PRAEAMBVLVM DE DOMINIO AD QVÆSTIONEM SEXAGESIMAM SECVNDAM.

Preface
ANTEQVAM tractatum valde necessarium de restitutione aggrediamur, necesse est, vt de dominio prius disseramus. Etenim in diffinitione restitutionis ponitur dominiũ dominium . Vt patet ex articulo primo huius quæ stionis. Et quidem Diuus Thomas agit de dominio infra quæst. 66. artic. 1. & 2. breuiter quidem, & occasione tractatus de furto. Item etiam alia consideratione agit de dominio in prima parte quæst. 96. per totam, scilicet, quatenus primo homini competebat vniuersale dominium. Doctores Theologi agunt de dominio in. 4. sent. distin. 15. Iuris periti, Instituta de rerum diuisione. & ff. de acquirendo rerum dominio, & acquirenda rerum diuisione. & in titulo de vsu & vsufructus. Et Gerson tractatu de potestate ecclesiastica consideratione 13. & in libr. de vita spirituali lect. 3. Item quidam Conradus presbyter. in lib. de contractibus. tractatu. 1. & Ioan. de Medina in tractatu de restitutione. quæst. 1. Magister Soto libr. 4. de Iustitia. statim in principio.
Quinque quæstiones principales sunt hîc à nobis disserendæ.

Quæstio prima quidnam sit dominium?

PRO cuius intelligentia ante omnia operæpretium est obseruare id quod attinet ad quid nominis dominij. Est enim vocabulum Latinum quod sæpè inuenitur in Sacris literis & prophanis: quanuis non sit vocabulum Ciceronianum: sed pro dominio vtitur hoc vocabulo mancipium & hoc vocabulo nexus. Vt patet libro. 7. epistolarum ad Atticum, vbi ait: Attice scribis te esse proprium mancipio & nexu: meum autem esse vsu & fructu. Ecce vbi Cicero statuit idem esse dominium quod nos dicimus mancipium & nexus. Item mancipa re apud Lucam idem est, quòd transferre dominium, & mancipatio idem quod translatio dominij.
Secundo notandum est dominij vocabulum dupliciter vsurpari. Vno modo in ampla quadam significatione, quatenus dicit ordinem & respectum ad rem quomodocunque possessam vel habitam siue superiorem siue inferiorem: siue res illa sit pars naturalis nobis, siue pars possessionis vel hæ reditatis, siue sit aliquod bonum commune, siue priuatum, & in hac ampla significatione dicuntur Reges dominari rebus publicis, & ciues dicuntur dominari vijs publicis & fluminibus ac montibus. Patres etiam isto modo dicuntur dominari filijs, imo etiam seruus hac significatione habet quodam dominium erga herum suum, scilicet, ius vt sustentetur ab illo: & filij habent hoc ius erga parentes: & ciues habent ius incedendi per viam publicam. Secundo modo accipitur dominiũ dominium magis strictè & propriè, prout dicit ordinem & rationem iuris ad rem inferiorem quæ ordinatur ad commodum illius qui dicitur dominus. Hoc modo Arist. lib. 5. Ethicorum cap. 6. distinxit ius dominatiuum siue herile ab omnibus alijs speciebus iuris. Et dixit quod solũ solum ius, quod habet herus respectu serui, est dominatiuum. In hac acceptione Reges non sunt domini regnorum: neque parentes filiorum. Reges enim gubernare debent rem publicam propter bonũ bonum ipsius reipublicæ: & patres educare filios propter filiorũ filiorum commodum. At herus habet ius ordinandi seruum ad proprium commodũ commodum ipsius heri. Quapropter Cicero eos qui dominātur dominantur rerum publicarum appellat Tyrannos. Et in hac doctrina principum magistri & pædagogi deberent eos educare.
Iam vero dicendum est de diffinitione quid rei. Necesse est autem duplicem definitionem assignare iuxta duplicem acceptionem dominij præfatam. Prima sit do| p. 116 miniũ domi nium est facultas propria vtendi re in omnes vsus lege permissos. Altera definitio addit supra dictam hæc verba, referendo rem ipsam in proprium commodum. In istis definitionibus ponitur facultas tanquā tanquam genus: & est idem quod potestas legitima & iuridica quæ secundum leges & iura habetur. Propria verò ponitur tanquam differentia quæ distinguit dominiũ dominium à possessione: quia aliquis potest habere possessionem & non proprietatem nec dominium vtendi re in omnes vsus: ponitur, vt distinguatur dominium ab vsufructu. Quia in eo qui solũ solum habet vsumfructũ vsumfructum , non est potestas ad vtendũ vtendum substantia rei propriè loquendo: quia non potest alienari ab vsufructuario. Cæterùm, lege permissos, non ponitur ad aliquid excludendum quod per priores particulas non sit exclusum. Nam vsus qui non est lege permissus, non est vsus, sed abusus: & facultas ad vsum non permissum lege, non dicitur ꝓpriè proprie facultas, quæ debet esse iuridica, imo nec est potestas moraliter loquendo. Nam moraliter loquendo, id possumus quod iure possumus. Ponitur ergo illa particula (lege permissos) explicationis gratia potius quàm necessitatis. Cæterùm quod in posteriori definitione additur (referendo rem in proprium commodum) necessarium fuit, vt distingueretur dominium strictè dictum à dominio in ampla significatione. Nam dominium strictè dictum, est ius tantum respectu rerum inferiorum ipsi domino . v. , Verbi g. gratia, respectu serui, vineæ, & domus: quæ sunt propter dominum.
Deinde aduertendũ aduertendum est quod iuxta præ dictam duplicem acceptionem & definitionem dominij, poterunt reconciliari doctores disserentes de dominio. Quidam enim considerantes dominium in priori acceptione: definiunt illud priori modo. Alij verò, inter quos est Magister Soto vbi supra, definiunt posteriori modo. Nobis tamen necessarium visum fuit, vtranque acceptionem & definitionem proponere. Et ratio est quia dominium vt pertinet ad præ sentem disputationem de restitutione, non solum accipitur strictè, sed etiam generali & ampla significatione secundùm quam accipitur in definitione restitutionis. Quie nim læsit alterum in re cuius erat dominus secundum amplam significationem dominij: tenetur nihilominus illi restituere. Cō parantur Comparantur itaque istæ duæ definitiones inter se, sicut superius & inferius, quasi homo & animal. Sed contra vtramque definitionem arguitur. Primo de bonis primogenituræ, quæ Hispanè dicitur (mayorazgo) primogenitus est dominus illorum bonorũ bonorum . Et tamen non habet facultatem expendendi in omnes vsus, ergo &c. Cōfirmatur Confirmatur . Pupillus quandiu sub tutoribus est: est verus dominus hæreditatis, & non habet facultatem expendendi aliqua bona per seipsum: iuxta illud ad Galatas 4. Nihil differt à seruo, cum sit dominus omnium.
Secundò arguitur. Qui habent Ecclesiastica beneficia, quales sunt parochi & Episcopi, habent dominium beneficiorum, & non possunt vendere beneficia, neque super illis ponere pensionẽ pensionem aut censum, ergo.
Ad primum argumentum, non desunt qui negent primogenitos esse veros dominos: sed solum esse aiunt vsufructuarios primogeniturę primogenituræ . Opposita tamen sententia tenenda est. Et ratio est manifesta, quia illa bona habent aliquem verum dominum, non enim sunt Regis vel communitatis, sed non est alius qui possit assignari nisi primogenitus, ergo. Confirmatur. Quia si quis illa bona retineat, tenetur restituere ipsi primogenito, ergo est verè dominus.
Ad duo argumenta ergo respōdetur respondetur . Ad primum, quod primogenitus & pupillus habent verum dominium, tamen impeditum lege iustissima & conuenientissima ad conseruationem Reipublicæ in splendore & potentia.
Ad secundum respondetur eodem modo pro nunc, etenim lege diuina impeditur emptio vel venditio beneficiorũ beneficiorum ecclesiasticorum. Cæterùm, An præter vitium simoniæ, quod committitur cum quis intendit vendere beneficium, sit etiam translatio beneficij impedita iure diuino & naturali, an solũ solum Ecclesiastico: disputatio est inter Theologos, cuius definitio non est præsentis loci. Vtraq; Vtraque tamen pars est probabilis, vt in altero tractatu de partibus potentialibus iustitiæ, vita comite ostendemus.
Deinde explicanda à nobis consequenter sunt quædam vocabula: quæ magnam habent cum dominio coniunctionem & affinitatem. Verbi gratia, titulus, possessio, vsus, & vsusfructus. Titulus quidem est principium & veluti causa efficiens moralis dominij. Verbi gratia. Electio est titulus principatus vel episcopatus &c. Emptio verò est titulus dominij rei emptæ: possessio est detentio voluntaria. Vel si vis definitionem formalem, est ius quod causatur ex detentione voluntaria per actum corporalem iuris adminiculo interueniẽte interueniente . Voluntaria, quoniam per liberum arbitriũ arbitrium homo possidet. Sed quia voluntas nisi manifestetur exterius, eon non sufficit ad possessionem, propterea additur, per actum corporalem explicatiuum voluntatis. Quemadmodum in possessione domus acquirenda solent homines claudere & recludere fores. Postrema particula distinguit possessionem ab iniquis detentionibus. Fur enim & latro non dicũtur dicuntur possidere quæ detinent. Quapropter à iuris peritis vocantur, Detentores. Deinde vsusfructus & vsus accipiuntur propriè. Et hoc modo dicũtur dicuntur de illis rebus quæ vnico actu & vsu consumuntur: cuiusmodi sunt omnia comestibilia & potabilia. Et sic diffinitur vsus quod sit ius alienis rebus vtendi salua earũ earum substantia. Vsusfructus verò definitur quod sit ius alienis rebus fruendi, salua eorum substantia. V. Verbi g. gratia, si quis habet facultatem à vero domino vescendi vuis ex vinea eius, non potest vendere vuas: sed tantùm frui. Si tamen accipiamus, vsum & vsumfructum generali acceptione indifferens est ad res illas siue vsu consumantur siue non.
His præiactis. Dubiũ Dubium est solenne non solũ solum inter Scholasticos, sed etiam inter summos Pōtifices Pontifices , vtrũ vtrum vsus distinguatur à dominio. Ita videlicet, vt vsus possit esse apud vnum, & dominium apud alterum. In qua re habemus decretum Nicolai. in capit. exit qui seminat. de verborum significatione. libro. 6. Vbi contendit dominium & vsum res esse distinctas, ac proinde quòd fratres Minores Diui Francisci (ait) habent verum vsum rerum, non tamen dominium: sed dominium illarum rerum, quibus vtuntur, residere apud summum Pontificem, etiam vsu con sumptibilium, vt potabilium. Ac proinde quotidie sunt conuiuæ summi Pontificis apud quem est dominium. Huic decisioni subscribit Clemens V. in Clementina. exiui de paradiso. de verborum significatione. Contrarium videtur sentire Ioann. XXII. in extrauaganti. Ad conditorem. de verborum significatione. Et quòd fratres Minores habent in communi dominium rerum quibus vtuntur. Item in extrauaganti. Quia quorundam. Eidem ait, Quòd si quis contra id definire ausus fuerit, tanquam contumax Romanæ Ecclesiæ habeatur. Et propterea Diuus Thomas quæst. 78. articulo. 1. Idem videtur sentire, scilicet, quòd vsus non distinguitur à dominio in ijs quæ vsu consumuntur. Idem sentit Syluester in verbo, dominium §. tertio. Ratione vero arguitur: pro ista sententia vsus est ius vtendi rebus, salua earum substantia, sed impossibile est, quòd aliquis vtatur rebus quæ vnico actu consumuntur, salua illarum substantia, ergo saltim in huiusmodi non distinguitur vsus à dominio. Et confirmatur. Quoniam actus dominij in huiusmodi rebus est consumptio ipsarum, ergo vsus illarum non distinguitur à dominio.
Pro huius difficultatis intelligentia notandum est, quod vsus rerum vsu consumptibilium potest dupliciter cōsiderari considerari . Vno modo per modum habitus, & est ius vtendi huiusmodi rebus: & ita diffinitur apud Iuris peritos. Altero modo, vt est actus vtendire. Et iste dicitur vsus facti: alter verò dicitur iuris vsus. Notandum est secundo, quod huiusmodi res vsu consumptibiles duplicem possunt habere vsum. Alterum proprium ipsarum rerum ex natura sua: sicut panis ex natura sua ordinatur vt comedatur, vinum vt bibatur. Alter vsus potest esse aduentitius & quasi extraneus: ad quem ordinātur ordinantur istæ res ex beneplacito hominum. Verbi gratia. Si quis vtatur pecunia ad ostẽ tationem ostentationem . Similiter etiam comestibilia, & alia huiusmodi possunt ad istum finem ordinari.
His ita cōstitutis constitutis sit prima conclusio. Manifestum est, quòd vsus rei quæ non consumitur vsu distinguitur à dominio. Verbi gratia. Vsus domus locatæ est apud Petrũ Petrum , | dominium verò est apud Paulum. Sic etiā etiam vsus quo res consumptibilis non consumitur, distinguitur à dominio: quia ostentatio est vsus rei: & tamen ostentatione non consumitur panis nec vinum nec carnes. Et ideo huiusmodi vsus potest distingui à dominio. Atqui in hac conclusione non est difficultas.
Secunda conclusio. Vsus rerum, quæ vsu proprio consumptibiles sunt, at vero vsu extraneo non consumuntur: constat etiam, quòd distinguitur à dominio hęc hæc etiam est manifesta.
Tertia conclusio. Vsus proprius in habitu, qui dicitur vsus iuris, distinguitur à dominio. Verbi gratia. Si Petrus concedat Paulo, vt possit vesci cum voluerit, fructibus vineæ suæ, certè dominium manet apud Petrum etiam fructuum, ius autem vtendi illis manet apud Paulum. Probatur primò. Quoniam Deuteronomij capit. 23. Concedebatur vnicuique facultas ingrediendi vineam, & vescendi vuis: & tamen dominiũ dominium vuarum erat apud dominum vineæ. Similiter in Actibus Apostolorum legimus capit. 2. quòd erant illis omnia communia & distribuebatur vnicuiq́ue prout cuiq́ue opus erat: & tamen dominium illarum rerum non erat penes singulos fideles. Item §. minus. Instituta. de vsu & habitatione. dicitur, quòd potest quis habere vsum olerum & florum pomerij, non tamen habere dominium vt possit eas vendere & alienare. Deinde probatur eadem conclusio. Dominiũ Dominium est ius siue facultas propria vtendi re in omnem vsum: at vero vsus habitualis siue vsus iuris proprius istarum rerum non est facultas vtendi illis in omnem vsum, ergo distinguitur à dominio.
Præterea in extrema necessitate omnia sunt communia, etiam istæ res vsu consumptibiles, imo istæ maximè, & tamen non sunt communia quantum ad dominium: aliâs diues, qui non facit eleemosynam pauperi in extrema necessitate constituto, teneretur ad restitutionem. Quod est contra communem sententiam Theologorũ Theologorum supra quæ stione 32. qui asserunt, quòd solùm tenetur ex charitate & misericordia dare illam eleemosynam. Denique singuli religiosi non ha bent dominium rerum & habent vsum cibi & potus, ergo distinguitur à dominio.
Deinde sit quarta cōclusio conclusio . Vsus facti siue vsus in actu in istis rebus vsu cōsumptibilibus consumptibilibus multò magis distinguitur à dominio, quàm vsus in habitu siue vsus iuris: non tamen distinguitur à dominio impropriè dicto, quod alias dicitur dominium actuale.
Pro cuius intelligentia est notandum, quòd quemadmodum distinximus vsum in habitualem & actualem: ita solet distingui dominium, in habituale & actuale taliter vt habituale sit facultas illa propria vtendi rebus, actuale vero dominiũ dominium iudicatur ipsum exercitium dominij. Sed est maxima differentia: quoniam vsus propriè est in actu ipso: in habitu verò impropriè & secundum quid. Dominium autem vice versa, nam in actu non est propriè dominium: in habitu vero est propriè dominium, quoniam est ipsa facultas siue potestas essentialiter. At vero dominium in actu potius est effectus dominij, quàm ipsum dominium. Probatur igitur prima pars conclusionis, quoniam dominium per se loquendo est facultas. Vsus in habitu etiam est facultas: sed vsus in actu non est facultas, ergo multo magis distat à dominio propriè dicto. Secunda vero pars conclusionis probatur, quoniam dominium in actu nihil aliud est quàm effectus & vsus dominij siue exerceatur à proprio domino siue ab habente licentiam ab illo. Ergo vsus actualis istarum rerum non distinguitur à dominio impropriè dicto. Per hanc doctrinam possunt conciliari dicta Pontificum locis citatis. Ita vt Ioannes XXII. intelligatur iuxta secundam partem huius conclusionis. Alij vero Pontifices intelligantur iuxta priorem partem, & iuxta alias conclusiones.
Ex dictis sequuntur tria corollaria. Primum est, quòd fratres Minoritæ etiam in communi non habent dominium rerum etiam illarum, quæ vsu consumuntur: sed habent vsum iuris & vsum facti omnium rerum quæ vsu illis conceduntur. Etsi quæ ras, vbi nam est dominium istarum rerum? Respondetur, quòd illarum dominium est, vel apud summum Pontificem, vel apud illos qui elargiuntur fratribus illas | tales res in eleemosynam, vel dicatur, quòd est apud rempublicam donantem. Aliqui distinguunt dupliciter. Dicunt enim quòd fratres minores tantum habent vsum facti. Item aiunt, quòd dominium vsu consumptibilium rerum est apud summum Pontificem. Ita vt quotidie sint conuiuæ illius. At vero pecuniarum dominium, dicunt quòd est apud illos qui largiti sunt illas. Sed tamen istæ duæ differentiæ & distinctiones non bene à nobis intelliguntur. Primò quidem, quia vsus iuris non repugnat paupertati Euangelicę Euangelicæ siue in particulari siue in communi. Probatur: nam singuli fratres aliarum religionum sunt verè & propriè Euangelici pauperes non minus quam fratres Minores, & tamen isti habent vsum rerum, non solum facti, sed etiam iuris. Ergo quòd communitas fratrum Minorum habeat vsum iuris etiam per modum habitus, non repugnat paupertati illorum. Similiter non bene intelligitur distinctio pecuniarum ab alijs rebus vsu consumptibilibus. Nam qua ratione cibi & potus dominium est apud Pontificem erit etiam & pecuniarum, & rursus qua ratione dominium pecuniarum dicitur manere apud eum qui elargitus est: erit etiam dominium cibi & potus, donec consumantur. Quapropter nos non admittimus istas distinctiones. Sed vniuersaliter dicimus ipsos habere vsum iuris & facti: dominium autem esse vel apud Pontificem, vel apud rempublicam vel apud largitorem: ita quod non est necessarium, quod illa Minorũ Minorum cōmuuitas communitas habet aliquod dominiũ dominium propriè dictũ dictum .
