¶ Titulus primus, De legibus.
¶ Lex prima.
Statutæ ſsunt leges iſstæ, vt inter homines ius & iuſstitia ſseruetur. h.d.
a ¶ Eſstablebſscimientos. Non ponitur hic legis diffinitio, de qua infra eodem. l. 4. ſsed ponuntur cauſsæ quare conduntur leges, & concordat cum. l. 2. ff. eodem.
b ¶ Biuir bien. Eſst enim lex oim diuinarum, & humanarũ rerum notitia, re gula iuſstorum & iniuſstorum præceptrix faciendorum, ꝓ hibitrix nõ faciendorum, vt in dicta. l. 2. ad fin.
c ¶ Ala buena vida. Dicit philoſsophus. 9. Ethicorum, ꝙ le galia iuſsta dici mus factiua, & cõſseruatiua fœ licitatis, & par ticulariũ ipſsiꝰ, politica cõmu nicatione.
¶ Lex. II.
Eſst ius naturale, quod eſst commune omnibꝰ animãtibꝰ. eſst ius gẽtium, quod eſst cõmune omni bus hominibꝰ hoc dicit.
d ¶ En ſsi los omes. Deſscribit, ſseu diffinitur hic ius naturale, prout eſst com mune homini cum brutis, & ſsecũdum hoc dicitur, ea eſsſse de iure natura li, quæ natura omnia anima lia docuit. & iſsto modo ponitur etiam in. l. 1. §. ius naturale. ff. de iuſst. & iure. & iſstit. de iure natur. gent. & ciui. in principio. & ſse cundum hoc, iꝰ naturale eſst, quòd eſst inſsitum animalibus à natura, ideſst diurna diſspoſsitiõe. ut declarat Alberi. in dict. §. ius naturale. ſsed ſse cundum naturam quam habet homo communem cum Angelis, ſscilicet rationabilitatem, ſsic diffinitur. ius naturale eſst quædam naturæ ratio, humanæ inſsita creaturæ, ad faciendum bonum, cauendumq; contrarium, & iſsto modo ponitur in cap. ius naturale. prima diſstinctione. & primum præceptum legis naturæ, ſsecundum hunc modũ eſst, quòd bonum eſst proſsequendum, & faciendum, & malum vitandum, & ſsuper hoc fundantur omnia alia præcepta legis naturæ, vt vi delicet omnia illa facienda, vel vitanda pertineant ad præcepta legis naturæ: quæq; ratio practica naturaliter ap prehendit eſsſse bona humana. ſsecundum ſsanctum Tho mam, prima 2. quæſstio. 94. ar ticu. 3.
e ¶ Caſsamieto. Conſsenſsus ani morum nõ eſst de iure narura li: quia de eo non participãt animalia bruta: ſsed motus ad coitum, & ip̃a carnalis cõ mixtio, bene ſsunt de iure na turali. cum talis motꝰ, & coi tus fuerunt an te ius gẽtium, vel ciuile: & de ſstimulis & inſstinctu naturę præceſsſserunt. & de eo etiam animalia bruta participant, nec conſsideratur licitum ab illicito, nec per hoc poteſst dici, quòd ius na turale inducat ad peccatum: ꝗa eo iure qui libet coitꝰ maris, & fœminæ erat impunitꝰ, & permiſsſsus. neq; erat diſsti ctio filiorũ legitimorum, & ſspuriorum, vt in authen. qui bus modis na tura. effi. ſsui. §. penul. & fina. poſstea per alia iura fuerũt diſstincti coitus, & aliqui ropu tati liciti, alij illiciti, & licitꝰ coitus appella tur matrimonium, ex quo liberi procreã tur, & memoria parentum cõſseruatur. ſsic Iacobus de Arena. quem ſsequitur Alberi cus declarat in dict. §. ius naturale. & his dictis, videtur etiam aſsſsenſsiſsſse Baldũ ibi. dicit tamen, quòd coniunctio illicita poteſst conſsiderari dupliciter, vn o modo quantum ad eſsſse, alio modo quantum ad deformitatem eſsſse. Primo modo, copula carnalis eſst de iure naturali: quia ius & bonum conuertuntur. Secundo modo, non eſst de iure naturali. Aduerte etiã quòd nos: non qualemcunque coitum maris, & fœminæ matrimonium appellamus, ſsed illum qui hominibus licitus eſst ſsecundum rationem, qua Deus dotauit hominem mediante, ſscilicet matrimonio, & iſstud eſst, ꝙ vult iſsta litera &. d. §. ius naturale: cum di cit quam nos matrimoniũ appellamꝰ, vt ſsit ſsenſsus, non quòd ipſsa ma ris & fœminę copula ſsit matrimoniũ, ſsed quòd ſsine ma trimonio etiã de iure natura li nobis licita non ſsit, vnde ſsequitur, nos ideo maris, & fœminæ coniunctionẽ, ma trimoniũ appellare eo, ꝙ aliter quã ex matrimonio nobislicita nõ ſsit, & idẽvult. S. Tho. 3. parte cum tractat de matrimonio. q. 4. arti. 1. quòd matrimoniũ eo modo dicitur de iure naturali quo natura ad illud inclinat & mediante libero arbitrio completur, quia ratio natu ralis ad ipſsum inclinat dupliciter quantum, ſscilicet ad bonum pro lis, non ſsolum in generatione verum ẽt in procreatione & diſsciplina cum ſsecundum Philoſsophum, tria ſsunt quæ à parentibus habemus eſsſse ſscilicet, & nutrimentum & diſsciplinam. Secundo quo ad ſsecundarium finem matrimonij qui eſst mutuum obſsequium ſsibi à coniu gibus in rebus domeſsticis impenſsum. Apparet ergo iure naturali ho minibus illam tantum copulam conuenire: quæ ratione, & iure ſsubſsi ſstat, qualis eſst coniugalis, vt eleganter tradit Fortu. in dicto. §. ius naturale, & vult Ioannes Lupi Segouienſsis in tracta. de matrimonio. co lum. quinta. hoc idem vult Ioannes Fab. in principio inſstitu. ſsi quadru. paupe. feci. dica. dicens, quòd cum homo ſsit rationalis à natura quicquid ratio diſsſsuadet eſst ſsibi contra naturam. Cum igitur natura lis ratio ſsuadeat fœdus coniugij, & cæteros amplexus diſsſsuadeat. non dubium facere hominem contra naturã cæteros ſsectando, quos ratio naturalis abhorret, & dicit Sanctus Thomas in quarto ſsententiarum diſstinct. 26. quòd matrimonium prout eſst in officium generandi prolem, quæ erat neceſsſsaria, etiam peccato non extante: inſstitutum fuit à Deo, etiam ante peccatum adæ, vt patet Geneſsis. 2. Creſscite & multiplicamini. &c. Sed vt eſst remedium contra peccatum inſstitutum, fuit poſst peccatum tempore legis naturæ, Secundùm vero determinationem perſsonarum contrahentium, inſstitutum fuit in. l. Moyſsi, Secundum vero quòd eſst ſsacramentũ repræſsentans coniun ctionem Chriſsti, & eccleſsiæ, inſstitutum eſst in noua lege, & ſsecũdum hoc eſst ſsacramentum nouæ legis. Ex prædictis poſsſset decidi quæſstio ah inter indos maris Oceani qui in ſsua inſsidelitate & gentilitate acci piebant vxores fuerit verum matrimoniũ: ꝗa vt audiui in multis gen tibus illarum prouinciarum erat maxima ruditas & ignorantia, & efant vt homines ſsilueſstres & ſsicut dicit Tullius in primo rethoricæ homines à principio ſseculi ſsilueſstres erant, & tunc nemo ſsciuit proprias neque certas nuptias in quibus matrimonium conſsiſstit, & dicit. Sanctus Thom. 3. parte quæſst. 41. artic. 1. ſsupra relato in reſsponſso ad ſsecundum quòd verbum Tullij poteſst eſsſse verum quantum ad ali quam gentem: ſsi tamen accipiatur principium proximũ illius gentis per quod ab alijs gentibus eſst diſstincta, ex quo videtur velle ꝙ ſsi in tali gente deficeret ratio naturalis quæ inclinat ad matrimonium cum certa muliere, propter effectus ſsupra dictos non eſsſset verum ma trimoniũ, quod reputo difficile ad cognoſscendum: quia reglr in omnibus gentibus matrimonium producitur ad effectum per id ad qđ naturalis ratio inclinat, neque dictum Tullij eſst verum vniuerſsaliter cum dicit de principio ſseculi: quia ſsacra ſscriptura recitat fuiſsſse coniu gia à principio humani generis.
a ¶ A ſsus fijos. Non ergo pacto, vel cõſsuetudine, põt iſstud ius educatio nis tolli, cũ ſsit de iure naturali l. iura ſsanguinis. ff. de reg. iur. §. ſsed naturalia inſsti. de iur. nat. gent. & ciui. & licet filius diſssipet partem ſsibi ad alimẽta aſssignatã, pater tenebit educare, vt tradit Bal. in. d. §. ius na turale. l. 1. ff. de iuſst. & iur. & Io. Fab. inſsti. eo. in fi. principij. & improbare vr̃ Ambroſsius nimis curioſsam, nimiſsq; ſsolicitã liberorũ educationẽ. li. 5. examerõ. c. 13. cũ poſstquã refert auis alcyonis naturã, & mo dũ. quo in littore maris ponit oua ſsua, & fouet, quoulq; pullos educit: & teneros fœtus non latibulis abſscõdit. aut tectis, necicludit cauernis, ſsed nu do & rigẽti cõ mittit ſsolo, nec defendit à frigore, ſsed di uino fœtu, qͦ magis cætera deſspiciat tutiores fore exi ſstimat, ſsubdit B. Ambr. hæc ꝟba, ꝗs nr̃orũ parnulos ſsuos nõ veſstimẽtis tegat tectiſsq; abſscondat, ꝗs nõ claudat ſseptis cubiculo rũ, ꝗs nõ ita di ligẽter vndiq; feneſstras obſstruat, ne qua aura poſssit penetrare? merito quos tam ſsolicite induimus ac fouemꝰ, exuimus eos clemẽtiæ cęleſstis inuolucro, hæc Ambr.
b ¶ Todas las animalias. Omnia animalia ſsunt docta naturaliter in ꝗbuſs dam inſstinctibus, per quæ tendunt ad conſseruationem proprię ſspeciei. vt hic & in. d. §. ius naturale habet, & tradit Ariſsto. ſsecũdo de anima. Bal. in. l. 1. §. huius ſstudij in prin. ff. de iuſsti. & iure.
c ¶ De todas las gentes. Adde. l. 1. §. ius gentium cum. ll. ſsequentibus. ff. de iuſsti. & iure. & in. §. 1. verſsi. quod vero naturalis ratio. Inſstit. de iure natu. &, in. c. ius gentium. 1. diſstinctio.
