Capvt xxv.
Svmmarivm.
- 1 Dispensare an princeps poßit? ardua q.
- 2 Dispensare quid significet?
- 3 Dispensare circa leges tenentur omnes Principes
& magistratus, secundum veram vocis significationem.
- 4 Dispensare ex gratia principibus nōnon licet, nisi quatenus expreßim vel tacitè, vel verosimiliter sibi
fuerit à populo concessum.
- 5 Legum verbis aut scriptura non obligamur, sed earum sensu.
- 6 Dispensationis quæ vtilitas.
- 7 Dispensare & temperare idem sunt.
- 8 Dispensare ex iustitia est opus neceßitatis, non voluntatis contra nouiß. nec cum quibusdam tātumtantum, sed cum omnibus fieri debet, qui eadem causa fuerint, contra nouiß. nec in quibusdāquibusdam tātùmtantùm
casibus, sed in omnibus, in quibus par ratio inueniatur.
- 9 Dispensatio alia ex gratia, alia ex iustitia.
- 10 Dispensare quando sit, vel non sit peccatum.
-
11 Dispensatio ex iustitia, est mentalis legis declaratio.
- 12 Legis ratione in particulare cessante ipso facto,
enodatur ille à legis vinculo, contra nouiss.
- 13 Dispensatio ex iustitia requirit causam iustam,
dispensatio ex gratia nullam.
- 14 Ieiunium non ob solam carnis macerationem inductum est, contra nouiß.
- 15 Legis causa cessante, cessat lex, contra nouiss.
- 16 Dispensans & dispensatus, quando peccent, vel nōnon
peccent, egregia quæstio.
- 17 Causa iusta præsumitur in Principe.
- 18 Dispensatur ex iustitia in his, quæ sunt iuris diuini.
- 19 Dispensatio ex iustitia fieri potest in his, quæ sunt
iuris naturæ.
- 20 Dispensatur ex causa, vt non fiat citatio.
- 21 Dispensari potest ex causa, vt excepto non admittatur.
- 22 Dispensatur cum iure positiuo.
- 23 Dispensat Episcopus ex causa cum iure Canonico,
non aliàs.
- 24 Dispensatio ex causa fit ab inferiore, quò ad legem
superioris.
- 25 Dispensat ex causa Episc. cum pœnitentia à Papa
iniuncta.
- 26 Dispensare commutando testantium dispositionem an Episcopus poßit, ardua q.
- 27 Intell. clem. quia contingit, de relig. dom.
- 28 Dispensatio superioris præsumitur facta ex iusta
causa, aliud in inferiore.
- 29 Dispensat Episcopus circa votum.
- 30 Dispensat Episcopus cum statutis Ecclesiæ.
- 31 Nobilitas quid.
- 32 Nobilitatis commendatio.
- 33 Obligatio facti an sit præcisa.
- 34 Facti obligatio descendens à lege est præcisa.
- 35 Facti obligatio descendens ab vltima voluntate est
præcisa.
- 36 Facti obligatio iurata est præcisa.
- 37 Facti obligatio in iudicijs est præcisa.
- 38 Intell. l. si quis ab alio. §. fin. ff. de re iudi.
SExagesimosecvndo
apparet etiam ex nostra principali sententia, quid responden
dũdum sit in illo articulo, quo quæritur, an
* cum legibus dispensare liceat, & sanè Dispensare
* nihil aliud significat propriè quàm disponere. Vnde Manilius Astron. lib. 1. sic scripsit:
Hoc opus immensi constructuḿconstructumque corpore mundi,
MembráMembraque natura diuersa condita forma,
Aëris atatque ignis, terræ, pelagípelagique iacentis,
Vis animæ diuina regit, sacrósacroque meatu
Conspirat Deus, & tacita ratione gubernat.
Et multa in cunctas dispensat fœdera partes
Altera, & alterius vires faciat́faciatque ferat́feratque,
SummáSummaque per varias maneant cognata figuras.
Rursus idem Manilius lib. 2. Astro.
Vt neque deficerent vndæ, neneque sydera nobis,
Nec cœlum iusto maiúsve minúsve volaret,
Motus alit, non mutat opus, sic omnia toto
Dispensata manent mundo, dominuḿdominumque sequũtursequuntur,
Hic igitur Deus & ratio, quæ cuncta gubernat.
Ecce igitur, verbum Dispensata significat
idem quod disposita constanter, & quasi incommutabiliter, vel etiam commutabiliter.
Idem ferè significat apud Colu. dum ait: Cœlestes imbres alendis seminibus dispenset.
ꝙquod
& vult Calepinus in verbo, Dispendo. & in
eundem sensum Apostolus 1. ad Corint. 9. ait:
Dispensatio mihi credita est, hoc est, recta dispositio, nec enim tam se superbire significare
voluit, vt elatus feroxq́ue iactaret omnium
transgressionem & violentiam sibi fore permissam. & ita S. Thomas, &, qui eum refert,
Dominicus Sotus de iust. & iure lib. 1. q. 7. art.
3. aiunt, quòd dispensatio propriè importat
commensurationem alicuius communis ad
singula.
CęterumCæterum apud nostros iuris interpretes longè in diuersum sensum vsurpatum hoc
verbũverbum est. Nam passim sumitur pro eo, quod
est iura, aut leges transgredi, & inde sæpè disputant, An id sine causa, an demum cum
causa fieri fas sit. Secundum priorem sensum
si quæreretur, an
* princeps, aut gubernator
Reipublicæ possit cum legibus dispensare. responderem non solùm posse, sed etiam debere, & necesse habere. Namq́ue vt vmbra corpus, sic principis aut magistratus est leges insequi & custodire (vt fuse in principali sententia nostra ostendimus) ergo si dispensare est
rectè, & quoad fieri potest incommutabiliter disponere, par est, vt hi circa leges dispensare teneantur, hoc est, omnia
secũdumsecundum leges
disponere, dispensare, & gubernare.
Cæterùm si dispensatio accipiatur iuxta
posteriorem sensum pro legis transgressione, tunc videndum est, an
* per Principes vel
magistratus, & quibus ex causis fieri possit,
aut liceat, & sit firma conclusio, id
neq;neque principibus, neque magistratibus licere, nisi quatenus expressim aut tacitè, verisimiliter, aut
certò ab eo concessum sit, qui imperium eis
commiserit. l. diligenter. ff. mand. §. item is
qui exequitur. Institut. eodem titul. l. 3. §. in
bello. ff. de re milit. l. si duobus, in fin. ff. de
neg. gest. l. qui in aliena. §. libertos. eodem
titu. l. si creditor. §. 1. ff. de peculio. dixi in simili de succ. crea. l. 1. §. 4. ad finem. facit l. ille à quo. §. tempestiuum. ff. ad Trebell. expressim, vt in terminis omnium iurium, quæ
collocata sunt sub titulo C. & ff. de sent. passi.