Secundum corollarium est, quòd non ea ratione negandum est esse dominium in ordine Minorum, quia non possint vendere res quæ sibi conceduntur. Probatur, nam quilibet religiosi aliarum religionum de facultate Prælati possunt vendere & donare res sibi concessas ad quemlibet vsum, & tamen non propterea sunt domini, ergo neque cōmunitas communitas fratrum Minorum erit domina illarum rerum, etiam si possit eas vendere vel donare de facultate vel summi Pontificis, vel dominorum qui res illas concesserunt. Et quanuis illi non dicant expressè quod fratres possint vendere: dicunt tamen interpretatiuè. Deinde probatur, quia pauper qui est in extrema necessitate habet vsum omnium rerum ad supplendam illam: ita vt possit vendere & donare, & tamen non est dominus ipsarum rerum, ergo similiter potest esse eadem facultas in fratribus Minoribus. Ratio huius veritatis est, quia tam Prælati ipsius religionis, quàm tota communitas censentur merè dispensatores de voluntate dominorum, qui res illas concesserunt. Et quia facultas expendendi illa bona non est propria ipsius religionis: propterea non censetur esse ibi dominium, magis quàm in dispensatore famulo alicuius domini: qui liberam habet facultatem expendendi bona illius.
Tertium corollarium. Nullus religiosus cuiusuis religionis potest vendere vel alienare, quæ sibi cōceduntur conceduntur ad vsum, etiā etiam comestibilia absq; absque licentia Prælati expressa vel interpretatia ad iudicium boni viri.
Ad argumenta posita in principio patet ex doctrina conclusionum. Ad autoritatem Diui Thomæ, respondetur quòd loquitur de distinctione dominij & vsus quantum ad hoc quòd seorsum non est pretio æstimabile dominium rerum quæ vnico actu & vsu consumuntur.
DVbitatur iam cōsequenter consequenter in hac quę stione quæstione de subiecto dominij, quod nam sit proprium subiectum dominij. Gerson & alij iuniores, vt refert Soto in lib. 4. de Iustitia & iure. quæst. 1. artic. 2. tenent quòd bruta inter se inuicem dominantur. Et probant argumento ducto à gruibus, & à leone, quæ quidem animalia videntur exercere dominatum erga alia: leo siquidem fortissimus bestiarum, qui communiter dicitur; Rex animantium. Idipsum probatur ex Genes. cap. 1. vbi herbæ signantur in pabulum bestiarum, ac subinde illarum habent dominium. Alij vero distinguunt de dominio, quòd aliud sit naturale puta à natura inductũ inductum . Aliud vero regale. Et primum dominium constituunt in animalibus. Secundum vero in sola creatura rationali. Potest probari hæc opinio. Nam vt patet ex præcedentibus bruta habent suas leges naturæ, ergo habẽt habent facultatem vtendi aliquibus rebus in vsus permissos à tali lege.
Nihilominus pro huius intelligentia supponendum est, quòd subiectum est duplex, aliud inhæsionis aliud vero denominationis. Verbi gratia. Crispitudo solis capillis inhæret: at vero denominat totum hominem. Similiter solet distingui subiectum duplex: aliud totale vt compositum corporeum, aliud verò subiectum, vt quo, qualiter à Metaphysicis quantitas appellatur subiectum accidentium corporalium. Secundò, nota ex Diuo Thoma de potentia quæstione. 7. artic. 1. ad quartum. quòd dominium importat tria. Primo potentiā potentiam coerciuam subditorum. Secundò ordinem ipsius dominij ad sibi subditos: qui ordo cō sequitur consequitur ad potentiam prædictam. Tertiò connotat rationem termini ipsorum subditorum ad dominum, quatenus relatiuè consistunt in respiciendo se inuicem.
Sit prima conclusio. Solus Deus est propriè perfectissimus Dominus earum quibus vtitur rerum. Probatur, quia solus ipse est creator & gubernator omniũ omnium , ergo &c. Etenim quatenus creator est dominus totius entitatis & cuiusuis actionis: & quatenus gubernator habet dirigere omnia ad finem. Vnde qua ratione creator est, omnia sibi subijcit: & qua ratione gubernator subijcit illa sibi tanquam vltimo fini. Vnde constituitur hoc discrimen inter dominium Dei & hominum: quòd homo non est dominus naturæ, sed dũtaxat dumtaxat vsus. Deus autem & naturæ & vsus. Hinc est, quod Deus dicitur solus Dominus, non tantum quia Antonomaticè dominus est, sed quia solus ipse dominus est naturæ rerum. Qua ratione in scriptura solet dici non solum dominus, sed dominator Isaiæ 3. & 10.
Secunda conclusio. Angelus etiam est subiectum dominij. Probatur, quia angelus intellectualis est & liber, ergo dominus earum actionum quæ subduntur propriè eius libertati. Vnde maximè dicitur sui compos. Quòd si quæras, vtrũ vtrum angelus habeat dominium aliquarum rerum corporalium? Respondetur negatiuè, quia nullibi legimus dominium istud esse traditum angelis, & ratio congruit, quia angelus caret corpore, ergo incongruenter dominaretur creaturæ corporali. Quod si aliquan do legimus in scriptura angelis fuisse traditam potestatẽ potestatem vtendi rebus corporeis. Apocalyp. 7. Quibus datum est nocere terræ, & mari, intelligendum est de vsu ministeriali & tanquā tanquam exequentes mandatum domini, Quod innuitur ibi, Nolite, &c. Sic etiā etiam mouent cælestia corpora. Sed contra hanc conclusionem arguitur. Nam angelus per naturam habet potestatem vtendi his rebus corporeis in quoscunque vsus lege permissos, ergo verè est dominus. Antecedens patet, quia habet virtutem naturalem transmutandi res istas, ergo multo magis illis conceditur vsus. Secundo, homo est dominus istarum rerum corporalium: quia conditus est ad imaginem & similitudinem Dei, vt cō muniter communiter docent sancti, sed angelus potiori iure conditus est ad similitudinem Dei, ergo erit dominus sicut homo. Minor probatur. Quia angelus non solum imago dicitur, sed signaculum similitudinis Dei.
Ad primum argumentum respondetur, quòd angelus solum habet vsum istarum rerum corporalium applicando actiua passiuis, non autem immediatè transmutando res istas inferiores. Vnde D. Tho. 1. par. quę stione quæstione . 110. artic. 2. contra Platonem & Auicennam concludit quod solum composita corporalia sunt immediata causa transmutationis formalis istarum rerum, aut etiam Deus qui est eminenter omnia etiam corporalia, nec sufficit quod angelus operetur vt potestas superior gubernatiua potestatis inferioris. Nam vt respondet D. Tho. ibi arti. 1. est solum potestas ministerialis.
Ad secundum respondetur. Primo quod potius inde sequitur oppositum, quia illo loco Deus volũtariè voluntarie tradidit dominium rerum corporalium homini. Quare si angelus futurus esset dominus earundem rerum dispensatione diuina illud fieret. Secundo respondetur, quod non solum tribuitur dominiũ dominium homini quia imago Dei, sed etiam quia cō ditus conditus ad similitudinem eius. Quod importat nomen ipsum, scilicet, ad imaginem & similitudinem: per imaginem enim anima designatur. Et in eo quod ait, ad similitudinem, significatur ipsum corpus. Vt intelligit Diuus Ambrosius de fide Orthodoxa cap. 8. Diuus Basilius aduersus Eunomium | lib. 2. Gregor. Nazianz. serm. de Epiphania.
Tertia conclusio. Solus homo est subiectũ subiectum dominij propriè inter creaturas corporales. Hanc conclusionem probat Soto vbi supra quinque rationibus quibus alias duas superaddimus. Prima est, quia ius & iustum solum reperiuntur in brutis metaphoricè & non propriè, ergo dominium verum & proprium non erit in illis. Consequentia patet, quia dominium idem est quod ius aut facultas vtendi re. Secundò. Nam si alia animantia iure naturæ haberent dominiũ dominium proprium istarum rerum, iniustè subijceretur dominio hominis: quod est contra illud Psalm. 8. Omnia subiecisti sub pedibus, &c. & Genes. 1. Dominamini piscibus maris & bestijs terræ. Nihil tamen inconuenit concedere dominium improprium in brutis sicut cōcedimus concedimus ius aut iustũ iustum secundũ secundum quid.
Quarta conclusio. Inter homines nullus est qui non sit subiectum capax dominij propriè in quacunque sit ætate seu statu & conditione. Probatur. Quia dominiũ dominium competit homini eo quòd rationalis est, hoc autem omni homini conuenit, ergo quòd sit subiectum capax dominij. Maior ab omnibus admittitur. Ex quo sequitur primò, quod pueri nondum vtentes ratione possunt habere verum dominium: quod non solum constat ex legibus ciuilibus, sed etiam ex D. Paul. ad Galat. 4. Quāto Quanto tempore hæres paruulus est nihil differt à seruo cum sit dominus omnium. Secundò sequitur quod amentes etiam possunt verum dominium habere proprium. Quod patet, quia iure hæreditario succedunt parentibus. Verum est tamẽ tamen quòd amentes quibusdam dominijs iustè priuantur: quia illa instituta sunt in bonum Reipublicæ, cui non pussunt consulere carentes ratione. Tertiò sequitur, quòd amentia superueniens iuri in re & dominio acquisito non priuat ipso facto tali dominio, amentem, etiam si amentia fuerit perpetua. v. Verbi g. gratia, si quis electus Rex, aut institutus Episcopus postmodum incidat in amentiam: Rex & Episcopus manet. Verum est tamẽ tamen , quòd illa dementia est sufficiens ratio vt deponatur amens. Quare Caietanus opusculo de potestate Papæ cap. vltimo. inter causas depositionis Pontificis, vltimam refert, si incidat in amentiam. Tunc inquit deponendus est. Quartò sequitur ex his quòd dominium non consistit in vsu rationis aut libertatis actuali vel habituali: sed in natura rationali cui tribuitur. Ex quo etiam sequitur, quòd in definitione dominij facultas vtendi quæ ibi ponitur non importat habilitatem aut potentiam vsus proximam, sed potentiam radicalem. Quòd si obijcias cō tra contra , quia religiosi non sunt capaces dominij: & tamen habent rationalem naturam; Respōdetur Respondetur , quod ipsi abdicauerunt volũtariè voluntarie potestatẽ potestatem : & ius dominij: habẽt habent tamẽ tamen radicalem potestatẽ potestatem : vt si mutẽt mutent statũ statum sint domini. v. Verbi g. gratia, si fiant episcopi: erunt domini, vt quidā quidam opinantur. Hactenus de subiecto totali.
De subiecto vero formali sit quinta conclusio. Subiectum quo aut ratio subiecti ipsius dominij, est intellectus simul & voluntas libera. Probatur. Nam facultas vtendi re in quoscunque vsus lege permissos radicatur simul in intellectu & voluntate libera, ergo. Antecedens patet, quia homo non dicitur sui compos neque vtens aliqua re, nisi quatenus est intelligens & liberè volens. Quod colligitur ex D. Tho. 1. 2. q. 1. art. 1. & 2. & quæst. 16. per totam. Quod si quæras in qua istarum potentiarum potissimũ potissimum radicetur dominium? probabile est quod in intellectu: quia illa est potentia præstantior & dirigens voluntatem. Mea tamen sententia, potissimùm radicatur dominium in libertate voluntatis: quia in ipsa completur facultas vtendi rebus nobis subiectis. Vnde D. Tho. sequutus Damascenum. 1. 2. quæst. 1. artic. 1. potissimum reducit dominium hominis in liberum arbitrium. Vbi acutè Caietanus notat, quòd actiones intellectus præuenientes voluntatem, licet sint hominis secundùm quòd homo, non tamen sunt hominis secundùm quod dominus suarum actionum.
Sexta conclusio. Subiectum inhæsionis dominij totale in nobis, mihi verosimile est, quòd sit anima rationalis vt coniuncta corpori: subiectum autem totale denominationis erit ipsum cōpositum compositum . Prima pars huius conclusionis probatur primò, quia dominium est ius & facultas operatiua secũdũ secundum rationem & volũtatem voluntatem , ergo ibi subiectatur. Probatur consequentia, quia facultas | intellectus & voluntatis inhæret vel voluntati vel intellectui, aut animæ. Vt patet in habitibus qui dicuntur animæ facultates. Et confirmatur. Dominium quod habet homo suarum actionum, subiectatur in anima, ergo quodlibet dominium. Cōsequentia Consequentia patet à paritate rationis. Antecedens verò probatur. Nam tale dominium non potest esse accidens corporale: alias actiones spirituales animæ, quarum dominatur homo, subderentur accidenti corporis sibi inferioris. Secundò. Dominium est accidens conueniens homini secundùm propriam dignitatem qua distinguitur ab alijs animantibus, ergo illud est perfectio animæ: ac subinde animæ inhæret. Sed contra. Nam sequeretur quòd anima separata retineret dominium, quod habebat in corpore, quod est absurdum. Respondetur negando sequelam: quia ea facultas, vt dixi in conclusione, solum competit animæ vt coniuncta corpori. Quod si huius rationem exigas: ea est, quia dominium importat facultatem vsus rei in propriam vtilitatem. Hanc autem non potest habere anima separata ab istis rebus corporalibus. Et secundò, quia vsus dominij est secundùm leges, & qui exercetur medijs contractibus externis, vt venditione, emptione, aut alienatione: quæ nullatenus possunt conuenire animæ separatæ. Et tertiò, quia anima separata non habet proportionem cum his rebus externis, vt de angelo diximus.
Vltima conclusio. Dominium hoc non est relatio inhærens animæ: sed quædam perfectio absoluta. Hoc dico contra quosdam tenentes dominium formaliter consistere in relatione. Imo quòd sit respectus rationis. Cōtra Contra quos arguitur primò. Quia facultas vtendi re in quoscunque vsus, &c. non est relatio formaliter: sed potestas absoluta ordinata ad actus reales. In hoc autem consistit ratio formalis dominij: siquidem est eius definitio, ergo non in relatione consistit. Secundò, dominium est ius: ius autem non est formaliter relatio, quia est obiectum iustitiæ: & insuper, quia est virtus executiua agentis. Tertiò, quia dominium est perfectio animæ, & hominis dignitas, ergo non est relatio formaliter. Sed est argumentum. Nam Aristot. Aristoteles constituit dominium in prædicamento relationis, dicens, quòd totum esse domini est ad seruum. Similiter Diuus Thomas de potentia, quæstione. 10. vbi supra dicit, quòd dominium formaliter importat præter potentiā potentiam , relationem quandā quandam ad subditos. Quod confirmatur, quia dominium in Deo secundùm sententiam Theologorum formaliter est relatio, imo respectus rationis. Respondetur nihilominus, quòd Aristoteles ibi solùm apponit exempla, vt explicet naturam relatiuorum, non verô determinat illa exempla in relatione formaliter contineri: alioquin scientia & scibile & caput in relatione consisterent. Et ad Diuum Thomam respondetur, quòd se explicat, cùm dicit quòd dominium importat potẽtiam potentiam , & ad ipsam consequitur relatio. Ad confirmationem respondetur, quòd licet dominium in Deo dicat respectum rationis: in nobis tamen est perfectio realis. Quemadmodum creator & gubernator in Deo de formali dicunt respectum rationis: in nobis autem gubernator & productor, formaliter important aliquid absolutum & reale. Ad argumenta Gersonis in principio dubij facile patet solutio.
DVbium est aliud circa hoc ipsum; Vtrùm solus intellectus & voluntas sint radix totalis dominij, an vero requiratur aliquid superadditum talibus potentijs, vt scientia fides aut charitas? Pars affirmatiua probatur. Nam Genesis 1. quando Deus concessit dominium omnium rerum primo parenti. Antea benedictionem illi contulit, quæ designabat aliquid superadditum pertinens ad ordinem gratiæ, ergo iste est titulus dominij, quod statim illi contulit. Circa hoc dubium fuit error Vualdensium, qui dicebantur pauperes de Lugduno. Dicebant enim quòd charitas & gratia sunt quæ constituunt hominem dominum rerum omnium. Hos sequitur Vvitcleph: & eam sententiam tenuit Armachanus libro. 10. de quæstionibus Armenorum capit. 2. & 4. Fuit secundus error & Hostiensis in cap. super his. de voto & voti redemptione qui dicit, quòd titulus dominij est fides supernaturalis. Ter| tia sententia est Gersonis cōsideratione consdieratione 13. & Conradi lib. 1. de contractibus cap. 2. Isti tenent, gratiam & charitatem conferre homini dominium, qua sublata, homo non habet dominium rerum externarum. Et vocant hoc dominium gratificatiuum.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Error est manifestus ponere charitatem & gratiam conferre dominium ciuile rerum externarum. Definitur hæc conclusio contra Vvitcleph Concilio Constantiensi Sessione. 8. articulo. 8. & 15. de qua vide Doctores quos adducit Vvaldensis in suo doctrinali antiquæ fidei, capit. 81. Quod autem non sit dominium gratificatiuum, vt ponebant Gerson & Cō radus Conradus , licet non sit certum secundùm fidem, mihi tamen videtur sententia affinis sententiæ Vvitcleph: siquidem dominium aliquando constituunt propter charitatem. Præterea. Nam sequeretur, quòd si homo non sciret se habere charitatem, non posset vti isto dominio: ac subinde sicut impossibile est cognoscere se esse in gratia, ita impossibile est cognoscere huiusmodi dominium, & per consequens homo non posset habere iustum & liberum vsum rerum: cum non sit certus an sint propriæ.