d ¶ Apartadamente. Diſstinctio dominiorũfuit de iure gentium, vt hic, & in iuribus de ꝗbus. S̈. l. ex hoc iure. ff. de iuſsti. & iure. erat enim de iu re naturali cõmunis omniũ poſsſseſssio. c. ius naturale. 1. diſstin. & dicit. B. Clemens in epſsa. 4. cõis omniũ vſsus, omniũ quæ ſsunt in hoc mundo: omnibus eſsſse hominibus debuit. ſsedꝑ iniquitatẽ alius dixit, hoc eſsſse ſsuũ: alius iſstud, & ſsic inter mortales facta eſst diuiſsio. vt tñ dicit In nocen. in. c. qđ ſsuꝑ his de voto, nõ fuit malũimo bonũ facere hanc di uiſsione, & appropriationẽ, ꝗa naturale eſst, res cõmunes negligi, & cõ munio diſscordiã parit. iſstud ergo ius gentium ſsubſsecutũ poſst ius na turale, diſstinxit dominia. ita vt nõ conſsideremus vſsum tm̃, ſsed cauſsam vt dicit Bal. in. l. in rebus. col. pen. C. de iur. doti.
e ¶ Departidos los campos. Agris termini impoſsiti, dicit. l. ex hoc iure. ff. de iuſsti. & iure. & iſsti termini debent eſsſse notabiles in diſstinctiõe pro uinciarum, & territoriorum, vt tradit Ioan. And. in. c. ex literis de pro ba. & vt plurimum ſsolẽt diſstingui per flumina & dicit Paulus de Ca ſstro in. d.l. exhot iure. colum. penul. verbum notandum, quòd in dubio ſsi aliter non conſstaret flumen videtur diuidere. & vide quæ notat Archidia. 13. quæſst. 1. in. c. 1. colum. 2.
f ¶ Loar a Dios. Adde. l. 2. & fin. titu. 2. parti. 2. & quæ ibi dixi.
g ¶ Obedeſscer a ſsus padres, e a ſsus madres. Adde l. veluti. ff. de iuſst. & iur. & quæ ibi Albericus. & Lucæ. 2. dicitur, Et erat ſsubditus illis, vbi Ambroſsius. Deferebat homini, deferebat ancillæ, deferebat ſsimulato pa tri, & miraris ſsi Deo detulit? & paulo inferius. Diſsce ꝗd parẽtibꝰ tuis debeas, cum legis à patre filium, non voluntate, non opere, non tempore, diſscrepare: & ſsi perſsonis duo, poteſstatev num ſsunt & vtique nullum ille pater cœleſstis laborem generatiõis expertus eſst, tu matri debes pudoris iniuriam, virginitatis diſspendium, partus periculum, ma tri longa faſstidia, longa diſscrimina, & cętera. Et quid ſsi pater & prin ceps diuerſsa iubeant cui ſsit parendum? Lucas de Penna. in. l. quicunque. C. de coharta. lib. 12. ꝙ patri, qñ cõcurrunt in iubẽdo. vide ibi.
h ¶ Aſsu tierra. Adde. d.l. veluti. ff. de iuſstitia & iure. & ſsi concurrunt in idem ciuitas alicuiꝰ & res publica imperij ſsiue regni, plus & prius ciuis tenet ſsuæ ciuitati quam Imperio, ſsiue regno ſsecundùm Lucam de Penna per textum ibi in. l. quicunque. C. de coharta. lib. 12.
i ¶ Amparar. Adde. l. vt vim. ff. de iuſsti. & iure. & vi. l. 2. titu. 8. parti. 7. & quæ ibi dixi. & in. l. 3. titu. 16. parti. 2.
k ¶ Grandes ſsaberes ſsacamos. Videas hic vnde ſsumptę ſsunt iſstę. ll. & vide infrà eodem in l. ſsexta.
¶ Lex. III.
Legum quædam conſsulunt animarum ſsaluti, quædam vero corporum, prout hic deſscribitur. h.d.
a ¶ Gualardon de los bienes. Præmia debentur bene merentibus, vt hic & in. l. vt virtu tum. C. de ſstatuis, & imaginibus, ſstudia ipſsa virtutum ſsine remuneratione torpeſs cunt. Ambroſsius ſsuper Lu. cam. lib. quin to. capi. ſsexto. & præmium proponit̃: vt ſspes commodi, furetur laborem: & abſscondat metũ periculi. Idem Ambroſsius ſsu per pſsalmo in principio.
b ¶ Do conuiene, e como, e quando. Nota tria quæ debẽt attendi in liberalitate: ſseu in beneficentia, & adde legem 18. & quæ ibi dixi titulo. 5. ſsecunda parti. & vt dicit Ambroſsius, libro primo de offìcijs capitu. 30. pulchrum eſst bene velle, & eo largiri con ſsilio, vt proſsis nõ vt noceas. Nam ſsi luxurioſso ad luxuriæ effuſsionẽ, adultero, ad mercedẽ adnl terij largiẽdũ putes, non eſst beneficẽtia iſsta, vbi nulla eſst beneuolen tia, officere enim iſstud eſst non prodeſsſse alteri, ſsi largiaris ei, qui conſspiret aduer ſsus patriam: qui congregare cupiat tuo ſsumptu perditos: qui impugnent eccleſsiam: non eſst hæc probabilis liberalitas, ſsi adiuues eum qui aduerſsus viduam, & pupillos graui decernit iurgio: aut vi aliqua poſsſsesiões eorum eripere conatur, & parum inferius ſsubdit, deinde perfecta liberalitas fide, cauſsa loco, tempore, commendatur: vt primum operis circa domeſsticos fidei, vide ibi nam late hoc proſsequitur. Item etiam vide eccleſsiaſst. ca. duodecimo, ibi ſsi bene feceris ſscito cui feceris, & erit gratia in bonis tuis multa.
c ¶ Catando los fechos. Adde legem, aut facta. ff. de pœnis. l. 8. titulo. 31. partita ſseptima.
d ¶ E no mereſscimiento de los bienes. Imo in iuribus antiquis hoc reperitur. vt patet in lege prima. §. huius ſstudij. ff. de iuſstitia & iure. l. vt virtutum. C. de ſstatuis & imagi. l. prima. & per totum. C. ex quibus cau ſsis ſserui. pro præmio liber. acci. l. quiſsquis in fine. C. ad legem iuliam maieſstatis. c. ius militare prima diſstinct. & in pleriſsque alijs locis poteſst dici quòd apertius hic in iſstis libris partitarum præmia exponũtur: quam in voluminibus iuris communis, quod patet ex tota ſserie ſsecundę parti. & ſsignanter in titulo. 27. vbi ſspecialem titulum poſsuit, & ex. l. 5I. titulo. 18. partita. 3. & in multis alijs.
¶ Lex. IIII.
Lex eſst caſstigatio, ſseu doctrina ſscripta reprimẽs vitam hominis, ne malum faciat, & docens quę ſsunt facienda & dicitur lex: ꝗa eiꝰ p̃cepta debent eſsſse le galia, & iuſsta. hoc dicit.
e ¶ Leyenda. Ex iſsloꝟbo, & cũ inferius etiam dicit ſscripto, videtur hic, ꝓ bari, quòd de ſsubſstantia legis ſsit, quòd ſsit ſscripta, cũ legere ſsit oculis inſspicere, quæ ſscripta ſsunt lege prima. §. legi. autem. ff. de his, quæ in teſstamento delen. & licet nõ fue rat repetitum aliud verbum ſscilicet ſscripto hoc ſsufficiebat, quanto magis cum & ita exprimatur & concordat lex iſsla in hoc cum cap. lex eſst prima diſstinctio. vbi habetur quòd lex eſst conſstitutio ſscripta. Doctores tamen communiter, prout at teſstatur Felinus in rubrica. de conſstitutio. columna ſsecunda di cunt, quòd de eſsſsentia legis nõ ſsit ſscriptura, & ſsic ꝙ po teſst probari ꝑ teſstes, per text. in. l. 1. verſsic. per interlocutoriã. ff. de conſstitutio. prin. & in capitu. conſsuetudo. prima diſstinctione capit. primo. de iure iura. libro ſsexto. in verbo non ſscripta capit. ſsi quis. prima quæſst. quinta. capit. inſstitutis. vigeſsima quinta quæſstione prima. clemẽ. dudum. de ſsepultu. capit. primo. de renunt. libro. 6. Contrarium tamen imo, quod de eſsſsontia legis ſsit ſscriptura, refert tenere Albericum in. l. de quibus. poſst glo. ff. de legibus. & in. l. humanum. C. eodem. & in prima parte ſstatutorum. quæſstione decimaquarta. Salice. poſst Cynum in dicta. l. humanum, vbi dicit hanc eſsſse communem opinionem, tan dem Felinus dicit primam opinionem fundari fortioribus iuribus. declaranda tamen eſst ſsecundum eum, ex verbis Bal. in dicta lege humanum. ad finem, quód aut quæritur an ſscriptura ſsit de forma ſsubſstantiali legis, & dicendum ꝙ nõ, an de forma accidentali. i. ad inducẽ dam obligationem ex. l. & tũc requiritur ſscriptura, ꝗa ante ſscripturã lex nõ ligat & ita iura concordãtur & ſsequitur iſsta lex Iſsidorũ. lib. 5. ethimologiarũ. c. 3. cum dicit lex à legendo vocata, quia ſscripta eſst.
f ¶ Que liga. Secundum hoc lex dicitur à ligo ligas, quia ligat vinculis, & præceptis, ſsecundum Poliera. refert Archid. in. c. lex eſst. 1. diſstinct.
g ¶ Leales, e derechos. Adde. c. erit autem lex. 4. diſstinct.
¶ Lex. V.
Legis virtꝰ eſst, credere, ordinare, iubere, vnire, p̃miare, vetare, punire. h.d.
a ¶ En ſsiete maneras. Concordat cum. l. legis virtus. ff. eod. &. c. omnis autem lex. 3. diſstinctio. & iſsta ſseptem reduci poſsſsunt ad quatuor. de qui bus ibi. Vide per Bald. in rubrica. C. de condictio. ex lege. Hoſstien. in ſsumma. titu. de conſstit. verſsic. quæ & quot virtutes.
b ¶ Es creer. Iubet enim lex, ſseu oſstendit quæ ſsunt credenda per fidem, vt infrà. ea. parti. titu. 3.
c ¶ Ayuntar. Po ne exemplum in caſsu leg. pe nul. C. cõmunia vtriuſsq; iu di. &. l. 1. titu. 5. 4. par. vel quã do iubet lex coadunari ho mines ad Regis & regni de fenſsam: vt habetur. 2. partit. tit. 19. à.l. 3. vſsq; in fi. vel quan do iubet inter diſsſsentientes poni treugam vel pacem. c. 1. 90. diſstin. & 7. part. tit. 12. per totum. vel dic, quòd dicit ob id quod habe tur in. l. 6. &. 7. infrâ eo.
d ¶ Que las entienda. Vid. l. 13. infrà eo. &. l. ſscire leges. ff. eo.
e ¶ Los ſsabios. Legere & non in telligere, eſst ne gligere. et dicit Satic. in. l. ſsi ex eautione. colu. fina. C. de non nume. pecu. ſsi leant qui ſscripta tm̃ diſscurrũt, & propter frigiditatẽ ſstomachi i eis cõtenta non digerunt.
¶ Lex. VI.