& resti. & per totum tit. in auth. quibus modis nat. effi. sui. & per totum titulum in auth.
quibus mod. nat. effi. legit. & per totum titulum C. & ff. de natal. resti. tacitè, vt in terminis l. 1. ad finem. ff. de const. prin. §. sed &
quod principi. Inst. de iure nat. Nam tunc demum intelligo aliquid ex gratia à principe
|
fieri posse, & contra legum dispositionem,
quando verisimile est sub generali commissione sibi à populo data (vt d. l. 1. & d. §. sed &
quid principi) id comprehensum fuisse, vel
si comprehensum
nōnon fuit, quando id erat huiusmodi, vt modò cum ea res agitur. verisimile sit id ipsi principi populum minimè abnegaturum, pro cauto enim haberi debet, quod
verosimiliter interrogati
respōderentresponderent aut concederent. Gloss. communiter ibi, & vbique
app. in l. tale pactum. §. fin. ff. de pact. & multa
in simili, quæ diximus in lib. 1. §. 4. ad finem,
de succ. crea. Verisimilitudo autem colligitur,
quando res, de qua agitur, erat modici præiudicij, aut modici momenti, vt (argu. l. scio. ff.
de minoribus) plenè disseruimus lib. 1. de suc.
resol. §. 7. per totum.
Colligiturq́;Colligiturque ea verisimilitudo alijs modis: argu. l. si seruus plurium. §.
fin. cum ibi traditis per Doct. ff. de legat. 1. dixi
plenè de suc. progressu. lib. 1. in præfat. præsertim in num. 41. cum pluribus sequen. & præced. Ius autem intellige de legibus, aut moribus
cuiusq;cuiusque ciuitatis. §. 1. Inst. de oblig. ibi, secundum nostræ ciuitatis iura, & in princ. Inst.
de offic. iudicis, ibi legibus aut moribus, facit
l. omnes populi. l. ius ciuile. ff. de iustit. & iure.
§. sed naturalia. Institut. de iure nat. Ergò dispensare ex iustitia omnis princeps & magistratus non solùm potest, sed etiam tenetur.
Nam illud comprehenditur sub iurisdictione, quæ est potestas publica cum necessitate
iurisdicendi, sed dispensare ex gratia nec licet
principibus, nec magistratibus, nisi quatenus
à populo eis concessum fuerit expressim, vel
tacitè, vel verosimiliter.
Item declara, Nam princeps aut magistratus possunt, debentq́ue ex causa dispensare:
nam passim euenit, vt leges,
quęquæ in communi
vtiles sunt, quibusdam in casibus aut temporibus, aut locis, aut à quibusdam personis obseruari non expediat. Nam ecce legibus Hispanorum sub titulo (
de las cosas vedadas lib.
ordi.) cautum est, ne extra regni fines quisquam arma, aut equos, aut aurum, argentum,
pecuniam numeratam, aut mancipia exportet, néve quis armatus incedat. Quid si quis
sit extra regnum profecturus, necesse habet
secum ferre pecunias impensæ gratia,
vtileq́;vtileque
est arma gestare, puta, ensem, archebusium,
Ioricam, & similia. Vtileq́ue est secum ferre
mancipia. hisce ergò in rebus princeps aut
magistratus non solùm potest, sed & (iudice
me) necesse habet dispensare. Agnosco enim
id fore contra verba legis, ea enim generalia
sunt. Sed
* quædam leges, quæ obligant ciues (l. 1. ff. de legibus ibi, communis Reipublicæ sponsio, hoc est, promissio, vt plenè exposuimus de succes. progre. in præfat. ad princ.)
nōnon tam eos obligant in vim verborum, quàm
in vim sensus & mentis. l. non figura literarum. ff. de action. & obligat. l. ita stipulatus, in
mag. versicul. Sabinus. verbo, ex mente, vbi notant Paul. Castr. & Ias. ff. de verb. oblig. l. 3.
C. de lib. præteri. l. hæredes mei. §. cum ita. ff.
ad Treb. l. pater Seuerinam. §. conditionum
verba. vbi per Doct. l. quibus diebus. §. dominus. ff. de cond. & dem. l. Labeo. ff. de supel.
leg. verba enim (vt Cicero pro Lucio Cecinna author est) inuenta sunt, quæ indicarent,
non quæ impedirent nostram voluntatem,
probatur in d. l. Labeo, cum simil. suprà alleg.
Nec dubium est, quin ad ciuium vtilitatem,
non ad eorum læsionem leges fiant. l. 1. & 2. ff.
de legibus. c. erit autem lex, quarta dist. vnde
cùm primum incipiunt esse noxiæ, licet non
desinant, donec
abrogẽturabrogentur, vim legis habere:
tamen earum executio interea cessat & impeditur. l. vnic. in prin. vbi plenè per Corneum.
C. de cad. toll. l. adigere. §. quamuis. ff. de iure
patronat. l. quoties ab omnibus. C. de fideicommiss. dixi plenè de succe. progressu. in
præfatio.
Et cessat
* quidem earum legum executio
quò ad omnes: & sic in
cōmunicommuni si cœperat esse
nociua, quod si non in communi cœpit esse
nociua. sed tantùm in particulari,
inq́;inque nocumentum descendit ex causa nimis iusta aut
necessaria, vt in exemplis iam numeratis,
tũctunc
à principe fieri debet dispensatio vel declaratio, vt illa lex eo casu cessare intelligatur: &
tunc intelligo quòd ipso iure, vel ipso facto,
eo casu cessat executio legis. Sed ad remouendam omnem calumniæ & dubitationis occasionem, vtile est per superiorem eam fieri declarationem. Quòd si ciuis ille priuatus eam
legem transgrederetur ex illa iusta causa, quæ
superiorem cogeret ad
dispensandũdispensandum (hoc est,
ad declarandum, illo casu legem cessare) tunc
& si de facto vt legis transgressor accusari posset, nec fortè accusator quasi calumniator iure diceretur, tamen à superiore absoluendus
esset: quia & si contra verba, non tamen contra mentem legis ausus aut nixus videretur,
nec vt calumniator iustè puniretur accusator,
quandoquidem ipse videbat conciuem suum
contra legis verba ausum fuisse, nec potest
quibuslibet tanta peritia esse, vt mentem legis ipsiusmet verbis contrariam possint percipere aut detegere: in eo ergò vtile erit ciuibus ante legis
trāsgressionemtransgressionem à superiore impetrare dispensationem, aut legis cessantis declarationem, vt sic tuti sint à similibus accusationibus & molestijs. Meritò ergò & proprijssimè ea legis interpretatio,
* quæ ex vera &
intima eius mente contra ipsius verbi significationem à superiore fit, appellatur dispensatio, quasi vera dispositio & temperatio, inter proprietatem sermonis legalis, & legis
mentem, quæ inter se dissidere videbantur.
Nam quòd Manilius in locis suprà citatis dispensare appellauit, alibi temperare dicitur.
Vnde Horatius Ode 4. lib. 3. sic cecinit:
Qui terram inertem, qui mare temperat
Ventosum, & vrbes, regnáregnaque tristia.
Ecce
terrāterram inertem temperare ibi nil aliud
significat quàm dispensare, aut disponere, id
quod idem Manilius moderare alibi appellauit, lib. 2. Astron. sic modulatus:
Ingentem & æqualem moderātemmoderantem fœdere molem.
Et paululum inferius ait:
Sic temperat arua
Cœlum, sic varias fruges reddit́redditque rapit́rapitque,
Sic pontum mouet, & terris reddit́redditque rapit́rapitque.
Ergo dispensare nihil aliud est, quàm rectè
& cum debito temperamento disponere. Vnde cùm princeps & magistratus teneantur,
tanquam legum ministri, custodes, & executores cuncta disponere, secundum leges &
iura suæ ciuitatis, consequens est, vt nec sine
iusta causa (hoc est, sine tali causa, quæ ex mente legis sit) cōtracontra legis verba dispensare eis fas
sit, nec vbi ea iusta causa adsit, possint requisiti à ciuibus eam dispensationem & interpretationem facere desinere, non magis quàm
ius reddere desinere. id quod facere nequeũtnequeunt,
cùm omnis principatus & iurisdictio inducat necessitatem iurisdicendi, vt suprà edocemur.
