis/vt dictum est) licet tamen eidem locare libertatem suam, contra quam toties debet occupatum se tenere/ & impeditum ab operibus alijs. & breuiter tot concurrunt tem poralia in istiusmodi annuis / menstruis / hedomadarijs &c. obligationibus/vt intelligatur non spiritualem rem aliquam sed temporalia locari & conduci. ¶ Sexta regula est. Locatio operarum in illis exercitijs spiritualibus que principaliter sunt corporalia/ locum habet abs scrupulo cōscientie: vt patet de officio vicarij/sacriste/iudicis/doctoris etiam in theologia/& alijs huiusmodi quibus debentur certa stipendia. Et possunt in istis interuenire conuentiones ac pacta de quantitate stipendij: quia de corporali ac venali opere pactio fit, non de spirituali iustitia/veritate &c.  Et hec intellige ex parte operarij. Ita ꝙ ille qui in vicarium aut iudicem &c. petitur, potest locare operas suas ad huiusmodi officia. Et similiter is cuius est dare officium illud / potest illum conducere sub certo stipendio. Et non intelligas hoc ex parte prelati, quasi ipse possit locare huiusmodi officia sub certo precio: quoniam hoc est vendere officia spiritualia, & est expresse prohibitum ne prelati committant vices suas sub annuo censu &c. Circa Secundum caput (scilicet extrinsecam emptionem vel venditionem / in qua consistit ipsa simonia) scito tam emptionem ꝗ̈ venditionem ex tribus constare: scilicet intentione/conuentione & exequutione. Ex eo. n. ꝙ humanus actus est/intentionem sui requirit ad hoc vt per se fiat: hoc est vt intendat quis vendere seu emere.  Ex eo vero ꝙ commutatio voluntaria est / oportet conuenire vtrin de precio. Nec refert vtrum tunc disceptando cōueniāt/ an primo verbo conueniant / an sciendo precium seu mutuum affectum detur & accipiatur precium: semper enim interuenit conuentio vel prius statuta aut scita aut tunc facta / etiam si subito & imperceptibiliter fiat / & breuiter explicita vel implicita: alioquin resileretur ab altera parte, & non subseque/ retur emptio & venditio: vt patet in quotidianis venditionibus & emptionibus.  Ex eo aũt ꝙ actus talis exterior ad alterũ est, exigit̃ ad sui con summationem datio & acceptio rei que vendit̃ & p̃cij. non. n. cōsummata est venditio nisi det̃ res que vendit̃, & siłiter non est cōsummata emptio nisi detur preciũ: quia neutrũ ab altero cōsummate transfert̃ nisi tradat̃, & similiter neutrum cōsummate acquiritur nisi habeatur: constat aũt per emptionem & venditionem cousummatam debere transferri hinc rem / inde precium, & similiter acquiri hinc precium/inde rem. ¶ Vnde iuxta hec habeto pro regula / ad simoniam que ab ecclesia punitur exigi duo. Vnum ex parte venditoris: scilicet venditionem consummatā rei spiritualis. Alterum ex parte empto ris: scilicet conuentionem implicite vel explicite de precio / aut traditionem precij.  Vbi nota quin. Primo differentiam partium penes hoc ꝙ ex parte rei spũalis exigitur actus consummatus ad hoc ꝙ ecclesie censuris subsit: ex parte vero precij non exigitur actus consummatus. ita ꝙ si simoniaca conuentio inter aliquos sit de ordine/ beneficio/sepultura/missa &c. pro tali precio, si ordo/bñficiũ/ & breuiter res spiritualis non datur etiam si pecunia pro precio fuerit data / non incurritur simonia subiecta censuris ecclesie: ꝗ̈uis incurratur crimen simonie. Et ratio est: quia non est consummata venditio rei spiritualis, sed inchoata & in mente & in conuentione. Pene siquidem restringende sunt ad consummatos actus.  Secundo disiunctiuam seu alternatiuā equiualentem ex parte precij penes conuentionem vel traditionem precij: ita ꝙ ex parte emptoris equipollent pactio vel traditio precij. Ita ꝙ licet simonia punita ab ecclesia exigat conuentionem seu pactum, si tamẽ concurrit traditio precij/equipollet conuentioni. Immo (vt me lius loquar) inuenitur plusꝗ̈ pactio: quia ipsa traditio precij claudit in se conuentionem/vtpote consummatio illius: nam cōsummata emptio conuentionem explicitam vel implicitā adimplet. Et propterea non fallaris inspiciendo solum ad pacta explicita: sed intuere si interuenit solutio seu traditio precij: & perspice pessimam ibi simoniam.  Tertio formalem loquutionem de precio. quum. n. dicimus traditionem precij includere pactionem/ loquimur de precio inquantum precium: hoc est sub ratione precij. Potest siquidem multis modis tradi aliquod temporale: scilicet vel per modum liberalis doni/ vel per modum sustentationis / vel per modum reuerentie/vel per modum oblationis/vel per modum debiti ex lege aut laudabili consuetudine/vel per modum precij. Et hoc solo vltimo modo vocatur precium & vocatur traditio precij.  Quarto nota qui timoratam habes conscientiam/ꝙ licet sacer dos minus bene faciat exigendo id quod secundum laudabilem consuetudinem solet dari/si ante collationem spiritualiũ exigat/ aut si negat aut differt spũalium collationẽ vt illud habeat, non tñ propterea simoniacum iudices: quoniam si vt conseruet se in/ demnem/cognoscens precipue ꝙ postea oportebit illum litigare hoc facit, simoniacus nō est secundũ rẽ: quia nō vendit spũale. Nec hmōi exactio inducit modum precij, qm̃ non mutat modũ debiti. ꝗ̈uis speciem quasi simonie habeat hmōi preuentio & cautela: & propterea reprehenditur.  Quinto nota ꝙ triplex muneris genus (scilicet a manu: vt pecunia & alia bona mobilia vel immobilia. ab obsequio: vt seruitia. & a lingua: vt laus/adulatio/preces &c.) ad hoc vt simoniam ab ecclesia punitam constituat/exigitur ꝙ precij rationem habeat: alioquin ad venditionem spiritualium non spectabit vt emptio. Et propterea si laus/adulatio / preces non nisi per modũ laudis/per modum adulationis/per modum precũ concurrunt, quantũcun sint nepharie & carnales/ ac pro indigno & efficaces ita ꝙ inducant prelatum ad dandum beneficium / ad con ferendum ordinem &c. simonia vere & proprie non incurrit̃/ ꝗ̈uis crimen aliud incurratur: quia nulla est hic venditio aut emptio nisi mentalis, si intentio adulantis aut prelati est adulationem vt precium ponere. & sic de alijs. Circa Tertium caput (scilicet emptionẽ seu venditionẽ mentalem) scito simoniam mentalem cōsistere in intentione precij: ita ꝙ ex hocipso ꝙ homo intendit sub precio ponere siue emendo siue vendendo rem spũalem/aut vt venalẽ rem aut vt rōnẽ app̃ciandi, simoniā mentalem incurrit. Et hoc est qñcun intendit prospũalibus temporalia hr̃e aut ecōtrario, ita ꝙ li pro/precium denotet: & similiter quandocun principalis intentio ad temporale habendum ex collatione spũalis aut econtrario tendit. Qui enim temporalia ex spiritualibus intendit non vt precium sed vt sustentationem necessariam ministro rum ecclesie liberaliter seu elemosynaliter/aut statutam seu laudabiliter consuetam, simoniam mentalem non incurrit. Et simi liter econtrario qui ex temporalibus spiritualia intendit non vt ex precio debita/sed vt ex his excitata ac prouocata aut expedita (vt contingit in elemosynis / oblationibus / legatis / & quasi stipendijs sacerdotum & orantium ac predicantium/& in seruitijs honestis que prelatis exhibentur / & alijs hmōi) simonia nulla in animo est: quia gratis dandum spirituale expectatur/ & temporalia non vt precium intenduntur. ¶ Potest autem mentalis simonia tripliciter inueniri. Primo ex eo ꝙ in solo actu interiori consistit: vt sicut homicidiũ men tale est deliberatus animus occidendi, ita simonia mentalis sit deliberata voluntas emendi vel vendendi rem spiritualem.  Secundo ex eo ꝙ exterius imperata latet intus: vt quũ aliquis seruit aut munus offert pro spirituali consequendo/vel econtrario spirituale dat pro temporali consequendo, nō tamen declarat prauam suam intentionem / scilicet ꝙ intentione emendi seu vendendi hoc facit. Est siquidem tunc simonia nō solum intus/ sed in exteriori actu imperata et exercita, sed latente intus vene noso semine: & propterea inter mentales simonias locatur.  Tertio ex eo ꝙ non est consummata ex parte rei spiritualis: vt quum conueniunt simoniace aliqui, & postmodum aut penitentia ducti/aut propter impotentiam aut quāuis aliam causam receditur a pacto / & breuiter non mandatur exequutioni promissum spirituale. Hec etiam simonia quo ad crimen/non mentalis sed exterior est, sed quo ad penas censurarum inter mentales collocatur: quia non est simonia consummata. Quod si pecunia in hoc casu vt precium recepta fuisset / restituenda proculdubio est. Et ꝗ̈uis prima facie appareat ꝙ danda esset ecclesie & non emptori/quia datio fuit contra legem, rōni tamen magis consonat vt reddatur illi qui dedit / vtpote adhuc ipsius: quia nō plene abdicata ab eo intelligit̃ pendente cōsummatione cōtractus simoniace emptionis & venditionis. Vt sic & pene simonie non amplientur sed restringantur ad cōsummatā simoniā, & fides naturalis qua venditor receptũ ab emptore preciũ tenetur illi si nō sequit̃ exequutio venditionis restituere/seruet̃: quasi perfidus nan hr̃etur si promissum spũale non dans/nec acceptũ preciũ redderetsub ecclesie vel pauperũ obtentu. Et hoc intellige ꝗ̈tum est ex parte illius qui accepit: nam si authoritas iudicis interueniret, non crederem ei restituendam / sed in penā ab illo tollendam & pro christi honore exponendam. ¶ Aduerte simoniacos nō teneri ad resignationẽ tam spũalium ꝗ̈ tꝑalium que nullo pacto sed affectu animi precedente vtrin acquiruntur: qm̃ pro hmōi simonia sufficit delinquentibus per solā penitentiam suo satisfacere creatori. Textus est clarus & vniuersalis ac vniuersaliter intelligendus extra de simonia ca. vlti.  Et hinc habes vñ infinitas qōnes de seruitoribus/de precibus carnalibus &c. soluas: quia hinc clare patet nō teneri ad resignationẽ bñficio℟ sic adepto℟ abs pacto aliquo, nulla facta dr̃ia inter manũ/ obsequiũ/linguā/ & ꝗcquid aliud tꝑale interuenire pōt, & similiter nulla facta dr̃ia spũalium. SJmulatio Qua hō mentit̃ facto, pctm̃ est sicut mendaciũ quo mentimur verbo. Est aũt pctm̃ veniale si iocosa aut officiosa est, mortale aũt si perniciosa: sicut de mẽdacio dictũ est et eadẽ rōe. SOcietas Mercature seu artificij illicita reddit̃ duobus modis. Primus si capitale vnius substet lucro & non damno: hoc enim constat iniquum esse. Secundus est si lucrũ aut damnũ nō respōdeat proportionaliter socijs vnicui pro rata sua: interueniret siquidem manifesta iniquitas, dum non redderetur vnicui quod ei debetur secundũ equalitatem iustitie. ¶ Et quoniam in huiusmodi societatibus frequenter contingit diuersarum rationum cōcurrere socios (dum vnus ponit pecuniam & alius operas seu industriam) nec par est vtrius periculum, ideo aduerte & nota diligenter/ ꝙ societas huiusmodi/ ex sua natura. hoc habet ꝙ ponens pecuniam substet duplici pe riculo. s. perditionis pecunie & perditionis negociatorij vsus eiusdem pecunie: qui vero ponit industriam seu operas suas/ substet vni tantum periculo, scilicet perdendi vsum industrie seu operarum suarum.  Quod vt melius intelligas/considera triplicem euentum societatis: aut. n. in fine inuenit̃ lucrum/aut sine lucro capitale tantum/aut damnum capitalis in toto vel in parte. Et si quidẽ inuenit̃ damnũ capitalis in parte vel in toto, sentiet quicquid damni est dominus pecunie qui illam posuit. Si vero capitale tm̃ inuenit̃, saluũ erit dño eius ꝗ illud posuit: nam ex eo ꝙ posuit pecuniā in societate/nō desinit eẽ illius dñs. Si aũt lucrũ inuenitur, reddet̃ ante omnia capitale domino/& diuidetur deinde lucrũ equis portionibus: supposito ꝙ pecunia posita in societate & industria equiualeant. Et omnium horum vna est rō: quia scilicet qui posuit pecuniam/substat duplici periculo, scilicet perdendi substantiam pecunie & perdendi negocia tionis vsum/tenendo scilicet vane tanto tꝑe suā pecuniā occupatā tali negocio: ex hoc. n. fit vt iustitia exigẽte ei capitale saluũ sit si saluat̃ in toto vel in parte/cui deperderet̃ si periret. Ponẽs autem industriam vel operas / quia solum potest perdere vsum industrie vel opere sue (scilicet inuanum laborando) ideo nihil de capitali saluo ei debetur: substantia nan operarum suarum nō ex negociatione sed ex necessitate materie perit, quia scilicet est res successiua in motu consistens: si. n. res permanentes essent/ei essent salue. ¶ De societatibus autem in materia animalium / que soccide appellantur, tam varia est materia & cōsuetudo vt forte scribi completc non possit. Et propterea in qualibet patria vide vt ibi fieri consueuit a viris probis: vel secundum morem approbatũ viris probis. SOdomia / Qua cōtra naturam venerea exercentur (vel dũ com miscentur persone eiusdem sexus: puta mares inter se aut mulieres inter se. Vel dum commiscentur mas & mulier sed non in loco naturali/aut consummando innaturaliter) pctm̃ grauissimum est. SOmniorũ Obseruatio quadruplici pctō explicite / & quinto periculo afficitur. Prima duo pctā sunt in opinione. dũ somniũ vel temere attribuitur alicui certe cāe/puta celo: quia quũ possit a multis causis prouenire, temerarij erro ris est vnam determinate inferre. Vel temere determinat̃ ad futurũ vnum aliquid significandum: ex eo. n. ꝙ nescit̃ cā somnij, incertũ oportet restare an somnium/ illud futurum significet: qm̃ ex cā pendet significatio, & nullũ videtur somniũ procedens ex certa cā quod nō possit ab alia cā prouenire. & ꝑꝑea semꝑ temerariũ inuenit̃ iudiciũ si vt certũ fiat. Vtrũ aũt pctm̃ veniale est: vtpote iudicium temerariũ de re singulari in nullius damnũ. Tertiũ pctm̃ est in vsu, quum quis ꝑꝑ somnia cōmittit vel omittit cōtra necessaria ad salutẽ. & hoc est pctm̃ mortale: vt patet. Quartum pctm̃ in vsu quo est, quum quis tantā fidem dat somnijs vt ꝑꝑea omittat vel cō/ mittat cōtra aliꝗd ad quod tenet̃ ꝗ̈uis non sit de necessitate salutis illud. & hoc est pctm̃ veniale: quia nō cōtra sed p̃ter charita tem & erratur in intellectu & peccatur in affectu. ¶ Periculum autem quod imminet omnibus his / & precipue secundo/tertio & quarto, est cadere in crimen superstitionis diuinatorie per somnia: quoniam vanis ac incertis opinionibus seu coniecturis vtens quasi certis/ad cognoscendum vel operan dum aut omittendum circa futura contingentia, meretur vt diabolica illusio se immisceat/ac de vanis fiant perniciosa. Et sic in tacitam demonum societatem incidatur, dum paulatim tantum homo credit somnijs vt somnijs vtatur pro regulis suarũ actionum: aut incidat in scelera que diximus de obseruatione astro. ℟ SOrs Triplex quum sit (diuisoria/cōsul toria & diuinatoria) tertia damnata est; vtpote demonum societati innixa. & propterea peccatum est mortale ex suo genere.  