Oſstendit vnde leges iſstæ ſsumptæ fuerunt, & ſsuprà eod. l. 2. h.d.
f ¶ De las palabras de los ſsantos. Dicta ergo ſsanctorum habentur pro lege in deciſsionibus cauſsarum. adde. c. de libellis. 20. diſst. vbi glo. & docto. & dixit ibi gl. ꝙ vbi dictum alicuius ſsancti iuuat̃ authoritate iuris diuini potius ei quã conſstitutioni ſsummi pontificis ſstandũ eſst. dicit tñ Abbas referendo dictã glo. in. c. tua. de decimis in. 3. notabi. q. determi nare hoc potius ſspectat ad concilium generale quã ad priuatam per ſsonam. allegat. c. 3. iuncto. c. placuit. 36. q. 2.
g ¶ De los ſsabios. Creditur peritis, vt hic. & in. l. ſseptimo menſse. ff. de ſstat. hom. vides ergo hic, ꝙ. ll. iſstæ ſsumptæ ſsunt à ſsacra ſscriptura, & dictis ſsanctorum & dictis ſsapientum legalis philoſsophiæ. & ſsic à legibus iu ris conſsultorum, & aliorum ſsapientum.
¶ Lex. VII.
Ex fide in Deum procedit amor, & timor Dei. Ex legibꝰ quæ ad bonum gentium regimen factæ ſsunt iuſstitia oritur, quæ recte, & dec ẽter homines viuere facit, & inuicem diligi. h.d.
h ¶ Que le ame, e que le honrre. Vi. de his. 2. part. titu. 20. per totum.
i ¶ Ayuntan. Hæc eſst virtus legis, vt. S̈. eodem. l. 5.
¶ Lex. VIII.
Lex debet eẽ perfecta, & facta ſsuper his q̃ poſsſsunt occurrere, ſsecũdum. cõem naturã, boniſsq; vocabulis & itelligi bilibus & plane compoſsita, nec debent leges ad inuicẽ contrariari. h. dicit.
k ¶ Muy cuydadas. Quia cum leges inſstitutæ fuerint, nõ erit liberũ iudicare de ipſsis. ſsed oportebit iudi care ſscđm ip̃as ca. erit aũt lex. 4. diſsti. & cum maturitate cõ ſsilij edi debẽt. l. humanũ. C. eod. & infra. l. proxima.
l ¶ Con razon. In dubio lex præ ſsumitur rationabilis, niſsi cõ trariumprobe tur. ſsecundum Bal. in. l. quòd vero. ff. de legi bus. alleg. c. illa. 12. diſstin. Si tamen eſst iniuſsta & continet in ſse pecca tum nõ remiſsſsibile per ip̃m principem cõ dentem nõ eſst talis lex à ſsubditis recipienda. ca. erit autem. l. 4. diſstin. Abb. in ca. ſsignificauit. col. 2. de offic. ordi na. & dicit ſsingulariter Ioã. de Imol. in repetitione. c. fi. de præſscrip. in primo notabili, quòd ſsi lex ciuilis nutriret peccatum veniale tãtum, non tenet. per id quod in ſsimili dicitur de iuramẽto nutritiuo peccati venialis, ꝙ non tener per gl. & Archid. in. c. ſsi aliquid. 22. q. 4. refert & ſsequitur Felin. in. c. Eccleſsia ſsanctæ Mariæ. colu. 15. verſs. limita. 2. de cõſstit. & dicit gl. in. c. inter cætera. 16. q. 3. quod ſsi lex eſst iniuſsta nunꝗ̃; valet aliquo tẽporis curſsu. & intentio legis latoris ſsemper debet ordinari ad bonũ cõmune. vt tradit Bald. in authẽ. habita. col. 3. C. ne filius pro patre: vbi dicit verbũ notabile, ꝙ ꝓpter inſsigne maleficiu ẽt põt fieri ſstatutũ contra delinquentẽ, poſst maleficiũ cõmiſsſsum, vt not. in. l. amiſssione. §. qui deficiunt. ff. de capit. dimi. & hoc fauore cõis boni: quia exterminandi ſsunt qui publice obſsunt. itẽ in iuribus condẽdis non ſsolũ iura ſsingulorũ & publica vtilitas ſseruãda ſsunt, ſsed etiã hone ſstas eſst attendẽda. d.c. erit aũt lex. l. colonus nulla. & ibi notat Ioan. de Plat. C. de agricolis & cenſsitis. lib. 11.
m ¶ Segun natura. Secundum naturalem rationem, dicit glo. in cap. erit autem lex. Subtilitas namque rationis ciuilis, non poteſst abſsorbere veritatem naturalis rationis. Bal. in. l. in rebus. col. 2. C. de iur. dot. hinc eſst quòd ratio naturalis æquiualet legi, vt tradit Ioan. de Platea. in. l. finali. C. de conſsul. libro. 12. vnde lege deficiente, allegari po teſst ratio naturalis. glo. in. cap. conſsuetudo. prima diſstinctio. & naturalis ratio nunquam cir cumſscribitur loco, Quia ipſsa cum humano genere orta eſst. Bald. in. l. nemo. C. de ſsenten. optimꝰ legis clypeus eſst ratio naturalis. Bal. in l. vnica. §. in in primo. C. đ caducis tollẽ. vbi & dixit ꝙ quæ ſsunt rationi naturali ſsubnixa, de bent perpetuò intacta cuſstodiri, & inter prætendentes ſsupremam poteſstatẽ, non cadit alius arbiter, niſsi ipſsa ratio naturalis. Bal. in princi. C. col. pe. vel ideo dicit ſsecũdũ naturã, quia contra ius naturæ, non fit lex. §. ſsed naturalia. Inſstit. de iure nat. genti. & ciui. nam diſspoſsitio legis, debet conuenire diſspoſsitiõi naturali. Bal. in. l. acceptam. col. 2. C devſsur. non enimlex debet offendere naturam. l. lege. 12. tabularum. C. de legiti. hęred.
a ¶ Llanas e paladinas. Adde dict. ca. erit autem lex. & aucten. de teſsta. imperfe. col. j.
b ¶ Sin eſscatima. Ne quid per obſscuritatem incautum captione contineat, vt ſsubijcit, & habetur in dict. c. erit autem lex.
c ¶ Contrarias. Adde in. 1. conſstitutio. C. §. quibus. vbi Bald.
¶ Lex. IX.
Lex condenda eſst cum conſsilio proborum ſsapientum, & eius ius antèquam publicetur, eſst diligenter ſscrutandum, vt euitato errore eius conditor laudetur, & populus ad legis obedientiam magis teneatur. hoc. d.
d ¶ Eſscogido. Addel. 1. ff. eo. & C. eo. l. humanum.
e ¶ Al procomunal. Lex debet ferri ad communem vtilitatem, vt hic &. ff. eodem. l. prima & capit. erit autem lex. quarta diſstinct. Non ergo ad priuatam vtilitatem condentis. capit. cum omnes. de conſstitutio. necin odium certæ perſsonæ, ſsi odium ſsit irrationale, vt tradit Bald. in dicta. l. 1. & quantumcunq; verbis generalibus concipiatur, ſsi probari poteſst aliquibus legitimis coniecturis, in odium certæ perſsonæ ſspecialiter ſstatutum, poteſst appellari à tali iniquitate, vt tradit Barto. in. l. omnes populi. colum. decima octaua. ff. de iuſstitia & iure.
¶ Lex. X.
Legis bonitate oſstenditur notitia, amor, & timor Dei, dominiq̃; na turalis obedientia, & fidelitas, atque dilectio proximi: vt quod quis non vult fieri ſsibi alteri non faciat. Et ſseruatis his, quieſscunt homines, proficiunt, ditantur, augetur populus, creſscit reſspublica, & ma litia rcfrenat̃. hoc. dicit Cõcordat lex prima, verſsicu. com itaq;. C. de vete. iur. enucle.
f ¶ Con folgura. Lex facit patrias habitare cautè, proprias facultates habere fir miſssimè, & iu ſstitia iudicũ frui, vt habetur etiam in Aucten. vt iudices ſsine qͦquo ſsuffragio. §. itaq; Le gibus enim, freti homines cõtra cuncta inimicorũ iacula perſsiſstere valent. capite. 3. 11. diſstin. & ſsecundũ Caſsiod. 3. variarum lectionum, qui ſsine lege vult agere, cuncta diſsponit regna caſsſsare. Quid enim poteſst eſsſse fœ licius, quam homines de ſsolis Legibus confidere, & caſsusreliquos nõ timere? iu rapublica cer tiſssima ſsunt vitæ ſsolatia, infirmorum auxilia, potentum fræna, arma vnde ſsecuritas venit & conſscientia proficit.
¶ Lex. XI.
Legis conditor debet amare Deum, & in ea condenda præ oculis cum habere, vt ſsit perfecta & iuſsta. Item debet iuſstitiam & bonum commune diligere, & ſscire bonum ab illicito ſseparare, nec pudeat eum, ſsi iniuſsta ſsibi videatur corrigere.
g ¶ Porque ſsean derechas. quia vę eis qui condunt leges iniquas. Eſsaix cap. 10.
h ¶ Pro comunal. Adde ſsuprà. eod. l. 9.
i ¶ El derecho del tuerto. Adde. l. 1. huius ſstudij. ff. de iuſsti. & iure. ibi æquum ab iniquo ſseparantes, licitum ab illicito diſscernentes.
k ¶ Mudar. Adde ca. non debet. de conſsanguinitate & affinita. & tex. notab. in auct. de non alienand. Aut permut. §. vt autem lex. colla. 1. ibi. Quid enim erit ſstabile inter homines, & ita immobile, vt nullam patiatur mutationem? cùm omnis noſster ſstatus ſsub perpetuo motu conſsiſstat. & text. in Aucten. quibus mod. nat. effi. leg. in prin. col. 5. & ibi Bart. & tex. in auct. vt fratrum filij in princi. colla. 9. vide etiã in proœmio Clemen. &. l. quod ad præſsens. C. de murile. lib. 11. & dicit Bal. in. l. vnica. col. 2. C. de cadu. tollend. Quærit ſsæpe Papienſsis antiſstes, cur leges vna die ſstatuunt vnum, alio die ſstatuunt aliud op poſsitum. Sed huic quæſstioni reſspondet hæc lex, quod ſsicut aliud eſst iuſstũ tẽpore guerræ, quod eſst iniuſstũ tẽpore pacis: ita illud eſst iu ſstũ, qđ cuilibet in tp̃e ſsuo expedit: nam ſsicut medicꝰ obſseruat tẽpora, ita iuriſsperitus. & non ſsemper eadem res omni tempore eſst virtus: vt tradit beatus Grego. 28. lib. morali. cap. 14.
a ¶ Razon. Non enim debet legiſstator facilis eſsſse in mutãdo leges: imò đ bet potius aliquod inconueniens (dum nõ ſsit nimis magnũ) tolerare quam leges mutare: quia ex hoc aſsſsueſscunt homines, vt non æquo animo ferant leges, ſsed moliantur ipſsarũ fre quentem mutationẽ: quod non modicum detrimẽtum infert rei publicæ, vt tradit philoſsophus ſsecundo Politicorum, & refert Præpo. Alexan. in capi. erit autem lex. 4. diſstin.
b ¶ Aſsi miſsmo. Adde capitulum qualiter, & quando. el. 1. de accuſsat. & ibi glo.