Hinc apparet, an
* vera sit conclusio doctissimi Dominici de Soto, qui sic scripsit: Ille, inquit, cui regimen incumbit multitudinis, potestatem habet dispensandi super lege
humana in casibus certis, & cum personis certis. Dum dixit cum personis certis, significare
voluit non cum omnibus id licere. Dumq́ue
dixit in casibus certis, significare voluit non
in casibus omnibus. Tertiò dum dixit, potestatem habet, significare voluit, id ei necessarium non esse, in omnibus his tribus longè
verior est contraria opinio, primum vt cum
omnibus personis, in quibus cesset ratio legis, fieri possit, & debeat dispensatio à superiore. Deinde vt non solùm in certis casibus,
sed etiam in omnibus casibus, in quibus finis
legis cessat, dispensatio fiat. Tertiò, vt tunc
nōnon
solùm superior possit, sed etiam necesse habeat dispensare, vt isthæc omnia ex superioribus patent, quibus omnibus in specie interrogatus fortè ipse doctissimus Sotus consentiret, quamuis ipsius verba aliud videantur
sonare.
Idq́;Idque * in dispensatione ex iustitia, diuersum esset in dispensatione ex gratia, quam
princeps liberrimè erga vnum potest exercere, & erga alium omittere, puta, natalibus restituere, legitimare, & similia, vt per totos tit.
ff. & C. de nat. rest. & in
authẽauthen. quib. mod. nat.
effi. sui. & quib. mod. nat. effi. leg.
Altera conclusio est ipsius Dominici Soti,
quando
* causa, inquit, non occurrerit rationi consentanea. atque in bonum commune relata, tunc prælatum pro suo libito dispensare peccatum est, aut infidelitatis aut imprudentiæ: is enim si ex industria fecit, infidus
est, vtpotè transgressor muneris sibi commissi, & à se suscepti. Sin autem existimauit dispensare sine causa liberum sibi esse, inscitiæ peccatum est. Quæ
cōclusioconclusio & vera est, & confirmat quæ à nobis proximè tradita fuerunt,
eget tamen duobus temperamentis, aut limitationibus. Prima, quando ea dispensatio expressim à populo ipsi principi permissa esset
in ea specie & similibus. Altera, quando tacitè foret permissa: tacitè autem permissam intelligo, quando vel res, de qua ageretur, modici momenti foret: & hac ratione, vel alia
quauis id principi à populo concessum iri
verosimile foret, vt suprà edocti sumus.
Quando ex gratia & fieret & fieri posset
* dispensatio, vt in legitimatione suprà attigimus, subdit ipse Dominicus verba sequentia:
Si prælatus, inquit, non potest sine causa dispensare, fit vt dispensatio nil aliud sit, quàm
declaratio causæ, ob quam ratio legis in tali
casu deficit. negatur consequentia: nam & si
ratio legis in hac persona deficiat, non ideò
protinus à legis vinculo enodatur: ita ille, qui
errat planè dupliciter, primum dum contendit talem dispensationem mentalem legis declarationem
nōnon esse (id quod iam luce clarius
ostendimus) deinde dum autumat, quod si
* in vna persona vel casu cessat ratio legis, non
ideò ille ab illius legis obseruatione ipso facto enodatur, quinimò
verissimũverissimum est ipso facto enodari ac laxari seu liberari quò ad illum
casum, quamuis
dispẽsationisdispensationis impetratio vtilis esse possit ad molestiam & calumniam vitandam, vt iam edocti sumus, & Sotus intelligendus est, in dispensatione ex iustitia. Nam
* dispensationem ex gratia princeps etiam sine vlla causa facere potest, tàm liberè, quàm
bona sua prodigere. primùm probat l. 1. ff. de
const. prin. §. sed & quod principi. Inst. de iure
nat. secundum probat l. sed & si lege. §. contulit. ff. de pet. hær. l. 1. §. & magis. ver. prodegit.
ff. si quid in frau. patr. l. quia autem. in prin. &
§. 1. ff. quæ in fraud. credi.
Neque ad rem pertinuit, quod ipse doctiss.
Sotus, vbi suprà, affirmat, quòd causa ieiunij
cessat in eo, qui carnes satis maceratas habet,
& nihilominus enodatur à præcepto ieiunandi, quod quidem præceptum, vt ipse significat, ob solam carnis macerationem
inductũinductum
fuit. Sed
* ipse tripliciter errat, Primum dum
existimat ob solam carnis macerationem inductum esse ieiunium, cùm etiam ob mentem in Deum eleuandam præceptum esse constet, vt ex communi Theologorum opinione
resoluimus, de succe. prog. in præfa. num. 94.
cum seq. tradit Alphonsus de Castro de potest. legis pœnal. lib. 1. c. 5. versic. lex humana, in tertio documento. Deinde errauit, dum
in eo, qui carnes satis maceratas haberet, causam ieiunandi cessare autumauit, cùm, vt dixi, supersit altera causa mentis in Deum eleuandæ: nec dubium sit quin quando lex nititur pluribus rationibus, si earum vna supersit, id sufficiat, lex sustineatur, nec ipsius
causa cessare intelligatur: quandoquidem ex
|
toto non cessat. l. si non lex. ff. de hær. inst. §. affinitatis. Instit. de nup. Andreas Tiraquellus
de causa cess. par. 1. num. 139. Postremò errauit
dum
* causa etiam ex toto cessante, putauit legem non cessare quò ad illum articulum
& personam in qua cessabat: cuius contrarium verius esse iam ostendimus: quæ omnia
procedunt facilius quò ad leges profanas
quāquam
quò ad diuinas. subdit idem Dominicus Sotus, vbi suprà. In his
* autem (inquit)
quęquæ meri sunt positiui iuris, dispensatio sine causa à
peccato non excusat,
veruntamẽverumtamen dispensatio
tenet, tametsi Caietanus loco citato & in sua
summa in verbo, dispensatio, neque in his pacatas censet eorum conscientias,
cũcum quibus sine causa dispensatur, & ratio eius est, quòd licet tollatur ius positiuum, superest nihilominus legis naturalis vis, quæ est, ne quis absque
causa
reipublicęreipublicæ se oneribus subducat. hoc autem nondum equidem mecum constitui
quātumquantum valeat. enim verò si exoneratio mea,
oneratio esset aliorum, vt cùm quis priuilegium procurat, quo se tributis soluendis absque
causa subtrahat, vnde aliorum vergit aggrauatio, peccatum esset mortale. In ieiunijs
autẽautem
non est tam planum (nisi vbi exemptus scandalum daret: illo autem cessante, forsan culpa
non esset peior quàm venialis, hæc ille.