Secunda conclusio. Multò minus fides confert dominium rerum corporalium. Hæc sententia est omnium doctorũ doctorum Theologorum & Iurisperitorum, excepto Hostiensi. Probatur. Nam tunc omnes Christiani & singuli haberent dominium omnium rerum externarum. Siquidem omnes habent fidem: & ita indiscriminatim quilibet posset vti rebus possessis ab alio domino. Secundo sequeretur, quòd nullus infidelis haberet verum dominium: quandoquidem non habet titulum fidei veræ: & sic non essent Regna ante fidei susceptionem, contra illud Matth. 22. Reddite quæ sunt Cæsaris Cæsari, & quæ Dei Deo.
Ad argumentum quod erat Armachani respondetur, quòd illa benedictio non erat collatio alicuius doni supernaturalis: quia etiam reliqua animātia animantia benedicta sunt à domino: & præterea, sequeretur quòd si conferretur homini dominium ex tali benedictione, quòd etiam post peccatum ha beret totum illud dominium. Nam peccatum non tollit dominium, vide Magistrum Victoriam in relect. 1. de Indis. p. 1. & Caietan. infra quæstione. 66. Hæc de subiecto dominij, & de prima parte tractatus dicta sufficiant.

Secunda Quæstio seu disputatio de dominio cōtinet continet duas partes. Jn prima dicemus quotuplex sit dominium. In secunda verò dicetur quænam sit materia dominij.

CIrca primam partem est prima conclusio. Dominium sequentibus diuisionibus ab origine repetitis diuidendum est. Prima sit dominium aliud diuinũ diuinum aliud humanum. Diuinum dominium in præ sentia non dicitur id quod est in Deo tanquam in subiecto: quoniam de hoc egimus in præcedenti quæstione. Neque pertinet ad nos: sed dicitur in præsentia dominium diuinum ab autore Deo, quod Deus concessit homini. Contra verò ius humanum dicitur id quod homo homini concessit. Diuisum itaque huius diuisionis est dominium hominis.
Secunda diuisio est, qua diuiditur ius diuinum seu dominium diuinum in dominium quod pertinet ad naturæ ordinem, & dominium quod pertinet ad gratiæ ordinem. Exemplum primi est erga res naturales . v. , Verbi g. gratia, erga elementa, terram, fruges. Exemplum secundi in dominio quod habemus ad gloriam per gratiam & per sacramenta.
Tertia diuisio est in qua subdiuiditur rursus dominium diuinum pertinens ad naturæ ordinem in dominium naturale & dominium quod ex placito diuino superaddito naturæ habetur. Dominium naturale est illud quod non solũ solum habetur erga res naturales, verùm habetur erga res naturales per inclinationẽ inclinationem naturę naturæ : quale est dominiũ dominium erga elementa. Dominiũ Dominium verò quod habetur ex placito diuino superaddito naturæ est illud quod licet sit erga res naturales, non tamẽ tamen ex | inclinatione naturæ. Exemplum est in dominio quod habuit Saul & Dauid in regno Israelitico.
Quarta diuisio in qua diuiditur dominium diuinum pertinens ad ordinem gratiæ, quod erat secundum membrum secundæ diuisionis, in dominium quod est connaturale ipsi gratiæ, & sequitur ad naturam illius in omni tempore & statu. Exemplum est in dominio quod habet homo ad beatitudinem per idẽ idem , & per præcepta fidei, spei, & charitatis: & in dominium quod habetur ex placito & institutione diuina superadditum gratiæ, cuiusmodi est dominium iurisdictionis spiritualis, quod habet Summus Pontifex in tota ecclesia, quodque est dominium monarchiæ ex placito Christi superaddito gratiæ. Exemplum item est in dominio quod homo habet ad beatitudinem per præcepta sacramentorum, quæ sunt superaddita gratiæ ex placito Christi. Et hoc secundum dominium dicitur dominium positiuum: quod superuenit gratiæ per positionem & institutionem diuinam. Hactenus diuisimus dominium diuinum.
Quinta diuisio est dominij humani in dominium erga res spirituales & coniunctas gratiæ, & erga res naturales corporales. Exemplũ Exemplum primi est in dominio Episcopatus, Decanatus, parochiæ, & aliorum beneficiorum spiritualium, quod dominium confert Summus Pontifex alijs hominibus. Exemplum secundi est in dominio Regis & in dominio cuiuslibet alterius ciuis.
Vltimò. Dominium erga res temporales, corporales & naturales, diuiditur in dominium quod ex iure gentium habet ortum, & in dominium quod habet ortum ex iure ciuili. Exemplum primi sit in dominio quod habet homo erga seruum bello captum. Exemplum secundi. In dominio quod habet ciuis substantiæ suæ respectu legum & iuxta leges Regni. Probatur modo has omnes diuisiones esse legitimas: tum quia videre licet in illis omnibus conditiones quas Dialectici & Metaphysici tribuunt bonis diuisionibus, tum maximè quoniam dominium, vt ostendimus quæ stione præcedẽti præcedenti , est idem quod ius formaliter loquendo. Ius autem vt ostendimus supra quæstione. 57. articulo. 5. 2. & 3. his diuisionibus diuiditur formaliter loquendo & exactè & perfectè, ergo dominium formaliter loquendo eisdem diuisionibus est diuidendum.
Sequitur secundum corollarium. Perperam & sine arte Gerson, Conradus & alij iuniores, quos reprehendit Magister Soto libro. 4. de iustitia, quæstione. 2. artic. 1. multiplicant innumeras species dominij sine arte. Nam multiplicatio specierum desumenda est à ratione formali, sed isti autores multiplicant species dominij per obiecta materialia ipsius dominij, ergo perperam & sine arte multiplicant. Secundum corollarium multò commodior & aptior est hęc hæc diuisio à nobis assignata, quàm diuisio assignata à Magistro Soto loco citato. Diuisio enim illius est: dominium est quadruplex, scilicet, naturale, diuinum, humanum, quod oritur ex iure gentium, & humanum quod oritur ex iure ciuili. Probatur modo nostrum corollarium ostendendo commoditatem quæ est in nostra diuisione, & incommoda quę quæ sequuntur ex diuisione illius. Prima est. Nam ipse distinguit ius diuinum à iure naturali, cùm tamen omne dominium naturale sit diuinum, scilicet, à Deo, vt autor est naturæ. Sed videtur Magister Soto excusari ab hac incommoditate: quoniam inquit, quòd omne dominium diuinum est positiuum dominium, quod non conuenit homini ex debito suæ naturæ, sed est ei superadditum diuinitus, & hoc distinguit contra naturale. Sed contra hanc excusationem est argumentum. Tota illa ratio, quam Magister tribuit dominio diuino positiuo, est communis dominio diuino spirituali, & connaturali gratiæ: cuiusmodi est dominium quod habemus per fidei & charitatis præcepta: sed tale dominium citra dubium distinguendum est à dominio quod habetur per institutionem diuinam superadditam, non solum naturæ, verùm & gratiæ: quod proprie loquendo dicendum est positiuum, ergo non excusatur ab incommoditate maxima. ¶ Secunda commoditas in nostra diuisione & incōmoditas incommoditas in diuisione Magistri est. Nos etenim sequẽdo sequendo | nostram diuisionem faciliùs & commodiùs reducemus ad artem diuidendi illas innumeras species: quas multiplicant memorati autores, ergo nostra diuisio est melior. Probatur antecedens. Nam Magister Soto reducit dominium quod habuit Adā Adam ad vescendum pomis ligni vitæ, quod illi autores vocabant originale, ad dominium diuinum positiuum. Item dominium beatificum, vt est dominium absoluendi, imo dominium quod habuit Dauid in Regnũ Regnum Israeliticum, reducit ad dominium diuinum positiuum: cùm tamen reuera dominium illud Adæ pertineat ad ordinem naturæ: quemadmodum dominium quod habet homo in nostro statu præsenti ad vescendum pomis arborum quarumcunque. Rursus dominium beatificum per præcepta fidei alterius rationis est, vt iam nos aduertimus, à dominio quod habemus ad beatitudinem per præcepta sacramentorum. Ac demum dominium Regium quod habuit Dauid, per se loquendo non pertinet ad ordinem supernaturalem: sed ad naturæ ordinem, sicut potentia visiua restituta cæco per miraculum per se loquendo naturalis potentia est: quanuis per accidens habeat modum supernaturalem. Esset lōgum longum alias multiplicare commoditates.
Arguitur tamen contra huius conclusionis doctrinam. Genera dominiorum non differunt ratione autoris: sed omnia conueniunt in vno & eodem autore, ergo. Antecedens probatur. Omnia in vniuersum iura & dominia siue naturalia siue supernaturalia sunt à Deo autore, ergo. Propter hoc argumentum Magister Soto in 4. libro de iustitia, quæstione. 2. articulo. 1. ait, dominia non differre ratione autoris: sed ex eo potius quòd naturale dominium est naturæ debitum, diuinum verò est superadditum naturæ nostræ. Cæterum nostra sententia est asserenda: tum quoniam ius, quod est de ratione dominij, multiplicatur & distinguitur formaliter in ratione autoris: tum etiam quoniam Magister Soto non distinguit per suam illam rationem dominium humanum à naturali: siquidem dominium humanum, secundùm naturam est, idest non naturæ superadditum.
Ad argumentum facile respōdetur respondetur . Omnia dominia esse à Deo autore, qui est primo & per se dominus, sed non eodem ordine & modo. Diuinum siquidem dominium siue naturale siue supernaturale, est à Deo immediatè. Cæterum humanum dominium siue pertineat ad res supernaturales siue ad naturales, est à Deo mediatè per hominis placitum & voluntatem. Rursus dominium diuinum aliud quidem est à Deo, vt autor est naturæ, aliud vero ab eodem Deo, vt autor est gratiæ. Hactenus de prima parte quæstionis huius.
PRo secũda secunda parte sit prima cōclusio conclusio vniuersalis. Cunctæ res naturales homini inferiores, sunt materia dominij nostri, siue iure naturali siue humano: res verò supernaturales sunt etiam materia dominij nostri iure diuino supernaturali, & iure humano pertinenti ad res spirituales. Hæc conclusio non aliter probatur in præsenti quàm exemplis allatis ex præcedenti diuisione. Naturæ iure dominatur homo cæ lo, elementis, bestijs, &c. Humano vero iure appropriatæ sunt vel applicatæ his vel illis hominibus in particulari. Vt Hispanis Hispania: & singulis ciuibus sua prædia. Item dominiũ dominium supernaturale habet homo quatenus habet ius per opera meritoria ad beatitudinem. Et habet ius similiter ex dominio humano concesso per Pontificem quicunque episcopus ad gubernandā gubernandam suam diœcesim.
Sed circa hanc conclusionem superest disputatio magis in particulari, quænam res naturales & spirituales sint aut possint esse materia dominij? Vtrùm homo ipse, & libertas & vita & fama & honor, ac demum bona ipsa spiritualia.
Circa hanc disputationem sit tertia con clusio quantũ quantum ad libertatem. Seruitus vnius hominis siue naturalis siue legalis potest esse iusta & sancta. Itaque vnus homo potest iustè alteri dominari dominio naturali & legali. Pro huius conclusionis intelligentia, notādũ notandum est quod seruitus est duplex: altera naturalis, altera legalis. Naturalis est cùm vnus homo propter inopiā inopiam & defectũ defectum rationis seipsum gubernare non potest, is enim naturæ lege subiectus est alteri ho| mini qui consilio valeat ad eum gubernandũ gubernandum : sicuti pars sensitiua in homine subiecta est lege naturæ rationi. Verum est tamen quòd inter huiusmodi homines rationis inopes sunt gradus. Alij siquidem sunt amentes omnino & rationis expertes: qualis natio fortè non est inuenta, sed falso à nonnullis existimatum est, Indorum esse eiusmodi nationem. Alij vero ita sunt ratione inopes, vt quanuis non sint amentes, habeant tamẽ tamen mores ferinos. Vt qui vescantur humanis carnibus impunè, innocentes interficiunt. Eiusmodi sunt apud Indos quidam qui dicuntur Canibales. Et hi secundùm aliquos possunt iustè debellari. De qua re à me latè disputatum est supra quæstione. 10. super artic. 10. dubio quarto. Cæterum non possunt in perpetuam seruitutem more mancipiorum redigi. Demum alij sunt, qui habent secundas prudentiæ partes, vt videlicet qui apti sunt vt regantur ab alijs, quanuis non habeant primas partes prudentiæ, scilicet, vt per se sapiant & seipsos gubernẽt gubernent . Omnes igitur hi seruire poterunt seruitute naturali. Verum est tamen, quòd ista seruitus naturalis in rigore & proprietate non est appellanda seruitus. Quia seruitus propriè significat carentiam libertatis: qui autem seruiunt istam seruitutem, sunt omnino liberi. Tum etiam quia seruitus propriè loquendo significat malum & incommodũ incommodum eius qui seruit, bonum autem & incommodum eius qui dominatur, siquidem seruus quicquid est domini est. Qui autem seruiunt istam seruitutem naturalem, non propter dominorum commodum, sed propter suum commodum seruiunt. Et eadem ratione dominium naturale, quod respondet isti seruituti, non est propriè dicendum dominium, nisi in generali quadam significatione & ampla acceptione. Altera seruitus est legalis, hoc est, quòd per legem introducta est. Titulus autem legitimus, quo introducitur ista lex, est duplex. Alter quidem emptionis & venditionis: potest siquidem vnus homo seipsum alteri vendere: imo quandoque pater filium potest vendere. Alter titulus est introductus iure belli. Siquidem ij, qui bello capiuntur, iure gentium serui fiunt eorum qui eos ceperunt. Imo inde serui appellati sunt: quia cum iustè possent interfici, seruantur tamen. Probatur conclusio quantum ad primam partem de seruitute naturali. Primò in sacris literis commendatur Melchisedech, qui erat Rex Salem: commendatur Ioseph præfectus toti AEgypto. Et in Deuteron. Summus sacerdos constitutus est à Deo iudex vitæ & mortis: & præcipitur filijs Israel: vt si velint aliquando eligere Regem, non eligant alienigenam, quinimo & ipse Deus complures iudices & Reges illis præfecit, vsque ad Christi tempora, quando iam per tyrannidem Romani Hebræis dominabantur. Diuus Paulus item 1. ad Timoth. 2. ad Titum. 3. Et D. Petr. 1. canonica. 2. dominiũ dominium Regium approbant. Secundò probatur ratione. In statu innocentiæ, si perseuerasser, vxores viris: filij parentibus: plebeij principibus parerent hac seruitute & seruirent: vt ostendit D. Thom. 1. parte, quæst. 96. art. 4. ergo multo magis in statu naturæ lapsæ, vbi maior est rationis defectus. Confirmatur. Inter angelos alij alijs dominantur, superiores videlicet inferioribus, ergo multo magis inter homines oportet, vt alij alijs dominentur. Quantum ad secundam partem patet eadẽ eadem conclusio ex sacris literis. Exodi 21. Leuitic. 25. approbatur seruitus legalis. D. Paul. item 1. Corin. 7. Coloss. 6. Titum. 3. 1. ad Timoth. 6. & D. Petr. vbi supra, eandẽ eandem seruitutem approbat. Approbatur item eadem seruitus multorum Conciliorum & Pontificum decisionibus quas Gratianus cogit in vnum 12. quæst. 2. & in distin. 1. cap. ius gentium, quod desumitur ex Isidoro libro. 7. Etymologiarum cap. 6. vbi dicitur captiuitas introducta iure gentium est. Probatur item eadem conclusio multorum Regum & Cæsarum constitutionibus. Cæsarum constitutiones habentur titulo de statu personarum, & titulo de iustitia & iure. ff. & Instit. de iure naturali gentium & ciuili. Regum verò constitutiones habentur in legibus cuiuscunque Regni.
Sed aduertendum est quòd inter Christianos nunquam ista seruitus potest superuenire Euangelio: & ita videtur receptum quasi iure gentium inter ipsos Christianos. Sed hinc ego excipio apostatas desertores | totius Christianæ religionis. Hi enim iure belli, mea sententia, serui fiunt capientium: quanuis Euangelium & baptismum antea susceperint. Et similiter excipiuntur iure communi, quod habetur in cap. ita quorundam. Et in cap. ad liberandam terram sanctam. de Iudæis. Illi qui merces prohibitas Sarracenis deferunt, & qui in piratarum Sarracenorum nauibus cupiditatis gratia versantur, etiam si Christiani sint. Vide quę quæ dixi in nostris commentarijs supra quæstio ne. 40. dubio. 12.
Sit quarta conclusio. Solus Deus est dominus vitæ hominis: respublica autem est custos vitæ ciuium: vnus quilibet autem ciuis est tutor & custos vitæ propriæ. Idem intelligendum de membris corporis & salute & alijs pertinentibus ad naturæ bona. Explicatur conclusio. Sicut fieri potest, quod aliquis habeat dominium, rerum pertinentium ad bona fortunæ: vt sunt agri, domus, & alius habeat vsum, & vsumfructum: ita intelligendum est, quòd Deus sibi retinuerit dominium vitæ nostræ, membrorum, & salutis: nobis verò concessit vsum & custodiam. Hæc conclusio est Diui Thomæ infra quæst. 64. art. 5. ad primum, secundum & tertium. Et quæst. 57. art. 3. ad secundum. Caiet. infra quæst. 73. ar. 2. & quæst. 150. art. 2. circa fin. & quæst. 154. art. 6. Et Magistri Victoriæ in relectione de homicidio num. 23. quanuis solet citari tanquam autor oppositæ sententiæ, vt videtur insinuare ibi in citata relectione.
Probatur modo prima pars. Vita hominis regitur per liberum Dei arbitrium antecedens ipsam vitam: at eadem vita nostra antecedit dominium nostrum tanquā tanquam fundamentum & origo illius, ergo solus Deus est dominus vitæ nostræ.
Secundò probatur. Vita nostra in præ sentia aut sumitur pro anima qua ratione informat corpus: aut certè pro operatione animæ vegetatiuæ, quæ necessaria est ad detinendam animam in corpore: sed tam coniunctio animę animæ cum corpore, quàm operatio animę animæ vegetatiuæ non pẽdet pendet à libero arbitrio humano, sed à solo diuino, ergo &c.