¶ Lex. XII.
Imperator aut rex in dominio ſsuo vel alio eius mandato, poteſst legem condere ſsuper temporalibus. hoc dicit.
c ¶ Sobre las gentes de ſsu ſseñorio. Ex hoc verbo videtur quòd loquatur iſsta lex in lege generali ad totum regnum, quam nullus alius, Rege excepto, condere poteſst, vt hic, & in. l. fina. ad finem. C. de legibus: Si tamen ſsint ſstatuta particularia locorum, villarum & ciuitatum regni, non tollit illa hæc lex. Remanebunt ergo in diſspoſsitione iuris communis, ſsecundum quod per multas leges permittitur populis condere ſstatuta. l. omnes populi. ff. de iuſstitia & iure. l. prima. C. de eman. liber. l. Antiochienſsium. ff. de priuileg. credito. l. prohibere. §. planè. ff. quod vi aut clam. l. vt gradatim. §. 1. ff. de mun. & hono. l. itẽ eorum. circa principium. ff. quod cuiuſsque vniuerſsitatis, & de pace Conſstantiæ in verbo ſsecundum leges & mores ciuitatum. c. ius ciuile prima diſstin. c. venientes de iureiu. facit bene. l. penul. titul. primo ſsecunda par. vbi habetur quod Duces, Comites, Marchiones, ſseu cæteri domini non poſsſsint in eorum terris legem condere, ſsine conſsen ſsu populi: à contrario ergo ſsenſsu interueniente conſsenſsu populi, per mittitilla lex quod poſssit: &. vt ibi dixi, tunc validatur ſsatatutum, ſseu factum à populo, non à Duce, vel Comite, & tantùm interuenit dominus vt magiſstratus auctoritatem præſstans: vt declarat Albericus in dicta. l. omnes populi. col. 9. in principio. verſsi. quid ergo dicemus. Vbi dicit quòd ſsuperior debet populum ſseu eius conſsiliarios ad hoc ſsolemniter conuocare, & propoſsitionem facere de lege condenda. vtin. §. lex. &. §. plebiſscitum. Inſstit. de iure natu. l. 2. C. de Decurio. libro. 10. & iſsto modo intelligit opinionem illorum, qui dicunt quòd in ſstatutis populi requiratur auctoritas ſsuperioris, & ꝙ populietiam iuriſsdictione carentes, poſsſsunt condere ſstatuta, eſst ma gis communis opinio Legiſstarum & Canoniſstarum in dicta. l. omnes populi. & in ca. quod clericis, vbi Abb. col. final. deforo competen. Alexan. in. l. 1. col. 3. ff. de iuriſsdi. omni. iud. Iaſso in dicta. l. omnes populi. col. 10. adducens Bald. in Rubrica. de conſstit. vbi tenet quòd in ſstatuto vel ordinatione populi non requiritur conſsenſsus Principis: ſsed ſsufficit auctoritas proprij magiſstratus, & licentia generalis quam habẽt per dictam. l. omnes populi. ſsiue conſstitutio concernat iuriſsdictionem, ſsiue non. vbi Iaſso. & alios refert, vide ibi per eũ hæc limitantem: niſsi reſspectu pœnæ quam dicit ciuitates vel caſstra, ſsi careantiuriſsdictione non poſsſse apponere, ſsecundum Innocen. in cap. cum acceſssiſsſsent. de conſsti. Anto. & alios in cap. cum omnes. in fine. eo. titu. Ange. in. l. 1. in principio. ff. ſsi quis ius dicenti non obtempe. Quod tamen ſsublimitat tribus modis: videlicet, niſsi haberent poteſstatem ſstatuendi ab habenti iuriſsdictionem, vel ſsi carentes iuriſsdictione, obligarẽt ſse ad inuicem, ſsub pœna ad obſseruantiam ſstatuti, vel niſsi ex conſsuetudine haberent poteſstatem apponendi pœnam. cui adde in hoc Ioan. de Pla. in. l. 1. C. de vſsu. fiſsca. lib. 10. colu. 2. vbi dicit quòd licèt villæ & caſstra habeant, vt poſssint facere ſstatuta: non tamen poſsſsunt facere ſstatuta pœnalia, niſsi habeant ex conſsuetudine, quæ habetur pro ſspeciali priuilegio. cap. ſsuper quibuſsdã. de verbo. ſsigni. §. præterea. &. l. viros. C. de diuer. offi. libr. 12. Secundò limita iſstam magis communem concluſsionem, quando ſstatuta populo rum fierent ſsuper concernentibus adminiſstrationem rerum ſsuarũ: ſsecùs eſsſset ſsi ſstatuerent in pertinentibus ad deciſsionem cauſsarum, ſsecundum Bar. in. l. omnes populi. 1. quæſst. & bene confert quod no tat Abbas in ca. 1. col. penul. de his quæ ſsiunt à maio. parte. cap. poſst glo. Ibi quòd capitulum poteſst ſstatuere etiam ſsine Epiſscopo in his duntaxat quæ concernunt facta ipſsius capituli: a liàs non valet ſstatutũ ſsine cõſsenſsu prælati. & adde ad hoc quod habetur in volu mine Pragmaticarum ſsub Capitulis correctorum. cap. 16. ibi. E ſsi vieren que algunas ordenanças, ſse deuen desfazer, o enmendar las far an de nueuo, con acuer do del regimi ento, mirãdo mucho alas que tocaren a la election de los officios, para queſse eli jan juſstamen te ſsin parcialidad, aſssi miſs molas que cõ ciernen al biẽ comun, aſssi en que los meneſstrales e otros officiales vſsen de ſsus officios bien e fielmente, ſsin fraude alguno, como en que la tierra ſsea bien baſsteſscida de carnes, e peſscados, e otros mantenimientos a razonables precios, e que las calles e carreras, carnecerias eſsten lim pias, e que las ſsalidas del lugar eſsten aſssi limpias, e deſsocupadas: e las ordenanças que anſsi en mendaren, o de nueuo hizieren, embien a nos el traſslado de ellas, para que nos las mandemos veer e proueer ſsobre ello.
¶ Retuli in ſspecie iſsta verba: quia conferunt multum ad cognoſscendum ea quæ concernunt adminiſstrationem rerum publicarum: & quia vult illa lex vt Princeps adeatur pro confirmatione talium ſstatutorum, vel ſsaltem vt videat, an ſsint ibi aliqua quæ ſsint reprobanda & non ſseruanda. Et iſsto modo videtur, quòd debeat intelligi. l. 13. titul. primo. lib. ſseptimo Ordinamenti reg. quæ iubet ordinamenta ciuitatis & populorum ſseruari. Quod autem, quando Princeps eſst præſsens in ciuitate eius auctoritas requiratur in ſstatuto, tenet Bald. in. l. humanum. C. eodem. Et licèt Principis auctoritas, ſseu confirmatio ſstaturi interueniat, vniuerſsitas quæ fecit ſstatutum poſsſset collegialiter contrauenire inconſsulto Principe, ſsecundum Abbatem, in cap. dilecto. colum. 2. de præbendis. Et prædictis adde quod habetur in Curijs de Valladolid. Anno domini 1537. petitione. 28.
¶ Tertiò, limita iſstam concluſsionem, dummodo populus non ſstatuat contra leges iuris communis Regni, nam ſsuper talibus ſstatuere non poteſst, ſsecundum Iacobum de Are. in dicta. l. omnes populi: quia ſsi par imparem non poteſst ſstatuere, multò minùs inferior contra legem ſsuperioris. cap. cum inferior. de maio. & obe. l. nani & magiſstratus. ff. de arbi. licèt Albericus ibi. colu. 2. teneat contrarium & malè iudicio meo: quia tale dictum eſst eneruare & tollere regiã poteſstatem, & regijs legibus non obedire: nec eſst veriſsimile per legem Omnes populi. talem poteſstatem Imperatorem dediſsſse populis: quia redundaret in contemptum ſsuarum legum: quod & non potuit negare Albericus in dicta. l. omnes populi. colum. ſsexta. vbi dicit ſse hoc fateri: ſsed dicit quòd Imperator habet fręnum in manu & poteſst dictã. l. omnes populi. & omnia ſstatuta populorum reuocare vna lege leuiſssima. Certè rectius diceretur, quod generalitas legis Omnes populi. reſstringatur ad ea quæ non ſsint contra leges Imperatoris: ex quo lex illa pati poteſst talem ſsenſsum, & concordari cum iure communi. Ad hoc. l. formam. C. de officio præfecti præto. & Clement. ne Romani. de electione. & præmaximè in iſstis regnis, vbi non inuenitur per iſstas leges Partitarum, nec per alias. ll. regni ita indiſstinctè approbata diſspoſsitio dictæ. l. omnes populi, ne que permiſsſsa populis poteſstas: de qua ibi. niſsi eo modo quo dictum eſst ſsuperius. & infra titul. 1. l. nona. &, facit quod eleganter dixit Ange. in. l. Imperium. colum. 2. ff. de iuriſsdi. ommi. iud. quòd con dere legem, eſst de ſsupremo Imperio, quod ſsoli Principi competit. & ſsi Princeps concederet populis quod ſstatuant contra ſsuas leges, eſsſset conceſssio contra ſsupremam poteſstatem, quod neque Princeps poſsſset Bald. in. l. 1. verſsi. in initio. colum. penul. ff. de officio præfect. vrb. & in ſspecie Lucas de Penna. in. l. contra publicã. col. 4. &. 5. C. de re militari. lib. 12. Neque obſstat ſsi dicatur quòd ſsicut populus poteſst inducere conſsuetudinem contra legẽ Principis, ſsic & poſssit ſstatuere, vt. l. de quibus. ff. de legibus, nam ad hoc reſspondetur ex. l. 5. infra titu. primo. vbi habetur, quòd talis conſsuetudo debet roborari ex conſsenſsu Regis, aliàs non procederet. & vide iuxta hoc quæ no tat Barto. in dicta. l. omnes populi. in. 3. quæſstione principali.