Quid dicendum? & sanè sunt tres casus,
aut enim materia subiecta modici momenti
est, aut magni, aut dubitatur. Primo casu sint
tres conclusiones: quòd valet dispensatio etiam sine vlla causa, & dispensans non peccat,
& dispensatus similiter expers peccati est, NāNam
hæc est illa dispensandi & gratiam faciendi
facultas, quæ omni iure sublimioribus potestatibus concessa esse videtur in his modicis,
argu. l. 1. ad fi. ff. de consti. princ. §. sed & quod
principi. Instit. de iure nat. iuncta l. scio. ff. de
minori. & quæ plenè diximus de succ. resolu.
lib. 1. §. 7. Alter casus, quando res magni momenti est, ita vt dispensatio noceat, & tunc sine causa non valeret, siue fiat à Papa, siue ab
alio principe seculari, vel ecclesiastico per fundamenta nostręnostræ principalis sententięsententiæ, quęquæ habet omnem potestatem ad vtilitatem, non ad
læsionem concessam videri, ergo dispensans
peccare intelligetur, & similiter is, qui tali dispensatione vteretur. Vltimus casus, cùm sumus in dubio, quia vix apparet vtrùm læsionem magnam ea dispensatio induceret, an
fortè modicam, aut omnino nullam: & tunc
standum est dispensationi, quia cùm nullius
sensus esse præsumatur, qui sensum vincat
principalem, l. fin. C. de legib. euenit vt in re
dubia pręsumaturpræsumatur iustũiustum aut tolerabile, quod
à sublimioribus potestatibus gestum fuerit,
vel à legislatoribus. l. 1. §. initium ibi, quia moderatam hanc ætatem prætor ratus est, vbi
not. Glo. ff. de postulan. l. prospexit. ff. qui, &
à quibus. l. non omnium. ff. de legibus. vbi
notat Bal. idem Bald. in l. de quibus. ff. de legibus, & plenè in simili per Andream Tiraquel. in præfat. tracta. de vtroque retra. numero 75.
Ergo si cùm mos aut ius esset positiuum in
quadam prouincia missas cum sonorosis cantibus celebrandi, in quodam oppidulo Papa
dispensauit, vt sine cantibus celebraretur ob
meram rectoris gratiam, licet causa dispensandi ibi nulla fuisset, valeret dispensatio: &
tam dispensans, quàm dispensatus expers peccati foret, quia res pauci momenti est. Quòd
autem
* in principe præsumatur iusta causa,
notant communiter Doctores in d. c. quæ in
Ecclesiarum, vbi latissimè Fely. in 22. colum.
in 5. conclusio. de constitutio. Glo. Barthol. &
Doct. in l. Relegati. ff. de pœnis. idem Barthol.
in l. conficiuntur. ff. de iure codicillorum. Cynus & communiter alij in l. quoties. & in l. rescript. C. de precibus Imperat. offeren. & in le
fin. C. si contra ius vel vtilita. publ. Innocen. in
c. ad aures, de temporibus ordin. Iacobus Butri. in l. præscriptione. C. si contra ius vel vtilita. publicam. Bal. in d. l. præscriptione, & in d.
l. rescripta, & in l. si testamentum, & ibi Ias. &
Doct. C. de testamen. & in præludijs feu. in
9. colum. & in c. ecclesia Sanctæ Mariæ. vt lite
penden. Panormita. in c. si quando. colum. finali, de rescriptis. & in c. nisi specialis, colum.
2. de officio deleg. & in c. cùm venissent. colu.
3. de iudicijs, & in c. quanto. in colum. 4. de
iureiuran. & in c. cum inter. de exceptio. & in
c. cum olim. in 8. colum. & in c. in causis. in 2.
notabili, de re iudica. Antonius, & Imo. in c.
cum inter, de renuncia. & in c. constitutus. de
religiosis domi. & in c. quia plerique, de immunitate ecclesi. Geminia. in c. grandi. in 2.
colum. de supplenda negligen. præla. libro 6.
Ange. in consil. 368. incipi. Serenissimus princeps. Petrus de Anchara. in consil. 288. incipi.
vltra alia. Raphael Fulgo. in consil. 143. incip.
Antonius, Salyce. in l. nec causas. C. de appellatio. Marianus Sozi. in consil. 143. incipi. visa
bulla. colum. 5. volum. 2. Ludouicus Roman.
in consil. 436. incipi. quod indultum. in 4.
colum. Nicolaus Milis in Repert. suo, in verbo, princeps. versic. Princeps præsumitur. Philippus Corne. in consil. 199. incip. quanquam:
in 2. colum. vbi inquit, ita communiter teneri. Alexand. in consil. 3. incip. visis codicillis. in
finali colum. & in consil. 94. incip. Consideratis his. in vltima colum. & in consil. 111. incip. visis instrumentis, in 6. colum. & in consi.
136. incipi. viso & examinato, in 1. colum. vol.
1. & in consil. 146. incip. nec arguendi sumus.
colum. 7. vol. 2. & in consil. 155. incip. videretur in
cōsultationeconsultatione. col. fi. vol. 6. & in con. 101.
inci. super primo dubio. col. 2. & in consi. 224.
vol. 7. Bartho. Sozi. in consi. 87. in 10. colum. &
in consi. 120. inci. Memini me aliàs consuluisse. col. 8. vol. 3. Ias. in d. l. si testamen C. de testamen. & in consil. 105. incip. in causa mota. colum. fin. volum. 1. & in consil. 144. incip. circa
|
primum dubium. in 3. col. & in consil. 227. incip. Carolus. in 10. colu. & in consil. 223. incip.
Præsens consultatio. in 3. colu. & in consil. 236.
incip. Viso titulo quæstionis, in 2. colu. volu. 2.
Petrus Belluga. in suo principum speculo. in
rubric. 46. de donatiuo Curiæ. §. 1. Albert. Brunus in consil. 1. in 2. colum. in fi. Ioannes Campezius in quodam suo consilio posito inter
consilia dicti Alberti Bruni, incip. viso themate. Carolus Ruinus in consil. 76. incip. primò est videndum. in 6. colum. & in consi. 143.
incip. sic aliàs dixi. colum. pen. volum. 5. Antonius Capycius in Decisionibus Neapolitanis, decisione 51. incipi. in causa Antoniæ, in
final. colum. Hippolytus de Marsilijs in sing.
6. incip. in principe. Ludouicus Gozadinus in
consil. 5. incip. an in quæstione præposita. col.
6. versi. 7. adduco. & in consil. 41. incip. quæritur an frater, in penult. colu. Stephanus Bertran. in consil. 340. incipi. spectabilis vir, vbi
hanc dixit magis communem esse
opinionẽopinionem,
vol. 1. & in consil. 340. incipi. Benemeritè. vbi
etiam hanc dixit magis communem opinionem, vol. 3. in quibus consilijs hoc limitat atque declarat, & plures authoritates refert &
voluit Catelianus Cotta in suis memorabilibus, in verbo, Papa. & Marianus Soz. iunior
in consil. 55. incip. Iustissimi iudices, in finali
colum. & in consil. 75. incip. Quanquam, in 7.
colu. Ergo in dubio etiam in ijs, quæ sunt ex
iustitia (in quibus loquitur Sotus, vbi suprà)
cùm iusta causa in principe præsumatur,
consequẽsconsequens fit, vt dispensatio teneat, & nec dispensans, nec dispensatus peccent, quod si constaret
nōnon adesse iustam dispensandi causam, magis est, vt dispensatio à principe sæculari facta, non teneat de iure, cùm, vt habet nostra
conclusio principalis, omnis princeps subsit
legibus: ergò si ea dispensatio ad
effectũeffectum perducatur, & dispensans mortaliter peccaret,
ꝙquod
Sotus & Caietanus suprà relati volunt, & dispensatus etiam peccaret,
ꝙquod Caietanus tenet
Soto repugnante, sed
vterq;vterque erat dum dispensationem valere existimant, quasi princeps legibus sit superior, cùm regulariter sit inferior,
in Papa autem dispensante fortè procederent
sententiæ Caietani & Soti. Sed verius est,
ꝙquod
quando ius etiam positiuum erat vtile,
cōtracontra
id sine causa non potest Papa dispensare: quia
eius potestas est ad
bonũbonum,
nōnon ad malum, ergo
& ipse peccaret, &
etiāetiam dispensatus, vt dicam
infrà cap. seq. num. 26.