Tertiò. Ingressus in hanc vitam & transitus ex hac vita in aliam pendet ex solo ar bitrio diuino, ergo solus Deus est dominus vitæ. Antecedens probatur. Solus Deus potest etiam innocentes pro voluntate sua interficere: nemo vero hominum potest quacunque de causa sibi mortem inferre, neque respublica innocentes interficere, ergo solus Deus est dominus vitæ, quia dominus potest vti re in vsus alios consumendo rem ipsam.
Vltimò. Si fieri posset, quòd is qui infert iniuriam alteri in vita aut in membris, restitueret eam iniuriam reparando vitam aut membra, non posset vllo pacto qui læsus erat remittere restitutionem magis, quàm cùm habet ipsam vitam aut membra non conseruare illa, ergo certissimum argumentum est, non esse hominem dominum vitæ aut membrorum.
Secunda pars probatur. Qui interficit ciuem iniuriam infert & reipublicæ & ciui. Rursus ciuis qui sibi ipsi mortem intulit, iniuriam fecit reipublicæ, ergo ipse non est dominus sed custos.
Vltimò probatur. Respublica non potest ciuis cuiuscunque vitam periculo exponere nisi pro salute ipsius reipublicæ: neque ciuis item potest periculo propriam vitā vitam exponere nisi pro virtute colenda. v. Verbi g. gratia, pro amico, pro patria: ergo respublica habet ius custodiendi vitam ciuium, sicut & ipsi ciues & non absolutum dominium: & nota quòd sat est ad hoc, vt homini sit facienda restitutio cum læditur in eadem vita, quòd habeat tutelam & custodiam vitæ ad vsum illius.
Iam verò quod attinet ad famā famam & honorem: sit quinta cōclusio conclusio . Homo est dominus propriæ famæ & honoris. Hæc cōclusio conclusio est D. Tho. infra quæstione. 73. articulo. 4. ad primum. & Magistri Soto libro. 4. de iustitia. quæstione. 6. articulo. 4. libro. 5. de iustitia, quæstio. 10. art. 2. & in relect. de ratione tegendi & detegendi secretum, memb. 1. q. 3. & asseritur cōtra contra Caiet. infra. q. 73. art. 2. & in summa, verbo, Detractio. Probatur autem ratione. Homo est dominus eorum quæ per arbitrij facultatem regit & gubernat, sed famam & honorem homo gubernat per arbitrij facultatem, vt D. Diuus Thom. Thomas asserit loco allegato, ergo est dominus famæ.
Secundò. Interdum homo iustè & sanctè patitur propriæ famæ detrimentum, imo perdit seipsum & infamat, ergo est dominus famæ, quia idcirco denegabamus homini propriæ vitæ dominium, quoniam nulla de causa poterat sibi mortem inferre, ergo si propriam famam ipse potest perdere, est dominus illius. Antecedẽs Antecedens probatur. Si quispiam commiserit aliquod occultum crimẽ crimen propter quod alius innocens torquetur: potest iustè reus & nocens seipsum prodere, vt eruat innocentem à morte, ergo ipse seipsum infamat. Sed contra hanc conclusionem est argumẽtum argumentum Caietani. Fama cuiuscunque ciuis est bonum reipublicæ & communitatis, ergo non ciuis, sed respublica est domina famæ cuiuscunque ciuis. Miror non animaduertisse virum aliàs eruditissimum, quòd ista ratio pariter procedat ad probandum, quòd ciuis quicunque non sit dominus diuitiarum. Respondetur ergo ad argumentum, quòd fama ciuis est quidem bonũ bonum reipublicæ: quemadmodum bonum partis est bonum totius, & debitum subinde ipsi reipublicæ per iustitiam legalem. Cæterùm fama cuiuscunque ciuis est ipsiusmet ciuis tā quam tamquam bonum propriũ proprium ipsiusmet partis, ac subinde debitum illi ex iustitia cōmutatiua commutatiua .
Sexta conclusio. Homo est dominus bonorum spiritualium. Pro cuius intelligentia notandum est spiritualia bona esse in duplici differentia. Quædam externa, quæ non faciunt ipsum habentem bonum. Cuiusmodi sunt iurisdictiones ecclesiasticæ ad determinandas causas spirituales: & similiter beneficia spiritualia, iura scilicet ad percipiendas decimas, pro officijs ecclesiasticis. Vt parochia, Episcopatus, Decanatus, &c. Alia vero bona sunt interna: quæ faciunt subiectum bonum. Vt gratia & virtutes infusæ. De bonis primi generis probatur conclusio. Episcopus & parochus potest abalienare à se iurisdictionem ecclesiasticam omnem, quam habet & iura ad percipiendas decimas, si non vendendo, certè resignando in fauorem alicuius, & donando, ergo est dominus, &c. Cæterum aduertendum est, quòd cum dicitur Episcopus dominus beneficij spiritualis: dicitur dominus illius beneficij, quod sibi secundùm iura retinet & possidet vt epi scopatus. Similiter Pontifex summus sui Pontificatus, Decanus decanati. Non tamen est censendus dominus eorum beneficiorum, quæ secundùm iura tenetur distribuere: sic summus Pontifex non est dominus Episcopatus Salmantini, Episcopus autem Salmantinus est dominus sui episcopatus, non autem decanatus, aut parochiæ, quam distribuit. De secundi generis bonis probatur cōclusio conclusio . Primo, homo per facultatem liberi arbitrij (Deo auxiliante) per peculiare quoddam auxilium comparat sibi à Deo gratiam & reliquas virtutes infusas, ergo est dominus illarum.
Secundò. Si homo non esset dominus gratiæ & charitatis, sequeretur quòd cum peccat peccatum furti, aut quodlibet aliud peccatum, committeret geminum peccatum: vnum furti cōtra contra proximum: alterum iniustitiæ contra propriam animam & contra Deum quia aufert vitam spiritualem: & infert mortem, sicut si seipsum occideret, quod est falsum & contra omnium sententiam. Confirmatur. Si quis dum occidit proximum, consequenter occideret seipsum, citra dubium committeret geminum peccatum: alterum contra proximum: alterum contra charitatem propriam, ergo ad eundem modum esset in præsentia, si homo non esset dominus horum bonorum spiritualium, committeret semper duo peccata.
Vltimò probatur. Sequeretur ex opposita sententia, quòd qui peccaret mortaliter, teneretur continuo ad pœnitendum sub præcepto: quod est falsum, vt ostenditur latius in materia de pœnitentia, ergo. Sequela probatur. Præceptũ Præceptum restituendi aliena obligat statim, vt docet D. Tho. art. 8. quæst. 62. ergo si gratia & reliquæ virtutes infusæ sunt alienæ; continuo tenebimur, postquam eas per iniuriam læserimus, restituere.
Libet in hoc loco contemplari diuinam charitatem, vita siquidem nostram, vt paulò antea dicebamus, retinuit sibi tanquam verus dominus: vt nos iam vitam nostram, non quasi humanam, sed quasi rem diuinā diuinam procuraremus veluti depositarij & custodes illius. Contra verò, gratiam & reliquas virtutes infusas, quæ sunt ordinis diuini, nobis concessit tanquam veris dominis: vt sic | exæquaret humana diuinis, & vt tandem amicorum omnia essent communia, hominis scilicet & Dei. Sed quomodo fieri debeat restitutio, quando læditur homo in huiusmodi bonis siue diuinis siue humanis, dicendum erit infra quæst. 62. artic. 2. Hîc autem aduertendum est non esse certum quod asserit Magister Soto lib. 4. de Iustitia. quæ stione. 2. arti. 3. post tertiam conclusionem, scilicet, quòd nunquam Deus vsus fuerit absoluta potestate, quam habet erga vitam humanam. Oppositum enim colligo ex Deutero. 20. & Iosue 6. Vbi legimus Deum præ cepisse filijs Israel, vt interficerent etiam innocentes quarundam gentium habitātium habitantium in terra promissionis, quod præceptum impleuerunt filij Israel. item lib. 1. Regum capit. 15. Præcepit Dominus Sauli, vt interficeret omnes Amalechitas etiam paruulos. Et 4. lib. Regum cap. 9. Præcepit Iehu, vt interficeret omnem domũ domum Achab Regis, in cuius familia verosimile est fuisse aliquos paruulos innocentes. Et denique innocentem Iob percussit Dominus licet ministerio Satanæ in omnibus bonis & eius filios interfecit. Ex quibus omnibus videtur colligi, quòd sæpè Dominus vsus fuerit absoluta potestate sua erga vitā vitam & salutẽ salutem hominũ hominum .

Quæstio III. De rerum diuisione.

ANTE omnia pro huius quæstionis intelligentia aduertendum est, quòd ea quæ possunt diuidi & proprijs dominis adiudicari, sunt in triplici differentia. Quæ dam enim sunt principatus & iurisdictiones, quædam vero sunt personæ ipsæ: sicut in matrimonio vterque coniux alterius corporis potestatẽ potestatem accipit. Alia sunt possessiones & diuitiæ, quę quæ appellari solent res prout distinguuntur à personis. Verum est tamẽ tamen quòd etiam serui quanuis personæ sint, tamen in hoc tertio rerum genere continentur: propterea quòd sunt partes possessionis & ad vendendum, & ad emendum habiles. Venduntur enim & emuntur.
Prima conclusio. Dominium esse cœpit simul cum homine: rerum autem diuisio non fuisset facta, si status innocentiæ perseuerasset, sed cœpit rerum diuisio post peccatum quando cœperunt homines multiplicari. Prima pars huius conclusionis probatur: quoniam ratione liberi arbitrij debetur homini dominium. Inde enim factus est homo totius vniuersi dominus, sed primi parentes creati sunt cum libero arbitrio, ergo &c. Altera pars conclusionis est communis sententia Theologorũ Theologorum : sed diximus in illa particulariter de rerũ rerum diuisione, quoniam personarum & iurisdictionum diuisio fuisset in statu innocentiæ. De qua re vide D. Tho. 1. parte, quæst. 96. artic. 3. & 4.
Tertia denique pars conclusionis colligitur ex Genes. cap. 4. Vbi dicitur, quòd Abel pastor ouium obtulit Deo sacrificium de optimis primogenitis gregis sui. Ergo iam habebat rerum diuisionem propriam & distinctam à possessionibus Caim fratris sui.
Secunda conclusio. Iurisdictiones omnes iam de facto applicatæ sunt proprijs dominis, personæ vero applicantur quantum ad ius coniugij & consensum vtriusque coniugis. Ex quo etiam sequitur applicatio filiorum quātum quantum ad ius patrium. Res autem non omnes sunt de facto applicatæ. Hæc cō clusio conclusio , non tam probatione quàm explicatione indiget. In prima parte conclusionis intendimus, quod nemo hominum est in vniuersum qui non sit subditus alicui Principi, præter ipsos supremos Principes: qui soli Deo subijciuntur, iuxta illud Prouerb. cap. 21. Cor Regis in manu Domini sicut diuisiones aquarum. Secunda pars conclusionis manifesta est ex ipsa ratione matrimonij requirentis consensum viri & fœminæ. Tertia deniq; denique pars manifestatur exemplis. Siquidem flumina & montes & feræ syluestres & aues non sunt vniuersaliter applicatæ: ita vt ius piscandi & venandi sit prohibitum. De qua re copiosius dicemus suo loco quæstione 62.
Tertia conclusio. Licita est rerum diuisio & appropriatio, non solum pro laicis, verùm etiam pro ecclesiasticis & religiosis secundum illorum professionem. Hæc conclusio est contra quosdam Philosophos, scilicet, Platonem & Socratem: vt patet apud Platonem in Tymęo Tymæo , qui aiebat omnia esse | debere communia, etiam vxores. Est etiam contra quosdam hæreticorum vocatos apostolicos, qui negabant esse licitum propriũ proprium aliquid possidere. Vt refert Augu. in lib. de hæresibus ad Quod vult deum cap. 40. Et lib. 2. de gratia Christi cap. 11. & epistol. 106. ait Pelagium in eodem fuisse errore. Hos sequuti sunt aliqui, qui dicebantur Pseudoapostoli, vt refert Alphonsus de Castro lib. 2. de hæresibus. in verbo, apostolus hæresi. 2. Alij verò hæretici fuerunt negantes licitum esse ecclesiasticis viris quidquam tanquam proprium possidere. Quorum meminit Diuus August. libr. 2. de hæresibus capit. 50. Hos sequuti sunt postea Ioannes Hus, & Vvitcleff, & Lutherus, & Rex Angliæ Henricus Octauus: quorum iussu Germaniæ & Anglicanæ Ecclesiæ bonis suis sunt spoliatæ. Nostra tamen conclusio vniuersalis confessio est Ecclesiæ catholicæ. Et probatur. Nam ab antiquo Patriarchæ, & amici Dei Reges & ciues Israelitici populi semper possederunt propriũ proprium . Cæterùm post Christi etiam aduentum nulla vnquam fuit necessitas ad salutem, vt qui cōuerterentur conuerteretur ad fidem, abijcerent diuitias. Vt cōstat constat ex Actibus apostolicis, & Epistolis Pauli. Quinimo & Christus Dominus in communi collegio Apostolorum aliquid possedisse videtur. Quoniam Iudas loculos habens ea quæ mittebantur portabat. Hæc etiam conclusio definita est contra Pelagianos in concilio Palæstino, & contra Vuitcleph, in concilio Constantiensi, quæst. 8. Errore 10. & 36. & 39. In cōcil. concilio item Tridentino in Decreto de regularib. sess. 25. ca. 3. vbi cōcedit concedit sancta synodus, omnibus monasterijs tam virorũ virorum , quàm mulierum etiam mendicantium, exceptis domibus Sancti Francisci, quòd bona immobilia possideant. Gratianus deniq; denique . 1. 2. quæst. 1. & 2. 3. & 4. colligit in vnum, multa Conciliorum & Pontificũ Pontificum & Sanctorum patrum testimonia, quibus probat licitum esse ecclesiasticis proprium possidere. Videatur Diuus Thomas infra quæst. 66. articulo. 2. & Thomas Vvaldensis libro. 3. doctrinalis antiquæ fidei capit. 81. & Ioannes de Medina libr. de restitutione. quæstio ne prima. dub. 1. & Alphonsum à Castro, in verbo, Ecclesia. hæresi. 4. & in verbo, pau pertas. hæresi. 2. Soto libro. 4. de Iustitia. quæstione. 3. Vide Aristot. lib. secundo. Politicorum. à principio, & deinceps per multa capita disserentem contra Socratem & Platonem. Et Aristotelem sequuti sunt omnes philosophi Peripatetici. Rationes autem pro ista conclusione sunt petendæ à Diuo Thoma, & cæteris autoribus locis allegatis: & nos dicemus pro conclusione sequenti, quæ quidem talis est.
Quarta conclusio. Iure positiuo humano introducta est iurisdictionum & rerum diuisio: iure gentium quidem in communi: iure autem ciuili in particulari. Explicatur hæc cōclusio conclusio quantum ad secundam & tertiam partem. Quia iure gentium introductum est, vt iurisdictiones & res non sint cōmunes communes omnibus: sed ius ciuile supra hoc ius addidit, quòd hæc respublica sit huius principis, illa illius, Hispania Philippi, Gallia sui Regis, & quod hic ager sit huius ciuis, ille alterius. Prima pars probatur. Iure naturę naturæ res omnes erant communes. Similiter iurisdictiones & principatus nemini erant adiudicati & applicati, ergo solum ius positiuum applicuit.
Secundo ea quæ iure naturæ constituta sunt: per se bona sunt, & illis opposita per se mala: sed iurisdictionum, & rerum appropriatio & diuisio non sunt per se bona nec communio per se mala, ergo non iure naturæ, sed positiuo humano introducta sunt.
Secunda pars probatur. Rerum diuisio & appropriatio sequitur ex his principijs: Pacem esse retinendam in rebus publicis, agros esse colendos, per consequentiā consequentiam quanuis non euidentem: vsque adeò tamen apparentem & probabilem, vt nemo sit hominum qui eam negare possit. Ergo pertinet ad ius gentium. Consequentia ista simul cum antecedente patet ex dictis supra quæ stione 57. artic. 2. & 5.
Tertia pars asseritur à Diuo Augustino tract. 6. super Ioannem, cuius verba allegat Diuus Thomas infra quæst. 66. artic. 2. Ratione vero probatur. Ius ciuile illud est, quod sibi quisque populus vel ciuitas constituit colligens illud ex principijs naturalibus, sed per consequentiam tantùm probabilem, non necessariam: sed iurisdictionum | & rerũ rerum diuisio in particulari est huiusmodi, nec enim admodũ admodum necessarium erat, quod hic Rex huic reipublicæ, ille verò alteri præficeretur: aut quòd hic ager huic homini, ille vero alteri applicaretur, ergo &c. Confirmatur ex lege. 1. ff. de constitutionibus principum. Vbi dicitur quòd respublica & ciuitas quælibet transtulit in Principem omnem suam potestatem. Vltimo probatur. Quoniam, vt ostendemus quæ stione. 5. de dominio. Per ius ciuile transferuntur quandoq́ue dominia inuitis dominis: quandoq́ue vero etiam volentibus dominis prohibentur transferri, ergo &c.