d ¶ Otro ninguno. Non ergo Duces. Marchiones, Comites, nec cæteri magiſstratus inferiores à Principe. vr & habetur in. l. penultima. titu. 1. ſsecunda par. vbi de hoc dixi aliquid, remittens me ad hic dicenda: nam Bar. in dict. l. omnes populi. in. 4. quæſstione primæ quæſstionis principalis, vult maiores magiſstratus ſsaltem perpetuos poſsſse condere ſstatuta, & in. l. 5. in principio. ff. de verbo. obligationi. dixit actiones deſscẽdentes exiſsto rum ſstatutis eſsſse annales, licèt ſstatuta ſsint perpetua idem de validitate iſstorũ ſstatuto. tenet Bart. in. l. prima. in princicipio. ff. quod quiſsque iuri. Petrus de An cha. in. ca. canonum ſstatu ta de conſstit. Alexand. con ſsi. 124. incipit ſsuper primo quæſsito. verſsiculo quantum autem. quarto volumine. Decius. conſsilio. 199. columna ſsecunda. vbi de ſstatuto do minorum, quòd pro qualibet beſstia quæ ingrederetur fundum dominorũ, ſsoluerentur tot libræ. magiſstratus ergo ſsublimiores, vt præfectus prætorio poſsſsunt condere leges. l. formam. C. de off. præf. præ to. item alijinfe iores ſsi ſsint perpetui iure proprietatis, vt comites, & barones, vt in tit. de ſstatu. & conſsuetu. contra libert. eccle. de epiſscopis etiã habetur in. c. 1. de maio. & obedi. & in. ca. vt animarũ. de con ſstitu. lib. ſsexto. item magiſstratus temporales ad tempus officij eorũ poſsſsunt legem condere ſsuper ſspectantibus ad ſsuum officium, iuſsta cauſsa ſsuadente, vt dicit Bar. vbi ſsuprà. Ange. etiam in dicta. l. 1. in prin. vnde officialis deputatus ſsuper victualibus & abũdantia, ſsi ſsub eſst ſsuſspicio careſstiæ, propter exceſsſsiuam abundantiam aquarũ poterit ſstatuere ſsecundum eum, vt deferẽtes ſsint ſsalui in ære & in perſsona, & ſsimilia, non tamen iſsti magiſstratus etiam perpetui & iure proprietatis poterunt ſstatuere contra ius, ſsecundum Bal. in dicta. l. omnes populi col. 5. verſsi. ſsed hic dubitatur, & videtur expreſsſsum in dict. l. formam. Alex. in. l. nemo poteſst. col. 1. ff. de lega. primo. & dixit Abbas in cap. quod ſsuper his de maio. & obedien. quod nec in Synodo epiſscopus poteſst ſstatuere contra canones. Adde etiam Socinũ conſsilio. 272. nonſsequendo ordinem quæſstionum, ſsecundo vo lumine. & quod dicit Bald. in. l. progrãma. C. commina. vel epiſsto. vbi notanter dixit, quòd pœnas capitales & exterminales, aliter quàm iura communia dictant, non poſsſsunt magiſstratus imponere per eorum ſstatuta. & ibi tradit quòd nunquam inuenies, quòd prætorfecerit aliquod edictum de pœna capitali. adde etiam Abb. in cap. cum dilectus ſsuper gloſsſs. in verbo Conſstitutum de conſsuetu dine. vbi hoc limitat poſst gloſsſs. quando ius commune iam eſst productum in eſsſse, & per illud eſst alteri ius quęſsitum: ſsecùs vbi alteri nõ eſst ius quæſsitũ, vnde poterit prælatus in fundatione eccleſsiæ ſstatue re vt illa eccleſsia eligat ſsibi prælatum de aliena eccleſsia, vel quid ſsimile. Vide etiam Abb. ad prædicta in cap. quia propter. in princicol. quinta. de electio, nec Legatus Papæ poteſst ſstatuere contra Canones, & iura generalia, vt tradit Innocent. & Abb. poſst eum in capi. nemini. de officio legat. Adde etiam Ioann. Andream. in cap. fina. de officio Archi. Et fortè poteſst dici, quòd & de iure communi magiſstratus etiã perpetui, non habent poteſstatem condendi legem generalem vel ſspecialem, cum hoc Principi competat: vt hic habetur, & dictum eſst ſsuprà. & hoc idem voluit Iaco. Butri. in. l. pri ma. ff. quod quiſsque iuris & Petrus de Ancha. vbi ſsuprà. Statuta tamen ad ornatum loci, vel commodum perſsonarum non repugnãtia iuri communi, ſseu Legbins regni poſsſset vna cum populo, vt di xi in gloſsſs. præcedenti, vel etiam ſsine populo in ſspectantibus ad ad iuriſsdictionem ſsuam, ac executionem officij: vt tradit Bart. vbi ſsuprà. & ita. ll. iſstarum Partitarum reducent̃ ad terminos iuris com munis. De Collegijs verò & Vniuerſsitatibus, an poſssint condere ſstatuta, tradit Barto. in dicta. l. omnes populi. in ſsecunda quæſstione primæ quęſstionis principalis. vbi & Bald. colum. 4. idem Bal. in. l finali. C. de iuriſs om. iud. Abbas de vniuerſsitate Scholarium. in capi. quæ in eccleſsiarum. coluni. 1. de conſstitu. ſstatuta tamen municipiorum debent approbari per commune ciuitatis. Bald. in dicta. l. omnes popu li. colum. ſsecũ da. & videas quę tradit De cius conſsilio. decimo ſseptimo. incipit. viſso puncto.
¶ Lex. XIII.
Intelligi debet lex bene & recte in ſsa niori, & meliori ſsenſsu ſsecundum eius verba, nec de bet per abbre uiaturas ſscribi. Hoc dicit.
a ¶ A la mas ſsana parte. Adde. l. Benignius. &. l. in ambigua. ff. eodem. vbi Bald. exemplificat, ſsi conſstitutio dicat, ſsi quis rapuerit mulierem capite puniatur, modò vir de lupanari rapit vxorem vel ſsponſsam alicuius, quòd iſste non debet capite puniri, quia eſsſset intellectus vitioſsus. videas ibi etiam exempla per glo. & Albe. & facit ad dictum teſstis vt benignè interpretetur, & non calumnietur. facit de teſstibus. cap. cum clamor. item quòd intellectus iudicis debet eſsſse benignus.
b ¶ Por abreuiaduras. Lex debet ſscribi apertè & clarè, vt hic & in. l. octaua. ſsuprà eo. & C. de. codice nouo faciendo. & in aucten. de teſsta. imperfect. §. nos igitur. & ſsumptum eſst quòd hic dicitur ex proœmio Digeſstorum. in. §. illud vbi pœna imponitur his qui libros legum ſscribunt per ſsigna vel compendium & tex. illum Allegat. Bal. in. l. ſsi prædium col. 1. C. de ædilit. actio, contra ſscribentes corruptè libros legum adde etiam. l. 2. ad. fi. C. de. vete. iur. enucle.
c ¶ Los ſsabios. ff. eo. l. ſscire leges: ſscientia conſsiſstit in medulla rationis, nõ in cortice ſscripturarũ vt hic: & in dict. l. ſscireleges. vbi Bald. &. 1. quæſstione ſsecunda. capi. Marchion. capit. intelligentia. de ver borum ſsignificatione.
¶ Ley XIIII.
Nullus niſsi conditor poteſst legis dubium declarare. hoc dicit.
d ¶ Por aquel que las fizo. Adde. l. fin. C. eodẽ. omnes ergo qui condunt leges poſsſsunt eas interpretari: vt notat Azo. C. eodem in ſsumma cõſsuetudo etiã interpretatur leges. l. de interpretatione &. l. minimè. ff. eodẽ iudex etiam interpretatur legẽ in cauſsa de qua cognoſscit ſsiue dubitetur de verbis legis, qualiter ſsunt intelligenda, ſsiue de caſsu qui nõ eſst comprehenſsus in primis legib. l. ſscire leges. &. l. nõ poſsſsunt. ff. eodem, doctor etiam interpretatur leges. l. 1. C. de profeſsſso. in vrbe Conſstan. libr. 10. Licet illiusinterpretatio non ſsit neceſsſsaria, ſsed proba bilis, nam nemo eſst addictus iurare in verba magiſstri dicit Azo. vbi ſsuprã. Nec ſsecundum Azo. his contrariatur. l. prima, nec. l. fi. C. eodẽ vbi habetur ſsoli principi licere. Nam intelligitur: vt interpretatio ſsit generalis, & neceſsſsaria, & in ſscriptis redigenda. item iudicis interpretatio licet ſsit neceſsſsaria & in ſscriptis redigenda, nõ tamen eſst genera lis neque præiudicat aliis. l. prima & ſsecunda. C. quibus res iud. non no. l. nemo. C. de ſsententiis, & adde in iis gloſs. & doct. in dict. l. prima C. eodem & quæ notat Abbas. in cap. primo. colum. fina. de conſsti. vbi declarat quo modo intelligantur iura q̃ dicunt eius eſst interpretari, cuius eſst condere. c. inter alia de ſsen. exco. l. cum de nouo. fo de legibus. nam dicit procedere, quãdo iudex eſst ita dubiꝰ ꝙ neſscit quid faciat, quia nec conſsuetudine eſst iterpretatum, nec apparet de benigniori intellectu, nec poteſst procedere de ſsimilibus ad ſsimilia: quia non reperiturita ſsimile, vnde iudex eſst dubius, tunc recurrendum eſst ad Principem. vide ibi per eum, vbi & quid ſsi dubium eſst poſsitum in opimonibus doctorum, & pon eſst communis opinio, vel illa ſsit euidenter falſsa, vel poſssit conuinci probabilibus rationibus: videas ibi, & adde ad iſstam legem Regis Alfonſsi in curijs de Alcala, quæ eſst inſserta in ordinationibus Taurinis.
Lex. XV.
Subditi conditoris legum ligantur eius legibus. Item & non ſsubditi ratione con tractus, vel de licti in eius ter ritorio facti, ip ſse tamen con ditor eis non ligatur, ſsed be nefacit, ſsi ſsecundum eas viuat. hoc di.
a ¶ Del ſseñorio. Adde. l. cunctos populos. & ibi gloſs. & doctores. C. de ſsumma Trinita. & fide catholica. &. l. leges ſsacratiſsſsimæ. C. de legibus. & eo. titu. l. 2.
b ¶ De otra ley. vides hic quòd per alias leges nõ poteſst iudicari in iſstis regnis: & ſsic non per leges Imperatorum, ſseu alias leges iuris communis. vide quæ dixi in. l. ſsexta. tit. 4. part. 3.
c ¶ Es tenudo de la fazer complir. Quia parum eſsſset iura condere niſsi ſsint miniſstri qui ea exequantur. l.c. §. poſst originem. ff. de origine iuris. c. vbi periculum. §. præterea. de elect. libro. 6. cap. vnico. §. quoniam. de ſstatu reg. eo. lib.