Secunda autem qua consulimus quid agendum sit, tot exigit conditiones ad sui rectitudinem vt raro sit licita. Exigit siquidem primo articu lum necessitatis: ne tentetur deus vbi opera humana potest prouideri. Secundo reuerentiam: ne irreuerenter consulatur deus. Tertio proportionatum modum: ne scilicet diuina oracula aut sanctorum reliquie ad secularia negocia conuertant̃: quod aug. reprehendit. Quarto debita materia: ne pro electionibus spiritualibus hoc fiat.  Prima vero qua determinatur quid ab hoc vel illo hñdũ sit boni aut patiendũ mali in tꝑalibus bonis & malis/ illicita inuenit̃ dupłr. Primo si imprudẽter fit: oĩs. n. humanus actus prudẽti circũspectione/cautela rōne formādus ẽ. Secũdo si cũ ꝑiculo cōis boni aut iustitie fit: vt si sorte regiminis officia fiant/admissis ad sortes tam idoneis ꝗ̈ineptis. Ex hoc. n. periclitat̃ respublica/vt patet: & rōnalis homo dignitatẽ sibi rōnis adi mit sic prouidendo reipublice de rectoribus. Secus āt si admissis tm̃ idoneis/sortibus officia cōmittant̃, ne pax turbetur. ¶ Qñ aũt sortium illicitus vsus mortale pctm̃ est, ex admixtis cōtrarijs ad religionẽ & iustitiā accipiendũ est. Diuinatoria. n. ideo mortalis est/quia contra religionem est. Diuisoria vero si contra iustitiam in preiudicium scilicet proximi vel communis boni est, mortalis est. Consultoria quo si altero dictorum criminum polluitur/mortalis est.  Verum aduerte non omnem irreuerentiam esse mortalem. Ex hoc enim ꝙ euangelia ad secularia negocia consuluntur/ non incurritur mortale: quia non contra diuinam est hoc reuerentiam. sed quia preter eam videtur ideo augustino displicet.  Posset tamen vt puto tali fide & reuerentia ac necessitate fieri/ vt nullum esset in hoc peccatum. Ex materia quo electionum spiritualium ministrorum si inhibitio positiui iuris secludatur, non video peccatum aliquod si sortibus committeretur super aliquos preelectos eque idoneos: vt factum est in electione apostoli mathie. Et breuiter quia vti sortibus non est ex suo genere malum, ex admixta irreligiositate aut iniustitia aut imprudentia/vel econuerso ex admixta religione prudentia & pace iudicandum est. SOrtilegium (Quo explicite vel im plicite ad demonis auxilium seu consiliũ sorte recurrit̃, pctm̃ mortale est/ad suꝑstitionẽ spectans: vt quũ quis ꝑ sortes inquirit quis fecerit furtũ aut aliquid hmōi ad diuinationem pertinens: & simile est si sorte querat̃ quid agen dum. Sortilegij. n. crimen & diuinatoriam & consultoriā sortẽ comprehendit, quum ad demonẽ recurritur non solũ explicite sed etiā implicite: vt cōtingit inquirentibus per sortes occulta, & vniuersaliter ea que a sola intellectuali natura sciri aut fieri pñt. Ex eo. n. ꝙ nō querũt a deo/nec a natura nec a fortuna hoc expetũt, cogunt̃ velint nolint fateri ꝙ ad demonẽ recurrũt. implicite quidem/dum ad sortes vt institutas ad hũc effectum recurrunt. Explicite autem sicut in alijs diuinationibus & incantationibus contingit. SPectacula Impudica / crudelia aut irreligiosa abs pctō non fiunt. Et si notabiliter admixtum horum aliquid habeant/mortale peccatum sine dubio incurritur a facientibus & precipientibus illa.  Spectantes autem si delectantur huiusmodi malis / proculdubio peccant mortaliter: delectatio. n. de peccato mortali / peccatum est mortale. Si autem preter opinionem occurrit hec spectare que non placent, quilibet de seipso rationem reddat quare non recessit. & communiter videtur veniale in huiusmodi casu / seclusa ratione scandali. SPonsorum Per verba de futuro/ peccata triplicia sunt.  Primo in ipso contractu sponsaliũ. Et tunc peccatur/aut quia ficte contrahuntur, scilicet intentione non contrahendi sponsalia seu nō seruandi fidem: & est peccatum mortale perniciosi mendacij. Aut quia clandestine fiunt. & videtur etiā peccatum mortale/sicut de contractu matrimonij dictum est: ꝗ̈uis minus graue ꝗ̈ contractus clandestinus matrimonij. Aut quia pena apponitur quasi pena conuentionalis / contra prohibitionem iuris canonici in ca. gemma. de sponsa. & est peccatum veniale si desit cōtemptus: preter hoc ꝙ pena apposita nulla est, quia coniugia debent fieri libere.  Secundo in dissolutione sponsalium. Et tunc peccatur peccato perfidie: quum scilicet abs sufficiente causa promissa fides non seruatur. Et est perfidia huiusmodi/mortale peccatum etiam si periurium non interueniat: quia est iniuriosa proximo.  Tertio peccatur in vsu: vt si impudicis actibus vacent sponsus & sponsa. Sunt enim impudicitie mortalia peccata in ipsis in omnibus casibus in quibus apud coniugatos sunt mortalia: & tanto grauiora quanto adhuc neutrius corpus est alterius/ sed promissum tantum. Oscula tamen & amplexus inter spon sos beneuolentie causa/non sunt peccata: vt patet. Si vero delectationis causa fiunt affectu maritali inchoante/abs impudicitia tamen, venialia sunt: quia sicut sponsa inchoatiue est spōsi, ita delectatio venerea coniunctionis carnalis inter eos / inchoa/ tiue permittitur inter eosdem: constat autem oscula delectationis causa facta / non nisi inchoationem veneree delectationis importare. STuprum / Quo mulier virgo extra matrimoniũ defloratur, pec oatum mortale est propriam constituens spẽm. Notanter autem dixi mulier: quia licet virginitatis virtus communis sit vtri sexui, stuprum tamen proprium est muliens. vir. n. virgo extra matrimonium primo concumbens nō peccat peccato stupri: quia non additur specialis deformitas sicut in muliere. SVperbia / Qua quis seip̃m exaltat seu supra seipsum it, peccatum est: quia contra rectam rationem est, vt aliquis supra id quod est seipsum habeat / tam in actu estimandi ꝗ̈ eligendi. ¶ Inuenitur autem superbia dupliciter: vel consummata vel imperfecta. Superbia cōsummata est, quum quis adeo seipsum magnifacit vt ad hoc perueniat ꝙ nolit seipsum subijci diuine regule. Et hoc est peccatum mortale maximum/vt patet: quoniam nolle subijci diuine regule / contemptus diuine dispositionis est.  Spargitur autem huiusmodi consummata superbia per quattuor ramos qui species eius vocantur. Quarum tres per bona que quis habet tripliciter diuersificantur: scilicet aut quũ quis ita se extollit acsi non haberet bona a deo / aut acsi ex suis meritis a deo haberet/aut si singulariter despectis alijs hr̃et/& demum si per bonum quod non habet ita extollitur acsi illud haberet. Consummata nan superbia in primo contemnit deum benefactorem: in secundo diuinam gratiam: in tertio multiplicationem diuine largitatis in alijs: in quarto diuinam miserationem, dum ex fastidio subiectionis ad diuinā dispositionẽ in hec ducit.  Superbia vero imperfecta, qua se homo magnificat in suo affectu/non tamen vs adeo vt velit se non subditum deo & omnibus quibus oportet de necessitate salutis se subijci, in hec eadem imperfecte tamen ducit: quod melius ex effectibus discernitur ꝗ̈ ex proprijs actibus. Nam qui ita irreligiosum & ingratum se exhibet acsi non accepisset a deo omnia que hẽt, suꝑbũ habet iuxta primā spẽm affectũ: ex simili quippe effectu apłus inquit. quid habes quod nō accepisti: quid gloriaris quasi nō acce peris? vbi ex effectu glorie superbia interior mōstrat̃/quasi non acceperit. Similiter quum quis affectũ quasi securum de bonis que habet/aut querulum de bonis perditis/ aut admiratiuum ꝙ non exauditur a deo habet, in secũda est superbie spẽ: qm̃ quasi deberi sibi hec existimat talis. Qui vero alijs seip̃m prefert & pronus est ad videndũ imaginatione vel mẽte alio℟ defectus/ ad sua mala excusandum/ ad aliena ponderanda, in tertia est superbie specie: qua magnum se vult quasi solum magnũ. Qui demum parum solicitus de celesti patria/de membris christi/de satis factione peccatorum/dies suos ꝑtransit quasi somnians aut parum vigilans, superbus est iuxta quartam spẽm: est. n. quasi existimans immo presupponẽs se ciuẽ celestem, dei amicũ/filiũ/ membrũ: quũ negligentia & incuria hmōi non sint testimonia talium donorum in anima: operatur. n. magna dei amor si est. ¶ Et similiter in ordine ad proximos cruditas animi/ incōpassio ad alios/intolerātia iniuria℟/ impatientia / egre ferre se despici/ indignatio/ & huiusmodi monstrant hominem plus de seipso sentientem ꝗ̈ sit: pro quanto tantum se quis habet vt malorum pene particeps esse quasi nō possit aut debeat.  Sunt autem hec & multa alia que imperfecte sunt superbie/communiter venia lia peccata propter imperfectionem actus: dum per modum passionum occurrunt abs iniuria dei & proximorum. Impediunt tamen huiusmodi peccata valde vitam spũalem: vtpote ex genere superbie existentia: quum scriptum sit / superbis deus resistit.  Et hec dicta sint non solum ad discernendum inter superbiam cōsummatam & imperfectam, sed pro cōfessoribus personarum volentium proficere ad vitam spũalem. Qñquidẽ redeuntibus ad deum quod vltimo relinquendumsuꝑest pctm̃/ superbia est: difficillime enim eradicatur. SVperstitio Qua circa diuinũ cultũ errat̃, pctm̃ est: vt patet. ¶ Sed quia quattuor specierum ipsius due sunt tractate (scilicet diuinatio & idolatria) nunc relique due / que sunt indebitus cultus veri dei, & obseruano quarundem rerum/actuum/temporum/locorum &c. tractande sunt. ¶ Suꝑ stitio igit̃ exhibens vero deo indebitũ cultũ/ dupłr inuenit̃. Aut. n. exhibet cultũ indebitũ ꝗa ꝑniciosum aut quia super fluũ: scriptũ est. n. veri adoratores adorabũt in spũ & veritate. Cultus ꝑniciosus est cōtra veritatẽ: cultus superfluus recedit a spũ. Est aũt cultus ꝑniciosus cōtra fidei veritatẽ / nō solũ siquis iudaicis cerimonijs mō coleret deũ significātibus christũ incarnandũ/aut maumetano ritu coleret deũ (vtpote in ꝑsona eccłie faciens cōtra ordinationẽ ecclesie, ac per hoc falsarius in cultu) sed etiam siquis falsas sanctorum reliquias colendas proponit. Offerentes quo votiuas statuas seu imagines miraculo℟ seu bñficio℟ falso℟ crucifixo seu beate virginis imagini lucri gr̃a (vt scilicet inde prouocati alij ad offerendũ similia concurrant aut emant) suꝑ stitionẽ falsi cultus diuini incurrũt: ꝗa falsus est hic cultus, vtpote significās quod nō est. Et peccant mortaliter: quia irreuerentiam notabilem deo inferunt in actu colendi deũ/ quantum est ex natura actus. Quāuis enim ex intentione offe/ rentium non fiat machinatio contra diuinam reuerentiam / sed ad lucrum vel aliquid huiusmodi, ex natura tamen operis contra diuinam agitur reuerentiam. Sicut enim in periurio inducit̃ ex natura actus deus quasi testis falsitatis / ꝗ̈uis periurans non credat deum testari falsum/nec intẽdat ꝙ deus attestetur (quia attestaretur contra ipsum periurum) ita hic superstitiosus vtitur deo tanꝗ̈ colendo falsitate seu falso cultu quantum est ex natura cultus, ꝗ̈uis sciat ꝙ deo non placet/nec intendat deũ sed homines fallere. & propterea sicut ibi est peccatum mortale ex suo genere/ita & hic.  