Sed cōtra contra tertiam conclusionem, ac subinde contra quartam arguitur primò. Quia Lucæ 14. inquit Christus qui non renuntiat omnibus quæ possidet, non potest meus esse discipulus: sed esse discipulum Christi nihil aliud est, quàm esse bonum Christianum, Ergo Christianus bonus non potest esse dominus. Respondetur hunc locum habere duplicem intelligentiam. Prima est, si intelligatur de renuntiatione per affectionem prauam, & inordinatam erga res temporales per quā quam anteponitur Christo possessio & hæreditas. Secunda est, quòd intelligatur de his qui profitentur Euangelicam perfectionem. De monachis videlicet, quibus non licet aliquid proprium in particulari possidere. Sed prior intelligentia videtur magis germana & consona his quæ paulò ante præmiserat Christus, si quis venit ad me & non oderit patrem & matrem filios & vxorem adhuc & animam suam, non potest meus esse discipulus. Quæ verba intelligenda sunt necessariò de amore prauo & inordinato. ¶ Secundò arguitur, ex testimonio D. Thom. infra quæst. 66. artic. 1. dicentis, res exteriores subiacere humanæ potestati, quantùm ad vsum, soli autem diuinæ potestati, quantũ quantum ad naturā naturam . Hinc arguitur ex eo quod dictum est supra, quod homo non est dominus vitæ suę suæ quia licet habeat illius vsum & custodiam, non tamen potest eam sibi tollere. Sed D. Tho. dicit quod rerum omnium exteriorũ exteriorum tantùm habet homo vsum & non potest naturam mutare, ergo. Respō detur Respondetur Diuum Tho. solùm velle quòd solus Deus potest naturā naturam rerum exteriorum om nibus modis mutare, creando & in nihilum redigendo. Sed homo nihilominus potest in multos vsus, in omnes quidem lege permissos vti rebus externis: ita vt si animatæ sint possit eis vitam auferre: quod dominiũ dominium non habet supra propriam vitam.

Quæstio IIII. De peculiari quorundam dominio.

ANTE disputationem hanc, vtrùm aliquis homo sit totius orbis dominus & Rex. Duo fundamenta præiacienda sunt. Primum est. Nullus omnino princeps est dominus secũdùm secundum proprietatem bonorum, quæ applicata sunt ciuibus. Hoc asseritur ab omnibus Theologis, philosophisq; philosophisque & Iuris peritis, vno excepto Hostiensi, quẽ quem reprehendit meritò Magister Soto libro. 4. de Iustitia. quæst. 4. art. 1. conclus. 1. Asseritur etiam iure Regio Hispaniensi. partitione. 2. tit. 1. lege 2. & 3. Ratione verò probatur. Princeps is dicitur, qui rempublicā rempublicam gubernat propter ipsius reipublicæ commodum & vtilitatẽ vtilitatem : Contrà verò Tyrannus in gubernatione, is diffinitur qui oblitus commodorum reipublicæ ad suum cōmodum commodum & vtilitatem gerit principatũ principatum . Ergo non erit legitimus Rex qui sibi appropriat bona subditorũ subditorum . Sed arguitur contra hoc fundamentum. Nam libro. 1. Reg. cap. 8. Præcepit Dominus Samueli, vt exponeret populo Israelitico volenti creare sibi Regem, ius Regis eligendi. Illud autem ius est, quod vxores, filios & filias, ciuium substantias, & fortunas eorũ eorum conuerteret in proprium cōmodum commodum ipsius Regis. Respondeo primò: Regem illa omnia posse cum id expedierit bono publico. Respondetur secundò. In eo loco voluisse dominũ dominum quodāmodo quodammodo auocare populum Israeliticũ Israeliticum à proposito creandi Regem sibi, & idcirco exposuit illis Tyrannidem Regiam, quā quam solebant, vt in plurimũ plurimum Reges exercere, erga ciues subiectos: & hoc appellauit ius Regis qui regnaturus erat super eos. Ius inquam, quod sibi statuebāt statuebant tyrannicè. Secundum fundamentũ fundamentum . Potestas ciuilis ad gubernandam rempublicā rempublicam habetur ex iu| re diuino naturali. Hoc asseritur in allegata partitione Hispanici iuris. lege. 2. & 4. cum sequentib. habetur etiam apud Aristotelem 1. Politic. cap. 25. Vide Victoriam nostrum in relectio. de potestate ciuili. & Soto supra quæst. 4. artic. 1. conclus. 2. Item reuocanda sunt in memoriam, quæ nos supra diximus quæst. 2. huius tractatus, dum ageremus de seruitute naturali. Sed probatur ratione naturali. Respublica ciuilis non potest consistere in societate nisi sit potestas in illa superior apud vnum vel plures: sed homo iure naturali est animal sociabile quòd in republica & societate degere debet, ergo eodem iure debet respublica eligere gubernatorem. Secundo probatur. Iure naturali diuino necessaria est potestas in republica ad puniendos reos: sed talis potestas non potest esse priuata singulorum, sed necessario debet esse publica, ergo. Minor probatur. Præ cepto quinto Decalogi prohibetur hominis occisio autoritate priuata, nisi in sui defensionem vel proximi. Ad puniendum ergo reos necessaria est autoritas publica quæ homicidas iudicet & puniat. Vltimo probatur. Multitudo sine ordine constare non potest, imo necesse est ibi ad sit perturbatio & cōfusio confusio . Respublica verò quædā quædam multitudo est, ergo constare non potest sine ordine inferioris & superioris. Cōfirmatur Confirmatur exẽplis exemplis . Nam in vniuerso toto diuersis rerum gradibus cō posito composito præest Deus tanquam Princeps & Dux totius vniuersi. Item in Microcosmo idest, minori mundo qui est homo, sunt diuersi gradus & ordines potentiarũ potentiarum quibus omnibus perficitur ratio tanquam Dux quinimo inter angelos & inter beatos est ordo inferioris & superioris. Ergo naturalis ratio dictat in republica esse necessarium talem ordinem. ¶ Contra fundamẽtum fundamentum arguitur. Respublica constituit sibi Regem in quem transfert suam potestatem: aut si mauult plures optimates consules, in quos transfert suā suam potestatem, ergo talis potestas iure humano habetur non diuino. Respondetur nego consequentiam. Quoniam respublica tenetur creare vel vnum vel plures, qui eam gubernent, iure diuino naturali, non positiuo gentium vel ciuili. Non itaque pendet ex beneplacito reipublicæ creare ciuilem po testatem, sed iure naturæ tenetur. Cum autem creat talem gubernatorem vel gubernatores, transfert in illum vel illos suam potestatem. Quæ quidem potestas, cum in ipsa republica existat diuino naturaliq́ue iure, necesse est vt eodem iure sit in rege constituto. Neque enim fingere licet duas supremas potestates: alteram in Rege, alteram in republica. Sed vna est tantùm, quam ipsa respublica in Regem transtulit, propterea quòd sic non solum melius gubernaretur, imò aliter gubernari non posset, nec vera gubernatio esset.
IAM vero latiùs dicendum est de peculiari quorundam dominio vniuersi. Nimirum de dominio Christi, & summi Pontificis, & Imperatoris. ¶ Et quidem quantum ad Christi dominium attinet, quoniam variæ sunt opiniones, visum est pro vtraq; vtraque parte argumenta proponere: deinde nostram meditationem circa hanc cōtrouersiam controuersiam adiungere.
DVbitatur ergo primò. An Christus habuerit dominium temporale huius mundi. Pro parte affirmatiua videtur esse Diuus Thomas in opusculo 20. de regimine principum. libro. 3. cap. 12. 13. & 14. Vbi expressè ait, quòd Christus secundũ secundum humanitatem fuit monarcha & habuit omnem potestatem in cælo & in terra: & quod eius monarchia successit Romanis, & excessit omnes monarchias ex triplici parte. Scilicet ex dominij vniuersalitate, & ex annorum quantitate, & ex dignitate dominij. Et ibidem dicit, capit. 13. quòd Augustus Cæsar gerebat vices dominij Christi Domini post eius natiuitatem annos quatuor decim. Et capit. 14. assignat Diuus Thomas rationes, quare Christus Dominus, cum habuerit tale dominiũ dominium , in tanta humilitate & paupertate viuere elegerit. Ergo Diuus Tho. Thomas planè sentit quod Christus non solũ solum spirituale dominium, sed etiam temporale huius mundi habuerit. Confirmatur, quia in 3. par. quæst. 59. artic. 4. ad primum. ait, quod iudiciaria potestas consequitur regiam dignitatem: Christus autem quanuis esset Rex constitutus à Deo: non tamen in terris viuens regnum terrenum administrare voluit. Similiter etiam iudiciariā iudiciariam potestatem | exercere noluit supra res temporales, qui venerat homines ad diuinas transferre. Hæc S. Sanctus Tho. Thomas videtur ergo expressè sentire, quòd Christus fuerit verè Rex & dominus temporalis: quanuis noluerit vti illa potestate. Deinde D. Tho. in eadem. 3. par. q. 13. arti. 2. & ad 1. intendit tribuere animę animæ Christi omnem potestatẽ potestatem , quæ possibilis est dari creaturæ absq; absque implicatione cōtradictionis contradictionis . Sed quod Christus Dominus talẽ talem habuerit potestatem non implicat contradictionẽ contradictionem , neq; neque est aliquod inconueniens. Ergo pertinet ad dignitatem Christi, quod habeat tale dominiũ dominium , talemq́; talemque potestatem. Confirmatur, quoniā quoniam habere temporale dominium supra totũ totum orbem, est quædam perfectio, quæ conuenire potest creaturæ. Ergo non est deneganda Christo domino. Antecedẽs Antecedens ꝓbatur probatur . Quia huiusmodi temporale dominium includit potestatem ad gubernandos subditos, & ad condendas leges, quibus homines abstrahuntur à malis & ad virtutis opera diriguntur. Per talem etiam potestatem redduntur bonis præmia & malis supplicia: ergo conueniens est, quod Christus dominus talem habuerit potestatem.
Secundo arguitur. Ex testimonijs Sacrarum literarum quæ plurima sunt, in quibus videtur affirmari tale dominium & regnũ regnum attribuendum esse Christo. v. Verbi g. gratia, Psalm. 2. Postula à me, & dabo tibi gentes hæreditatem tuam & possessionem tuā tuam terminos terræ. & Psal. 71. Dominabitur à mari vsq; vsque ad mare, & à flumine vsq; vsque ad terminos orbis terrarum. Et Zachariæ. 9. Ecce Rex tuus venit tibi, & dominiũ dominium eius à mari vsq; vsque ad mare. Et Matth. 28. Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra. At verò, si non habet dominiũ dominium tẽporale temporale , non est data ei omnis potestas in terra. Et Ioan. 13. Sciens quia omnia dedit ei pater in manus. Lucæ. 10. Omnia mihi tradita sunt à patre meo. Et ad Hebr. 1. Quẽ Quem cōstituit constituit hæredem vniuersorũ vniuersorum . Et Apocal. 1. Princeps regũ regum terræ asseritur. & cap. 19. dicitur, quod habebat scriptũ scriptum in vestimento & in fœmore. Rex regũ regum & Dominus dominantiũ dominantium . Vbi significatur in eo quod dicitur in vestimento & in fœmore, quod regnũ regnum illius non solùm cōpetebat competebat ei secundũ secundum diuinitatẽ diuinitatem , sed etiā etiam secundũ secundum humanitatẽ humanitatem : & quod non solũ solum erat spirituale dominiũ dominium , sed etiā etiam temporale. Cōfirmatur Confirmatur , quoniā quoniam aliâs Christus non diceretur propriè Rex secundũ secundum quod homo, sed solũ solum metaphoricè: sicut dicitur pastor ouiũ ouium . Probatur sequela. Quoniam nomine Regis intelligimus ꝓpriè proprie loquẽtes loquentes Regem tẽporalem temporalem qualis fuit Salomon: semperq́; semperque in Sacris literis quotiescũq; quotiescumque nomẽ nomem Regis tribuitur homini, accipitur pro Rege tẽporali temporali . Ergo pręiudicamus præiudicamus dignitati Christi, si negemus esse etiā etiam Regem tẽporalẽ temporalem . ¶ Tertiò arguitur ratione. Quoniā Quoniam omnes Theologi cōcedunt concedunt quod Christus fuit dñs dominus temporalis quantũ quantum attinet ad necessitatẽ necessitatem & ordinẽ ordinem & sinem spiritualẽ spiritualem propter quẽ quem Christus principaliter venit, sed omnia tẽporalia temporalia facta sunt ꝓpter propter finem hũc hunc spiritualẽ spiritualem & super naturalẽ naturalem : ergo Christus dominabatur in omnibus tẽporalibus temporalibus . Minor patet, quia totus ordo naturæ est factus à Deo propter ordinẽ ordinem gratiæ. Confirmatur, ex doctrina S. Tho. 2. 2. q. 40. art. 2. Vbi ait omnis persona vel ars, vel virtus, ad quam pertinet finis, habet disponere de ijs quæ sunt ad finẽ finem , vbi ponderandũ ponderandum est quod dicit omnis persona ad quam pertinet finis. Ergo cum Christus in quantũ qunatum homo sit persona ad quā quam pertinet finis: cum sit constitutus à Deo rerum omniũ omnium dux iudex & Pontifex habens plenam potestatem dirigendi homines in vltimũ vltimum finem: sequitur, quod ipse sit dominus rerum omniũ omnium temporaliũ temporalum , siquidem omnes creatæ sunt à Deo propter finem vltimũ vltimum . ¶ Quarto arguitur, ex D. Bernardo lib. 3. de cōsideratiōe consideratione ad Eugeniũ Eugenium Papā Papam , cui dicit: dispensatio tibi credita est, non data possessio, non tu ille, de quo ait propheta, Et erit omnis terra possessio eius: Christus hic est, qui possessionem sibi vendicat, & iure creationis & merito redemptionis, & dono patris. Vbi Diuus Bernardus tres titulos dominij amplissimi in Christo numerauit. Primus est creationis, de quo non est nostra disputatio. Alter est titulus redemptionis: quem Abulensis super Matth. cap. 25. q. 307. cōfirmat confirmat ex illo ad Rom. 14. Mortuus est & resurrexit, vt viuorũ viuorum & mortuorum dominetur. Eo quod morte & resurrectione sua & mortuos & viuos redemit. Cō firmatur Confirmatur , quia titulo redẽptionis redemptionis sumus serui Christi: at verò quicquid seruus acquirit | dño domino suo acquirit, vt habetur in. l. placet. ff. de acquir. hæred. & l. etiam inuitis. de acquirendo rerum dominio. Ergo omnia nostra tẽ poralia temporalia Christi sunt tanquam domini. Tertius titulus est ex dono patris qui in superioribus explicatus est, & confirmatus ex illo Hebr. cap. 2. Quem constituit hæredẽ hæredem vniuersorum. Et Lucæ 11. Omnia mihi tradita sunt à Patre meo.
Quinto arguitur. Omnes fere Theologi concedunt Christum futurum regem omnium & dominum in æternitate, maximè post diem iudicij: sed secundũ secundum doctrinā doctrinam Sancti Thomæ, omnia quæ Christus nunc habet & habiturus erat, habuit etiam in vtero virginis, præter illa quæ repugnabant conditioni viatoris & mortalitati corporis, sed habere talem potestatem & tale dominiũ dominium non repugnabat, ergo ex tunc habuit, quāuis quamuis noluerit habere vsum illius potestatis & dominij. Cui cōsonat consonat illud ad Galat. cap. 4. Quanto tempore hæres paruulus est nihil differt à seruo cum sit dominus omnium. Sic ergo Christus Dominus potuit habere quidem temporale dominium huius mundi, non tamen vsum: quia ita expediebat ad redẽptionem redemptionem humani generis, quod Christus se gereret vt pauper & humilis in terra dum mortalem vitam agebat. His & alijs rationibus confirmāt confirmant hāc hanc affirmatiuam partem ij quibus placet Christũ Christum habuisse temporale dominium & regnum huius seculi inquātum inquantum homo: quia hoc ad dignitatem eius pertinere arbitrantur. Deniq; Denique pro hac parte fit argumentum ex perfectissimo sacerdotio Christi, ad cuius perfectionem videtur pertinere potestas regia tẽporalis temporalis . Et probatur, quia finis sacerdotij est superior quam potestatis regiæ temporalis, ergo cùm in Christo fuerit perfectissimũ perfectissimum Sacerdotium, necesse est, quod habuerit in se omnem potestatẽ potestatem temporalẽ temporalem regnādi regnandi & dominādi dominandi . Quemadmodũ Quemadmodum ad artificẽ artificem artis architectonicę architectonicæ pertinet principari & imperare inferioribus, & eos gubernare: vt attulimus ex S. Tho. sup. q. 40. art. 2.
PRO altera vero parte sunt argumenta magni momenti. Arguitur enim primo pro parte negatiua autoritatibus Sacrarum literarum & Sanctorũ Sanctorum patrum: deinde argumẽtabimur argumentabimur rationibus Theologicis.