Denique
* ex causa dispensari posse variè
intelligitur, primùm quò ad ius diuinum, vt
plenè per Decium consil. 112. in præsenti col.
2. idem Decius in c. quæ in Ecclesiarum. de
constitutionibus. Fernand. Loazes in consil.
super matrimonio regis Angliæ, in 2. principali dubitatione, in 2. funda. pro parte affirmatiua. Franc. Curt. consi. 19. viso priuilegio.
& cons. sæpè. 20. num. colum. 2. communiter
Doct. in d. c. quæ in Ecclesiarum, & in c. post
trāslationemtranslationem, de renunciatione. Vincentius,
Ioannes Andreæ, & Abbas in c. proposuit, de
concessione præbendæ. gloss. in verbo, exemptus. & ibi Doct. in c. à nobis. decimis. Bart. in
proœmio ff. in 6. colu. & in l. ex hoc iure gentium. ff. de iust. & iure, & in d. l. omnes populi.
eodem titulo, & in l. rescripta. C. de precibus
Imperato. offeren. & in l. finali. C. si contra ius
vel vtilitatem public. & in l. 1. ff. de constitut.
principum. Albericus de Rosate in 1. parte statutorum. q. 7. Bald. in authentic. ad hæc. C. de
vsuris. & in l. 1. C. de iure aureorum annulorum. Alexand. in consil. 249. incip. pro inuestigatione. col. 3. volu. 2. & in consil. 183. incip.
perspectis verbis, colum. fin. volum. 5. Marianus Sozi. in consil. 28. incip. circa primum
quæsitum. volu. 1. Philippus Corneus in consil. 189. incip. quanquam. col. 2. volu. 4. Felyn.
in c. postulasti. col. 15. versic. tertius casus. de rescriptis. & in c. humilis, de maioritate & obed.
id quod procedere in omnibus præceptis decalogi, vt ex causa cum eis dispensetur, disseruimus de successionum progressu in præfatione circa principium. Idem
* quò ad ius naturale, vt ex causa etiam cum eo dispensare
fas sit, ibi docuimus. Vnde & si defensio sit de
iure naturali, cum ea tamen ex causa dispensatur, & impeditur per summum Pontificem,
ita Alberic. in l. omnes. col. 1. de episc. & cleric.
Decius in c. dilecti. colu. 7. de exceptionibus.
Nellus in tractatu bannitorum in 2. quæst. secundi temporis. Alex. in l. cùm mulier. colu. 5.
ff. soluto matr. Turre Cremata in c. 1. 5. distin.
Ang. in l. si sic. ff. de leg. 1. Doct. in §. sed naturalia. Instit. de iure natural. Loazes in consi. pro
Marchione de Velez, pag. 337. Vnde ex causa
* princeps dispensat, vt non fiat citatio, gloss.
notabilis in l. antepenult. ff. ex quibus causis
maio. quæ communiter approbatur, vt dixi in
d. præfatione, num. 99. Quibus adde omnes
Doct. in c. inter quatuor, de maio. & obed. Ioan. Andr. in d. c. 1. de causa possessionis & proprieta. & in additione ad Speculum in tit. de
sentent. §. iuxta. versic. est etiam nulla. Bald. in
l. 2. C. quomodo & quando iudex. & in l. ne
causas. C. de appella. Alexand. in consil. 2. col.
4. volum. 1. Franciscus de Curte in consil. 20.
incip. sæpè numero. in 2. & 3. colum. & Matthæus de Afflict. in decisio. Neapol. decisi. 391.
incip. Fuit dubitatum, in 2. colu. Et similiter
* ex causa princeps dispensat, vt exceptio impediatur, quamuis sit iuris naturalis, vt ex
cōmunicommuni opinione resoluimus in d. præfatione,
nu. 109. versic. proinde cum exceptio. Enim
*uerò in ijs, quæ sunt de iure positiuo, sine dubio fieri potest dispensatio ex causa, vt suprà
disseruimus.
Vnde cùm per inferiorem ex causa dispensetur quò ad ius, siue naturale, siue diuinum,
siue positiuum, euenit, vt quamuis
* Episcopus sine causa contra ius canonicum non dispenset. d. c. post translationem. & c. fin. & ibi
|
Hostiensis & alij de officio Archi. ex causa tamen id efficere non prohibetur, per legem si
hominem. ff. mand. tradunt Doctores in l. 1.
vbi Ias. C. de precibus Imp. offer. idem Ias. in
l. nemo potest. 2. lectu. colum. 2. ff. de leg. 1. Fely. in c. 1. fal. 7. de consti. Alex. in rubr. ff. de officio eius. Fely. in c. 1. 3. col. de rescrip. idem Fely.
in c. 1. col. 4. de sponsa. Alex. in l. ex duobus. §.
etiam. ff. de vulga. Ioan. Baptista de sancto Seuerino in repeti. l. omnes populi, in 38. colum.
& ibi Iason in prima lectura. ff. de iust. & iure.
Ioannes de Lignano in d. c. at si clerici. & ibi
Panormita. & Moder. de iudicijs. idem Panormita. in d. c. fi. de consuetudine Archidiacon.
in d. c. licet. de electione. lib. 6. Cardinalis in
c. studuisti, de officio legati. Albericus de Rosa. in 1. parte statutorum, in 7. q. versi. quid si statutum. Bald. in repeti. l. 2. ff. de iureiuran. & in
additione ad Speculum, titulo de feudis. Roma. in l. 1. ff. de iurisdictione omnium iud. &
in consi. 325. incip. quo ad primum, in 2. colu.
& in consi. 428. incip. in terminis, infi. colum.
& in singulari 486. incip. sed an possit episcopus. Andreas Siculus in d. c. 1. & in rubr. C. qui
admitti. in 24. colu. & in consil. 36. incip. sapienter. col. 15. vol. 2. & in consi. 1. colum. 22. & in
consil. 76. incip. Illud in medium afferam. col.
3. volu. 3. quod intelligo in dispensatione ex
iustitia. nam in ea, quæ sunt gratiæ, etiam sine
vlla causa fieri potest dispensatio, quasi tam
concessa principibus ea videantur, quàm proprium suum patrimonium, quod prodigere
fas esse, suprà ostendimus.
Hinc est, quòd inferior,
* & si legem superioris regulariter alterare nequeat. l. minor
magistratus. ff. de arbi. l. ille à quò. §. tempestiuum. ff. ad Trebel. l. fin. C. de legibus.
tamẽtamen id
intelligitur sine causa, vel generaliter quo ad
omnes casus, & personas, & res. Cæterùm ex
causa, quò ad res certas, vel personas, in quibus ea causa concurrit, potest. sicq́ue cum Papa
* imponat pœnitentiam transferendo votum, eam pœnitentiam episcopus commutare potest. Ita Ludo. Rom. singulari 460. Papa.
in c. tempora pœnitudinis. 26. q. 7. l. si quis libellos. C. de appell. idem Ludouicus Romanus consil. 428. in terminis, ad finem. Ias. in l.
omnes populi. col. 3. ff. de iust. & iure. Hippolytus Marsi. in l. 1. §. fin. nume. 28. ff. de quæst.
idem Marsil. singul. 221. iusta causa. Fely. in c.
accusanti. in fine, de accusat. Ias. in l. 1. Instit. 1.