Superstitio autem diuinum cultum indebitum quia superfluũ exhibens, si contemptus & scandalum desit/peccatum est com muniter veniale: quia non contra sed preter diuinam reuerentiā hoc est. Et appellatur cultus superfluus ẜm se quicquid in eo fit non ordinatum ad interiorem cultum qui est cultus spiritus. Vnde actiones aut iucunditates que solum ad exteriora vtiles essent/ad superfluum cultum spectant. Secundum vero statuta ecclesiastica quicquid in eo dicitur aut fit supra rubricas seu statuta: vt si dicatur bis alleluia vbi semel scriptum est. & si fit in missa crucis signum vbi non mandatur fieri. & si plures accoliti aut cantores ꝗ̈ consuetum sit parentur. Superstitio Autem obseruationum quadrifariam partita est.  Et prima est superstitio obseruationum artis notorie: qua certa ieiunia & orationes fiunt secundum instituta illius artis ad acquirendam scientiam per infusionem. Et hec superstitio est peccatum mortale propter initam societatem cum demone / de cuius institutione hec seruantur, & inutiliter: quia demonum non est infundere scientiam animabus nostris. ¶ Secunda est superstitio obseruationum vtendo lapidibus/ herbis/lignis/animalibus / imaginibus / carminibus / ritibus ad faciendum aliquid: puta sanandum dolorem capitis/curandum caballum / sistendum sanguinem/medendum vulnus &c. Et de hac dictum est superius quum de incantatione dictum est. vide ibi. ¶ Tertia est superstitio obseruationum ex presagijs futurorum bonorum vel malorum conceptis propter incidentia: vt si sternutare contingit surgentem/redire ad lectum: si offendere ante hostium exeuntem/redire domũ: & sic de infinitis huiusmodi vanitatibus. Et si hec quidem fiant aut vitentur vt communiter videt̃ fieri/quia scilicet timent homines significari aliquid mali ex nescio qua causa, peccatum veniale communiter videtur: quia licet appareat multa horum ad gentilitatis superstitiones olim spectasse, quia tamen nunc non vt instituta religionis hec sumuntur / sed tanꝗ̈ quasi experta aut solita ex maiorum tradi tione hec habentur/inter alias hominum vanitates computanda hec sunt. & tolerari possunt / quum nulla adest comes sinistra intentio.  Et scias ꝙ potest homo quando abs omni peccato ex aliquo presagio cauere prudenter ab imminentibus/dubitando ne presens occursus sit signum futuri, ex communi vtrius causa celesti vel etiam diuina prouidentia: sicut de somniorum obseruatione & diuinatione dictum est. Vt siquis cadens corporaliter/timeat aliquem casum sibi futurum in statu vel honore &c. propterea tamen non desistat ab operibus prudenter agendis/ sed cautius vigilet &c. pōt. n. esse vt iste casus effectus sit cause futuri casus, & propterea significet illum. ¶ Quarta superstitio est obseruationum in verbis aut rebus sacris portandis/dicendis/vtendis, adiunctis aliquibus conditionibus non malis quarum ratio nescitur: vt patientes spasmum neruorum/primo carlino oblato christi cruci in parasceue vtun tur pro remedio / conficto ex illo anulo: & sic de similibus. Quantum enim apparet in huiusmodi superstitio interuenit: quoniam vane conditiones apparent.  Si tamen ex mera deuotione fiunt / & non nisi a deo intendant & expectent effectum / putantes deum inspirasse alicui sancto viro huiusmodi conditiones, non audeo damnare / sed tolerabile mihi videtur. SVspensio Vna ex censuris ecclesiasticis (qua homo a iure seu a iudice excluditur ab exequutione ordinis vel officij ecclesiastici) pena est / non culpa: incurritur tamen communiter propter culpam. Non oportet autem peccare mortaliter ad hoc vt incurratur suspensio, sed potest ex solo veniali peccato incurri suspensio. Quod ex eo patet / ꝙ excommunicatio minor potest incurri ex solo veniali peccato: constat autem excommunicationem minorem a maximis excludere/ scilicet susceptione sacramentorum omnium, que sunt & maxima bona spiritualia & maxime necessaria ad humanam salutem &c. Suspensio igitur ab exequutione ordinis vel beneficij / vel ab ingressu ecclesie / vel a solennitate diuinorum/vel ab omnibus his & similibus exclu/ dens, non est tante malignitatis vt supponat vel ferat secum peccatum mortale sicut excommunicatio maior. ¶ Et potest suspensus absolui ab excommunicatione maiore & minore & a peccatis / & communionem sumere, & postea absolui a suspensione: quia suspensio non operatur nisi ad limites ipsius: hoc est quia si suspensio est ab ordine / non excludit nisi ab his que sunt ordinis, si est a iurisdictione / non excludit nisi ab his que sunt iurisdictionis, & sic de alijs: & propterea reli qua sunt licita. ¶ Casus aũt in quibus incurritur suspensio / multi valde sunt. Et quia solos clericos proprie tangunt, ipsi de seipsis loquantur. SVspitio Qua ex leuibus indicijs malam de proximo opinionem hẽmus/ peccatum est: quia actus est voluntarius a recta ratione dissonans. non. n. ex leuibus moueri in animo nostro debemus cōtra nostros proximos: est autem nonnulla iniuria/mala opinio abs rationabili causa. ¶ Et quoniam suspicio ambiguitatem quandam in seipsa claudit, ideo ꝗ̈diu in fra ambiguitatis latitudinem manet quātuncũ crescat/nunꝗ̈ est iudicium, quod diffinitiuam determinationem sonat: ac per hoc quantuncun suspicio sit temeraria & vehemens/& estimatio firma, nunꝗ̈ est peccatum mortale: quia nō est iudicium temerarium/ sed estimatio temeraria. quia non in teruenit tunc complete contemptus proximi, dum non prorum pitur in diffinitionem. Si. n. proximum complete despiceret/pro rumperet in diffinitiuam sententiam, & diceret in seipso/ioannes est peruerse mentis, & non diceret in seipso / quātum mihi videtur ioannes est peruerse mentis: hoc. n. est suspicantis/illud iudicantis. Vnde iudicium temerarium de scelere personali proximi/est peccatum mortale: suspicio autẽ temeraria quantuncun vehemens/est peccatum veniale. SVsurratio (Hoc est obloquutio ad amicitiam tollendā inter aliquos) peccatum est mortale ex suo genere: quia tendit ad nocendum proximo, vtpote tollere volens maximum bonum scilicet amicũ. Et est grauius peccatum ꝗ̈ contumelia & detractio, quāto amicitia melior est fama & honore. ¶ Contingit tamen susurrationem esse peccatum veniale ꝓpter imperfectionem actus. vel ex parte intentionis, quia non intendit contra amicitiam/licet materialiter dicat aliquid prouocatiuum contra amicũ. Et hoc nisi ex grauitate nocumenti actus redeat in naturam sue speciei: quia tunc esset peccatum mortale: vt de detractione materiali dictum fuit. Vel ex parte eius quod dicitur: puta quia minimum est ad prouocandum contra amicũ. Vel ex parte modi / quia iocose dicitur & non serio. Cōiter. n. hec sunt venialia. 
 
 TEmeritas (Qua abs ratione regu lante opera fiunt) manifeste pctm̃ contra consilij rationem est. ¶ Et dupłr inueniri consueuit. Vel ex impetu appetitus passione affecti: vt apparet in iratis. Vel ex contemptu regule directiue: vt patet in superbis / despicientibus aut quasi despicientibus subijci aliene regule/& teme re propterea agentibus ea que fecisse postea penitet. ¶ Est autem peccatum veniale vel mortale temeritas secundũ subiectam materiam. Si. n. iocosa aut officiosa est materia/veniale peccatum est. Si aũt perniciosa / peccatum mortale est: quia contra dilectionem dei aut proximi est. TEntatio Dei (qua homo explorat diuinam potentiam / scientiam vel voluntatem) peccatum est mortale ex suo genere: quia irreuerentiam exhibet diuine excellentie/dubitando de illa. Et hoc intellige forma/ liter: hoc est de tentatione dei ex intentione tentandi deũ: quemadmodum de ceteris vitijs formaliter doctrina intelligenda est. ¶ Aduerte tamen hic duo. Primum est ꝙ circa voluntatẽ dei aliud est querere humiliter a deo instructionem quid circa aliquid particulare velit/ex aliqua rationabili causa, & aliud est querere a deo instructionem seu notitiam eiusdem abs rationabili inquirendi cā. Primum. n. ad charitatem/humilitatẽ / ac prudentẽ religionem spectat: & propterea liceret petere signum ad hoc oportunũ. Secundũ aũt ad irreuerentiā diuinamspectat: si. n. diuine excellentiā volũtatis homo reuereretur, non nisi ex rationabili causa presumeret querere secretum illius velle nosse. Vt experimur in hominibus: nullus. n. abs irreuerentia principis querit abs rationabili causa a principe quid ipse velit, sicut nec quid sciat aut quid possit.  Secundum est/ꝙ tentare deum materialiter (hoc est nō in tentione explorandi diuinum posse/nosse aut velle) non est pec catum mortale, nisi magnitudo seu qualitas tentationis reducat actum in naturam sue forme: sicut de alijs peccatis dictum est. Est tamen dei tentatio materialiter tantum / imperfectum quid in specie tentationis: & ideo venialis est propter imperfectionẽ actus ex parte forme. Potest etiam esse venialis propter actus imperfectionem ex parte actus: vt in primis motibus. TEstimonium Falsum in iudicio/pec catum est ex suo gñe mortale: quia iniustũ. Negare quo testimoniũ si articulus necessitatis vrget/pctm̃ est mortale: vt pote in dānũ ꝓximi vel cōis boni cedens. p̃ceptũ enim affirmatiuũ de ferendo testimonio/pro loco & tꝑe obligat: & ꝑꝑea si tũc non vult hō parere perhibendo testimoniũ necessarium/nō excusatur a mortali. Extra iudiciũ aũt falsum testimonium iudicatur sicut mendacium. TJmor Nullum est secundum se peccatũ. Potest tñ multipliciter fieri pctm̃. & ex modo timendi: puta si plus aut minus timeat̃ ꝗ̈ oportet. Et ex collatione vnius timẽdi ad aliud timẽdũ. Et hoc est qñ mortale: vt si plus timeatur occisio corporis ꝗ̈ mors anime: plus timeat̃ ira principis ꝗ̈ ira dei: & sic de similibus. ¶ Ponitur quo speciale peccatum timor pro tristitia de bono alterius quia nociuũ est mihi aut alijs / si temerarius est timor: nam si veritati aut rationabili estimationi innititur, nullum est peccatũ moderata tristitia de alterius prosperitate ex qua bono℟ oppressio venit. TOrneamentum (Hoc est ludus quo ad ostentatio nem virium & audacie milites multi ex cōdicto conueniunt & cōgrediuntur temere/ita vt sepe mortes hominum inde proueniant) peccatum esse mortale constat ex admixta pernicie vite humane / siue in effectu siue in periculo frequenti/abs rationabili causa. Vnde tales ibi vel propterea mortui carent ecclesiastica sepultura etiam si ad penitentiam conuersi fuerint: vt canonica iura disponunt. TYrannis Qua respublica occupat̃ (vel quantum ad dominiũ: vt contingit his qui se vi dominos constituunt, siue im mediate siue mediante coacto cōsensu subdito℟. Vel quantum ad affectum modũ regiminis: vt contingit his qui ꝗ̈uis veri sint domini / non querunt publicum bonum sed proprium) est peccatum mortale grauissimum: vtpote contra bonum publicum. Et tanto peius quanto remotius est a penitentia: regnandi siquidem amor tantus est, vt non permittat tyrannum quo ad dominium/cōuerti ad penitentiam: vtilis quo boni proprij amor radicatus / difficillime euelli potest. Sed nunquid Gubernante tyranno (qui scilicet non habet legitime dominium sed tyrannice occupat illud) peccent illi qui recurrunt ad ipsum pro iustitia? quia inducunt illum ad actum quem non potest licite exercere. ¶ Respondetur ꝙ excusantur a peccato inducendi tyrannum ad actum & opus sibi illicitum/petentes ab illo iustitiam: quia non petunt actum illicitum/sed iustitiam actus illi illiciti. Sicut enim luxurioso sancte consulitur vt non adulteretur sed fornicetur / hoc est minus malum committat: quia subintelligitur si luxuria vti vis, ita occupatori dominij sancte suadetur ꝙ minus male vtatur dominio illo. constat autem ꝙ minus male vti tur qui vsurpato dominio vtitur in actibus & operibus alias iustis/ꝗ̈ si in actibus aut operibus aut etiā omissionibus iniustis & perniciosis reipublice aut particulari persone vteretur. Eadẽ autem ratio est de suadente & petente. Et propterea pie interpretande sunt petitiones tam iustitie ꝗ̈ honeste gratie que offeruntur tyrannis: scilicet si vis/seu ex quo vis detinere & exercere hoc dominiũ, vtere illo iuste/vtere honeste/vtere pie/vtere ad vtilitatem publicam & priuatorum prout deceret dominũ. Attestatur quo hoc esse licitum communis vsus omnium qui sub tyrannis & dubijs dominis degunt: dum abs conscientie scrupulo passim omnes ad tyrannos & dubios dominos recurrunt acsi essent domini. Hoc. n. signum est licitum esse hunc ad tyrannos recursum: quia alienum a ratione est vt omnes (inter quos sunt viri probi) errent/peccent abs remorsu consciẽtie. Attestatur etiam supradicte pie interpretationi intentio recurrentium ad tyrannos. constat nan ꝙ non intendunt ipsi petere vt tyrannus vtatur tyrannide/vt vsurpet actum iudicij: quoniā mallent vt cederet tyrannidi & iudicio: sed ex quo vsurpat sibi dominium ac iudicium/intendunt vt iuste vt pie vtatur vsurpato dominio & vsurpato iudicio. Et quod intendũt hoc petũt. ita ꝙ nec intendũt nec petũt actũ vsurpatũ, sed qualitatẽ sanctā in actu vsurpato exercendo. 