Primò quidem se offert testimonium Ieremiæ c. 22. Vbi post regem Iechoniā Iechoniam nullum iam amplius regem de semine Dauid, qui temporaliter regnaret, futurum esse præ dicitur, his verbis. Hæc dicit Dominus. Scribe virum istum sterilem, qui in diebus suis non prosperabitur, nec enim erit de semine eius vir qui sedeat super solium Dauid & potestatem habeat vltra in Iuda. Ergo Christus non fuit Rex temporalis huius mundi, alioquin etiam esset rex temporalis super solium Dauid & super Iudam. Est aliud testimonium Ioannis 18. Vbi dixit Christus Pilato. Regnum meum non est de hoc mundo, si ex hoc mundo esset regnum meum ministri mei vtiq́ue decertarent, vt non traderer Iudæis. Nunc autem regnum meum non est hinc. Nec valet respondere quòd illud testimonium intelligendum est ita, quod Christus non habuerit nec habere voluerit vsum & exercitium regis temporalis. Hoc enim cōstabat constabat tunc Pilato, cum pauperem vitam duceret Christus. Rogabat ergo Pilatus an haberet ius regni, vt Cæsari posset cō tradicere contradicere : cui respondit Christus, regnum meum non est de hoc mundo. Deinde quotienscunque in Sacris literis fit mentio de regno Christi semper adiungitur aliquid quo intelligamus spiritualitatem regni illius & æternitatem: non ergo temporaliter & seculariter regnandi in hoc seculo accepit potestatẽ potestatem Christus. Antecedens inductiuè patet. Primò quidem Zachariæ. 9. dicitur, Ecce rex tuus venit tibi Iustus & Saluator ipse pauper & ascendens super asinam. Vbi non solum vsum regni, sed etiam dominium & proprietatem rerum denegari videtur Christo. Itẽ Item in eo quod dicit Iustus & Saluator: satis explicatur spiritualitas regni Messiæ. Præterea Psalmo. 2. Ego autem constitutus sum rex ab eo super Sion montem sanctũ sanctum eius prædicans præceptũ præceptum eius. Quibus verbis insinuatur qualitas regię regiæ potestatis Christi. Videlicet, ad prædicandum spirituale forum Dei. Similiter & illud Matth. 28. Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra. Determinatur per illud quod sequitur, euntes ergo in mundum vniuersum prædicate Euangeliũ Euangelium omni creaturæ. Baptizantes eos, &c. Vbi particula illa, ergo, denotat explica| tionem qualitatis regni & potestatis Christi: alioquin non esset consentanea illatio, dum inferretur ex regno & potestate temporali, potestas prædicandi ac baptizandi Apostolis collata. Item Luc. 19. Benedictus qui venit Rex, Osanna. Id est salua nos. Vbi salus spiritualis non temporale iudicium expectabatur à rege Christo. Præterea Ieremiæ 23. Regnauit rex & sapiẽs sapiens erit & faciet iudicium & iustitiam in terra. Sed vt intelligatur quale iudicium facturus erat in terra: subiungitur. In illa die saluabitur Iuda, & Israel habitabit considenter, & hoc est nomen quod vocabunt eum Dominus iustus noster. Quod testimonium non potest intelligi de salute temporali regni Iuda. Constat enim illud non fuisse reparatum per aduentum Christi. Amplius Isaiæ 9. Super solium Dauid, & super regnũ regnum eius sedebit in æternum, vt confirmet & corroboret illud amodo vsq; usque in sempiternum. Quæ sessio, quæ confirmatio & corroboratio intelligi non potest secularis & temporalis: sed omnino spiritualis. Similiter Psalm. 44. Intende prospere procede & regna, & statim ratio & modus regnandi describitur, dum inquit, propter veritatem & mansuetudinẽ mansuetudinem & iustitiam & deducet te mirabiliter dextera tua. Vbi officiũ officium Christi in prædicatione veritatis, in exemplo mansuetudinis, in virtute redemptionis, quæ nomine iustitiæ intelligenda est, describitur. Præterea quo modo verificabitur quod inquit Paulus 2. Corint. 8. Qui cum diues esset pro nobis egenus factus est. Si Christus fuit dominus temporalis totius mundi? Non enim fuisset verè pauper nec egenus, sed ditissimus omniũ omnium hominum. Et deniq; denique quo modo verum erit: quod vulpes foueas habẽt habent & volucres cæli nidos: filius autem hominis non habet vbi caput suum reclinet? Habebat siquidẽ siquidem vitæ tẽporalis temporalis cōmoditates commoditates supra omnes Reges etiā etiam si nollet vti illis possessionibus.
Iam vero si Sanctorũ Sanctorum Patrũ Patrum intelligentiā intelligentiam sacrarũ sacrarum literarum requiramus, omnes illi videntur parti negatiuæ adhærere. Principio D. August. lib. 17. de ciui. cap. 7. ait quod populi Israel personā personam figuratè gerebat Saul, qui populus regnũ regnum fuerat amissurus, Christo Iesu Dño Domino nostro per nouum Testamentũ Testamentum , non carnaliter sed spiritualiter regnaturo. Item idem August. tractatu 115. super Ioannem exblicans explicans illud Psalmi 2. Ego autem constitutus sum Rex ab eo super Sion montẽ montem Sanctum eius, inquit, Sion illa, & mons ille, non sunt de hoc mundo. Quod est regum eius, nisi credentes in eum? Et iterum dabo tibi gentes hæreditatem tuam, quas possideas ad earum salutem, & quæ tibi fructificent spiritualia.
Ambrosius etiam apertè lib. 3. in Lucam cap. penulti. Negat regnũ regnum Christi fuisse temporale, quale fuit Dauid vel Roboam vel Iechoniæ. Ait enim, Ipsum regem secũdum secundum honorem seculi non accipimus Christum. Quomodo ergo dictum est: de fructu ventris tui ponam super sedem tuam? Quomodo etiam dictũ dictum est, Dabit illi Dominus Deus sedem Dauid patris eius & regnabit in domo Iacob in æternũ æternum ? Non seculari honore regnauit Christus. Et paulò post, exponẽs exponens illud Psal. 88. Thronus eius sicut dies cæli, inquit, non vtique hunc thronũ thronum Salomon sedit, non Roboam, non Iechonias. Et deniq; denique ait, Qui dicit regnum meum non est de hoc mundo: ostendit esse supra mundũ mundum . Ita & regnum eius erat & non erat in seculo, sed supra seculum erat.
Diuus Hieronymus lib. 4. super Ieremiā Ieremiam cap. 22. explicans illud, Scribe virum istum sterilem, inter alia multa dicit, quod regnum Christi non erat terrenum & breue, sed perpetuum & cæleste. Diuus etiam Gregorius homil. 8. super euāgelia euangelia , Non solũ solum regnum mundi, sed & dominium rerum habuisse Christũ Christum secũdum secundum humanā humanam naturam negat. Ait enim non in parentum domo, sed in via nascitur: vt profectò ostenderet, quia per humanitatem quā quam assumpserat quasi in alieno nascebatur. Alienum non secundũ secundum potestatem dico, sed secũdũ secundum nostram naturā naturam . Nam de potestate eius scriptum est, in propria venit. Athanasius præterea tom. 3. in oratione de Sanctissima Deipara prope finem ait, Rimantur hæretici & se se inuicem adhortantes, & affectuosè quærunt, an acceperit thronũ thronum Dauid patris sui, & regnauerit in domo Iacob in æternum. Et paulò post. Ergo accipiens thronũ thronum Dauid, transtulit illum & dedit Sanctis Christianorũ Christianorum regibus, vt conuer | teret eos ad domũ doimum Iacob: qua tradita in opprobrium & direptionem regnabit in Christianis in æternũ æternum . Siquidem genitus ex virgine, vt consummatis omnibus, quæ ad negotium mortis & crucis pertinebāt pertinebant , post resurrectionem ad suos dicebat, Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra. Et quā doquidem quandoquidem ipse rex est, qui natus est ex virgine, idemq́ue ac dominus & Deus, ea propter & mater quæ eum genuit & regina & domina & Deipara propriè & verè censetur. Hæc Athanasius. Vbi considera, quomodo regnum Christi non temporale sed spirituale affirmet secũdum secundum humanitatem. At vero dominij rationem vniuersalem diuinitati tribuit. Et propterea ipsam Dei genitricem reginam & dominam appellat. Constat autem, quod virgo mater non fuit temporaliter regina vel domina: sentit ergo Athanasius quod ex vnione hypostatica erat ille homo Dñs Dominus omniũ omnium . Chrysost. itẽ item homil. 6. super. c. 2. Matth. sic ait, Quo nam pacto Magi ex stella illa Iudæorũ Iudæorum regem illũ illum esse didicerũt didicerunt : cum certè non istius regni iste sit rex, sed vilem hāc hanc prorsus vitam egit ac pauperem? Basil. quoque quẽ quem refert D. Tho. in catena aurea. Lucæ. c. 1. explicans illud: regnabit in domo Iacob, ait. Non in materiali sede Dauid Dominus sedebit, translato Iudaico regno ad Herodem, sed sedem appellat Dauid, in qua residet dominus, indissolubile regnum. Denique omnes patres antiqui explicantes illud Lucæ. 1. Dabit eit Dominus sedem Dauid, vniuersi negāt negant temporale regnum Christo competere: & omnino asserunt rationem regni Christi spiritualem & æternā æternam fuisse. ¶ Tertio loco rationibus agendũ agendum est, Prima itaq; itaque ratio & potissima mihi est, quæ tali fundamento innititur. Quoniā Quoniam Christus Dñs Dominus assumpsit humanitatẽ humanitatem talibus conditionibus exornatam & affectam qualibus conueniebat exornari & affici ad finem intentũ intentum per incarnationis mysterium. Finis autẽ autem fuit, vt Christus Dñs Dominus plenus gratiæ & veritatis esset caput influens in mẽbra membra veritatẽ veritatem & gratiā gratiam . Et quidẽ quidem quod attinet ad veritatẽ veritatem , oportebat illũ illum esse perfectissimũ perfectissimum caput. Et idcirco assumpsit animā animam beatā beatam lumineq́; lumineque gloriæ illustratā illustratam , tam eximiè, vt in illo crescere non oporteret. Fuit itaq; itaque testis ocula tus veritatis: & ad hoc venit in mũdum mundum vt testimoniũ testimonium perhiberet veritati & prædicaret nobis forum Dei & beneplacitũ beneplacitum eius circa media necessaria ad salutem hominũ hominum à nobis credenda & faciẽda facienda . Deinde venit Christus vt exemplo suo nobis viam ad salutem ostenderet, non solum necessariā necessariam , sed etiam eius perfectionis quæ in cōsilio consilio est semitam demōstraret demonstraret . Cùm igitur, qui venit facere & docere, dixerit: Si vis perfectus esse, vade & vende omnia quæ habes, & sequere me, consequens est, quod Christus Dominus temporale dominium, aut regnum non assumcpserit assumpserit . Alioquin Euangelicā Euangelicam perfectionem exemplo suo non docuisset. Confirmatur, quoniā quoniam perfecta paupertas non solum consistit, imo non consistit in abdicando omnino vsu rerum, sed consistit in abdicando dominio ipsarũ ipsarum , id quod religiosi faciũt faciunt : qui quidem, quāuis quamuis multis rebus vtantur, tamẽ tamen nullius dominiũ dominium habẽt habent singuli. Ergo cùm ipse Christus exemplũ exemplum euangelicæ paupertatis se ipsum proposuerit incōueniẽs inconueniens videretur, quod ipse secundũ secundum humanitatẽ humanitatem temporaliter rerum omniũ omnium dominiũ dominium & regnum haberet, quanuis paucis vteretur ad vitæ sustentationem. ¶ Secunda ratio est. Quāuis Quamuis ex gloria animæ Christi quasi naturaliter cōsequeretur consequeretur corporis gloria, tamen immortalis Deus assumpsit mortalem humanitatẽ humanitatem , eo quod sic expediebat, tum ad exemplũ exemplum patiẽtiæ patientiæ , tum ad redemptionẽ redemptionem humani generis per mortẽ mortem & crucem suā suam . Ita etiā etiam fuit cōuenientissimũ conuenientissimum , vt dñs dominus & rex vniuersi assumeret naturā naturam humanam absq; absque dominio & regia potestate tẽ porali temporali huius mundi, quāuis quamuis hæc dignitas videretur ad decorem & ornatũ ornatum naturæ humanæ pertinere: nisi Chr̃s Christus venisset seipsum totius perfectionis exemplũ exemplum proponere. Cum igitur ista carentia dominij & regni tẽporalis temporalis non deroget plenitudini gratię gratiæ & veritatis & adiuuet ad perfectionẽ perfectionem exemplaris nobis propositi ad imitandũ imitandum , cōueniẽtissimũ conuenientissimum est, quod Christus qui aliâs secundũ secundum diuinitatẽ diuinitatem & propter gratiā gratiam vnionis est vniuersorũ vniuersorum dñs dominus , sit verè & propriè simul pauper in hoc temporali seculo, in quo exemplũ exemplum discipulis dare venit. Huic doctrinæ cōsonat consonat quod Apostolus dicit, qui cum esset diues pro nobis egenus factus est. Sic enim locutus esse vi| detur, ac si diceret, qui cum esset immortalis, pro nobis mortalis factus est, videlicet, cum esset immortalis secundùm diuinitatem, factus est mortalis secundùm humanitatem. Sic etiam cum esset diues secundùm diuinitatem & virtute vnionis, tamen simul factus est verè pauper secũdũ secundum humanitatẽ humanitatem .
Tertia ratio. Christus nunquā nunquam vsus est illa potestate regia & dominatiua, ergo frustra assumpsisset talem potestatem, frustra enim est potentia quę quæ in actũ actum non reducitur. Quòd si quis respondeat, quod etiā etiam assumpsit potentiam ridendi licet nunquā nunquam riserit: Cō tra Contra est, quod potentia ridendi pertinet ad veritatem & integritatem humanæ naturæ, neque esset perfectus homo nisi omnes naturę naturæ humanæ proprias potentias haberet: noluit autem ridere, quia venerat prædicare pœnitentiam, & beatitudinem lugentibus.
Quarta ratio. Si Christus esset cōstitutus constitutus Rex & iudex temporalis teneretur consequẽter consequenter gubernare mundũ mundum in temporalibus secundùm leges naturales & humanas, sed nihil tale gessit, nec ministros creauit qui ius dicerent, imò tyrannidẽ tyrannidem permisit multorũ multorum regũ regum , ergo non habuit tale officiũ officium & potestatem talẽ talem , alioqui non esset bonus rex temporalis & iudex. Confirmatur hæc ratio. Christus Dñs Dominus respōdit respondit cuidam dicenti sibi, Dic fratri meo vt diuidat mecũ mecum hæreditatẽ hæreditatem ,
Lucæ. 10.
Respōdit Respondit , homo quis me cōstituit constituit iudicem super vos. Vbi Christus Dñs Dominus visus est negare se constitutũ constitutum iudicẽ iudicem litiũ litium temporaliũ temporalium , alioquin ad illũ illum pertineret lites cōponere componere . Nec valet dicere quod noluit vti illa potestate: ipse enim non dixit, Nolo de vobis iudicare, sed dixit, Quis me cōstituit constituit iudicem super vos? quasi negans se iudicem constitutum super temporalia vt seculariter iudicaret.
In hac controuersia viri doctissimi ac pijssimi inter Theologos modernos & antiquiores diuisi sunt, quibusdā quibusdam illorũ illorum negantibus, quibusdā quibusdam asserentibus Christũ Christum esse Regẽ Regem & Dñm Dominum & iudicẽ iudicem temporaliũ temporalium , quibusdā quibusdam verò dicẽtibus dicentibus vtranq; vtranque opinionẽ opinionem esse probabilem. Sed alterā alteram probabiliorẽ probabiliorem , sunt etiā etiam qui alterā alteram partem amplectentes, alterā alteram erroris vel temeritatis nota inurere audeant.
PRO decisione huius cōtrouersiæ controuersiæ notandũ notandum est primò, quod in discursu huius di sputationis noluimus distinguere triplicem quæstionem, videlicet, An Christus fuerit Rex tẽporalis temporalis , An fuerit Dominus temporalis, An fuerit iudex temporalis: quoniam profectò quòd attinet ad præsentem difficultatem, eadem est ratio arbitrandi.
Notandũ Notandum est secũdò secundo , quod de Christo possumus loqui in hac disputatione dupliciter. Vno modo inquantũ inquantum est Deus. Altero modo inquantũ inquantum est homo. Siquidẽ Siquidem loquamur de illo ratione personæ diuinæ, cōstat constat secundũ secundum fidem catholicā catholicam illũ illum esse Regẽ Regem & Dñm Dominum & iudicem totius vniuersi & omnium quæ sunt in illo. Etenim sicut filius Dei est verè homo passibilis & mortalis: ita ille homo est verè Deus & creator omniũ omnium , & Dñs Dominus & Rex & iudex angelorũ angelorum & hominũ hominum . Itaque Christus non solũ solum inquantũ inquantum Deus: sed etiam inquantum hic homo, est verè Rex & Dñs Dominus omniũ omnium . Nam dictio illa, inquantũ inquantum , reduplicat personę personæ rationem & non tantũ tantum naturā naturam humanā humanam . De hoc nulla est cōtrouersia controuersia . Si autẽ autem loquamur de Christo secundũ secundum ea quæ sibi cō ueniũt conueniunt ratione humanæ naturæ assumptæ: adhuc distinguere debemus. Quædā Quædam enim sunt propria & cōmunia communia omnibus hominibus, vt v. Verbi g. gratia, esse risibilem, habere intellectũ intellectum & voluntatem: & similia. Quædā Quædam vero sunt propria illius naturæ humanæ singularis. v. Verbi g gratia . Quòd Christus conceptus de Spiritu sancto & natus ex Maria Virgine fuerit, secundũ secundum humanā humanam naturā naturam sibi cōpetit competit . Nũc Nunc igitur non loquimur priore modo de Christo inquātũ inquantum est homo: Sic enim quilibet homo esset Rex & Dñs Dominus , si particula, inquantũ inquantum reduplicaret aut specificaret rationẽ rationem cōmunẽ communem hominis. At verò si loquamur de Christo posteriori modo, inquantũ inquantum homo est, ita vt dictio illa, inquantũ inquantum , accipiatur specificatiuè: hoc est designatiuè, scilicet, determinando naturā naturam singularẽ singularem vbi est illa proprietas. Vt v. Verbi g. gratia, si dicamus, Christũ Christum esse albũ album , inquantũ inquantum est homo, designamus, albedinẽ albedinem subiectari formaliter in eius humana natura. Sic ergo nũc nunc quærimus, An Christus secundũ secundum quod homo, fuerit Rex tẽporalis temporalis & Dñs Dominus temporalis vniuersi, vel alicuius regni, ita vt dominiũ dominium formaliter subiectaretur in natura eius humana. Hoc igitur modo loquentes, statuimus sequẽtes sequentes cōclusiones conclusiones attẽtione attentione dignas.
Prima conclusio. Christus non fuit Rex tẽporalis temporalis specialiter Israelitici populi. Hanc cōclusionem conclusionem pono cōtra contra Iudæos vel Iudaizantes, qui volunt Messiā Messiam iure hæreditario, quia descẽderet descenderet ex Dauid Rege fnturũ futurum esse legitimũ legitimum Regẽ Regem temporalẽ temporalem illius populi, & quod peius est, temporaliter regnaturũ regnaturum . Et quidẽ quidem quod iure hæreditario regnũ regnum Israel temporale obtineret nulla ratione aut testimonio confirmari potest, sed qua facilitate dicitur, eadem negari potest. Imo vero oppositum videtur esse certum, quoniam alias Beata Virgo mater eius fuisset Regina illius populi, siquidem Christus non alio titulo temporali poterat regnum Israel hæreditare. Quanuis ergo quidam Theologi probabiliter opinentur Christum fuisse Regem & dominum temporalem etiam illius populi, nemo tamen Theologi nomine dinus asserit hæreditario titulo regnum illud obtinuisse: sed ex generali cōmissione commissione Dei & traditione potestatis regiæ & dominatiuæ fuisse Regem & dominum affirmant.