C. de precibus Impera. offer. Hippolyt. Marsil.
in l. 1. §. sed & si quis. ff. de falsis. col. 1. & singul.
182. iudex. & Nicola. Pigno. in add. ad Romanum d. singu. 460. Qui omnes idem sentiunt
in quolibet iudice aut magistratu respectu legis à principe suo, vel à sua republica latæ, mouentur omnes per l. si hominem. ff. mand.
Loazes consil. pro March. de Velez, pag.
329.
Hinc est, quòd licet
* soli Romano Pontifici videatur licere commutare pias testatorum voluntates, vt in clem. quia contingit, in
princ. de relig. domibus ibi, cùm tamen ea,
quæ ad certum vsum largitione sunt destinata
fidelium, ad illum quidem, non ad alium (salua sedis Apostolicæ authoritate) conuerti debent. Glo. & Cardi. in cle. vt hi qui. §. illi verò,
de ætate & qual. verb. annexi. Ex causa tamen
episcopus id facere non prohibetur, vt est communis opin. quam tenent Panor. Corsetus &
alij in c. cùm accessissent, de const. Abba. & alij
in c. cum venerabilis, de except. Lambertinus
de iure patro. in prima par. 1. libri. 9. q. prin. arti. 2. facit l. 1. prin. & l. 1. ff. vbi pupillus edu. debeat. Barthol. in. fin. per illum tex. ff. de oper.
pub. Alexand. consil. 73. in causa. libro 7. Matthæus Afflictus in c. 1. §. item si fuerit. quibus
mod. feu. amitt. Fernandus Loazes consil. pro
Marchio. de Velez, dub. 1. pag. 347. id quod etiam ipse Papa absque causa facere non potest,
vt ipse ibidem firmat post Bald. & Corneum,
quos allegat in l. si testamentum. C. de testamen. Ergo si
* ex causa id tam episcopo quàm
etiam Papæ licet, sine causa verò neutri eorum
fas sit, tunc apparet nullam esse differentiam
inter Papam & alios, quod est contra d. clem.
quia contigit, ibi, salua quidem sedis apostolicæ authoritate, resp. secundum Loazes, post
ipsum Bald. & Corneum, quòd sine causa
summo Pontifici de potestate ordinaria minimè licet, sed tantùm de potestate absoluta.
episcopo
autẽautem nec de ordinaria, nec de absoluta, quia in inferioribus absoluta potestas
nōnon
est. Nos autem negamus Papæ sine causa id
fas esse, etiam de potestate absoluta, ex nostra
principali sententia, quæ habet vtranque potestatem, tam ecclesiasticam, quàm profanam, ob meram subditorum, non ob regentium vtilitatem datam fuisse, sicq́ue potestatem absolutam, hoc est, à legibus enodatam,
in nullo principum legitimorum reperiri,
constanter
adfirmanusadfirmamus, vt suprà plenè edocemur. & differentiam, quam dicta clem. inter
summum
PontificẽPontificem & reliquos facere voluit,
in eo duntaxat est, quòd
* in superioribus,
qualis est summus Pontifex, semper præsumitur iusta causa, quandiu non probatur contrarium: in reliquis autem non vtique, vt tradunt Felynus & alij in c. quæ in Ecclesiarum.
colum. 22. de constit. Glo. Barthol. & alij in l.
relegati. ff. de pœnis. Innocen. in c. ad aures, de
temp. ord. Barthol. in l. conficiuntur. ff. de iure
codicil. Bald. & Ias. in d. l. si testamentum. C.
de testa. & Bald. in præludiijs feudorum. colu.
9. & in c. Ecclesiæ sanctæ Mariæ, vt lite pend.
estq́ue communis opin. & patet ex relatione
Fernandi Loaz. vbi suprà, pag. 370. qui idem
sequitur.
Hinc etiam est, quòd
* super voto simplici liberum est episcopo dispensare, ita Speculator titu. de legato. §. nunc de episcoporum,
versicul. 223. Abb. in c. veniens qui cleric. vel
vou. Corsetus in singul. verb. dispensatione.
|
quod tamen non aliter quàm ex iusta causa
intelligendum est.
Hinc etiam est, quòd
* & si sit statutum in
Ecclesia, quòd in Canonicum non admittatur, nisi nobilis, Episcopus tamen contra id
statutum dispensare potest ex iusta causa, aliter non, quod tamen dic, vt per Rom. singul.
491. heri fui, qui (nonnullis tamen repugnantibus) in contrarium inclinat, & sic pars negatiua receptior videtur, vt per Felyn. in c. super
eo. 2. de testibus. Philippus Decius in c. at si
clerici. §. de adul. colum. 5. de iud. Decius in
c. cùm adeò. colu. 2. de rescrip. per Nicol. Pign.
in add. ad Romanum, vbi suprà, qui disputant, an valeat tale statutum vel talis consuetudo. Verum est, quòd nobilis virtuosus præferetur virtuoso ignobili, secundum Doct. in
c. venerabilis, de præb. & Bald. in l. nemini, in
fin. C. de aduo. diuer. iudi. Sed nobilis
* non
virtuosus, non præfertur ignobili excellenti
virtutibus, secundum omnes, maximè Panorm. in c. venerabilis, vbi per illum text. dicit
non valere statuta, quæ volunt Canonicos
debere esse nobiles, quia nocent virtuosis ignobilibus. imò dicit idem Ludo. singula. 650.
quòd nobilitas scientiæ præfertur nobilitati
generis, allegando Cyn. in l. quisquis. C. de
postu. & dicit Hieronym. ad Celantiam: Vera
est nobilitas, clarum esse virtutibus. & Cassiodorus in Epistolis: Hæc est indubitata nobilitas, quæ moribus probatur ornata. & nobilitas sola est atque vnica virtus. & Arist. 4. Politicorum: Ingenuitas est virtus atque diuitiæ
antiquæ. & Senec. ad Lucilium: Animus nobilem facit, cui ex quacunque causa licet supra fortunam surgere. & in lib de morib. Nobilitas est generosus animus. & Claudianus:
Exaltat virtus nobilitate parens.
Ausonius in Solonis sentent.
Pulchrius multò parari, quàm creari nobilem.
Seneca in Hercul. furente:
Qui genus iactat suum,
Aliena laudat.
Ergo quando præstat proprium alieno,
tanto præstat nobilitas propria virtute comparata generis nobilitati, quæ interdũinterdum etiam
nocere solet, teste Iuuenale Satyr. 8. sic canente:
De quocunque voles proauum tibi sumito libro,
Quod si præcipitem rapit ambitus, atque libido.
Si frangis virgas sociorum in sanguine, si te
Delectant hebetes lasso lictore secureis:
Incipit ipsorum contra testare parentum
Nobilitas.
Denique teste Ouidio ad Pisonem:
Perit omnis in illo
Gentis honos, cuius laus est in origine sola.
Adhuc tamen auctore Cicerone pro
* Sestio: Omnes boni semper nobilitati fauemus, & quia vtile est Reipublicæ, nobiles esse
homines dignos maioribus suis, & quia valere debet apud nos clarorum hominum senex
de Republica meritorum memoria etiam
mortuorum.