 
 VEctigalia Iniqua non solum sunt que imponuntur a non habẽtibus potestatem/vtpote tyrānis, sed que ex forma vel ex fine aut ex abusu aut ex materia constat esse iniqua. ¶ Et ex forma iniusta vectigalia sunt/que equalitatẽ proportionalem non continent, sed plus grauant minus grauandos: sicut enim communes honores equalitate proportionali distribuendi sunt/vt digniores plus honorentur &c. ita onera communia sic distribuẽda sunt/vt secundum ratam a quolibet tolerentur. & propterea iniusta ex forma sunt vectigalia que onerant improportionaliter: hoc est plus grauant minus grauandos. Et hec ma nifeste videntur que pro his que vehuntur ad vsum proprium/ exiguntur: quoniam radix vsus est indigentia. ita ꝙ quanto hō magis indiget/magis vtitur: qui. n. plures habet filios/plus indiget ac per hoc plus vtitur, & sic consequenter plus soluit vectigalis: ac per hoc de primo ad vltimum qui plus indiget / plus grauatur vectigali, quod est iniquum. Gabelle igitur pro his que deferuntur pro vsu proprio/inique sunt: & secundũ leges ciuiles (codi. de vectiga. l. vniuersi) pena capitis plectendisunt exigentes tam pro his que deferuntur pro vsu, ꝗ̈ his que deferuntur pro seminando / ꝗ̈ his que deferuntur ad fiscum. Vnde hmōi vectigalia non tenentur homines soluere. ¶ Sunt quo iniqua ex fine vectigalia / que non pro publica vtilitate sed pro bono proprio principis imponuntur. Nec obligantur subditi ad soluendũ huiusmodi vectigalia: qm̃ tyrānica non politica sunt hmōi vectigalia ex proprio fine. ¶ Sunt etiam violenta ac iniqua ex abusu vectigalia imposita rite pro temporali necessitate/puta pro muris ciuitatis construendis, si post completa menia perseuerat illorum vectigalium exa/ ctio quia prĩceps sie vult. Violente nan rapine sunt manifeste: & propterea non obligant in foro conscientie. Similiter non ob ligant si imposita sunt pro construendis muris / & tamen non applicantur ad muros construendos nisi pro forma, sed imbursantur a principe aut rectoribus. Et breuiter si nō fit id pro quo imposita sunt vectigalia, iniqua sunt ex abusu / & fraudes aut rapine sunt: nec tenentur subditi soluere in foro conscientie. ¶ Reputantur quo ex ciuili iure iniqua vectigalia ex materia / quecun imponuntur super alijs ꝗ̈ super his que causa negociationis vehuntur. C. de vectigal. l. omnium. Et extenditur negociationis nomen in proposito ad venalitatem: ita ꝙ que deferuntur ad vendendum / sunt materia vectigalium, reliqua que pro vsu suo & familie sue deferuntur / exempta sunt a vectigalibus licitis. Vnde non ligant in foro conscientie hmōi illicita vectigalia ex materia. ¶ Iustorum autem vndi (scilicet ex agente/forma/fine/vsu/ ac materia) vectigalium fraus peccatum est mortale ex suo genere: vtpote nocumentum inferens reipublice / & ad furti vitium spectat. Ita ꝙ peccatum mortale interuenit in hac subtractione non ex inobedientia precepti obligantis ad mortale/ nec ex vinculo pene apposite contra trāsgressores, sed ex natura debiti reipublice non soluti/quomodocun sonet statutũ: quia eoipso ꝙ vectigal iustum est / tollit homo fraudulenter reipublice quod suum est. Nec refert an respublica per suos ministros sibi exigat / an per eos quibus ipsa vendidit: quia vectigal reipublice soluitur / cuicun soluatur, & a republica tollitur/ quandocun non soluitur: & nihilominus iniuria fit illi qui emit tanꝗ̈ subrogato. Nec excusat fraudem a peccato mortali/ quia institutores vectigalium & emptores precognoscunt ꝙ fient multe fraudes abs restitutione nisi comperiantur in facto fraudis: sicut non excusantur dispensatores rerum communita tis aut domini aut ciuis a crimine furti / ex hoc ꝙ communitas aut dominus aut ciuis prescit huiusmodi suos dispensatores fraudulentos esse: sicut nec iudas excusatur a furto ex loculis/ ex eo ꝙ dominus precognoscebat ꝙ fur erat. Institutio enim & venditio & emptio vectigalium intelligitur secundum id quod debitum est. Et licet necesse sit vt fraudes eueniant, ve autem homini illi per quem fraus venit. Occurrunt Circa vectigalia adhuc quin notanda. ¶ Primum circa authores. Nam secundum canonica iura extra. de verbo. significa. super quibusdam. declaratur illa esse pedagia/salinaria ac guidagia interdicta, que non apparent imperatorum vel regum vel lateraneñ. concilij largitione concessa / vel ex antiqua cōsuetudine a tempore cuius non extat memoria / introducta. Ita ꝙ quantum est ex parte authoris quattuor numerantur legitimi authores: scilicet imperatores/reges/vniuersale concilium / & antiqua cōsuetudo sine memoria initij.  Et scito ꝙ sub appellatione concilij clauditur papa etiam solus: quia ab ipso concilia authoritatem habent. Et similiter sub appellatione regum comprehendi videntur ciui tates habentes merum & mixtum imperium/non recognoscen tes superiorem aliquem in temporalibus sub quo sint: quia eadẽ ratio videtur de istis & de regibus.  Imponentes autem noua pedagia vel augentes antiqua sine legitima authoritate, peccant mortaliter rapine crimine. ¶ Secundum circa exactores. ꝙ exactores iniustorum vectigalium, si sunt iniusta manifeste/vel ex parte authoris vel forme vel finis vel materie/vel abusus, & breuiter quomodolibet sint iniusta manifeste/non excusantur ab iniquitate mortali. Si aũt non sunt manifeste iniusta/sed in dubium ab aliquibus vertun tur/alijs affirmantibus iusta, excusari vident̃ subditi exactores: quia in dubijs obedientia excusat. Qui vero non sunt subditi aut non ex obedientia faciunt, non debẽt se periculo iniuste exactionis exponere. Et nihilominus memento excommunicationis contra exactores pedagiorum prohibitorum. ¶ Tertium circa exemptos a vectigalibus. Nam a clericis & personis ecclestasticis pro se aut rebus suis quas non negociandi causa deferunt / exigi nequeunt vectigalia: ca. ꝗ̈ꝗ̈ de censibus. li. vi. Vbi habes censuras ecclesiasticas: scilicet excommunicatio nis contra singulares personas/& interdicti contra communitates/donec extorta restituerint. ¶ Quartum circa presumptionem iuris de vectigalibus: quia in ca. ꝗ̈ꝗ̈. de censibus. in. vi. dicitur. ꝗ̈ꝗ̈ pedagiorum exactiones tam iure canonico ꝗ̈ ciuili regulariter merito sint damnate. Ex hoc nan textu apparet/ꝙ communiter vectigalia que & pedagia vocantur/sunt damnata. Et intelligo hoc verificari propter materiam/quia limites negociationis excedunt: & propter formam quantum ad immoderatum valde grauamen: & propter nouitatem: & propter iniustam causam aut in principio aut in prosequutione. tot nan conditiones exiguntur ad iusta vectiga/ lia / vt difficile forte sit inuenire vectigalia iusta: & propterea merito damnata regulariter dicuntur vtro iure humano. Exigitur siquidem ad iustitiam vectigalium primo legitima authoritas imponentis: de quo dictum est. Secundo iusta causa finalis / que est solum bonum publicum. Tertio iusta forma, & vt non violetur iustitia distributiua / & vt non sit immoderatum grauamen. Quarto iusta materia: que solum comprehendit res negociatorias. Quinto iustus vsus: vt scilicet fiat illud publicum bonum pro quo imposita sunt. & demum ꝙ temporalia non prorogentur vltra suum tempus.  Vbi nota ꝙ quia defectu actoris censentur illicita si non apparet aliquis quattuor supradictorum authorum (ita ꝙ non presumitur pro iustitia vectigalium ex parte actoris sed contra illam si non apparet: vt in dicto ca. super quibusdam / clare patet) similiter presumendum videtur contra iustitiam vectigalium secundum alias con ditiones si non apparent, tanto magis quanto regulariter dicunt̃ damnata. Et hec dicta sint, vt prudens confessor in his que non apparent iusta/non cogat penitentes ad restituendum exactoribus vectigalium. ¶ Quintum est circa collectas. Prouerbium est. facta lege/ inuenta est malicia. Quia vectigalia que pedagia dicuntur/ & vulgo appellantur gabelle vel doane &c. tot laqueis ac damnationibus subsunt / & de facto exiguntur gabelle non solum pro mercature rebus sed rebus ad vsum, miserti doctores multarum animarum / adinuenerunt ꝙ licet non possint per modum vectigalium imponi gabelle pro vsu, possunt tamẽ per modum collecte imponi a communitatibus hoc adiecto moderamine ꝙ imponant suis subditis tantum / ita ꝙ forenses non teneātur.  Sed distinctione hic opus est. Nam hac in re aliquid est iuris & aliquid est facti. Spectat siquidem ad ius an collecte huiusmodi sint licite. Et si quidem verum est quod dictum est (sci licet ꝙ distributio onerum communium commensurata his que vehuntur ad vsum est iniqua ex forma: quia plus indigens plus vtitur ac plus grauatur) collecte iste inique sunt. Apparet quo alia iniquitas in istis: quia pro eisdem rebus non negociatorijs eque grauatur pauper sicut diues. collecte nan pro communi bono grauantes singulos / deberent commensurari personis iuxta earum facultates, & non ꝙ tantum soluat pauper quantum diues. Si tamen communitates sibijpsis imponentes collectas / non ad commensurandum solutiones rebus pro vsu vel non vsu / sed pro expedienti ad quietem & pacem ciuium modo colligendi pecunias opportunas/ approbarent talẽ modum collectarum vt quilibet ipsorum soluat in porta secundum ea que defert per portam, nō video damnationem aliquā: quoniam si pro communi bono quietis & pacis seipsos tali mō grauare eligunt / nulli iniuriam faciunt. Et ad hoc vt arbitror tendunt doctores excusantes huiusmodi collectas etiam pro his que deseruntur ad vsum.  Essent quo in collectarum impositione & duratione / cause supradicte considerande ex ꝑte finis & vsus: quia sine illis non sunt iuste, nec obligant in foro conscientie ad soluendum illas.  Ad factum autem spectat, an secundum veritatem iste exactiones sint collectarum/an solo nomine ab excusantibus dican tur per modum collecte. Differentia siquidem inter collectas & vectigalia est / ꝙ vectigalia imponuntur omnibus per portam aut passum &c. vehentibus, siue sint subditi siue peregrini: collecte autem cantant ꝙ soli ciues aut subditi &c. Et propterea quum constet ꝙ omnes transeuntes oportet soluere / constat ꝙ non collectam sed gabellam per modum gabelle imposuerunt & exigunt. Et quid adhuc egemus testibus, si etiam ab omnibus gabelle vocentur? ita ꝙ & nomen & rem gabelle habent, ac per hoc iniquitatem. Non est igitur ingerendus conscientie scrupulus non soluentibus hmōi vectigalia tam male excusata ex colore collectarum. VEnatio Secundum se nullum est pec catum: quia est vsus naturalis dominij homini prestiti super animalia.  Per accidens autem est peccatum multipliciter. Primo ex incircunspectione in actu venandi: vt si fiat cum periculo aut damno proximi, non considerando si homo percuti possit/aut si damnũ inferatur agris seu vineis &c. Et tunc iudicandum est peccatũ secundum temeritatem/periculum & damnum si emersit.  Secundo ex conditione persone cui prohibitum est venari: vt si sit clericus. nam cuilibet clerico interdicitur venatio & siluatica fatigatio cum canibus/& accipitres aut falcones habere ca. omnibus. extra de cle. vena. Et constitutis in sacris pena suspensionis imponenda statuitur, siquis talium personarum in hac voluptate venationis sepius detentus fuerit. ibidem. cap. ep̃um.  Tertio ex conditione temporis: quia scilicet venatio impedit a debito cultu deo tunc exhibendo: vt siquis propterea omittat missam/aut seruitores suos ad hoc occupando impediat audire missam. Et simile est iudicium de alijs diuinis quibus interesse debet: iuxta doctrinam ambro. que habetur. xcvi. di. ca. an. putatis.  Quarto ex immoderato affectu. ex quo capite facile omnia humana opera fiunt peccata. Exosa autem inuenitur venatio sanctis hiero. & ambro. quia ad peccatum implicat: & forte specialiter quia abducit dominos a necessarijs expeditionibus, dum propter venationes minorem gerunt curam subditorum/ subtrahunt seipsos reipublice: aut quia animum quasi ferocẽ facit aut fouet in prosequutione & percussione animalium cum delectatione. Ex quocun autem accidente fiat mala venatio/ certum est non esse malam ex suo genere: ac per hoc cōstat esse licitam debitis adhibitis circunstantijs.  Efficitur quo quinto illicita venatio si propterea dominus priuat populum libertate capiendi animalia siluestria que in nul lius sunt bonis/in loco vbi consueuerunt esse capientium: ita ꝙ nec ex parte animalium possessor aliquis damnificetur / nec ex parte loci alicui fiat iniuria. Huiusmodi. n. priuatio tyrānica est: vtpote contra bonum communis libertatis & vtilitatis propter bonum proprie delectationis. & perniciosa est/ si penam notabilem adijciat. Secus autem est si ab antiquo cuius initij non extat memoria/venationes reseruate sunt domino. Et tunc etiā debet pena moderata esse. VEnditio Licet nullum sonet peccatum, multis tamen modis peccatum sit. Primo ex quantitate precij: vt si vendat̃ res pluris ꝗ̈ valeat, vel in se secundum communem estimationem seu vsum/vel vendenti. nā licitũ est vendenti / pluris vendere si plus valet sibi / non quia pluris emit, sed quia commoda sibi tantum est vt licet valeat decem/ sibi tamen valet viginti.  