Secunda conclusio. Vtraque sententia videlicet affirmans vel negans Christũ Christum fuisse Regem & dominum temporalem vniuersi secundùm quòd homo ex commissione & traditione Patris potest salua fide, sustineri, & absque periculo sanæ doctrinæ. Probatur. Quoniam viri doctissimi & catholici vtranuis sententiam sequuntur. Partem quidem negatiuam nostris temporibus tenuit Magister Franciscus à Victoria, vt patet in relectione prima de potestate ecclesiæ quæst. 5. numero. 15. & Soto libro. 4. de iustitia & iure quæst. 4. art. 1. quos sequuti sunt multi alij. Partem vero affirmatiuam tenet Burgensis super caput primum Matthæi. Quam etiā etiam fuit secutus Magister Cano præceptor meus. Quam amplectuntur multi alij nostris temporibus, & quidā quidam minus bene considerantes oppositam sententiam periculosam putant. Rationes verò & argumenta vtriusque factionis abundè satis proposita sunt à nobis. Cæterùm vtraque opinio competenter respondet argumentis & testimonijs quæ pro altera afferuntur: vt amplius in sequentibus patebit.
Tertia conclusio. Mihi sanè probabilior est ābsolutè absolutè loquendo & in sensu in quo di ximus disputanda quæstio, pars negatiua. Probatur. Quoniam rationes, quæ pro illa fiunt non tam facilè soluuntur, quàm oppositæ. Et profectò magis consolatorium videtur & magis excitatiuum amoris, & magis decens benignitatem & humanitatem Dei, vt assumeret veram paupertatem simul cum mortali natura, & non solum se gereret vt pauper non vtens Regia potestate & temporali dominio, sed esset verè pauper: siquidem hoc possibile neque indecens sed maximè decens ad finem humanæ redemptionis, & exemplum Euangelicæ perfectionis erat.
Quarta conclusio. Christus secundùm quòd homo habuit instrumentalem potestatẽ potestatem dominij vniuersalis circa omnia temporalia. Hæc conclusio non repugnat tertiæ. Quod sic explico. Decernunt Theologi humanitatem Christi potestatẽ potestatem habuisse instrumentalem ad facienda miracula ad efficiendam gratiam iustificantem & ad alios effectus supernaturales, respectu quorum solus Deus potest esse principalis causa efficiens. Ratio ergo quæ me mouet, vt talem potestatem dominij asseram Christo conuenire, non est quia non potuit habere talem potestatẽ potestatem vt causa principalis & multo perfectiùs quam habent Reges terræ: sed quia sic expediebat ad finem incarnationis & Ecclesiæ & regni spiritualis gubernationem. Cum enim finis gubernationis Regni spiritualis sit simpliciter vltimus finis, necesse est, vt qui præest regno spirituali habeat potestatem supra temporalia inquantum opus fuerit ad finem spiritualem consequendum qui est vltimus simpliciter. Et quia sæpe impediri vel molestari poterat ecclesiastica gubernatio per temporalẽ temporalem potestatem: expediebat, vt ipse Christus haberet instrumẽtalem instrumentalem potestatem dominij fundatā fundatam tum in gratia vnionis, tum in ipso fine aduentus Christi. Hāc Hanc ministerialẽ ministerialem potestatẽ potestatem etiam tradidit vicario suo Summo Pōtifici Pontifici in terris ad huiusmodi impedimenta tollenda vel alia conuenientia exercenda ad finem spiritualem & animarum salutem. Hac potestate forte vsus est Christus quando misit dæmones in gregem porcorum qui in mare sunt præcipitati. Hac etiam vi| detur vsus quādo quando facto flagello de funiculo eiecit cathedras vendentiũ vendentium & mensas nũmulariorũ nummulariorum subuertit. Hac etiā etiam vsus videtur Petrus quādo quando verbo occidit Ananiā Ananiam & Saphirā Saphiram . Hac vtitur Sũmus Summus Pōtifex Pontifex quando circa contractũ contractum matrimonialem irritandũ irritandum vel ratũ ratum faciendũ faciendum leges cōdit condit . Quanuis enim iste cōtractus contractus , stando in solo iure naturæ ciuilibus legibus subijci poterat: tamen, quia iste cōtractus contractus inter baptizatos est sacramentum nouæ legis, idcirco Sũmus Summus Pontifex conditiones talibus cōtractibus contractibus ratificādis ratificandis vel irritandis sibi reseruat, & causas matrimoniales facit ecclesiasticas. Imo vero in ordine ad cōscientias conscientias fideliũ fidelium circa contractũ contractum censuum leges tulit, vt patet in Motu proprio Pij V. Eadā Eadam potestate vtitur Sũmus Summus Pōtifex Pontifex , quando principẽ principem vel Regem hæreticũ hæreticum vel schismaticũ schismaticum punit temporaliter, priuando illum etiā etiam regno. Talẽ Talem igitur potestatẽ potestatem tribùimus Christo excellentiori modo vt capiti, quoniā quoniam eius humanitas etiam in vita mortali instrumentũ instrumentum coniunctum erat verbo diuino per quod fiunt omnia quæ cōueniunt conueniunt ad salutẽ salutem hominum. Quanta verò sit differentia inter potestatem principalẽ principalem & instrumentalem manifestũ manifestum est. Quoniā Quoniam potestas quæ se habet vt causa principalis ad iudicandum vel ad dominandum, est potestas ordinaria ad quam pertinet in omni euentu exercere officium iudicis aut domini. Potestas verò instrumentalis exercetur in quibusdam casibus in ordine ad finem superiorem, neque proportionatum tali potestati. Quòd si quis obijciat sic contra prædictam doctrinam. Sequeretur, quòd Christo Domino inquantum est homo non competeret aliqua potestas etiam spiritualis tanquam causæ principali, sed solum tanquam instrumentali. Probatur sequela. Quoniam respectu finis supernaturalis solus Deus videtur esse principalis causa effectiua gratiæ & gloriæ. Respondetur, negando sequelam. Et ratio est, quia quanuis in genere causæ efficientis ad modum causæ physicæ solus Deus dicatur & sit principalis causa gratiæ & gloriæ: tamen in genere causæ moralis, qualis est causa meritoria, Christus etiam est causa principalis gratiæ. Sic ergo Christus habet potestatem iudiciariam ad iudi candum bonos & malos in ordine ad finẽ finem spiritualem. Accepit enim à Patre hanc vniuersalem potestatem, iuxta illud Ioan. ca. 5. Pater non iudicat quenquam, sed omne iudicium dedit filio, & potestatem dedit ei iudicium facere, quia filius hominis est. Hoc est neminem iudicat Pater, nisi mediante iudicio filij hominis. Est itaque Christus Rex & Dominus & gubernator & iudex inquantum homo vt causa principalis respectu spiritualium & æternorum & vltimi finis. At verò respectu temporalis & secularis gubernationis & potestatis & dominij sicut nec vsum accepit vniuersalem, ita nec ius earũ earum rerum in se habere, idest, in sua humana natura, dignatus est, vt nos eius paupertate diuites efficeret. Hic modus noster dicendi medius videtur esse inter duas opiniones extremas. Neque enim omnino conceditur Christo dominium temporale & seculare vniuersi inquantum est homo, neque omnino negatur. Sed quodammodo conceditur: & quodāmodo quodammodo negatur. Negatur quidem tale dominium & potestatem talem esse in Christo formaliter tanquam in causa principali quatenus est homo, cōceditur conceditur autem instrumentale dominium, & instrumentalis potestas in illo quatenus homo est: quia hoc expediebat ad finẽ finem Saluatoris & iudicis mundi. Hac via forsan poterimus conciliare oppositas sententias, & respondere argumentis quæ pro vtraque parte à principio proposita sunt. Et quoniam diximus, vtranque opinionẽ opinionem esse probabilẽ probabilem , vtriusq; vtriusque opinionis argumenta dissoluenda sunt.
AD argumenta pro parte affirmatiua. Ad primum argumentum pro parte affirmatiua quod desumptum est ex autoritate & testimonijs S. Sancti Tho. Thomae respondetur. Ad primum quidem testimonium ex opusculo. 20. Fateor, quod Theologi Thomistæ magnā magnam occasionem habuerũt habuerunt opinandi partẽ partem affirmatiuā affirmatiuam fuisse sentẽtia setentia D. Diui Tho Thomae . Cōparat Comparat enim illic monarchiā monarchiam Christi præcedẽtibus præcedentibus monarchijs. Quarũ Quarum prima fuit Assyriorũ Assyriorum , quæ durauit per 1240. annos, vt ait Aug. lib. 4. de Ciuit. Secunda fuit Medorum & Persarum: quæ perstitit annos 233. Tertia fuit Græcorum, quæ cœpit in Alexandro & in eo finita fuit duodecim annis. Quarta fuit | Romanorũ Romanorum notissima monarchia. Quintā Quintam monarchiam ponit D. Diuus Thom. Thomas fuisse Christi, qui post Resurrectionem suā suam dixit, Data est mihi omnis potestas, &c. ergo sicut illæ quatuor fuere temporales & circa temporalem gubernationem, ita etiam oportet quod Christi monarchia sit temporalis: & quod in illo inquantum homo est, sit potestas gubernandi temporaliter res temporales huius seculi. Nihilominus D. Diuus Tho. Thomas bonam habet intelligentiam nec repugnantem intentioni eius in illo opusculo, neq; neque parti negatiuæ. Etenim monarchia Christi quanuis sit vniuersalissima respectu omnium hominũ hominum , ita vt in cęlo cælo & in terra, & viuorũ viuorum & mortuorum dominetur: tamen eius dominium & potestas non respiciebat per se secularem gubernationẽ gubernationem circa res temporales & lites seculares huius seculi componendas. Dixi quod non respiciebat per se huiusmodi res: intelligens quod non respiciebat tanquā tanquam obiectum neq; neque primarium neque secundarium per se loquendo: non tamen negādum negandum est quod respiciat omnes actiones hominum quatenus in illis est ratio boni vel mali in ordine ad vltimum iudicium Christi ad reddendum vnicuique secundùm opera eius in ordine ad finem æternum bonum vel malũ malum . Cæterùm quia monarchia Christi inquantũ inquantum homo temporaliter cœpit in eius natiuitate & temporaliter procedit in hoc seculo per vicarios illius summos Pontifices potest dici tẽporalis temporalis . Peregrinatur enim Ecclesia temporaliter in hoc seculo: nec alia monarchia est in mundo. Non autem est temporalis & secularis monarchia quasi de rebus omnibus temporalibus & secularibus in hoc seculo cōponendis componendis se se exerceat, & ad hoc officium respectum per se habeat. Fuit itaque monarchia Christi alterius ordinis quam aliorum principum præcedentium monarchię monarchiæ . Quoniam Christi monarchia ad æternam pacem & tranquillitatem dirigebatur: aliorũ aliorum vero principum monarchiæ ad temporalem pacem & temporalem reipublicę reipublicæ tranquillitatem respiciebant & prouidebāt prouidebant : imò ad suā suam vanam gloriā gloriam omnia referebant. Et quod hæc ita se habeant, patet ex triplici excellentia monarchiæ Christi, scilicet, ex dominij vniuersalitate, ex annorũ annorum quantitate seu potius æternitate, & ex dignitate dominij. Quia nimirum est spirituale & ad finẽ finem spiritualem ordinatũ ordinatum . Quòd autem in illo opusculo dicit D. Diuus Tho. Thomas quòd Augustus Cæ sar, nato Christo, fuit eius vices gerens dum fecit, vt describeretur vniuersus orbis: hoc magis fauet parti negatiuæ. Constat enim quod Cæsar Augustus neque diuina reuelatione neque ex cōmissione commissione Christi nati tale edictum protulit. Sed potius, sicut ibidem dicit D. Diuus Tho. Thomas quemadmodum Caiphas prophetauit nesciens quid diceret, ita etiam Augustus nesciens quid faceret, significauit monarchiam Christi recens nati vniuersalem futuram. Hoc autem non est esse propriè substitutũ substitutum & vicarium monarchiæ Christi: erat enim tyrannus Augustus. Sed sicut Caiphas non fuit propriè & verè propheta, quanuis materialiter protulit prophetiā prophetiam : ita Augustus potest dici vicarius & substitutus Christi monarchæ, cui mundum adunabat ignorans ipse quid faceret.
Ad testimonium S. Thomæ ex 3. parte, respondetur negando consequentiam. Sed solum colligitur, quòd si Christus voluisset temporaliter iudicare res humanas, potuisset quidem illud facere, si hoc expediret ad finẽ finem iudiciariæ potestatis eius, quę quæ erat vniuersalior: sed quia non expediebat ad finem illum, imo verò impediebat, propter rationem quam ibidem assignat D. Diuus Tho. Thomas noluit extendere vniuersalem illam & iudiciariā iudiciariam potestatem ad temporaliter iudicandum. Cæterum cùm expedierit, non solum ipse Christus, sed & vicarius eius in terris habet talem potestatem plenissimam sed ministerialem, vt iam explicatum est à nobis. Sed nota quod D. Diuus Tho. Thomas duo dicit illic. Alterum est quod Christus constitutus est Rex à Deo. Alterũ Alterum est quod habuit potestatem iudiciariā iudiciariam . Dico ergo quod ratio Regis cōuenit conuenit Christo primo ex vnione hypostatica. Secundo ex cōmissione commissione respectu spiritualium & æternorũ æternorum per se & formaliter, cōsequenter consequenter verò & ministerialiter respectu temporalium prout expediret ad finem spiritualem. Et hoc non destruit veram paupertatem. Cæterum iudiciaria potestas quantum libet vniuersalis etiam respectu temporalium non confert dominium temporalium. ¶ Ad aliud testi| monium ex quo desumebatur ratio ex verbis Diui Thomæ in. 3. parte, respondetur, quod sicut gloria corporis Christi esset perfectio Christi, & tamẽ tamen noluit illā illam assumere statim: quia hoc non expediebat ad finem redemptoris, ita non assumpsit temporale dominiũ dominium formale rerum temporalium omnium; vt esset verè & propriè pauper: vt merito & exemplo paupertatis suæ nos diuites essemus in rebus spiritualibus dum paupertatem amplectimur. Cæterum accepit illā illam potestatem ministerialem, sicut ad faciẽda facienda miracula. Ad confirmationem vltimam ex dictis patet.
Ad secundum argumentũ argumentur respondetur, quod omnia illa testimonia intelligenda sunt de regno spirituali Christi, & de vniuersali eius dominio in ordine ad finem spiritualẽ spiritualem , & æternum regnũ regnum illius secundùm quod regnabit in æternũ æternum , quod consummabitur in die iudicij. Tunc enim, vt inquit Apostolus 1. Corin. 15. & Hebr. 2. Omnia erunt subiecta sub pedibus eius: nũc nunc autem necdum videmus omnia subiecta. Ad confirmationẽ confirmationem respondetur, quod si de proprietate huius nominis, Rex, agitur, non minus propriè dicitur Rex in spiritualibus regens & gubernās gubernans & imperans & præmians & puniens quam in temporalibus. Cæterum etiā etiam si nomẽ nomem Regis frequentissime in sacris literis significet potestatem respectu temporalis Regni huius seculi, tamen inde non sequitur, quod regnũ regnum spirituale non sit propriè regnum. Etenim Rex, vt ait S. Tho. Psal. 2. dicitur, cui cōmittitur committitur vniuersalis gubernatio. Cum ergo non sit cōmissa commissa vniuersalis gubernatio circa temporalia, fuerit autem cōmissa commissa circa spiritualia, sequitur quod fuit cōstitutus constitutus à Deo rex in spiritualibus tantũ tantum . Sed quia in spiritualibus nullus homo futurus erat Rex & dominus vniuersalis præter Christum, non mirum est, si vt in plurimùm nomine Regis intelligātur intelligantur huius seculi principes. Sed illud speciale testimonium Matth. 28. Data est mihi omnis potestas specialiter explicandum est. Hieronymus illic ait, vt qui antea regnabat in cæ lo: per fidem credentium regnet in terris. Ecce de spirituali regno intelligit. Item S. Tho. 3. p. q. 13. art. 2. ad primum, sic ait. Dicitur autem sibi omnis potestas data, ratione vnionis per quā quam factũ factum est, vt homo esset omnipotens. Ecce de qua potestate loquitur.
Ad tertium argumentum & eius confirmationem negantur consequentiæ. Et est instantia manifesta. Quoniam ars equestris & ars nauigatiua versantur circa fines artiũ artium frænefactiuæ & nauifactiuæ: & tamen non pertinet ad illas artes architectonicas ars faciendi frænum vel nauim: sed solum dirigere inferiores artes ad finem suum. Ad hunc modum potestas Christi regia se habet vt ars architectonica respectu aliorum principum terræ: dirigit enim eos ad finem beatitudinis prædicatione exemplo & redemptione, minatur etiam nisi obedierint, quòd puniet in æternum. Non autem pertinet ad potestatem Christi habere formaliter ius ad gubernationem secularem instar aliorum principum terræ: & temporaliter se huiusmodi se exercendi vel tale officium respicere tanquam effectum sibi proportionatum & proprium. Sed per eminentiam ad hoc potestatem habuit, vt cum opus fuisset illa vteretur.
Ad quartum & quintum argumentum respondetur, quòd verba Diui Bernardi & assertum Theologorum optimè intelliguntur de dominio & regno Christi æterno. Hoc enim quantum ad ius & potestatem ab instāti instanti incarnationis datum est Christo: Quanuis manifestationem eius & exercitium plenum huiusmodi dominij & potestatis meruerit Christus per humilitatem & passionem & mortem crucis, iuxta illud Apostoli ad Philip. cap. 2. Humiliauit semetipsum Dominus noster Iesus Christus factus obediens vsque ad mortem, mortem autem crucis, propter quod & Deus exaltauit illũ illum , & donauit illi nomẽ nomem quod est super omne nomẽ nomem , vt in nomine Iesu omne genuflectatur, cælestium, terrestrium, & infernorum, & omnis lingua confiteatur quia Dominus Iesus Christus in gloria est Dei Patris. Ecce quomodo potestas & ius dominij iam ab incarnatione inerat Christo: & nihilominus exercitiũ exercititum omnino plenum non assumpsit vsq; vsque in diẽ diem iudicij: quāuis quamuis interim paulatim & per incremẽta incrementa vtatur suo dominio & Regia potestate. Tẽporalẽ Temporalem vero potestatẽ potestatem tẽporaliter temporaliter & seculariter gubernādi gubernandi & | temporaliter dominandi circa bona temporalia non est dignatus assumere, sicut neque exercere per suam humanam naturam nisi in casibus particularibus quando expediret ad spiritualem gubernationem suæ superioris reipublicæ spiritualis. Quam potestatem etiam suo vicario in terris contulit. Et per hoc patet ad alia testimonia.
