Notandum secundo, quòd prima conditio
harũ
harum
trium sumitur ex parte finis. Nam
vt dixi articulo præcedenti, finis immediatus iudicij est bonum iustitiæ. Secunda conditio sumitur ex parte agentis, scilicet iudicantis. Et hæc conditio, vt constat ex dictis
in fine articuli præcedentis, non est necessaria ad essentialem rationem iudicij iusti
absolutè loquendo, erit tamen simpliciter
necessaria, vt iudicium vim habeat coerciuam. Quocirca, si priuata persona taliter
intendat iudicare, vt eius iudicium vim habeat coerciuam mortaliter peccat, & eius
|
iudicium est vsurpatum: quia reuera vsurpat autoritatem superioris, & facit seipsum
custodem iustitiæ communis, cùm tamen
non sit. Tertia conditio sumitur ex parte
mediorum & circunstantiarum. Ad prudentiam enim spectat, ita circunspicere, vt
rectum iudicium proferat. Prima conditio
cæteris præstat, sicuti finis est prima causa
& potissima ex qua totus ordo moralis
desũmitur
desummitur
. Tertia conditio præstat secundæ:
tum quia necessaria est ad omne iudicium
iustum, siue in superiori siue in persona priuata, tum etiam quia tota rectitudo moralis ex ratione & prudentia pendet tanquam
ex propria regula. Hinc fit, quòd quanuis
ex defectu cuiusque istarum conditionum
iudicium reddatur
illicitũ
illicitum
: specialiter hoc
continget ex defectu primæ conditionis: eo
quòd est præcipua conditio. Et ideo illud
iudicium quod non habet istam primam
conditionem quasi per Antonomasiam appellatur iniustum & peruersum. Has tres
conditiones esse requisitas ad iudicium
iustũ
iustum
, insinuauit socer
Moysis Exodi 18. Vbi
dixitei, Prouide tibi de omni plebe viros sapientes timentes Deum, in quibus sit veritas, & oderint auaritiam: & constitue eos tribunos. In illis verbis: timentes Deum & qui
oderint auaritiam expressit primam conditionem. In illis
autẽ
autem
verbis, sapientes in quibus sit veritas, expressit tertiam
conditionẽ
conditionem
.
In vltimis vero verbis, constitue eos tribunos, significauit secundam
cōditionem
conditionem
. De
conditionibus secunda & tertia disputabimus in sequentibus articulis. In articulo
prę
senti
præsenti
specialiter disputatur de prima conditione. Notandum est tertiò, quòd hæc prima
cōditio
conditio
in triplici sensu explicatur à Magistro
Soto lib. 3. de Iustitia. quæst. 4. arti. 2.
Primò
,
ꝙ
quod
non iudicet contra iustitiam. Secundò,
ꝙ
quod
iudicet ex amore iustitiæ. Tertiò,
quòd non iudicet ex aliqua affectione priuata, ex ira, odio, auaritia, aut alia passione.
Primumq́ue sensum præfert alijs. At communiter interpretes Diui Thomæ existimant secundum sensum esse magis germanum & intentum à Diuo Thoma. Et quidem merito. Quoniam ad secundum sensum cæteri reducuntur. Nam qui iudicat
ex amore iustitiæ, idest, ex intentione qua
vult seruare bonum iustitiæ, & reddere vnicuiq́ue quod suum est, quæ intentio est primus actus elicitus à virtute iustitiæ; non iudicabit contra iustitiam. Vnde primus sensus est quasi effectus secundi. Item vt quis
iudicet ex amore iustitiæ, necessum est, vt
non sit affectus ira vel odio. Vnde tertius
sensus prærequiritur ad secundum, tanquam necessaria dispositio ad illum. Hanc
secundam conditionem insinuauit Aristo.
esse necessariam.