Secundo ex fraude in substantia rei: vt siquis vnam rem vendit pro alia. vt aquam pro vino: vt faciunt miscentes vinum in vegete. aut mel prozucharo / vel fumum terre pro reubarbaro &c. vt faciunt mali aromatarij in confectionibus & medicinis &c. Et hinc in multis artibus fraudulenta ac iniqua redditur venditio vendendo vnam rem in toto vel in parte pro alia. Et est ex suo genere fraus hec mortalis.  Tertio ex fraude in qualitate rei: vt si vitiosam rem vendit pro non vitiosa. Est. n. hic fraus & iniquitas manifesta. Secus autem si vendit rem (puta caballum) vt est, explicans se nolle pro defectu teneri. tunc. n. si non pluris vendit ꝗ̈ in veritate valeat omnibus defectibus consideratis, non peccat: ꝗ̈uis emptor fallatur a seipso/sic ꝙ si sciret tot defectus / non emeret. Sed si vendit pluris ꝗ̈ valeat in veritate, peccatum est iniustitie in foro conscientie. Et est mortale ex suo genere: quia nocumentum in fert proximo iniuste.  Quarto ex fraude in quātitate mensure/ponderis aut numeri: quod constat esse mortale.  Quinto ex monopolio augmentatiuo precij. nam & monopolium est prohibitum, & quantum de precio augetur ex monopolio tantum iniquitatis apponit̃ precio. Nec excusantur hmōi mercatores ex concessione dominorum: quia nec ipsi domini ex cusantur a rapina, dum emptores coguntur emere tanto pluris quia nō possunt aliunde emere. Est. n. monopolium huiusmodi non solum in priuatorum hoc damnum, sed communis libertatis offensiuum. & ideo non est tolerandum.  Sexto ex temporis expectatione: vt si pluris vendat ꝗ̈ valeat/ quia non nunc sed post annum precium expectat. Est tamen hic grano salis opus/primo ratione latitudinis precij. Nō. n. cōsistit iustũ preciũ in pũcto, sed distinguit̃ trifariā: aliud siquidem est piũ/aliud moderatũ/aliud rigorosum. Hinc. n. fit vt res eadẽ in eodem loco ac tꝑe vendat̃ decem / vndecim & duodecim, ita ꝙ in fra huiusmodi latitudinem reputatur precium iustum. Et propterea si venditor soluenti nunc dat pro decem/ & soluturo ad annum non vult dare nisi pro duodecim, iniustus non est: quia non exit terminos iusti precij. Sed si vellet quattuordecim/iniuste venderet, & ad vsurā reducitur: vt in fra de vsura patebit. Ex dicta autem precij latitudine contingit vt in eodem die prudens negociator multum lucretur, emendo in precio miti & vendendo in rigoroso.  Secundo ratione dubij. Nam siquis merces suas non esset in veritate nunc venditurus / sed seruaturus in tempus aliud in quo credũtur verisimiliter plus valiture ꝗ̈ nunc, non intelligitur vendere pluris iusto precio si pluris vendat ꝗ̈ nũc valeāt. Quod potest dupliciter fieri. Primo vt vendat nunc pro illo precio quod tũc valebunt communiter siue plus siue minus. Et hoc caret omni scrupulo. Secundo vt ex nunc determinetur precium. Et sic oportet precium esse moderatum, ita ꝙ stet in fra limites dubij futuro illo tempore p̃cij. Verbigratia seruandum frumentum ad mensem maij/verisimi liter creditur ꝙ valebit decem / & ꝙ poterit plus aut minus valere/nunc vero valet octo, licitum est mihi qui seruaturus ad illud tempus eram vendere nunc decem / ex quo verisimili/ ter dubitatur ꝙ plus aut minus tunc valebit: vt patet in ca, naui ganti extra de vsuris.  Septimo ex pacto de retrouendendo / si minoris vendit ꝗ̈ valeat: quia palliatur sub venditionis nomine mutui acceptio. Et tunc in venditore peccatum est, pro quanto participat in crimine cum vsurario / si inducit eum ad hoc. Verum si iusto precio venditur / & adiungitur pactum de retrouendendo & interim locando eidem qui vendit sub annuo censu honesto, cen setur venditio licita cum omnibus adiectis pactis. Et fit frequen ter huiusmodi venditio a constitutis in aliqua necessitate/ nolen tibus tamen abdicare a se vsum illius agri seu domus quam vendunt. Et si rationem queris / vide commentaria nostra in secundamsecunde.  Octauo ex loco vel tempore prohibitis: vt sunt tempus sacrũ/ & locus sacer. Diebus nan festis deo dicatis nō licet vendere nisi ad minutum que ad cibum & potum ac medicinam vel ad articulum aliquem occurrentis necessitatis necessaria sunt. Tolerantur quo illa que ex con suetudine nundinarum aut ali ter currunt: vt diffuse in verbo festi dies habes. In locis quo sacris (vt in verbo immunitas habes) prohibitum est vendere, eijciente domino vendentes de templo. VJndicatio Duplex inuenitur. Prima que exercetur per principẽ seu iudicem contra malos. Et hec est opus iustitie sanctum.  Altera est que fit seu appetitur ab homine priuato. Et hec licet possit esse iusta, frequentissime tamen est mala/& quātum ad affectum & quan tum ad exercitium. Nam quantum ad opus / vindicare se vel alios / est illicitum cuilibet priuato, nisi quo ad actionem defen siuam/qua vim vi repellere licet cũ moderamine inculpate tutele: quia punire est actio habentis potestatem super eum qui punitur: ac per hoc est illicitum immo vsurpatum si a non hñte super illum potestatem vindicta fiat.  Quantũ vero ad appetitũ/nullũ est pctm̃ appetere vindictā/ hoc est iustā punitionẽ: quia hoc est appetere iustitiā: & scriptũ est. letabit̃ iustus quũ viderit vindictā. Sed cā appetendi / pctm̃ ingerere pōt: vt si ex odio/ex saciandi animi mei gratia vindictā affectem. Est igit̃ in appetitu vindicte pctm̃/tum siquis vult ꝑ seipsum facere vindictam, tum si ex malo animo contra hominem vult per iudicem vindictam fieri. Oportet. n. hoc fieri & appeti cum dilectione hominum & odio vitiorum / pro bono iustitie/pro bono pacis / vt alij non audeant contra bonos insurgere/& ne impunitas delictorum pariat incentiua vitio℟: sic. n. licet non solum appetere sed querere per officium iudicis vindictam illorum qui se vel alios offenderunt. VJrginum Cōsecratio illicita redditur si in veri tate virgo non est que consecratur. Nec excusatur ex hoc ꝙ occulta est virginitatis amissio / & scandalũ esset si non consecraretur: quia insacramen talibus ecclesie actionibus non debet interuenire fictio / sicut nec in sacramentis. Et quia fictio ista qua vt virgo se ingerit consecrationi que virgo non est/iniuriosa est sacramentalibus ecclesie, peccatum est mortale ex suo genere. ¶ De remedio autem a multis dato occulte violatis virginibus consecrandis ad euitandum scandalum/ scilicet vt nomen virgi nitatis in nomen castitatis aut continentie mutetur. Dicendum videtur ꝙ vanum est: quia si officium consecrationis virginũ perspiciatur, apparebit ꝙ aut oportet virginem consecrare per illud officium/aut illud omittere: sicut per officium quo consecratur episcopus/oportet episcopum consecrari. & similia. Nec puto doctorem aliquem qui officium huiusmodi viderit / hoc consuluisse: sed solummodo ꝙ alique cerimonie illius officij & alique illius orationes / mutato virginitatis nomine in nomen castitatis / fieri vel dici possunt: vt vel sic appareat illam benedici ad vitandum scandalum: quod a ratione alienũ non est.  Sed aduerte ꝙ virginitas sumitur in proposito vt est nomen status. ita ꝙ sufficit ad consecrationem ꝙ sit virgo secundum carnis integritatem. Tum quia ecclesia vtitur nominibus vt plures vtuntur: virginitas autem communi vsu est nomen status: vt patet ex vsu. Et in euangelio virgines distinguuntur in fatuas & prudentes. & paulus virgines distingui in castas & non castas denotat, dum dicit despondi vos vni viro virginẽ castam exhibere. Et confirmatur: quia aliter ecclesia daret occasionem fallendi. nam & mulieres & puelle cum toto mundo vocant virgines que carnis retinent integritatem. & propterea si aliud ꝗ̈ hoc ecclesia exigeret quum ponit a puellis consecrandis si virgines sunt, falli oportet ecclesiam. & tamen puelle non decipiũt ecclesiam dicentes se esse virgines ꝗ̈diu carnis retinent integritatem: quia hoc intelligunt per esse virginem. Et confirmatur ad huc: quia in pontificali romano postꝗ̈ dictum est ꝙ pontifex diligenter inquirat ante consecrationem de etate. xxv. annorum & proposito seruandi virginitatẽ/subiungitur. & insuper seorsum cum qualibet consecranda/de vita & conscientia & carnis integritate. Vbi clare patet explicari quid per virginitatem intelligat pontifex inquirens/scilicet carnis integritatem. Et hec sint dicta: ne putet quis puellas integras carne/mente autem & negligen/ tia seu complacentia pollutionum delectabilium corruptas / a consecratione repellendas esse quia irreparabiliter perdiderunt virginitatis virtutem. possunt. n. consecrari: quia sunt vere virgines secundum statum/licet non secundum virtutem. VJsitatio Qua episcopi seu prelati visitant gregem suum, illicita redditur si non cōformetur sacris canonibus: & spāliter forme precepte in li. vi. de censibus. ca. romana. VNctionem Extremā ꝗ̈uis non teneatur homo accipere vt necessariam ad salutem, contemptus tamen illius peccatum est mortale / non minus ꝗ̈ quilibet alius contemptus aliorum mandatorum ecclesie. VOti Violatio peccatum est mortale: quia est perfidia cōtraria fidei deo debite ex promissione ipsi deo facta: est nan votũ promissio deo facta de bono: est autem promittere constituere se debitorem eius quod promittitur. Et propterea sicut ad virtutem fidei seu veracitatis pertinet vt seruetur promissio facta homini, ita ad virtutem fidei religiose spectat vt seruetur promissio facta deo de re illi grata. Et consequenter irreligiose perfidie est violare promissionem factam deo de re deo grata: quā promissionẽ vocamus votum. ¶ Et scito ꝙ quando factum est votum de illo bono ad quod quis non tenebatur, perfidia voti est speciale peccatum mortale. Quando vero factũ est votum de illo bono ad quod omnino tenebatur, perfidia voti est circunstantia mutans speciem & necessaria ad confitendũ: vt siquis vouit non fornicari, si postea fornicatur / crimen illud est & in specie fornicationis & in specie perfidie irreligiose. Et quoniam Frequenter contingit confessores de votis iudicare, ideo diffusiorem oportet sermonem facere. Primo ex parte materie: secundo ex parte vouentis: tertio ex parte impedimentorum occurrẽtium: quarto ex parte dispensationis seu commutationis.  Quum enim materia voti sit solummodo bonum aut sub precepto aut sub consilio diuino contentum, alienum a voti materia scito omne illici tum/omne quod est contra consilium diuinum / & omne indifferens. Ita ꝙ siquis voueat aliquid illicitum (puta occidere hominem aut dicere verbum ociosum) vel aliquid contra diuina consilia (puta non ingredi religionem / non mutuare/nō fideiubere/non facere elemosynam) vel aliquid indifferens ad morale bonum vel malum/vt non ire ad talem domum/vestiri veste alba, non est validum votum: quia non est votum: quia promittitur deo quod deo non placet. ¶ Sed occurrunt hic multa declaranda. Et in primis ꝙ qui de facto vouet aliquid illicitum aut contra consilium aut indifferens/peccat vouendo: quia abutitur voto. & quando quidem mortaliter/quādo autem venialiter.  In tribus siquidem casibus peccat mortaliter vouendo. Primus est si vouet committere aliquod opus quod est mortale: vt occidere/mutilare &c. Secundus est si vouendo non facere ea que sunt consilij/habet animũ ita pertinacem vt intendat obligare se voto etiam in casu in quo consilium habet vim precepti: puta non mutuare patienti extremam necessitatem: & sic de alijs. Tertius est si vouendo hmōi vota stulta & displicentia deo/cognoscit quid facit, hoc est ꝙ attribuit deo id quod deo non cōuenit. s. acceptare hmōi vincula votorum/& tamen vult hec vouere. Nam esset peccatum blasphemie hmōi votum: vtpote quod sciens & prudens attribuit deo quod deo non conuenit. Secus autem esset si crederet deo di splicere hec vota sicut peccata venialia displicent deo, & nihilo minus credens votum valere aut saltem ꝙ valeat quātũ valere potest/ faciat hmōi vota: nā tunc veñialiter tm̃ peccat, excusante illum ignorantia communi / & existente intentione non mala sed promissione stulta. Venialiter autem semper peccat vouens quodcun horum: quia displicet deo stulta promissio: qualis est tam indifferentium ꝗ̈ opposito℟ consilijs ꝗ̈ venialiũ promissio deo exhibita. ¶ Circa illicitorum deinde vota/nota cōtingere hec sex modis. Primo promittẽdo opus in se illicitũ: vt siꝗs voueat occidere ali quẽ. Scđo ꝓmittendo opus bonũ vestitũ malo fine: vt siquis vo ueat dare elemosynā ob inanẽ gloriā. Et neutrũ ho℟ est votũ, sed peccat̃ vouẽdo et implẽdo.  Tertio ꝓmittẽdo licitũ ob illici tā petitionẽ obtinẽdā: vt siꝗs vouerit offerre deo mille aureos ad occupādũ ciuitatẽ nōsuā. Et hoc votũ blasphemia est/nō votũ: quia ẽ facere deũ actorẽ seu pr̃onũ criminis.  Quarto ꝓmitten do deo licitũ pro obtento illicito quasi recōpensationẽ seu gr̃a℟ actiones: vt siquis vouerit se sacrificiũ deo oblaturũ pro obtenta aliena vxore. Et hoc quo blasphemia/nō votum est.  Quinto ꝓmittẽdo licitũ pro petitione licita/ex turpi tñ cāpendente: vt si quis hñs cōcubinā voueat deo centũ aureos si concesserit sibi ex illa filiũ. Et hoc votum est vere votum / & obligat si conditio extat: quoniam votum non cadit super illicito coitu, sed super dono filij / prefupposito illicito concubitu. Non tenetur tamen retinere concubinam vt faciat quod in se est ad implendum votum: quia presuppositum est malum & illicitum.  