Denique vt in reliquis omnibus, quæ sunt
iuris siue naturalis, siue diuini, siue positiui,
per inferiorem ex causa dispensatur: ita quoque & in illo articulo, vt conuentiones seruentur, dispensatum inuenio, licet sit iuris
naturalis. Nam, qui factum promisit, dispensatur à lege positiua secundum communem
opin. vt non teneatur præcise ad factum, sed
satisfaciat præstando interesse, qua in re, quia
dubia est, nos disputandi gratia sumus in hac
opinione.
Quod in obligationibus
* facti quis possit ad factum compelli præcisè.
Contra istam conclusionem, quæ videtur
temeraria, faciunt sequentia: Primò tex. vulgatus in l. si quis ab alio. §. fin. ff. de re iudi. vbi
dicit text. quod non faciens quod promisit, in
pecunia numerata, id est, in interesse condemnatur, si euenit in omnibus faciendi obligationibus: si ergò condemnetur in interesse, ergo non potest compelli ad factum precise, &
sic contra conclusionem. Item stringitur alio
modo, quia ibi est text. quòd in obligationibus facti post moram succedit obligatio ad
interesse. & ita sumant ibi Barto. & alij, modò
sic, vt dicis, quòd succedit, ita ꝙquod tollatur prima
obligatio principalis competens ad factum,
& tunc habeo intentum: quia cùm sola obligatio ad interesse supersit, ergo non potest ad
factum compelli, quod iam non est in obligatione. Aut dicis, quòd succedit simul cum
prima, ita quod vtcũq;utcumque sit in obligatione post
moram, & tunc idem: quia ad factum nōnon potest præcise cōpellicompelli: quia debet esse in electioẽelectione
debitoris. l. plerunq;plerunque, cum simi. ff. de iure doti.
Secundò principaliter contra conclusionẽconclusionem
facit tex. ad literam in l. stipulationes non diuiduntur, vers. Celsus, de verb. oblig. vbi tex.
dicit Tuberonem existimasse, vbi quid fieri
stipulamur, si non fuerit factum, pecuniam
dari oportere, id est, interesse: ergo non potest
ad factum compelli præcise. Item & secundò
stringit, quia dicit, oportere, & sic necessitatẽnecessitatem
importat quò ad interesse, vt notatur in l. 1.
in princip. ff. de iusti. & iur. cum similibus. &
sic ad factum non potest compelli præcisè.
Tertiò in contrarium facit l. quotiens quis,
de verborum obligation. vbi promittens factum, videtur in defectum promittere interesse, & sic interesse est etiam in obligatione, ergo non potest ad factum præcise compelli.
Quartò in contrarium facit l. fi. ff. si quis in
ius vocatus non ierit. vbi si quis iudicio sisti
promittit, agendum est cum eo incerti in id,
quod interest, ergo
nōnon potest ad factum compelli. Præterea ibi dicitur, agendum esse, &c.
|
& sic loquitur per
GerundiũGerundium, quod importat
necessitatem, vt notatur in Rubr. ff. de edend.
& sic necessariò debet agi ad interesse, non autem quòd ad factum compellatur, & sic contra communem.
Quintò, facit l. eum qui. ff. de iudic. vbi est
tex. quod ille qui insulam sibi fieri certo tempore stipulatus est, tempore finito potest agere in id quod interest: ergo non potest debitor
compelli ad factum, & sic contra conclusionem.
Sextò, casus excepti, &c. sed multi sunt casus in quibus specialiter quis compellitur ad
factum, l. sed hæc. §. prætor. ff. de procu. l. stipulatio. §. sine, de oper. noui nuncia. & l. fideicommissa. §. fin. de leg. tertio. cum simil. ergo
in contrarium est ius commune, ergo contra
conclusionem.
Septimò, contra conclusionem tenet Bart.
in l. stipulationes non diuiduntur, de verb. ob
lig. 8. q. quem omnes ibi, & vbique indifferenter sequuntur. & ideo non est opus alijs fundamentis.
Octauò, quia obligatus ad factum, potest
alijs committere in multis casibus, in quibus
non notauit, in §. ne autem, de cadu. tolle. cũcum
simil. ergo non compellitur præcise.
Nonò, in contrarium videtur tex. ad literam, in l. in stipulationibus. §. operatus, ad finem, de verbo. obliga.
Prædictis tamen non obstantibus potest
suaderi contrarium per sequentia, Primò, mitius agitur cum lege, quàm cum homine. l.
Celsus. ff. de arbi. cum simili. sed obligatus
*
ad factum per legem præcisè compellitur ad
factum. l. si cum exceptione. §. sed & si quis,
quod met. cau. l. stipulatio ista. §. siue autem.
ff. de noui oper. nuncia. ergo à fortiori obligatus conuentione hominis debet posse precisè
compelli ad factum.
Secundò sic, valet
* argumentum de contractibus ad vltimas voluntates. l. seruum filij. §. eum qui chirographum. de lega. 1. l. fin.
cum simil. C. de lega. sed in vltimis voluntatibus quis præcisè compellitur ad factum. l.
fideicōmissafideicommissa. §. fina. de lega. 3. ergo idem in contractibus.
Tertiò sic, dispositio legis, testatoris, & contrahentium æquiparantur. l. fin. C. de reb. alie.
non alien. cum simili. sed obligatus à lege, vel
testatore ad factum præcisè compellitur facere vt modò dixi. ergo idem in obligatione &
conuentione hominis, & sic pro conclusione.
Quartò sic, quando in obligationibus facti
*
est appositum
iuramentũiuramentum, indubitanter quis
compellitur ad factum. glo. singul. in l. si pecuniam, in princ. ff. de condi. ob caus. ver. necesse
habeas, probatur in c. fin. ne præla. vices suas.
modò sic, iuramentum debet intelligi secundum naturam contractus. l. fin. C. de non nume. pecu. ergo de natura contractus est, quòd quis præcisè compellatur ad factum, & sic pro
conclusione.
Quintò sic, in obligationibus dandi quis
præcisè compellitur ad dandum. l. vbi autem
non apparet. §. fin. de verb. obliga. l. si ita. §. si.
ff. de contrah. empt. §. sic itaque. Insti. de actio.
l. si seruum. §. fin. de verbo. obliga. modò sic, inter obligationem dandi & faciendi non potest dari ratio differentiæ quò ad propositum,
vt inquit Bart. in l. stipulationes non diuiduntur. 5. colum. quem Alex. & alij ibi sequuntur.
ergo quemadmodum in obligatione rem dari quis præcisè dare compellitur, idem debet
esse in obligatione faciendi, quia vbi non est
diuersa ratio, non debet diuersum statui. l. fina. C. ad. leg. Falcid. l. illud. ff. ad. leg. Aquil. l.
si postulauerit. §. ratio, de adult. cum simil.
Sextò, istam opinionem reperio per glos.
in l. stipulatio. §. sin autem, de oper. noui nunciatione. Idem tenet glo. quam ego allego in
l. si hi contra quos. C. locati. relata ad tex. & in
l. prima. C. de sentent. quæ pro eo. in versic. in
alijs. & glos. in l. certi condictio, in princ. ff. si
cer. pet. in 4. glo.
Septimò, validum est
argumẽtumargumentum de iudicijs ad testamenta. l. qui testamento. §. eum
qui. ff. de testamen. vt suprà dixi. ergo à primo
ad vltimum de iudicijs ad contractum. Modò sic,
* obligatus ad factum explicandum
in iudicio compellitur præcisè. l. sed & hæ. §.
prætor, de procur. ergo idem in obligato ex
contractu. sed hoc bene scirem cauillare.