4. Ethicorum capit. 5. dicens, Iudicem debere esse medium & mediatorem inter eos quorum causam iudicat. Itaque sicut medium æqualiter se habet ad vtrumque extremum, ita affectus iudicis in neutram partem debet propendere: sed sequi inclinationem iustitiæ, cuius
est medium ponere inter partes. Et quidem in naturalibus, vt oculi pupilla possit
percipere omnem colorem expers debet
esse totius coloris. Nam aliàs intus existens
prohibebit extraneum, vt ait
Aristote. 2. de
anima. Ita similiter, vt iudex possit proferre iudicium rectum inter duas partes, necesse est careat omni affectione priuata ad
alteram partem: imò cum amicus censeatur alter ego, si iudex in alteram partem propendeat, censebitur iudicare in causa propria, in qua vix vnus est rectus iudex. Quare merito vocat
Aristot. vbi supra. Iudicem
iustitiam animatam. Cuius duplex est sensus. Primus quòd anima iudicis, vt iudex
est, debet esse ipsa virtus iustitiæ: quæ totum animum iudicis ita occupet sicut anima totum corpus. Et sicut omnis operatio
totius suppositi ab anima procedit, ita omnis operatio iudicis necesse est proficiscatur ex inclinatione iustitiæ. Secundus sensus est, quòd iustitia secundum se censetur
quasi mortua, debet autem viuificari ex affectu iudicis sicut corpus viuificatur per animam. Ob istam causam
Arist. lib. 1. Rhetoricorum capit. 1. & 2. libr. cap. 1. Eum iudicem qui conatur in alteram partem inclinare, dicit esse similem illi, qui regula
qua vti debemus in mensuratione alicuius
rei, in alteram partem inclinare & flectere
contendit. Idcirco Areopagitæ fuerunt iudices seuerissimi, qui voce publica præconis inter dicebant illi, qui erat ius dicturus,
|
ne proœmio, neue Epilogo vteretur coram
eis. Eo quòd istæ partes orationis potissimum deseruiant ad flectendum animum
iudicis.
Aristotel. 3. Rhetoricorum capit.
11. animum iudicis comparat aræ deorum: quia sicut Deus in omni sua operatione est summè rectus, & omnis passionis expers: ita animus iudicis omni passione debet esse vacuus, & ideo sacræ literæ
Deum appellant iudicem.
Genesis. 1. Vbi
nos legimus, In principio creauit Deus, Hebraicè habetur Heloim, id est iudices creauit, &
è
ex
contra iudices appellantur dij. Vt
dicitur in Psalm. Deus stetit in synagoga
Deorum, id est iudicum. Insinuatur enim
quòd affectus iudicis valde similis esse debet affectui Dei. Istum affectum & inclinationem ad iustitiam quam iudex tenetur
habere explicatur
Sapientiæ capit. 1. Diligitè iustitiam qui iudicatis terram. Idipsum
insinuatur
Exodi 23. Leuitici 19. Deuteronomij capit. 1. & 16. sed præcipuè
Matth. 5.
Beati qui esuriunt & sitiunt iustitiam. Ita
q́ue affectus iustitiæ non debet esse qualiscunque sed auidissimus, qualis est appetitus cibi & potus in eo qui fame & siti laborat. Vltimò est notandum, quòd ista secunda conditio ex suo genere obligat sub
culpa mortali: quoniam, vt diximus sumitur ex fine.
Cęterum
Cæterum
in particulari non semper erit peccatum mortale iudicium non
procedens ex inclinatione iustitiæ. Satis fuerit ad euitandum peccatum mortale, quòd
iudicium secundum substantiam procedat
quasi ex affectu iustitiæ
. v.
, Verbi
g.
gratia,
quòd iudex
reddat vnicuique quod suum est: & hoc
intendat, quanuis admisceatur ibi aliquis
amoris affectus vel odij. In quo casu tantum erit culpa venialis obleuitatem passionis, quæ non tanta fuit, vt perturbaret rationem iudicis & iustitiæ.