d ¶ Postura o yerro. Contrahentes aut delinquentes ligantur legibus & ſstatutis illius regni, vel loci, vbi contrahunt, vel delinquunt, vt hic & in. l. ſsi fundus. ff. de euictio. & in auct. qua in prouincia. C. vbi de cri. agiopor. l. ſsaccularij. §.1. ff. de extra. cri. & tradit. g. in. c. à nobis. de ſsent. exco. c. fi. de foro cõpet. Et ꝗa mate. iſsta eſst diffuſsa: & habet plu rimas quæſstiones, recurrendum eſst ad plenè tradita per Bart. Bal Albe. Salice. Iaſso. in dict. l. cunctos populos. C. de ſsumma Trinita. & fide catho. vbi latiſssimè tractatur, tam circa delicta, quàm circa contractus, & vltitnas voluntates. & vide quæ dixi in. l. 24. titu. 11. part. 5. Quid autem, fi ciuis Salmanticenſsis habeat poſsſseſssiones in territorio ciuitatis Segobiæ, & Segobiæ fiat ſstatutum, quòd frumentum ex tra diſstrictum, non poſssit exportari, an ligabitur ſstatuto talis forenſsis, qui ibi habebat poſsſseſssiones? Albe. in dicta. l. prima. colum. 6. refert Oldrad. tenuiſsſse quòd non. per. l. munerum. §. Præterea. ff. de mune. & hono. iuncta. l. prima. ff. ad municipa. nec obſstare. l. ſsi pendentes. §. ſsi quid cloacarij. ff. de vſsufruct. ibi. Nam ſsolent poſsſseſssores certam partem fructuum municipio viliori pretio adijcere: quia ibi non dicitur quòd poſsſseſsſsor eſsſset forenſsis: refert tamen Albe. vbi ſsuprà Inno. tenere oppoſsitum in cap. poſstulaſsti. deforo competenti. Quod ſsub verbo fortè dicit Albe. eſsſse verius, & quod ad. §. præterea poteſst reſsponderi, quòd ibi non dicitur, quòd ciuitas non poſsſsit imponere legẽ rebus quæ ſsunt in ſsuo territorio, ſsed dicitur quòd certæ ciuitates habent ex priuilegio, vt pro poſsſseſssionibus quas alij poſssident in earum territorio poſsſseſsſsores præſstent certam quantitatem frumenti. videas de iſsta quæſstione per Cinum in. l. prima. C. que ſsit longa conſsuetud. & cum de iure regni interdictum ſsit popu pulis prohibere iſstam extractionem frumẽti à ſsuis territorijs & permittatur per regnum liberè exportari. vt in. l. 2. & 3. titulo. 9. libro. 6. ordinamenti regij. Procedet quæſstio in caſsu, quo frumentum eſst neceſsſsarium pro ciuibus, quo. caſsu licitè prohiberi poſsset aſsportatio. vt in. l. ſsi quis per diuinam. & ibi Ioan. de Platea. C. de aquæductu. libro. 11. Et ſsi iſsta extractio fieret, quia dominus poſsſseſssionũ velit alibi in regno vendere, non poſsſset & ſsubijceretur ſstatuto: quia potius teneretur vendere ciuibus iuſsto pretio quàm alij, per id quod notat Bart. argu. illius. l. in. l. prima. C. de metalla, lib. 11. l. venditor. §. ſsi conſstat. ff. commu. prædio. Si tamen dominus velit pro ſsuo victu aſsportare tunc fortè poſsset. argu. l. præſses. C. de ſseruit. & quod habetur in di cto. §. conſstat. & quia cum fructus ſsint iã à ſsolo ſseparati, non iudicã tur pars rei, vt ꝓcedat quòd ſstatutum teneat ratione rei ſsitæ in territorio. argu. l. defuncta. ff. de vſsufructu. & in. l. fructꝰ pendentes. ff. de rei vendi. & ſsic ceſsſsant dicta Innocẽ tij in dicto. c. poſstulaſsti. & quòd etiã dicit Paulus. de Caſstro in. l. iu bemus nullã nauem. colu. prima. C. de ſsacroſsanct. eccle. & ex quo pro poſsſseſssione illa contribuit in territorio Segobienſsi cum cæteris ciuibus, iuxta leges regni frui debet fructibus ſsuis ſsicut cæteri ciues. l. ſsecundum naturam. ff. de regul. iuris. & cum in iſsta. l. dicitur. de delinquente, quòd ſsubijcitur ſstatuto loci, vbi delinquit. Limita per gloſs. in dicto cap. à nobis. el. 1. de ſsententia excommuni. quando ſstatutum prohibet factum illicitum à iure communi & damnatum: ſsecùs, ſsi illud de iure communi non eſsſset illicitum. vide Baldum in. l. ius ciuile. in fine. ff. de iuſstitia, & iure. quòd quando ſstatuta inueniunt nouam materiam & formam in delictis, vt de conuiuijs non faciendis, & de non eundo de nocte & ſsimilia. Nouitij aduenæ non tenebuntur, quia non ſsunt de genere delictorum. adde eundem Bald. in. l. prima. ff. de legibus. verſsiculo. & per hoc ſsoluitur quæſstio de aduena. vbi ſsimiliter diſstinguitur, an factum aliàs eſsſset illicitum, vel damnatum, ſseu inculpatum, et inter pœnas ſspirituales, & alias: ita reſspondens ad ea q̃ hñtur in. c. vt animarum. §. ſstatuta. De conſstitutio. libro ſsexto. Dixit etiam Bald. in. l. data opera. colum. 6. C. qui accuſsar. non poſss. Quòd quando ſstatuta de nihilo faciunt aliquid, vt cum per ſstatutum inuenitur nouum genus delicti, quò ad materiam facti. vt quia dicit ſstatutum quòd non poſsſsent vendi quædam res, vel quòd tricolæ non posſsint ſstare prope tabernam & ſsimilia, quæ de iure communi, neque mate ria, neque forma, neque nomen ſsit alicuius delicti, tale ſstatutum nõ ligat aduenas, neque nouos ciues qui poſsſsunt dici Tirones, &, excuſsantur propter iuſstam ignorantiam.
Lex. XVI.
Debet rex ſseruare legem tanquam facturam ſsuam, & eius honorem cuſstodire, & populus velut ſsuam vitam & tutelam. & omnes de populo ad legum obſseruantiam tenentur. hoc. d.
e ¶ Guardar deue el rey. Concordat cum. l. digna vox. C. eo. & Inſsti. quibus modis teſsta. infirme. in fine. C. de teſsta. l. ex imperfecto. l. cum multa. C. de bonis quæ lib. & quòd Princeps teneatur ad obſseruantiam legis, tradit plenè Albe. in. l. Princeps legibus, ff. eod. probans hoc ſsecundum Theologos & Philoſsophos diuerſsimodè, tamen in hoc tenetur legiſslator & ſsubditi: nam ſsubditi tenẽtur neceſssitate coa ctionis, legiſsſsator ſsola voluntate promotionis boni communis: nullus enim imperat ſsibi, vel cogit ſse ipſsum. l. penul. ff. de arbit. ſsic Princeps non ꝓpriè dicit̃ ſsub. l. ſsed in. l. poſsitus. tantæ em̃ celſsitudini nõ poteſst lex imponi, cui Deut & ipſsas leges ſsubiecit Bal. in cap. 1. de alie na. feudi. co. fi. Quid autem in conſsuetudine an liget Principem. vide And. de Yſser in Rubrica. de conſsuetud. rect. feudi. in. q. notabi. de qua ibi per eum, qui vult quòd obligetur princeps conſsuetudine rationabili: maxime ſsi cõſsuetudo talis ſsit inducta, ſsciẽte principe domi nante. & dicit Bal. in. c. 1. §. fi. de his qui feu do. da. poſs. ꝙ bonæ & natu rales conſsuetudines ligãt Principẽ. vid. Bald. in. cap. 1. de natu. feud. in princip. & de noua forma. fide. in ꝟſsicu. inueſstitu ra.
a ¶ Deſsatarlas ya Tunc enim iu ra ſsua ab omnibus cuſstodiẽda æſstimet quando & ipſse illis reuerentiam præbet: iniuſsta eſst enim Principum auctoritas, ſsiquod po pulis ꝓhibẽt, ſsibi licere patiuntur. ca. iuſstũ eſst. 9. diſst.
b ¶ Menoſspreciados. Tenetur legiſstator vitare, illud ꝓpter quod lex ſsua reddatur ſsuſspecta ſsubditis quibus legem imponit & ſstatuẽs legem communem quam non ſseruat, reddit eam ſsuſspectam, quòd non ſsit vtilis vel honeſsta, probatur in dicta. l. ex imperfecto. C. de teſsta.
c ¶ El pueblo. adde. l. 3. C. eo. &. c. 1. de conſsti. & ſsi ſsubditi ſseruare nolũt rationabilem conſstitutionem compelli poſssunt per ſsuperiorem ad eã ſseruandam, vt hic. &. 23. q. 5. ca. de Liguribus. & tenet Archidia. in. §. leges. 4. diſstin. Cardi. in proœmio Clementi. in verſsi. vniuerſsitati. Imò & dixit Archi. in dict. §. leges. Quòd ſsi populus non vult obedire legibus rationabilibus Principis ſsui, poſsſsunt ad hoc cogi per Papam, qui habet plenitudinem poteſstatis. Si tamen populus ap initio nollet legem recipere, & contra eam ſsciente conditore, & valente contra dicere, & non contra dicente faceret plures actus contrarios, tunc videtur ſsuperior acquieſscere illi cõtrauẽtioni & inobſseruãtiæ, & lex non ligaret. ita dixit glo. & ibi Abb. in. c. 1. de tregua & pace. per tex. in dict. §. leges. & approbant hoc communiter doct. vt. atteſstatur Fe li. in. d.c. 1. in prin. qui plures hoc tenẽtes refert: in lege em̃ tacitè videt̃ actum, vt poſst promulgationem recipiatur, & ſsi non recipitur ſsuperiore ſsciente & patiente, habetur pro non facta: ex quo ſsuperior tolerat quòd non recipiatur: ſsi autem non cõſstaret de ſscientia ſsuperioris, tunc ad inducendum diſsuetudinem legis non receptæ, vt ipſsi pre iudicetur, ſsufficerent decem anni, per quos populus ſstetit, ꝙ legem noluit recipere, ſsecundum Ioan. de imol. & Cardi. in di. ca. 1. de treuga & pace, & Præpo. Alexand. in dict. §. leges. verſsi. præpoſsitus. prædicta declarando, dicit quòd vltra ſscientiam & patientiam ſsuperioris quòd lex non recipitur debet interuenire aliquis actus, ex quo præſsumeretur apertè de cõſsenſsu & beneplacito ſsuperioris: ſsola enim ſsciẽtia & patientia non arguit conſsenſsum ſsuperioris. cùm multa per patientiam tolerantur, quæ ſsi deducta eſsſsent in iudicio, non tolerarẽtur. ca. iamdudum. de præb. ex quo verbo inducitut magna limitatio & declaratio ad omnia ſsuprà dicta. Si enim Princeps eſsſset in regno, & ſsciret deſsuctudinem ſsuæ legis, & à ſsubditis non recipi, ſseu à maiori parte populi, & ipſse cum valeat contradicere & iubere legem ſseruari, & inobedientes puniri, & hoc non facit, ſsatis videtur conſstare de ſsuo conſsenſsu & beneplacito, quòd lex non ſseruetur. Et iſsta videtur intentio communis doctorum loquentium in iſsta materia, & iſsto modo intelligit etiam Franciſscus de Aretio. conſsi. 11. procedendũ eſst breuiter. col. 3. Anto. de But. in. cap. quia circa de conſsanguinitate & affini. Si verò aliqua alia concurrant, ex quibus non ita conſstaret de eius beneplacito, imò fortè vrgeãt in oppoſsitum, quod licèt Princeps ſsciat & tolerat, non tamen ſsibi placet quòd fit, imò tolerat fortè propter vitandum ſscandalum, vel aliàs, tunc rectè videtur dictumà præpoſsito Alexandrino. quòd tunc ſsola ſscientia & patientia non ſsufficiat, ſsine tranſscurſsu decennij. &, hoc idem videtur voluiſsſse Ioa. de Imola. in cap. cum iamdudum. de præb. vbi poſst quam retulit dicta Antonij in dict. ca. quia circa. dicit Imola, ſse hoc intelligere quan do ſsaltem per cõcurſsum decennij Princeps, qui ſsciret non obſser uantiam, hoc tolerauit, vt ſsic ex curſsu tã titemporis ar guatur eiꝰ beneplacitum, quando aliàs per actꝰ alios præter tolerã tiã nõ appare ret de hoc, & in dubio: ex qͦ Rex habet notitiã quòd lex ſsua nõ ſser uatur, & non improbat. ap probare vide tur glo. notabilis in. l. quo enim. ff. rẽ ratam hab. vbi dicit gl. quòd non improba re ratificationi par eſst. Ad uerte etiam ꝙ quando lex per omnia diſsponeret idem quod ius diuinum, tunc ni hil leuaret non receptio legis, neq; deſsuetudine toleretur, neq; poſsſset tolli. ca. fi. de conſsue. Inno. in Rub. de conſsuetu. Abb. & doct. com muniter in dict. c. 1. de treuga & pace. vide Feli. in. 3. declaratione, per quem poteris videre multa alia quæ per. 8. col. elegãter cumulauit in iſsta materia. vide etiã per Iaſso. in. l. rem non nouã. C. de iudi. per præpo. Alex. in. d. §. leges. vbi ponit. 4. conclu. in iſsta mat. vid. ibi per eos.