Sexto promittendo licitum / non pro aliqua petitione obtinen da / sed pure conditionaliter apponendo euentum illicitum: vt siquis voueat se ingressurum religionem si committet adulterium, ad hoc vt caueat ab adulterio / vel vt penitentiam faciat de adulterio / vel absolute intendit in tali euentu obligare se ad tale votum. Et huiusmodi vota sunt vere vota conditionalia/ & obligant eueniente conditione, & non alias. ¶ Circa indifferentium vota aduerte/ꝙ promittere deo indifferentia (vt sunt ea que nec bona nec mala sunt) est stultum. prouenit. n. ex stulta de deo imaginatione/quasi deo placeāt humana hoc est voluntaria opera que non sunt moraliter bona. vt non filare in sabbato/ non pectere caput &c.  Verum hoc intelligendum est de operibus indifferentibus manentibus in sua indifferentia. Nam si opera indifferentia ex aliquo respectu fierent bona vel mala moraliter / tunc cadere possent sub voto. Verbigratia. tam ire ꝗ̈ non ire ad domũ ioannis est opus secun dũ se indifferens: sed si in ioannis domo sit vel fiat aliquid attra ctiuum mei ad malum (puta ludus vel mulier attrahens &c.) tunc ire ad domum ioannis non est indifferens sed declinat ad malum/& non ire declinat ad bonum. Et propterea si in hmōi casibus vouerit quis non ire ad ioannis domum vt caueat sibi, votum est validum. Si tamen ex ioannis domo cessaret ludus aut mulier & breuiter ratio mali, cessat obligatio voti: ꝗa cessat voti materia. ex hocipso. n. ꝙ non ire ad domum ioannis non ha bet amplius rationem cautele seu preseruatiui a periculo / redit in naturam indifferentis: & sic non est amplius materia voti. Hec de materia voti. Ex parte Aũt vouẽtis quattuor cōnditiones occurrunt: scilicet fallacia/ imperfectio actus/imperfectio etatis/& subiectio. ¶ Inuenitur igitur fallacia quando in voto / vel quia non intendit vouere sed simulat se vouere. Et quoniam hoc est decipere ecclesiam cui fit votum solenne/ aut homines testes coram quibus aliquis emitteret publicum votum / & dolus ac fraus nulli debet patrocinari, licet votum in veritate nullum sit/compelli tamen debet ad implendum quod ore proprio deo promittere se dixit: sicut compelli debet quilibet ad seruandum contractum cum homine / licet non intenderit promittere. Et nihilominus peccauit mortaliter perniciosum incurrendo mendacium / qui solenne aut publicum votum cum animo non vouendi fecit: & ratione irreuerentie diuine coram hominibus, & ratione scandali sequentis: cui dat operam efficacem, dum vouere se promulgans intendit monstrare se facto contempto/ rem voti.  Vel est fallax votum, quia licet intendat homo vere vouere/non intendit tamen seruare promissum. Et huius modi vota vera quidem sunt (quia ibi interuenit intentio vouendi cum promissione facta deo de bono illi grato) peccat tamen mortaliter sic vouens. Nec minus tenetur coram deo adimplere votum/ꝗ̈ si vouisset cum intentione seruandi promissum: quia ex suo iniquo ꝓposito nihil reportat exemptionis a vinculo voti cui se subiecit. ¶ Imperfectio actus in voto dupliciter inuenitur. Vel per modum primi motus, quando scilicet votum (hoc est promissio deo facta) non est actus deliberatus/ sed est promissio imperfecta: sicut in tentationibus fidei vacillatio abs consensu / non est deliberata in fidelitas: & affectus ad occidendũ inimicum abs cōsensu rōnis/ non est mẽtale homicidiũ cōplete: & sic de siłibus. Et hmōi ꝓmissiōes votiue nō sunt vere vota/ sed inchoa tiones voto℟: ac ꝑ hoc nō obligāt.  Alio mōinuenit̃ imꝑfectio actus votiui ex defectu plene ac discusse deliberatiōis: vt cōtingit in votis que fiunt ex timore repentinorum malorum/aut ex ma gno dolore/aut ex leuitate animi/ aut pronitate ad vouendum/ & similibus. Et talia vota sunt quidem vera vota / sed minus plena.  Quod vt clare intelligas/ distingue deliberationem dupliciter intelligi. Primo vt sufficit ad constituendum actum deliberatum absolute: sicut quodlibet peccatum mortale est delibe ratum, ita ꝙ nisi esset deliberate voluntatis / non esset mortale peccatum. Alio modo vt cōstituit actum deliberatum ex modo deliberandi: sicut actus cum meditatione & discursu discussi concluduntur/acceptantur/eliguntur. Et sic non omne mortale peccatum fit ex deliberatione: sed multa homicidia / sacrilegia/ luxurie &c. committuntur ex passione abs huiusmodi delibe randi modo. Vota ergo que ex deliberatione primo modo (hoc est absolute) fiunt/vera sunt: quia deliberatio que sufficit ad constituendum seipsum seruum diaboli, multo magis sufficere debet ad seipsum debitorem deo cōstituendum. Sed quia quan tum ad modum vouendi non interuenit deliberationis modus, dicuntur & sunt vota hec minus plena: vtpote quibus plenitudo modi vouendi (scilicet per exactam deliberationem) de fuit. & propterea abs difficultate huiusmodi vota commutan tur vel dispensantur. ¶ Imperfectio autem etatis (hoc est etas ante pubertatem) tollit voto religionis solenni suam vim. ita ꝙ professus ante com pletũ ānũ quartũdecimũ/potest libere redire ad seculum: vt hr̃ extra de regul. ca. is qui. in sexto. Et ratio huius est authoritas ecclesie irritantis votum religionis solenne in fra talem etatem. Et hoc siue ꝑsona sit doli capax siue nō: quia sic statuit ecclesia. De alijs autem votis secus est: quia non tam ad etatem ꝗ̈ ad rationis plenum vsum spectatur. Nam in quacun etate habea tur rationis vsus liber/ita ꝙ persona est doli capax (hoc est ad propositum vt discernat quid importat facere deo votum) pōt bomo voto alio quocun se obligare, ita ꝙ votum est validũ quantum est ex parte sui: quoniam tunc etas non tollit aliquid eorum que necessaria sunt ad votum: vt patet. ¶ Subiectio demum vouentis reddit vota conditionalia: hoc est si pater/maritus/dominus/prelatus &c. permiserit. Ita ꝙ subditorum vota non sunt ipso facto inualida/ nec sunt absolute obli gatoria, sed medio modo se habẽt: quoniam obligant stante con ditione subintellecta, scilicet si superiori placet aut nō displicet. Dico autem placet aut non displicet propter diuersam materiā voti: quoniam si votum fit de prohibitis subdito/ subintelligitur si superiori placet. Et tũc tenetur requirere bona fide superioris beneplacitum / explicando ei suum votum, ad hoc vt integra fide agat cũ deo cui promisit: forte. n. concedet suꝑior intellecto voto/quod negat nesciens subditi votum. Et si illi placet/tenetur exequi suũ votũ: si nō placet/irritum est votum. Vt patet si ep̃s voueret ingredi religionẽ: subintelligitur. n. si pape placet. Vnde tenetur requirere si pape placet vt impleat votũ an nō. & si placet/implere: si non/irritatũ est votũ: quia ep̃o prohibitũ est ingredi religionẽ. Et sic de similibus.  Siquis tñ subditus/in cōibus votis petat licẽtiā in opere quod promisit vt liceat sibi illud facere pro deo / & non indicet ꝙ hoc vouerit / putans sibi hoc sufficere, excusatur pro tunc ab exequutione voti superiore negante licentiam. Non tamen propterea votũ est irritatum: qm̃ ad irritationem uoti requiritur uoluntas superioris ad irritandũ, que in proposito non interuenit. Vnde remanet obligatus ad petendum iterum quando prudentia suadebit petere/licentiā oꝑis promissi, donec irritetur uotum.  Si uero uotũ fit de nō prohibitis subdito/ subintelligit̃ cōditio si suꝑiori nō displicet. Ita ꝙ tenet̃ exequi uotũ/quous suꝑiori notificatũ sibi uotũ displiceat: ut patet si religiosus uoueat dicere quotidie psalmos penitentiales. Tenet̃. n. illos dicere quous su perior sciat & reprobet obligationẽ uotiuā. quā debet reprobare: utpote prelato preiudicialem.  Et scito ꝙ hec que de votis subditorum dicuntur/intelligenda sunt quātum ad illa in quibus sunt subditi. Ita ꝙ si aliqua sunt in quibus non sunt subditi, de illis possunt vota facere absolute valida: vt si episcopus voueat dicere septem psalmos aut dare elemosynam: quoniam in his non habet manus ligatas. Et similiter si vxor voueat non petere debitum coniugale: quoniam in hoc non est subdita sed par marito. Et sic de alijs similibus.  Habes igitur hinc vnde discernas peccata transgressionis votorum in his qui sub alterius sunt potestate constituti: vt sunt pueri/puelle/vxores/serui/ac religiosi / & vniuersaliter illi qui vouent de alieno, hoc est de eo quod sine alterius licentia licite dari aut fieri nequit. vt si filius familias voueat dare elemosynā, quum nihil habeat nisi patris. Et sic de similibus. De religiosorum votis speculatiue vide commentaria in secundam secunde. Ex parte Deinde impedimentorum occurrentium/discernere oportet quando votorum omissionẽ quando est peccatum & quando non. Sunt autem occurrentia impedimenta votorum duplicia. Nam quedam se tenent ex parte materie votiue: quedam ex parte intentionis persone vouentis. Et ex materie quidem parte/impedimentum exequutioni voti prestat quicquid impediret votum quando fit: scilicet si ma teria voti facta est impossibilis/aut illicita / aut impeditiua melioris boni/aut indifferens. nam quodlibet horũ impedisset votũ ne fieret: nullus. n. potest vouere aliquid impossibile/ aut illicitũ/ aut impeditiuũ melioris boni/aut indifferens: vt patet ex antedictis.  Et vt rudiores intelligant/ponamus exempla. Vouit rex edificare/dotare ornare monasterium, eijcitur postea a regno/ & fit ei impossibilis huiusmodi elemosyna. Vouit alter ieiunare singulis sextis ferijs, perdit sanitatem/ita ꝙ abstinere est ei illici tum. Siquis etiam post votum hierosolimitanum vult ingredi religionem/adimplere votũ esset impedimẽtũ melioris boni: & ꝑꝑea pōt ingredi religionẽ nō curādo de priori voto. Siꝗs demũ vouisset non transire per aliquem vicum/quia ibi manet mulier attractiua &c. mortua muliere illa / transire per illum vicum/ factum est indifferens: & ideo non amplius ligat.  Aduerte tamen hic circa casum superuenientis impossibilitatis seu iniqui tatis/si impossibilitas superuenit toti materie promisse aut parti. quoniam si impossibilitas venit super totum/nō tenetur ad votũ durante impossibilitate: sed si venit super partem, tenetur etiam tunc ad reliquam partem tunc sibi possibilem seu licitam. Et propterea persona habens votum castitatis & postea coniugata consummato matrimonio non tenetur viuente coniuge ad casti tatem totam, quia tenetur reddere debitum coniugi: sed tenetur seruare partem sibi possibilem & licitam scilicet non petere debitum. Et tenetur habere voluntatem implendi totaliter votũ quando erit sibi possibile seu licitum, scilicet mortuo coniuge. ¶ Ex parte autem intentionis vouentis quando certa est / vota possunt quecun impedimẽta recipere: quoniam intentio vouentis sufficit ad quācun conditionem apponendam voto. Et propterea nullum votum obligat vltra seu extra limites intentionis persone vouentis: hoc est quia precise ad illud tantum obligat ad quod vouens intendit se obligare, & non ad aliud.  Sed quando vouentis intentio nihil apposuit limitationis / sed votum fecit simpliciter, oportet casus occurrentes secundum sacros canones & veritatis doctrinam pie interpretari. Vnde qui vouit triduo ieiunare aut aliquam elemosynam dare abs prefixo tempore, tenetur adimplere illo tempore quo ipsum non remordeat conscientia ꝙ fuerit in mora: quoniam ꝗ̈diu ei videtur ꝙ non sit in mora, interpretandum est ꝙ non sit elapsum tempus intentum ab ipso vouente. Hinc enim intentio vouentis discerni potest.  Caue autem ne fallaris / putans in varijs casibus & euentibus occurrentibus votum non ligare quia persona quando vouit si hec preuidisset non fecisset votum. Falsa est hec imaginatio & destructiua omnium humanorũ cōtractuũ. Multi nā cōiugati nō obligarent̃ ad cōiugiũ: quia si p̃uidissent que euenerunt non contraxissent tale matrimoniũ. Et similiter multi professi non tenerentur ad religionẽ: quia si tunc que post occurrerunt cogitassent/non fecissent professionis votum. Et sic de alijs. Caue ergo ne fallaris: sed de efficacia intentionis vouentis senti vt ante dictum est. Ex parte Demũ dispensationis/ cōmutationis/irritationis, vota qñ oportet confessorem iudicare. ¶ Vbi scito/ꝙ quia irritare votũ/ꝑtinet nō ad ecclesiasticā authoritatẽ vłr, sed directe spectat ad ptātẽ dñatiuā seu quasi dñatiuā rei votiue, ideo ad irritandũ votũ subditi/ sola ptās dñatiua cũ volũtate irritandi sufficit. ita ꝙ persona subdita non est rea fracti voti, si is qui habet dñium super re voto promissa/nō vult votũ valere. Et rō est: quia quilibet dñs pōt vti sua libertate.  Et hinc fit vt vxo℟/puella℟/seruo℟ / puero℟ & religioso℟ vota, si irritent̃ a maritis/parẽtibus/dñis/p̃latis/nō obligent. Et q plus est/si semel maritus aut dñs audito subditi voto consenserit & postea reuocauerit licentiam, non peccat subditus non adimplen do votum: sed peccat qui semel concessit & postea pro libito reuocat: vt habes ex. xxx. ca. numeri/adiuncta glosa augustini, & diffuse in commentarijs nostris predictis. ¶ Ad dispensandum vero votum exiguntur duo: authoritas ecclesie & causa rationabilis. Et de authoritate quidem ecclesie satis patet. De causa vero rationabili ꝙ requiratur supponimus hic: vtpote discussum in dictis commentarijs. Ita ꝙ si prelatus etiam papa pro libito dispensaret/non esset audiendus: quia non habet potestatem nisi in edificationem ecclesie, nec est dominus sed dispensator. quod non potest abs ratione intelligi.  