Restat ad contraria respondendum. primò
* ergo non obstat l. si quis ab alio. §. fin. de re
iu. nam fateor quod ille, qui non facit, quod
promisit, in interesse condemnatur, vt ibi, tamen est intelligendum si actor hoc petat, aliàs secus. l. 4. §. hoc autem iudicium, de damno
infect. non tamen ibi negatur, quin actor possit agere ad factum, immò poterit agere, & aduersarium ad illud compelli per suprà dicta:
& sic non obstat, ibi enim de compulsione
verbum nullum, sed solum ibi dicitur quod
in obligationibus facti succedit obligatio ad
interesse post moram, non quod tollatur prima, imò additur primæ, vt infrà subijciam: ergo debet esse in electione debitoris, argu. l.
plerunque, de iure doti. Istud nego, quia argumentum procedit in debitore alternatiuo,
sed nos loquimur in debitore, qui copulatiuè
tenetur ad duo, scilicet ad factum & ad interesse post moram, quamuis vnica solutione liberetur, & sic argumentum non obstat.
Secundò non obstat l. stipulationes non
diuiduntur. vers. Celsus. quia tex.
solũmodòsolummodò
ibi dicit, quod si non fuerit factum, teneatur
ad interesse, & hoc ego fateor: tamen ibi non
negatur, quin teneatur etiam ad factum,
immò tenetur, & ad illud compellitur præ|
cisè per supradicta, & sic non obstat. Nec etiam obstat verbum Oportere, quia illud refertur ad debitorem, & fateor quod potest compelli ad interesse, si actor hoc vult, & hoc dicit
ibi tex. pecuniam dari oportere, &c.
nōnon tamen
quod actor hoc petere compellatur, imò est in
electione sua, & sic non obstat. Et pro hoc l. 1.
C. vt nemo inui. age. &c. Vel aliter potest solui
illa l. stipulationes non diuiduntur, & d. l. si
quis ab alio. Sed concesso quod illa iura probarent contra conclusionem quod intelligantur quando ille, qui non facit, iam non potest
amplius facere, vel quando actoris non interest, quod fiat, tunc enim cogitur ad interesse,
non autem ad factum, & ita intelliguntur dicta iura. Sed quando
nōnon factum potuisset adhuc facere promissor, vel quando actoris interest, quod fieret, tunc posset debitor præcisè ad
factum compelli: ita intelligatur conclusio.
Ista fuit solutio Mar. de Fano. qui tenebat
hāchanc
partem, quam refert Bart. in d. l. stipulationes
non diuiduntur. 8. q. Verùm quia videtur diuinare, & multum restringere illa iura, magis
placet alia solutio, quam dedi. cogita de meliore.
Tertiò non obstat l. quotiens quis, de verb.
obliga. nam fateor quod promittens factum,
videtur etiam in defectum promittere interesse, & sic interesse est in obligatione, tamen
an possit debitor ad factum præcisè compelli
vel non, ibi verbum nullũnullum, & sic non obstat.
Quartò non obstat l. fin. ff. si quis in ius vocatus, quia fateor, quod est agendum ad interesse, tamen non negatur quin ad factum possit agi, & debitorem compelli, & sic nōnon obstat.
Nec obstat, quod ibi dicitur agendi, &c. & sic
implorat necessitatem, quia illud negatur,
imò illa Glo. communiter reprobatur, vt alibi
dixi, & patet etiam in proposito, quia non potest ad agendum compelli. d. l. 1. C. vt nemo
inui. nisi dicas quod compellitur causatiuè, s.
si mallet consequi: hoc tamen non satisfacit,
& sic teneas quod dixi.
Quintò non obstat l. eum qui, de iudi. nam
respondeo dupliciter: Primò quod ibi non dicitur ꝙquod quis cōpelliturcompellitur agere ad interesse, sed
tex. dicit posse agere in id quod interest, &c. &
sic nullo modo obstat. SecũdòSecundò, quia posito ꝙquod
si tex. diceret deberet agere, tamẽtamen deberet solui vt p̃cedentiaprocedentia, s. quia debet agere ad interesse, s. nisi velit debitorem compellere ad factum, quod potest per supra dicta. & sic ibi nōnon
negatur quin possit agi ad factum, & sic non
obstat.
Sextò non obstat quod sint multi casus, in
quibus quis compellitur ad factum, tamen
nego quod illi sint casus speciales, imò dico
quod ex illis casibus, cum alijs quos suprà dixi, fundatur regula, quod quis præcisè compellitur ad factum, & sic non obstat. pręsertimpræsertim
cùm pro ista parte sint varij casus in numero:
ergo illi cùm sint plures numero, debent facere regulāregulam, & si aliqui casus reperiuntur in contrariũcontrarium, illi erunt exceptiones, iuxa Glos. in l.
Iulianus. §. item qui furem. ff. de actio. emp.
Vltimò non obstat quod obligatus ad factum potest alij committere. Nam fateor,
tamen non obstat conclusioni. nam conclusio vult quod factum præcisè sit implendum, impleri autem potest vel per promissionem, vel per eum, cui ipse commisit ex permissione legis, & sic potius concordat. Vnde dicta
conclusio dicit, quod in omnibus obligationibus facti potest quis ad factum compelli
præcisè, debet subaudiri ad factum, s. explicandum per promissorem, vel alium. Intentio enim conclusionis est quod compellitur
ad factum, & liberetur præstādopræstando interesse: tamen, an factum possit alij committi, est alia
materia, de qua in contrarijs.
Retenta tamen communi opin. quæritur,
An si quis obligauerit se perpetuò seruiturum
vni hospitali donec viuit, talis obligatio valeat? videtur quòd sic, quia præstando interesse
liberatur. In cōtrariumcontrarium videtur hoc casu, quia
respub. & ecclesia seu pia causa æquantur regulariter. l. fin. C. de sacrosanct. eccl. sed promittens quis factum reipub. non liberatur
præstando interresseinteresse. l. fidei commissa. §. fin. ff.
de lega. 3. ergo, &c. Dic tale pactum esse validum fauore Ecclesiæ, & ita de terminat Inno.
singul. in c. inter dilectos, de dona. hoc videtur secundum Doct. in c. inter dilectos, hic allega. prima fronte contra l. cum antiquitas. C.
de vsufru. & l. Titia. §. Titio. ff. de condi. & demon. vbi concluditur, quod non potest quis
perpetuò suas operas locare, cùm sit species
cuiusdam seruitutis. hoc tamen non obstante
tenetur contrarium, & sic cum opin. Inno. fauore spiritualitatis. Nam seruire Deo non est
seruitus, sed maxima libertas. Vnde Claudianus sic cecinit:
Nec vlla libertas gratior extat
Quàm sub rege pio.
Et circa superiora disserit fusè Franc. de Ripa, in l. obligatione generali. colu. 4. ff. de pignori. & hipoth. & Ludoui. Roma. singu.
635. an si quis obligauerit se. vbi multa per Nicol. Pigno. eius additionatorem, facit l. 1. & l.
2. ff. de homine libero exhibendo. & tex. notabilis in l. 1. §. quæ onerandæ. ff. quarum rerum
actio non detur. & tex. notabilis in ratione
sui, in l. si quando. §. illud. C. de inoffic. testamento, ibi, dum ait, meritis magis filios ad obsequia paterna, &c. facit l. 3. & l. qui pecuniam. ff. de condi. causa data, & l. naturalis, in §.
1. & per totum titulum ff. de præscrip. verbis,
& per totum titulum ff. & C. de rerum permut.