d ¶ En la carrera de muerte. Quia in libris Regum legitur. Qui non obedierit Principi, morte moriatur. c. 2. de maio. & obe. & tradit Abbas poſst beatum Thomam & alios. in. c. nam concupiſscentiam. de conſstitutio. quando eſst certũde mente legis ꝙ intendit pręcipere, tũc cer tum eſst quòd obligat contrauenientem ad peccatum mortale, & ſsic intelligit dictum ſsuperius relatum, qui non obedierit Principi. &.c. quod præcipit̃ 14. q. 1. aut non conſstat de mente legis: & tũc ſsi loquitur per verba præceptiua, tunc obligat contrauenientem ad mortale, Nam reſsiſstendo ſsuperiori, reſsiſstitur Deo. ad Roma. 13. cap. qui reſsiſstit. &. ca. ſsi dominus. &.c. Iulianus. 11. q. 3. niſsi materia legis non eſsſset neceſssitatiua: quia tunc verba impropiantur: nam verba deſseruiunt intentioni non è contra. Si verò lex loquatur per verba conſsultiua, ſseu exhortatiua, tunc non obligat contrauenientem ad peccatum. 3. diſstin. §. hæc & ſsi legibus. & dict. c. quod pręcipitur, niſsi eſsſset circa cõ ſsilium reuerentiæ. vt notat idem Abb. in. c. 1. de conſsti. co. 2. aut loqui tur ver verba communia, vt ſstatuo, decerno, vel quid ſsimile, tunc nõ obligat contrauenientem, ſsaltem ad mortale: nam ſsicut non omnis contrauentio legis inducit mortem temporalem, ita non debet inducere mortem æternam: item non omnis tranſsgreſssio mãdati Principis eſst digna morte, ſsed quando quis non obedierit Principi. inducendo ſsciſsma, per id quod habetur in. ca. deniq;. 7. q. 1. Archi. 4. q. 1. in ſsumma, vel quando non obediret in his quæ tendunt ad vindictam malorum, ſsecundum glo. ibi & Ioan. de Imo. in dict. ca. 2. & adde quæ dixi in. di. l. 16. titu. 13. 2. parti.
e ¶ De creencia. Infideles ergo ſsubditi Principis Chriſstiani tenent̃ ad ob ſseruantiam legis ab ipſso promulgatę, vt hic & in. l. Iudęi. C. de Iudęis glo. in. c. ius Quiritum. 1. diſst. Inno. in ca. quod ſsuper his de voto. Ioã nes And. in. c. gaudemus. de diuor. qualiter tamen ſsuccedant parentibus ſsuis. vide quæ dixi in. l. 6. tit. 24. 7. par. & in hoc iuris principio fundatur lex Conſstantini prohibentis ſsacrificia & templa paganorum. in. l. 1. C. de Paga. & templ. eorum.
f ¶ Ni de poder. Grauiora facit vitia, ſsublimitas peccantium. c. nulli fas. 25. q. 1.
g ¶ Vil. Sed contra. de. l. quæ adulterium. C. de adul. vbi vilitas vitæ nõ ſsinit quem legum laqueis innodari. Sed reſspõde vt per glo. & Ang. ibi: quòd ipſsa mulier vilis vitæ, non liberatur à pœna legis, ſsed habẽs acceſsſsum ad eam quæ meretricio moreviuit.
¶ Lex. XVII.
Si expediat leges antiquas aboleri, vel mutari, rex debet id facere de conſsilio plurimorum ſsapientum in iure, his ꝗ exprimũtur hic prius conſsyderatis, & ab olita per prouincias facere publicari. h. dicit cum lege ſsequenti.
a ¶ Emendamiento. adde quod habetur in ꝓ œmio Clemẽ tina.
b ¶ Con omes entendidos Vide l. humanum. C. eo. & ſsi nõ ſseruet Rex iſstam formã. nihilominus tenebit lex, vt per omnes do ctores ibi.
¶ Lex. XVIII.
c ¶ Contra la ley de Dios. Adde c. nulli fas. & cap. ſsunt quidam. & capit. Omne. 25. q. prima.
d ¶ Contra derecho ſseñorio. Po teſst intelligi, id eſst, ſsi lex eſsſset contra ea quæ ſsunt de ſsupremo dominio Regis: facit. l. legatꝰ. ff. de offi præ ſsid. & quæ no tat Bar. in. l. ꝓ hibere. §. planè. ff. quòd vi aut clam. & Bal. in. l. 1. verſsicu. in initio. col. penultim. ff. de offic. præfevrbis. verſsic. nota tamen. vel intellige ſsi aliquid ſstatueret alienando & totaliter ſse & regibus expropriando aliqua ciuitate vel caſstro regni, vt in. cap. non liceat Papæ. 12. q. 2. ca. intellecto. de iureiur. l. 28. titu. 11. 3. par. tetigi. in. l. 8. titu. 1. 2. part. allegãdo conſsilium. Paul. de Caſstro. 1. volu. conſsi. 70. & per Alexand. conſsil. 24. colum. fina. volu. 5.
e Contra gran pro comunal. Adde ad cap. quæ ad perpetuam. 25. quæſstio. 1. & cap. erit autem. lex. 4. diſstinct.
f ¶ Bondad conoſscida. Nota bene & adde. c. omne. 25. q. 1. & dict. cap. erit autem lex. & conferunt quæ notat Inno. in. cap. inquiſsitioni. de ſsen tentia excom. cum tractat de iniuſsto præcepto Papæ. & Abbas in cap. quod ſsuper his de maio. & obedi. & in. c. cum teneamur. de præ bend. Feli. in cap. ſsi quando. co. 5. de reſscrip.
g ¶ Desfazer muy ligera. adde. ca. inter corporalia. in principio. de tranſsla. Epiſsco. vel electi.
h ¶ Sino con gran conſsejo. Vide. l. in rebus. ff. deconſstitu. prin. l. minimè. ff. de legi.
i ¶ Nazca derecho bueno. Ex duobus contrarijs ſsit optimum temperamentum. vt hic & in. l. ſsi ſseruos. vbi etiã Bar. notat. ff. đ pig. actio.
¶ Lex. XIX.
Leges ſsunt cõdendęcum conſsilio procerum & perirorum in iu re: & debẽt in ſseribi in libro regio, & poſstea in alijs libris per regnum. hoc dicit
k ¶ En eſste libro. Nota hoc ver bũ ad ea quæ dixi in. l. 6. titulo. 4. 3. part. & vide. l. 2. ver ſsicu. ſsed quia diuinæ res. C. de vete. iure e nucleando.
l ¶ De nueuo. con cordat cum. l. humanũ. C. eo.
m ¶ En ſsu libro. ad quẽ recurri poſsſset ꝓ ve ritate literæ. ſsi alij deprauen tur, vt recurri tur ad Pandectas, quæ ſsunt Piſsis. ad quas fuit recurſsum per Barto. vt ipſse teſstatur in. l. ſsi creditor. §. primo. ff. de diſstract. pigno. & etiã in. l. ſsi vt certo. §. ſsi duobꝰ. vehiculũ. col. quarta. ff. cõmoda. Dicit idem Bart. ꝙ perſscrutatus eſst Pandectas. ego homũculus ita depra uatos reperi in litera libros iſstos Partitarum, ꝙ in multis locis deficie bãtintegrę ſsentẽtiæ, & in multis legibꝰ deficiebãt plures lineæ in ipſsa contextura literæ multæ mendoſsitates: ita quòd ſsenſsus colligi non poterat: in multis vna litera pro alia, & ob Dei omnipotentis obſseſsequium & amorem Patriæ laboraui in defeſssè antiquiſssimos Partitarum libros de manu conſscriptos reuoluens, cum peritis conferens & dicta ſsapientum antiquorum, de quibus fuerunt ſsumpti, conſsyderans, & quantum potui, veritatem literæ detexi, & ſsuo candori reſstitui nullo humano adiutorio concurrente, & vt firmiter credo, cum magis auxilium defecit humanum tanto largius ſsucceſssit diuinum ſsuffragium, à quo cuncta bona procedunt.
a ¶ Coſsas nueuas. Omnia noua placent. vt hic & in prima cõſstitutione. ff. vete. §. itaq; & ibi notat Bal.
¶ Lex. XX.
Nemo excuſsatur à pœna, prætextu ignorantiæ legis. h. dicit
b ¶ Que las non ſsabe. Adde. l. 13. titu. 14. 5. part. & hic & ibi, & in. l. proxima. ſsumatur in hoc titulus ff. &. C. de iuris & facti ignorantia. & adde. l. leges ſsacratiſssimæ. C. eo. &. l. regula. ff. de iu. & facti ignorantia. &. l. cõ ſstitutiões. C. co. leges ergo poſstquam in cluſsæ ſsunt in corpore iuris, non licet eas ignorare. item neque. l. nouã poſst duos mẽſses à die publi cationis, vt in auten. vt factę nouæ conſstitutiones: & ſsi quis primo eã ſsciebat, quã la pſsi eſsſsent duo menſses, tenetur faciendo contra ipſsam arg. l. fi. ff. de decret. ab ordi. fa. & in. ca. 1. de poſstu. p̃la. bonus tex. in. c. 1. de conceſss. prębend. lib. 6. item extrauagãtes pu blicènotas nõ licet ignorare Bal. in dicta. l. leges ſsacratiſsſsimæ. per quẽ vide, an in faciente contra legem prę ſsumatur dolꝰ vel lata culpa & quando legis intellectus eſst dubius, ex cuſsatur quis à iuris ignoran rãtia. vide. gl. in cap. vnicoin verbo, de cætero. de poſstu. præla. lib. 6. dict. l. regula. & Abb. in ca. fi. 2. notabili de conſsti. & in. cap. paſstoralis. col. 3. de reſscrip.