Rationabilis autem dispensandi causa est honor christi & vtilitas ecclesie, & vt vno verbo dicatur maius bonum ꝗ̈ sit votiua exequutio: quoniam si ob maius bonum fit dispensatio, saluatur & maior christi honor/& maior ecclesie vtilitas spiritualis. Consueuit autem oriri huiusmodi maioritas boni ex aliquo horum trium: hoc est si exequutio voti reddita esset illicita/ vel inutilis / vel maioris boni impeditiua. Et propterea oportet magna vti ratione in dispensando vota: quia dispensatio tollit votum & quantum ad materiam & quantum ad vinculum. ¶ Ad cōmutandũ vero vota licet regułr exigat̃ authoritas ecclesie, qñ tñ euidẽter cōstat in melius & gratius deo cōmutari/ nō est reus fracti voti qui sic cōmutat propriũ votum abs alia authoritate: vt si hñs votũ terre sancte cōmutet in votũ religionis: & sic de similibus. Et rō est: quia deo cui promissio facta est/satisfit plenius dando maius & acceptius ei bonum.  Et quia commutatio non tollit vinculum voti sed mutat voti materiam / & commutatio de rigore iuris sufficiens uidetur si fiat in aliquid equale, ideo ad commutationem voti vltra authoritatẽ ecclesie exigitur ad minus equalitas materie: vt scilicet illud in quod cōmutatur/ equiualeat exequutiōi debite ex voto. & propterea si est votum peregrinationis, habenda est ratio nō solum laboris / sed expensarum quas fecisset peregrinando: qm̃ hec omnia cadunt sub voto concomitanter. & sic de similibus. Ex parte autem cause cōmutandi vt rationabiliter fiat/ ꝗ̈uis debeat aliqua impotentia aut difficultas aut maioritas materie aut vtilitas aut aliquid eiusmodi mouere, si tamen gratiose condescenditur in persona dei a cōmutante/omnis occasiosufficere vi detur/ ex quo a gerente vices christi cōmutatiuam habente potestatem acceptatur: quum sola materia cōmutetur, & semper concurrat petentis cōmutationem / promptior voluntas ad exequendũ cōmutatā materiā ꝗ̈ promissam. Vt tñ cōmutans tutior sit, cōmutet semꝑ in aliquid melius quantũcun parũ melius. ¶ Memento quo confessor ꝙ omissio votorum non purgatur sola penitentia, sed vltra penitentiam de voti fractione/ exigitur exequutio voto promissa: quia promissio deo facta remanet semper viua donec exoluatur, nisi reddita sit impossibilis aut illicita &c. vt ante dictum est. Et propterea qui vouit aliquid efficere aliquo tempore & non seruauit promissum in fra tempus, & tenetur ad penitentiam de fracto voto/& tenetur adimplere promissum ꝗ̈primum pōt.  Et hec intellige nisi votũ fuerit onus temporis: quia tunc sufficit sola penitentia. Appellatur autem onus temporis/quando votum est factum propter illud tempus precise: vt siquis vouisset ieiunare in vigilia sancte marie magdalene ꝑꝑ honorẽ magdalene, si nō ieiunat in vigilia illa/ sufficit sola penitentia: quia ieiuniũ illud votiuũ erat onus tꝑis scilicet vigilie illius: sicut ieiunia ecclesie in vigilijs / sunt onera illo℟ die℟ precise. Si vero vouisset ieiunare triduo in fra mẽsem pñtem, si nō ieiunauit/tenet̃ & ad penitentiā / & ad ieiunandũ triduo ꝗ̈primũ pōt: quia tale ieiuniũ votiuũ non est onus illius temporis, sed tempus est appositum vt mensura in fra quā debet impleri. Et sic de similibus iudica. VSura (Hoc ẽ lucrũ ex mutuo) iniqua ẽ: quia aut bis ven ditur idem/aut venditur quod nō est. Hoc est quia aut pecunia bis vendit̃/ semel pro sorte & iterum pro lucro, aut vsus pecunie qui nō est p̃ter pecuniam/venditur. Et propterea est pctm̃ mortale: vtpote cōtra iustitie charitatẽ. ¶ Et quia vsura distinguitur in vsurā mentalem tm̃ & in vsu ram extrinsecā/& vsure pctm̃ ex proprio gñe est pctm̃ in exteriori opere consistens/quia est ad alterum iniustitia, ideo tractan dum est de vtra/sed prius de vsura exteriore: que consistit in hoc quod est lucrari ex mutuo/interueniente pacto explicite vel implicite. Vbi nota Primo, ꝙ ad lucrum vsurarium requiruntur & sufficiunt quātum est ex parte ipsius lucri / due conditiones. Prima est ꝙ sit aliquid pecunia eslima bile. Secunda est ꝙ non sit suum. ¶ Vnde ex hisconditionibus redditur ratio & declaratio multorũ casuum.  Primus est. Siquis mutuat ad hoc vt ille sit sibi amicus/non est vsura: quia amicitia non est pecunia estimabilis. Nulla tamen pōt hic conuentio ciuilis interuenire: quia amicitia est res cui repugnat obligatio ciuilis. quia amicitia est interior amor spontaneus: obligatum autem ciuiliter est necessitati subiectum, ita ꝙ velit nolit tenetur exhibere illud. Vñ ridicula esset obligatio ciuilis ad amicitiam / que pecunia estimari non potest.  Secundus est. Siquis mutuat vt redhibeat suum apud petentẽ mutuum qũolibet occupatum aut detentũ / non est vsura: quia nihil lucratur/sed suum recuperat.  Tertius est. Siquis mutuat vt redimat vexationem suā / non est vsura: quia nihil lucratur non suũ, sed quod suũ est seruat. vt siquis mutuat alicui cōminanti sibi aut suis, & hinc exuit se a multis sumptibus quos oportet ad sui tutelam facere. & sic de qualibet alia redemptione vexationis sue.  Quartus casus est. Siquis ex hoc ꝙ mutuat incurrens dānũ/ deducit in pactum vt soluatur sibi vltra sortem suum interesse quod incurrit ex mutuo. Verbi gratia / quia accepit sub vsuris vt mutuet illi: vel quia minoris vendit rem suā vt habeat pecuniam quam illi mutuet. & sic de similibus. Nulla siquidem hic interuenit vsura: quia nullum ex mutuo lucrum est, sed sola vitatio proprij damni. decet. n. mutuantem seruare se indemnẽ. Et hoc quo ad damnum emergens.  Quintus casus est quo ad damnũ lucri cessantis. Siquis pecuniam pro parata in promptu negociatione expositurus in veri/ tate/vt occurrenti casui necessitatis proximi ex charitate subueniat mutuat/ac damnum cessantis lucri sibi persolui vltra sortem deducit in pactum, vsura non est si due adsint cōditiones. prima est/ꝙ mutuans ex hoc mutuo impediatur vere a lucro. quod tunc non est quando mutuans habet aliam pecuniā quā potest mutuare: quia si aliam habet non impeditur ex mutuo a lucro. Secunda est ꝙ non totum lucrũ speratũ ex illa negocia tione/deducatur in pactũ: quia lucrũ in potentia non est adhuc/ & pōt multipliciter impediri: ac ꝑ hoc nō valet tantũ quantũ si esset in actu. Et propterea si exolueretur totum, solueretur plusꝗ̈ debet solui. Vñ pōt aliqua pars lucri cessantis ad arbitrium boni viri taxari/vt sit contractus licitus. De quo diffuse vide in commentarijs nostris suꝑ secundāsecunde. q. lxxviij. ar. ij. ad primũ.  Sextus est. Siquis mutuat alicui eo pacto vt remutuet sibi qñ ipse indigebit/vsura est: quia obligatio ista pro quanto est ciuilis est pecunia estimabilis. Quāuis enim accipiens mutuũ teneat̃ ex debito morali ad remutuandũ qñ opus eri: & poterit, non tenet̃ tñ ex debito ciuili: quale debitũ orit̃ ex pacto. Vñ quũ obligatio ista sit pecunia estimabilis, nō pōt ex mutuo in lucrũ duci abs vsura.  Septimus est. Siquis mutuat alicui eo pacto vt veniat ad molendum in mola sua/aut ad emendũ ab officinasua/aut aliquid hmōi, vsura est: quia obligatio ista ad molendũ in hac mola/ ad emendum ab isto/& hmōi, vendibilis est. & ideo non licet ex mutuo hoc lucrum aliene obligationis reportare.  Octauus similis isti est. Siꝗs mutuat alicui dño tꝑali eo pacto vt cōcedat sibi officiũ p̃toris/vel aliquod aliud offm̃, vsura est: quia cōcessio ista vendibilis est. Et ꝑꝑea nō licet ex mutuo lucrũ talis cōcessionis exigere.  Discerne tñ in his casibus duo lucra. Alterũ vsurariũ: & alterũ licitũ. Nam vsurarium lucrũ est ob ligatio ad remutuandũ/obligatio ad molendũ in hac mola/obligatio ad emendũ ab hac officina / obligatio ad concedendũ tale officiũ/& sic de similibus. Licitũ vero lucrũ est merces debita pro mola/preciũ re℟ venditarũ/stipendia & prouentus officij/ & sic de similibus: quia ista lucra nō sunt ex mutuo, sed ex alijs contractibus/seruitijs/industrijs/operis/officijs &c. Et propterea in istiusmodi vsuris non tenet̃ qui sic mutuauit ad restituendũ mercedẽ mole/preciũ vendita℟ re℟/stipẽdia prouentus officij/ & similia. sed vltra penitentiā de pctō vsure/tenet̃ primo ad re laxandũ vinculũ obligationis de cōtinuanda mola aut officina/ de cōtinuanda manutentione in officio: quia hmōi obligatio est lucrũ vsurariũ. & tenet̃ secundo ad recōpensandũ illi pro ista obligatione: que vendibilis erat ꝗ̈uis ille noluisset vẽdere ip̃am. Ad arbitriũ aũt boni viri spectat determinare quātũ pro hmōi obligatione restituendũ sit vt satisfiat secũdũ equalitatẽ iustitie.  Nonus est. Siquis mutuat dño vel cōitati eo pacto vt donec re stituat̃ sibi mutuatũ nō soluat gabellas, vsura ẽ: quia ex mutuo lucrũ reportat exemptionis a debita solutiōe gabella℟. Cōstat. n. ꝙ hec exemptio pecunia estimabilis est. & tenet̃ iste ad restōnẽ cōmunitati seu dño gabelle de toto retento q soluere debuisset: quia lucrum vsurarium est.  Decimus casus ẽ. Siquis mutuat alicui centũ ea rōne vt emat a mutuante q̃dā sua iura desperata aut inutilia/aut agrũ sterilẽ/ aut aliquid hmōi, vsura est pessima. Tum quia mutuũ/damnũ infert proximo annexe male emptionis. Tum quia ẽt si res que venales proponunt̃ essent vtiles valde, cōtra naturam cōtractus mutui est ꝙ is cui mutuatur obligetur ciuiliter ad emendũ seu quodlibet aliud: vt dictum est.  Vndecimus est. Siquis mutuat suꝑ pignora ea ratione vt hẽat tres pro centenario/nō quasi lucrũ ex mutuo/sed quasi subsidiũ ac stipendium necessarium ad custodiam pigno℟ & excussionẽ & alia hmōi, vsura est: qm̃ in veritate iste non mutuaret nisi lucra hec ex hoc ꝙ mutuat expectaret. Ex hoc autem non sequit̃ errare illos qui pignora onerosa bona fide accipientes/volunt in demnes se seruare: sicut. n. nō debent ex pignore fieri locupletiores/ita nec pauperiores: & sicut fructus pignoris sunt computandi in sortem, ita expense qualitati pignoris annexe imputāde sunt domino pignoris.  Duodecimus est. Siquis mutuat alicui nauiganti mille ea ra tione vt cum ipso eodem mutuante fiat cōtractus assecurationis dictorum mille / soluendo eidem mutuanti tot pro centenario, vsura est. vera quidem: quia mutuans vltra sortem vult obli gationem ad subeundum cōtractum assecurationis. presumpta autem: quia mutuum ad hoc lucrum tendere videtur. Et ideo damnatur in ca. nauiganti. de vsuris. Nota Secundo / ꝙ quia lucrum vsurariũ est ex mutuo, ideo siquis non mutuat sed accōmodat seu locat aut vendit pecuniā cũ pacto recipiẽdi aliquid plus/ nō est vsura: sed liciti sunt hmōi cōtractus, dũmō pacta sint moderata iuxta qua litatẽ tempo℟ &c. Et siłr si aliunde ꝗ̈ ex mutuo lucrũsuꝑuenit. ¶ Et hinc habes claritatem plurium casuũ. Primus est. Siquis accōmodat pecuniā alicui ad ostentationẽ faciendā (vt numu larij solitisunt mōstrare publice quasi aceruos numo℟ aureo℟) & exinde vult sibi lucrũ aliquod, non est vsura: quia non ex mutuo sed ex accōmodata & quasi locata pecunia lucrũ bẽt.  Secundus est similis. Siquis locat pecunias aureas ad ponendum in balneo vel brodio & hmōi, si inde vult moderatũ lucrum/nulla est vsura.  Tertius. Siquis numos aureos vendit pro argenteis / & inde moderatũ lucrum exigit, nulla est vsura. Et rō horum & similium casuum est: quia pecunia in istis cōtractibus non mutua tur, sed quasi res quedam accōmodatur/locatur/venditur: sicut licite in similibus casibus aurũ non monetatum/gemme/iocalia & alia huiusmodi possent accōmodari / locari aut vendi cum honesto lucro.  Quartus casus est cum lucrum venit ex mora debitoris. Ita ꝙ postꝗ̈ debitor non soluit tempore debito/potest creditor duo lucrari: scilicet penam conuentionalem, & aliquid pro interesse tam damni emergentis ꝗ̈ lucri cessantis. Nullum siquidẽ excrementum huiusmodi est vsurarium: quia non ex mutuo prouenit/sed ex mora debitoris.  Et hec intellige si & ꝗ̈diu contra vo luntatem creditoris contracta est & durat mora. Nam si credi tor prorogasset terminum aut esset contentus de mora cōtinuanda, vsura esset: quia ex mutui continuatione seu cōseruatione lucrum proueniret/& non ex mora. non enim est in mora qui cō sentiente creditore moratur, sed solus qui inuito creditore differt solutionẽ.  Et hec dicta sint de vsura ex mutuo explicite. De vsura Autem consurgente ex mutuo implicite (hoc est ex incluso seu interpretato mutuo in alijs contractibus: puta emptionis & venditionis &c.) dicendum nunc est.  Primus ergo casus est. Siquis vendendo/pluris non pio & mo derato sed rigoroso precio vendit quia expectat tempus quo sibi soluendum est, vsuram committit: quia quasi mutuum est expectatio temporis. Qñ tñ venditor seruaturus erat res in aliud tẽpus vendendas, pōt vt supra dictum est/vendere pluris ꝗ̈ nũc valẽt iuxta ambiguũ verisimile p̃ciũ futuri tꝑis.  Et similiter siquis expectans tẽpus future solutionis/vendit pluris iuxta veri simile mediũ seu dubiũ p̃ciũ tꝑe solutionis futurũ, excusat̃: vt si piper nũc valet sex/& in iulio credit̃ valiturũ octo aut plus vel minus, si vendo nunc pro solutione ad iuliũ pro octo/excusor a decretali. ca. in ciuitate. tanꝗ̈ emptio nō consummata intelligatur vs ad iulium/quo emptio erit in opere que nunc est in solo contractu: quasi venditio cum correspondente sibi emptiōe nũc inchoet̃ & in iulio consummetur.  Secundus casus est. Siquis emit minoris pijssimo precio pro eo ꝙ nunc soluit, vsura est: quia ex tempore pecunie solute plus habet ꝗ̈ pecunia valeat.  Tertius casus est. Siquis debitor alicuius ad annum / minus soluit nunc quia anticipat solutionem (vt si debet centum/det nunc octoginta pro tota summa) sine dubio vsura est: quia ex tempore solutionis anticipato lucrum reportat.  Quartus casus est. Siquis emendo frumentum assignandum sibi tempore collcttionis frugum/quia prius dat pecunias minoris emit ꝗ̈ estimetur honestum precium tempore assignationis frugum, vsura est manifesta ex supradicta radice.  Quintus casus est. Siquis emit minoris iusto precio cũ pacto de retrouendendo/interim quasi locās venditori & recipiens ad rōnem quin pro centũ precij dati, vsura est: ꝗa nō est ibi vera emptio, sed mutuũ palliatũ sub dictis contractibus. quod patet ex eo ꝙ emitur longe minoris ꝗ̈ sit iustũ preciũ. Secus aũt esset si super domo vel agro constitueretur perpetuus census ad rōnẽ tot pro centenario iuxta patrie morem/cum pacto ꝙ possit debitor census se liberare: quoniam contractus iste determinatus est licitus per sedem apostolicam pluries.  Sextus casus est. Siquis pecunias suas dat artifici seu numulario/volens capitale saluũ/& tantũ lucri absolute aut si lucratur/ etiam si verisimile aut quasi pro certo habeatur ꝙ numularius seu artifex multo plus inde lucrabitur, vsura est/non societas/ nec innominatus contractus: quia & capitali saluo statur lucro & non damno, & quasi ex mutuo lucrum expectatur.  Septimus. Siquis emit rem nō extantem tanꝗ̈ extantem (puta agrum/domum aut armentum) & locat venditori vt det quasi precium locationis seu censum singulis annis tot aureos, vsura est: quum sint contractus ficti ad palliationem mutui & vsure.  Octauus similis antedicto est. Siquis egens rome pecunijs accipit a numulario mille aureos ad rationẽ cambij pro lugduno/& tamen rome reddendi sunt, vsura est: quia cambium est fictum ad palliandum mutuum sub vsura.  Decimus similis est. Siꝗs cum egente pecunijs palliat multos contractus simultaneos (puta dicit se vendere tot pannos mille aureis reddendis octauo mense/ & se emere illos ab eodem pro octingentis aureis nunc soluendis, & sic dat nunc octingentos/ & fit cōtractus pro mille hinc ad octo menses) vsura est palliata sub multis cōtractibus. Nec excusat̃ ex eo ꝙ ipse nō est de terioris condōnis ꝗ̈ alter qui emeret illos pannos pro octingentis. tum quia interuenit pactum de retrouendendo sibi perdendo ducentos, quod non interuenit cum alio. tum quia iste in veritate non venderet illi nisi propter hoc lucrum. Dementali aũt vsura duo dicẽda occurrunt: scilicet pctm̃ & restitutio. Et peccatũ quidem consistit in hoc ꝙ speratur ex mutuo lucrum abs cōuentione aliqua implicite vel explicite.  Vbi diligẽtissime distingue inter speratum seu desideratũ lucrum vel ex mutuo vel ex vera gratitudine animi. Nam siquis mutuat sub spe ꝙ ex mutuo aliquid lucrabitur/vsure crimen incurrit, & restituere tenetur quicꝗd lucri ex mutuo sibi ꝓuenit. Si vero mutuat quis sub spe ꝙ ille cui mutuat erit gratus/ita ꝙ iure grati animi de suscepto mutui bñficio gratuito mittet munera aliqua, non est vsura. nec tenet̃ ad aliquam restitutionem huiusmodi munerum: quia non ex mutuo sed ex gratuiti beneficij collati recōpensatione / ad quam beneficiatus ex morali debito tenetur/lucrum reportat. ¶ Verum quia qñ animi non cōcordant hinc & inde/oportet discernere distinguendo. ꝙ si vtrius (scilicet mutuantis & mutuũ accipientis ac aliquid plus dantis) intentio est pia / ita ꝙ nec mutuās sperat ex mutuo nec dans dat ex mutuo sed sponte gra tus de bñficio recepto, nulla est vsura/nulla est opus restitutione.  Si vero vtrius intentio tendit ad mutuũ (hoc est ꝙ mutuās sperat ex mutuo lucrum, & dans aliquid plus dat male libenter quasi patiens vsuram seu redimens vexationem suam) mutuans vsurarius mentalis est. & tenetur restituere quicquid sic lucratus est: quia vsurarium lucrum est.  Si autem claudicat intentio tantũ ex parte accipientis mutuum (quia scilicet qui accepit mutuum/dat quasi inuitus quasi soluens vsurā aut redimens suam vexationem, mutuans tamen optima intentione mutuauit/& accepit munera bona fide credens ex gratitudine sibi dari) nullum interuenit vsure peccatum. Ad restitutio/ nem tamen tenetur quando scit non libere sibi hec donata/si ex illis factus est locupletior: alioquin non tenetur ad restitutionẽ: quia bona fide ad omnia se habuit, & sibi imputet qui mala opinione concepta dedit.  Si autem claudicat intentio tantum ex parte mutuantis (ita ꝙ mutuans corrupta intentione mutuat & accipit aliquid plus, sed qui accepit mutuum/gratiose donat ex animi gratitudine & beneuolentia ignota ipsi mutuanti) mutuans inuoluitur pctō mentalis vsure. Et non potest retinere quod turpiter ex partesua accepit, sed quantum est ex parte sue conscientie teneretur restituere illi qui dedit. Verum si postea nouit gratiose sibi donatũ/ potest acceptare vt donatum: nec tenetur restituere sed penitentiam agere de suo peccato. ¶ Aduerte quo circa mentalem vsuram ex parte mutuantis/ ꝙ siquis nō vult mutuare alicui quem putat aut nouit ingratũ/ & libenter mutuat alicui quẽ videt gratũ, nō ꝑꝑea inuoluitur pctō vsure mentalis: sed sequitur naturalẽ inclinationẽ qua actio nes nr̃as ad eos qui digni sunt dirigimus.  Et similiter ex parte accipientis mutuum/ siquis est gratus & multa impendit obsequia ac munera alicui vt ille ad ampliora beneficia mutui exhi bendi gratiose ac beneuole prouocetur, ad nullum peccatum prouocat mutuantem. Ad vsuram Accipere / nullum peccatum secundũ se est: quia nihil aliud est ꝗ̈ ad mutuũ accipiendum agere/& ad vsuram patiendam: quorum neutrũ habet mali culpe rationem. Pōt tñ pctm̃ esse: vt si abs rōnabili cā ꝗs subeat hoc damnũ & alterius vtat̃ iniquitate. Nō est tñ mortale pctm̃ sed veniale abs rōnabili cā hoc facere.  Esto tñ hic cautus lector & penetrator dictorum: qm̃ aliud est loqui de accipiendo sub vsura / & aliud de inducendo hominẽ ad faciendā vsurā. Primũ. n. nullum sonat peccatum / vt dictũ est. & iō ex causa rōnabili licet. Secundum autem semper est pctm̃ mortale. ita ꝙ nulla necessitate excusat̃ aliquis a pctō mor tali quum inducit per se (hoc est ex intentione) aliquem ad peccandũ mortaliter: dicente apostolo. digni sunt morte nō solũ qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. minus aũt est consentire ꝗ̈ inducere. Et ꝑꝑea dr̃ & bñ, ꝙ licitũ est mutuum acciꝑe sub vsura a parato vsurā facere/ nō aũt ab imparato: ꝙa nō licet inducere ad faciendā vsuram/ sed vti iniquitate parati. Hoc est/licet mihi petere ab homine mutuum/& pati ꝙ ille ex hac mea petitione accipiat occasionem apponendi suā malam voluntatem vsurariam. Sic. n. nec ego induco illũ ad vsuram nec cōsentio ipsius male volũtati: sed induco illũ ad mutuādũ/ & consentio mee passioni qua patior vsuras. ¶ De mediatoribus quo idem est iudicium: scilicet ꝙ nō licet illis/inducere aliquẽ ad faciendũ vsuram, nec etiam esse quasi negocij vsurariorum gestores: puta inquirendo egentes pecunijs sub vsuris: aut prouocando vt accipiant a suo feneratore. qm̃ tunc quis esset velut minister vsurarij, & participaret in crimine & vinculo restitutionis. ¶ Circa participantes autem cum vsurarijs in vsu rerum vsurarij distinctione opus est. Primo an res illa in seipsa sit aliena: quia tunc idem esset iudiciũ sicut de participantibus in re rapta aut furto ablata. quam cōstat nullo titulo posse contrectari licite ab alio: quia res aliena est.  Si aũt res ipsa aliena nō est, subdistinguendũ est an ex illo vsu efficiat̃ vsurarius impotẽs ad resti tuẽdas vsuras. Nā si nō efficit̃ inde impotẽs ad restituendũ/sed eque potẽs remanet ad restituendũ vsuras quas lucratus est, pōt licite hō cũ vsurario negociari/& dona ab eo accipere & dotẽ/ & breuiter qũolibet cōtrahere. Si vero efficeret̃ minor ad restituendũ vsuras/nō liceret cōtractus hmōi cum vsurario inire. Et in promptu ratio est: quia cum periculo iacture proximi negociaretur, dum fieret ꝙ vsurarius ꝗ̈uis nunc pertinax/si cras rediret ad cor / non posset satisfacere quibus teneretur. Vnde ab huiusmodi vsurario non liceret accipere dona nec dotem / aut aliquid simile: quia per hec efficeretur impotens ad restituendũ. Quāuis licitum esset illi vendere/& ab eodem emere: quia per hec non redderetur impotentior ad restituendum: quoniā tantũ dem recipit ab alio quantũ dat de suo.  Et iuxta hanc distinctionem regulandi sunt casus qui occurrunt de victu vxoris & filiorum ac familie vsurarij. Si. n. hinc fit non soluendo (puta quia nihil habet nisi vsuras/nihil lucrat̃ nisi vsurarie) consequens est vt non liceat illis inde victũ sumere. Et hoc regulariter loquendo intellige. Nam per accidẽs posset esse licitum: puta si essent in necessitate extrema, aut si vtiliter agerent negocium creditorum. vel spiritualiter (puta suadendo restitutionẽ) aut corporaliter, puta bonificando eorũ bona pignorata. Vide de hac materia diffusius scripta superius in verbo restitutio. ¶ De dominis quo temporalibus accipientibus ab vsurarijs componentibus cum eisdem vt vsuras impune facere possint, non solum idem est iudicium quantum ad res quas ab eis acci piunt/sed peius si illicita concedunt. Logor Hoc in loco respondere querentibus an sit vsura emere pagas certas montis genuẽsis hinc ad triennium recipiendas. Ita ꝙ casus est iste. Ioannes habet in monte genuensi loca decem/ex quibus iam computatum est ꝙ deben tur ei centũ libre, sed quia nōsunt ipsi exoluende ante trienniũ/ ĩdeo vocant̃ acerbe page/& tertio anno vocabunt̃ mature, & ĩoānes eget nũc pecũia/vẽdit istas decẽ pagas acerbas ꝓseptua ginta libris nũc hñdis: nunquid si ego sic emo/cōmitto vsurā? ¶ Rñdeo omissis disputationibus/ꝙ hinc ulla interuenit vsura: quia est cōtractus nō palliati aut impliciti mutui, sed emptionis & venditionis: qm̃ ioānes vẽdit ius suũ quod hẽt suꝑ illas decẽ pagas, & nō vendit ipsas pagas / nec aliquod mutuum accipit.  Declaro singula. Quod non vendant̃ page sed ius paga℟/ex eo patet ꝙ ioānes non tenet̃ mihi assignare pagas, sed ius suum quod hẽt suꝑ pagas illas. Q nullũ accipiat ioānes mutuũ/ex eo patet: quia ad nihil restituendũ obligatus est, sed solũ ad assignandũ mihi ius paga℟. Et rursus quia quicquid ꝑiculi hic est/ a pud me ementẽ restat: q est cōtra naturā mutui. Est igit̃ hic vera emptio & venditio iuris pagarum illarũ. Et ꝑꝑea si iusto precio emit̃/iustus erit contractus. Iustũ aũt preciũ constat esse quod cōiter inuenitur abs fraude &c. & ꝑꝑea si page hmōi venduntur precio cōiter tunc currente / nullũ pctm̃ cōmittitur. Est aũt rōnabilis cā minoris precij / ex eo ꝙ res venalis inutilis per trienniũ/minor est seipsa vtili ab hodierna die. Vñ quũ ius paga℟ acerba℟ inutile sit vs ad tempus maturitatis, rōnabiliter minus valet ac minoris vendit̃ / ꝗ̈ ius paga℟ vtile nũc: sicut terra sterilis vs ad biennium / minus valet ꝗ̈ ipsamet si esset vtilis hodie.  Nec hoc q diximus de venditione & emptione iuris paga℟ ex monte genuensi/est singulare in illo monte: qm̃ hoc est cōe omni alteri iuri quorũcũ creditorũ. Possum. n. licite emere ius tuũ quo tibi debent̃ ab altero mille aurei hinc ad annũ, & licite emendo dabo tibi minus mille aureis/presupposito debito liquidissimo & abs difficultate ac labore exigibili: qm̃ ius recipiẽdi ad annum mille aureos/minus est secundum rem & secundũ humanum vsum ac humanam estimationem ꝗ̈ mille aurei: quia potentia ẽt proxima minor est actu. & inter os & offam multa intercidere posse/prouerbium vetus est. Non. n. qui hoc ius emit/facit mutuum palliatum, nec emit mille ducatos post annum/vt ratio temporis expectati cōstituat vsuram: sed emit ius alterius ad habendum post annum ducatos mille, & ipsius ementis periculo ius illud derelinquitur: quod est contra naturā mutui, vt dictum est de iure pagarum.  Quanto autẽ minoris mille ducatis emere debeo, relinquitur arbitrio boni viri/consideratis cōditionibus temporũ/copie pecuniarũ vel penurie &c. ¶ De monte autem ipso genuensi & similibus, quia cōsistunt in facto / loqui nescio nisi factum certum mihi proponeretur. Sed in communi loquendo, certum est ꝙ si sunt annui census cōstituti super prouentus ciuitatis/liciti sunt. Nec aliquid obstat quin communitas possit se redimere. Et quoniam quomodolibet inceperint montes isti/hodie vt annui census cōmuniter haberi videntur, ideo si sic est scilicet ꝙ in naturam transiere census/ disputationes superflue videntur. 
 





 Et sic sit omnipotenti deo laus & gloria pro perfecta vtcun hac summula inter hungarice legationis discrimina: posonij in die sancte cecilie. Anno salutis. MDXXIII. etatisaut mee quinquagesimoꝗnto. Amẽ. 
 







¶ Romeper dominum marcellum silber/nobilis viri domini iacobi de giunta florentini impensis accuratius impressa: & per Reuerendissimi dñi cardinalis. S. xisti authoris operis familiarem. d. ioannem danielis sacre theologie baccalarium ꝗ̈ diligentissime castigata. Anno ab incarnatione verbi. MDXXV. decimo Kalendas martij. Regnante sapientissimo dño nr̃o Cle mente septimo pont. max. 
 
Laus vni ⁊ trino.