c ¶ Que no embien. Vt inſstruatur ſscilicet per peritiores, vt hic & in dicta l. regula. verſsicu. ſsed iuris. ff. de iuris & facti ignor. & vt plenius ſscias quando nocet ignorantia meri iuris ciuilis, diſstingue: nam aut erratur in iudicio ante litem conteſstatam, & tunc excuſsat probata cauſsa erroris legitima l. is qui ſse obtulit. ff. de rei vendicat. l. de ætate. §. Celſsus. ff. de interroga. action. poſst litem verò conteſstatam, non excu ſsat. l. non fatetur. & ibi Bar. ff. de confe. ca. ignorantia. & ibi Dinus de regu. iur. lib. ſsexto. aut erratur extra iudicium, & ſsi tractatur de damno euitando, & tunc excuſsat. l. iuris ignorantia. ff. de iuris & facti ignorantia. gloſsſs. magna in dicta. l. regula. vbi excipit caſsum. l. error. C. ad legem Falcidiam. dic tamen in hoc latius, ſsecundum Salicetum ibi. quòd aut erratur in eo caſsu, in quo requiritur dolus verus, & tunc ignorantia iuris excuſsat. l. ſsi quis in graui. §. ſsi quis igrans. ff. ad Sylla. aut vbi ſsufficit dolus præſsumptus vel lata culpa, & tunc ſsiquidem illud ius erat publicè notum, verè, vel iuris præſsump tione: vt quia cucurrerunt duo menſses à die publicationis, & tunc iu ris ignorantia non excuſsat, vt hic & in dicta. l. conſstitutiones. Si verò non eſsſset notum verè vel iuris præſsumptione, & tunc excuſsat. l. fi. ff. de decre. ab ordi. fa. Si verò erretur in eo in quo ſsufficit leuis vel leuiſssima culpa tunc non excuſsat, quia ignorãtia iuris, cũ ſsit lata culpa, eſst plusꝗ̃ leuis culpa. Si autem tractetur de lucro, & tũc ſsi cum alterius iniuria, vt per vſsu capionem nõ prodeſst, neq; toleratur ignorantia iuris ſsiue potuit cõ ſsulere peritioſsiue nõ potuit dict. l. iuris ignorantia. &. l. ſsi fur. &. l. nun quã. ff. de vſsu cap. Siverò lucrum de quo tractatur non ſsit cum alteriꝰ iniuria, tunc diſstingue, aut nõ potuit cõſsulere peritiores, & excuſsat toleratq; iuris ignorãtia, aut potuit peritio res conſsulere, & non toleratur, neq; excu ſsat dicta. l. regula. verſsi. ſsed iuris. & ibi no tat glo. l. 2. §. ſsi na. ff. quis ordo in bonorũ poſs. ſseruetur. fallit in caſsu. l. ſsi duo. ff. de ac qui. hæred. & & de ratione ſspecialitatis, dic. vt ibi. minores tamen vel etiam milites vel mulie res excuſsat ignorãtia iuris ciuilis, vt in. l. ſsequẽti. & ibi dicam. vbi & dicam etiam quid ſsi erretur in iure naturali vel quaſsi.
¶ Lex. XXI.
Excuſsatur ſstultus à pœna legis ex factis durãte furore vel inſsania. Item pupillus minor quatuordecim annis, vel pupilla minor duodecim, in delicto carnis excuſsantur à pœna legis, nec tenentur etiã ey alijs delictis perpetratis infra decimũ annũ cum dimidio. Item iuris ignorantia excuſsat militem, dum eſst in armorum vſsu: & idem in ru ſstico & paſstore. hoc dicit.
d ¶ Tamaña culpa. Imò nullam, vt in. l. 9. tit. 1. & in. l. 3. tit. 8. 7. par. & in ꝓr ſsus dementibus, in quibus non cadit dolus neq; culpa, ꝓcedunt iſstæ leges planæ. In ſstulto tamen qui aliquid intelligit, tũc ſstultus in cul pa ſsapiens erit in pęna. c. qui ea. 38. diſst. l. ſseruius. ff. quod vi aut clam.
e ¶ Fecho de luxuria. Adde legem. 9. tit. 1. 7. part. & quæ ibi dixi.
f ¶ Sol que no lo ſsopieſsſse fazer. id eſst, ſsolùm ꝙ non intelligeret malũ quod faceret, & ſsi de facto faceret, & ita non contrariatur lex nona. tit. 1. 7. par. Si ergo eſsſset doli capax, videtur ꝙ teneret̃. vid. quædixi in. d.l. 9.
g ¶ De diez años y medio. Vide dictam. l. 9. titulo. 1. 7. parti. & ibi dicta.
a ¶ Los caualleros. Concor. cum. l. regula. §. ſsi filius familias, ff. de iur. & facti igno. l. 1. C. eo. l. fi. in princi. C. de iure delib. & procedit in milite armatę militiæ, vt hic dicitur, & non in milite cœleſstis militiæ. ſsecun dum Bar. & alios in dict. l. prima. neq; in aduocatis, licèt aliàs dicantur militare. ſsecundum Sali. ibidem. Neq; etiã militibus licèt ignora re iura contra ctus, vt notat Bal. in ca. vnico. de vaſsa. ꝗ. contra conſsti tu. Lotha. & in. c. 1. de contro. inter do. & empt. feu.
b ¶ Menoſscabaſsſsen. Etiam reſspectu lucri ꝓ cedit: vt & ꝓbatur in di. §. ſsi filius familias. Neq; diſstinguitur, po tuit vel nõ po tuit conſsulere peritiores, ꝓut diſstinguitur in priuatis, cum milites in hoc ſsint p̃uilegiati, vt declarat gloſs. notabilis in. §. notandum. 1. quæſs. 4.
c ¶ En guerra. no ta bene, & ad de ad ea quæ dixi in. l. 49. tit. 5. parti. 5. & vide per Cinũ & Sali. in dic. l. 1. C. de iur. & & facti igno. rantia.
d ¶ Naturalmente. Non ergo militem, neq; minorem puberem ſseu alium priuilegiatum, excuſsat ignorantia iuris naturalis, vel quaſsi naturalis, vt hic & in auten. vt cum de appella. cog. §. cauſsas & Inſsti de obliga. quæ ex del. naſs. §. 1. glo. in. l. regula. In gloſsſs. magna. ff. de iur. & facti ignorantia. l. ſsi adulterium cum inceſstu. §. ſstuprum &. §. nonnunquam. ff. de adulte. Quia iure naturæ. id eſst ratione inſsita à natura, quę cadit in hominẽ, prout eſst animal rationale, iſsta deli cta ſsunt prohibita: de ignorantia verò iuris quaſsi naturalis exemplifica. vt in. l. 2. C. de in ius vocand. & in alijs. vt per glo. in dict. l. Regula. vbi Salice. nititur impugnare illud exemplum de matre quæ non petijt tutorem filijs, quòd iſsta non ſsit ignorãtia iuris quaſsi naturalis, cũ mulier minor in hoc excuſsetur. l. licèt. C. ſsi aduer. deli. & tandẽ reliquit cogitandum: exemplifica etiã vt in. l. 1. ff. ad Macedo.
e ¶ Aldeanos que labran la tierra. Ruſsticus intelligitur, qui eſst ruſsticus opere & cõuerſsatione, vt hic tradit Bal. in. l. 2. C. de reſscin. vend. col. 5. ſseu qui quotidie ſsunt in rure. & vide Ioan. de Pla. in. l. 1. C. ne ruſst. ad vllum obſse. deuo. lib. 11. adde glo. in. l. athletas. §. de ruſsticis. ff. de excu. tuto. & nota hic quòd parcitur ruſsticitati. l. ſsi quis in graui. §. ſsi ꝗs ignorans. ff. ad Sylla. l. ſsi quis id quod. ff. de iuril. om. iud. l. 2. C. de in ius vocan. l. fi. C. de teſsta. & parcitur tantùm in caſsibus expreſssis in iure glo. notab. in. §. notandum. 1. q. 4. per Alex. in. di. l. ſsi quis id qđ & in. l. iuſstè poſssidet. col. antepenu. & pe. ff. de acqui. poſsſse. Iaſso in. l. fi. C. de iur. & fact. igno. Sed aduerte quia lex iſsta Partitarum, æqua re videtur in hoc ruſsticos militibus, vt excuſset eos ignorantia iuris, cum dicit. Eſsſso miſsmo dezimos de los aldeanos. & ſsic videtur reprobari differentia quam inter milites & ruſsticos facit glo. in dict. §. notandum in glo. 1. ad fi. niſsi dicas, quòd lex iſsta loquitur in damno vitando, non in lucro. Sed inſstabis quòd ſsecundum hoc nihil ſspecialitatis induceret iſsta lex, cum nulli noceat ignorãtia iuris in damno vitando, vt in. l. iuris ignorantia. ff. de iur. & facti ignorantia. & tradit glo. in di. §. notandũ. Et tñ lex iſsta Partitam ſspecialitatem in hoc notat. Sed adhuc poteris reſspondere, quòd ſspecialitas iſsta conſsiſstat in damno vitando, quando iuris ignorantia non eſsſset iuris naturalis, vel quaſsi: nam in caſsibus quibus noceret alijs ignorantia iuris ciuilis non noceret militibus neq; ruſsticis, de quo dixi ſsuprà. l. proxima. in gl. fi. in lucro ergo, cũ lex iſsta nihil dicat, remanebũt iura anti qua, vt militibus etiã ſsubueniaturin lucro: ruſsticisve rò regulariter non niſsi in ca ſsibꝰ à iure expreſssis, vt in di cta glo. & ſsequũtur doct. communiter. & intelligẽdo iſsto mõ iſstam legem Partita rum, videt̃ hic approbari dictum glo. in l. 1. C. de iur. & facti ignorantia. vt beneficium illius legis loquentis in milite, porrigatur ad ruſsticum, quãuis Bar. & doctores cõmuniter re ꝓbẽt illam glo. vbi & fatetur Bar. quòd ſsi ruſsticus in caſsu illo, haberet iu ſstam rationẽ ignorãtiæ poſs ſset reſstitui ex clauſsula gñra li: ſsi qua mihi iuſsta cauſsa vi debit̃ lex iſsta partitarũ vult etiã nõ petita talireſstitutione, quando per ignorantiam iuris ex omiſssione exceptionis peremptoriè læſsus eſsſset, non opponẽdo ante ſsententiã, ruſsticũ iuuari. &. hoc ſsiue ruſsticus potuit conſsulere peritiores, ſsiue non, pro ut & doctors in caſsu dictæ legis. 1. fatentur in milite, vt tradit Alex. in. l. iuris ignorantia. C. qui admi. & quia illa diſstinctio ꝓcedit in lucro, non in damno, vt in. l. regula. verſsi. ſsed iuris. cum glo. ibi. ff. de iu ris & facti ignorã, tu cogita latius ſsuper his.
f ¶ De las mugeres. Non dicitur de omnibus mulieribus, ſsed de ruſsticis tantùm, vt ſsubdit, nam regulariter mulieres non excuſsat iuris ignorantia, vt in. l. Regula. verſsicu. quod in fœminis. &. ibi glo. ff. de iur. & facti ignorantia. l. fina. C. eo. minoribus etiam maſsculis & fœminis ſsuccurritur propter ignorantiam iuris in contractibus & in delictis quæ non proueniunt ex animo, vt in dicta. l. regula. §. 1. & in. l. ſsi ex cauſsa. §. nunc videndum. ff. de mino.