IAM verò, quoniam oppositam sententiam probabilem reputauimus, ad argumenta partis negatiuæ respōdere respondere operæ pretium erit. Ad primum testimonium respondetur, quod probat neminem iure hæreditario se disse postea super regnum Iechoniæ: non autem inde conuincitur, quod Christus vniuersali titulo ex cōmissione commissione Patris non habuerit Regiam potestatem temporalem super omnem gentem & regnum.
Ad alterum testimonium ex cap. Ioan. ca. 18. respondetur illud esse intelligendum quantum ad exercitium Regiæ potestatis in hoc mundo: nunquam enim illam exercere intendebat. Et hoc sufficiebat ad pacandum animum Pilati qui zelabat Cæsaris potestatem. Ac si diceret Christus, Regnum meum non est de hoc mundo sicut tu existimas, vel interrogas.
Ad alia vero testimonia respondetur, quòd quanuis in illis asseratur spiritualitas Regni Christi, non tamen negatur temporalis potestas temporaliter regnandi & dominandi: quanuis non esset regnaturus nec dominaturus.
Ad Sanctorum Patrum testimonia respondetur, quòd quanuis illa multum videantur fauere parti negatiuæ, tamen non conuincunt quòd Christus non habuerit talem potestatem: sed quòd illa vsus non fuerit. Ad primam rationem quæ facta est pro parte negatiua, respondetur, quod tenentes partem affirmatiuam, aiunt quòd illa conuenientia ad finem incarnationis etiam consequuntur ex eo quòd Christus non fuerit vsus illa potestate Regia & iure dominandi.
Ad secundam rationem respondetur quod Christus dominus sufficientissimum exemplum dedit paupertatis, dum noluit vti potestate dominandi quam habebat. Vitium enim aut virtus circa diuitias non in illarum dominio, sed in illarum vsu consistit. Sed quia rerum dominium solicitudinis nimiæ imperfectis hominibus causa est. Idcircò consilium est euangelicum renuntiare omnibus quæ possidemus homines non solùm quantum ad vsum, sed etiam quantùm ad dominium. Cæterum episcopi sunt in statu perfectiori, quàm religiosi, & tamen dominium habent rerum temporalium: imo probabilis sententia est, quòd quando religiosus assumitur ad episcopatum efficitur dominus rerum temporalium: & non solùm est dispensator, vt tenet Diuus Thomas 2. 2. quæstione. 175. artic. 8. Christus autem nulla ratione periclitabatur ex eo quod haberet dominium rerum temporalium: sed potius hoc pertinebat ad ornatum & dignitatem ipsius inquantum homo: & idcirco exemplum paupertatis dedit in abstinendo ab vsu, non in carendo potestate & iure dominij.
Ad tertiam rationem respondetur, quòd sicut Christus Dominus habebat omnem scientiam & artem practicam, & tamen non vtebatur omni habitu practico, pingendo vel fabricando aliquid, & tamen illi habitus non reputabantur superflui, quia pertinebant ad ornatum animæ & dignitatem eius, eo quod non decebat, quod aliquis homo posset aliquid operari, quod non posset Christus: ita etiam non decebat vt aliquis homo haberet potestatem & dominium alicuius rei, qualem potestatem non haberet Christus. Verum est tamen, quòd tenentes partem negatiuam dicemus sufficere, quod Christus haberet potestatem & rationem dominij instrumentalem, vt iam explicatum est. Etenim nemo concedet, quòd si vir habet potestatem & dominium circa corpus vxoris, quòd Christus inquantum homo haberet similem potestatem formalem.
Ad quartam & vltimā vltimam rationem responderi potest, quod quemadmodum ipse Deus, cum sit rerum omnium dominus, permittit tamen multam tyrannidem & plurimas iniustitias propter maius bonũ bonum : ita etiā etiam Christus intelligens & videns voluntatem Dei, permisit & permittit principũ principum terræ iniquā iniquam gubernationem & tyrannidem prout ipse Pater vult, quod permittat, donec veniat dies | iudicij, vbi erit iudex bonorum & malorũ malorum , & deinceps in æternum omnibus dominabitur: tribuens vnicuique secundùm opera eius, vt in omnibus glorificetur Deus per lesum Christum; cui est gloria & imperium in sempiterna secula, Amen.
DVbitatur secundò, Vtrùm Summus Pontifex habeat dominium temporale supra totum orbem. Arguitur primò pro parte affirmatiua. Probabile est vt diximus, quòd Christus Dominus habuit tale dominium, ergo & quòd Summus Pontifex. Probatur consequentia, quia Christus Dominus tribuit Petro tanquam suo vicario potestatem, quam ipse habuit ad pascendas oues, quas commisit Petro & successoribus eius. Et confirmatur ex illo Ioann. 20. quod dixit Dominus post resurrectionem suam Apostolis, Pax vobis, sicut misit me Pater, & ego mitto vos. Sed Pater ipsum Christum misit cum potestate dominij temporalis supra totum orbem, ergo Christus eadem potestate misit Apostolos, maximè Petrum: & per consequens Summum Pontificem Petri successorem & Vicarium ipsius Christi.
Arguitur secũdò secundo . Nam sicut habetur ex Innocentio III. in cap. solitæ. de maioritate & obedientia. Tanta est inter sacerdotalem & regiam dignitatem differentia, quanta est inter Solem & Lunam. Sacerdotalis itaque dignitas comparatur Soli: Regia vero Lunæ: sed Sol præest omnibus corporalibus, ergo & Pontificia dignitas omnibus secularibus, & per consequens Summus Pō tifex Pontifex est dominus temporalis. Confirmatur primò. Nam sæpe habetur in iure quod Regia potestas est subiecta Pontificiæ, & hoc etiam habetur in eod. cap. solitę solitæ . Et. d. 10. Decreti per plura capita. Vide præsertim cap. lege Imperatoris. & cap. constitutiones. & cap. suscipitis. &. d. 96. etiā etiam multa capita. Præ sertim cap. si Imperator. cum quatuor cap. sequent. Confirmatur secundo ex Bonif. 8. In extrauag. vnam sanctam Ecclesiam. de maiorit. & obedien. vbi definitur quod omnes Christi fideles de necessitate salutis sunt subiecti Romano Pōtifici Pontifici . Et insuper ait, Vtrunque gladium & materiale & spirituale esse in potestate Ecclesiæ. Item etiam D. Tho. in fine lib. 2. Sententiarum, in expositione literæ Magistri in solutione ad quartum, inquit, quòd Summus Pontifex qui est vicarius Christi ex eius traditione vtriusque potestatis tenet apicem.
Arguitur tertiò. Nam Summus Pōtifex Pontifex imperat omnibus alijs potestatibus temporalibus, ergo habet dominium supra illas. Consequentia videtur bona, & antecedens patet. Tum ex testimonijs adductis in secũ do secundo argumento cum suis confirmationibus. Tum etiam quia Summus Pontifex habet potestatem quæ respicit finem principalẽ principalem , scilicet, spiritualem ad quem omnia temporalia ordinantur. In omnibus autem artibus & potestatibus ordinatis hoc videmus, quod illa quæ respicit finem principalem imperat alijs quæ sunt ad finem. Sicut militaris frænefactiuæ & potestas Ducis exercitus potestati aliorum ministrorum inferiorũ inferiorum . Et hoc etiam docet Arist. 8. Ethicor. cap. 2. Confirmatur. Quoniā Quoniam quando alicui committitur aliqua potestas. Datur etiam ei autoritas supra omnia illa quæ sunt necessaria ad illum finem consequendum, ad quem datur talis potestas. Ad finem autem spiritualem nempe ad salutem animarum ad quam data est potestas Summo Pontifici, necessarium est quòd habeat potestatem supra omnes potestates inferiores, aliàs enim non posset eos compellere in ordine ad dictum finem spiritualem, quando id expedierit, ergo habet talem potestatem.
Quartò. Synagoga habuit dominium temporale supra totum orbem, ergo ipsum habet Ecclesia & Summus Pontifex. Consequentia videtur bona. Nam Ecclesia & Summus Pontifex maiorem habet & præ stantiorem potestatem quam Synagoga & illius Summus sacerdos. Antecedens autem probatur ex cap. 1. Threnor. vbi Synagoga dicitur domina gentium & Princeps prouinciarum. In contrarium est quòd licet demus quod Christus habuerit dominiũ dominium temporale supra totũ totum orbem, non tamẽ tamen est vsus illa potestate, vt patet ex dubio præcedẽti præcedenti , ergo frustra tribuitur Vicario eius. Quidā Quidam ex Iuristis tenent Summũ Summum Pontificem esse dominum totius orbis etiā etiam in temporalibus. Hāc Hanc sententiam tenuit Innocentius & Hostiẽsis Hostiensis | super cap. quod super his. de voto & voti redemptione. Item etiam Panorm. & Archidiaconus. Item etiam gloss. super extrauagantem citatam Bonifacij VIII. Eosdem sequuntur aliqui ex Summistis. Hanc sententiam tenet Summa Angelica in verbo infidelitas, Et eandem videtur sequi Syluester in eodem verbo infidelitas quæst. 7. & in verbo Papa quæst. 7. 10. & 11. & in verbo legitimus quæst. 4. Eandem sententiam tenuit D. Antoninus in. 3. par. quæst. 8. cap. 5. & alij etiam quos citant prædicti Doctores. Theologi autem communiter tenent sententiam oppositam. Quorum aliquos infra citabimus.
PRO solutione aduertendum est primò, quòd in præsenti tātùm tantum quærimus de dominio temporali. Nam de potestate spirituali quantum habeat diximus latissimè in nostris commentarijs supra quæst. 1. art. 10. & quæst. 10. super art. 8. Et in 4. in materia de clauibus solet tractari de hac potestate. Secundò est aduertẽdum aduertendum , quod Summum Pontificem habere dominium temporale supra totum orbem, potest intelligi dupliciter. Vno modo directè & per se in ordine ad finem temporalem. Alio modo indirectè & veluti per accidens in ordine ad finem spiritualem.
Sit prima conclusio. Loquendo per se & directè in ordine ad finem temporalem, non habet Summus Pontifex dominium temporale supra totum orbem. Istam sententiam tenent Cardinalis à Turrecremata lib. 2. summ. de ecclesia cap. 113. cum tribus sequentibus, vbi dicit plura quæ pertinent ad hanc difficultatem. Eandem tenet Caietanus infra in quæst. 66. super art. 8. & colligitur etiam ex doctrina Diui Thomæ ibidem in solutione ad secũdum secundum . Magister Franciscus à Victoria tenet eandem sententiam in Relectione. 1. de potestate ecclesiæ, maximè num. 8. quæst. 5. Vide ibidem à numer. 1. vsque ad 14. inclusiuè. Vide eundem in Relectione. 1. de Indis num. 27. Et Magister Fr. Dominicus Soto tenet eam lib. 4. de Iustitia & iure quæst. 4. art. 1. Et probatur primo ista sententia. Nam non est censendus habere per se directè Summus Pontifex ea, quæ Christus inter dixit omnibus Apostolis. Sed dominium temporale in ordine ad finem temporalem interdixit Christus omnibus Apostolis, ergo non competit vicario Christi. Maior videtur nota: nam Christus potestatem quam dedit Summo Pontifici, contulit in beato Petro. Et minor probatur ex illo Matth. 20. Scitis quia Principes gentium dominantur eorum, & qui maiores sunt potestatem exercẽt exercent inter eos: non ita erit inter vos. Sed quicunque voluerit inter vos maior fieri, sit vester minister, & quicunque voluerit inter vos primus esse erit vester seruus: sicut filius hominis non venit ministrari, sed ministrare, & dare animam suam, &c. Idem habetur Lucæ. 22. Secundò probatur ex D. Bernardo in lib. 2. de cōsideratione consideratione ad Eugenium Papam, vbi loquens cum eodẽ eodem Pontifice inquit, Quid tibi amplius dimisit Sanctus Apostolus, Quod habeo inquit, tibi do. Quid illud? Vnum scio non est aurum neque argentũ argentum , Cùm ipse dicat: argentum & aurum non est mihi. Et infra. Neque enim ille Sanctus Petrus tibi dare, quod non habuit, potuit. Quod habuit dedit, solicitudinem super ecclesiā ecclesiam , nunquid dominationem? Tertiò probatur ex pluribus iuribus: quæ habentur in Decreto dist. 10. Præsertim cap. quoniam. vbi Cyprianus Pontifex inquit, Iuliano Imperatori. Quòd mediator Dei & hominum Christus Iesus. Sicut discreuit vtranque potestatem, & Pontificiam & Imperatoriam, vt Christiani Imperatores pro vita æterna Pō tificibus Pontificibus indigerent, & Pontifices pro cursu temporalium tantummodo rerum, imperialibus legibus vterentur. Ecce constituuntur diuersæ potestates & Pontificia & Imperialis. Ita vt neque Imperialis possit quæ Pontificis sunt: neque èconuerso. Vide in dist. 96. cap. cum ad verum. vbi Nicolaus Pontifex statuit, ne Imperator iura Pontificia neque Pontifex iura Imperatoria vsurpet: & notandum maximè est verbum vsurpet. Vide in Decretalibus in titulo, Qui filij sint legitimi. cap. causam. quod est Alexandri III. & ibi decernitur, quod de causa ciuili inter laicos non cognoscit ecclesia. Vide in titul. de appellationibus, cap. si duobus. vbi idem Pontifex in. §. denique. inquit, quod à ciuili iudice, qui non est de temporali iuris| dictione Ecclesiæ, non appellatur ad Papā Papam . Si autem summus Pontifex haberet prædictum dominiũ dominium temporale supra totum orbem in rei veritate posset intromittere se in ea quæ sunt Imperatoris, & cognoscere de causa ciuili inter laicos: posset insuper appellari ad ipsum à ciuili iudice: quorum tamen oppositũ oppositum decernitur in prædictis capitibus. Quartò probatur. Nam si Summus Pontifex haberet prædictum dominium, illud haberet iure diuino. Sed hoc non, ergo &c. Maior patet. Nam non habet iure naturali aut humano, vt cōstat constat . Minor verò probatur. Nam si iure diuino id haberet, constaret ex Sacris literis, aut ex traditione. Ex sacris autem literis id non colligitur: quin potius oppositum: vt constat ex autoritatibus, quæ adduximus in primo argumento pro ista conclusione. Ex traditione autem non habetur. Nam in ecclesia non est talis traditio. Aduertendum tamen circa hanc conclusionem, quòd non modo Summus Pontifex non habet dominium temporale supra totum orbem in ordine ad finem temporalẽ temporalem : verùm etiam neque habet dominium aliquod temporale directè ex traditione Christi. Habet tamen verum dominium temporale directè super ea bona temporalia, quæ contulerunt Ecclesiæ Principes Christiani, vt Constantinus & alij. Quòd autem ex traditione Christi non habeat huiusmodi dominium, probant argumenta facta. Quod vero illud habeat super bona temporalia collata Ecclesiæ à Principibus Christianis, patet. Nam donatio facta à Principibus Christianis fuit vera donatio conferens verũ verum dominium temporale ipsi Ecclesiæ, etiam in ordine ad finem temporalem. Et hoc patet in Constantini Imperatoris donatione facta Syluestro Pontifici. De qua habetur in cap. Constantinus. 96. dist. & in cap. futurā futuram . 12. quæst. 1. Et idem patet in donationibus aliorum Principum factis Ecclesiæ. Et hinc sumitur quintum argumentum pro nostra conclusione. Nam si summus Pontifex haberet dominium vniuersale supra totum orbem, de quo loquuti sumus in prima cōclusione conclusione , sequeretur: quòd donatio facta Ecclesię Ecclesiæ per Principes non esset vera donatio, sed restitutio. Consequens tamen est falsum ergo. Sextò probatur eadem conclusio. Nam ex opposita sentẽtia sententia sequeretur quod Summus Pontifex esset vniuersalis Rex & Imperator totius orbis. Consequens tamen est falsum, ergo. Sequela videtur manifesta. Nam habere prædictum dominium propriũ proprium est Regis seu Imperatoris vniuersalis. Minor verò probatur. Nam hoc est inauditum in ecclesia. Imo & Christus Dominus id videtur prohibuisse locis citatis Matth. 20. & Lucæ 22. Et rursus in cap. cum ad verum citato. dist. 96. Disponitur ne Pontifex iura aut nomen Imperatoris sibi vsurper. Id ipsum colligitur ex cap. citato. Quoniam dist. 10. Septimò probatur. Ex opposita sentẽtia sententia etiā etiam sequeretur, quòd Summus Pontifex posset pro sua voluntate in ordine ad finem temporalẽ temporalem statuere leges in vniuerso orbe: posset etiam pro suo libito abrogare omnium aliorum Principum leges. Hoc autem est falsum & contra communem sententiam. Vltimò probatur eadem conclusio. Nam si Summus Pontifex haberet dominium temporale directè in ordine ad finem temporalem supra totum orbem, sequeretur, quòd etiam quilibet Episcopus haberet idem dominium in sua diœcesi. Consequens est falsum, ergo. Minor patet ex communi sententia, nullus enim illud concedit. Sequela tamen probatur. Nam tantam potestatẽ potestatem proportionabiliter habet quilibet Episcopus in suo episcopatu iure diuino: quantam habet Summus Pontifex in tota Ecclesia, quanuis habeat illam subordinatam Pontifici.
Secunda conclusio. Summus Pontifex habet dominium temporale instrumentale & indirectè supra totum orbem videlicet in ordine ad finem spiritualem. Hanc conclusionem tenent Doctores citati pro præ cedenti conclusione: quanuis illi non vtantur illa voce, instrumentale, quæ dictio nobis placet: quia verè exprimit rationem dominādi dominandi non esse formalem vt in causa principali respectu temporalium. Hanc probāt probant argumenta facta à principio si quid probāt probant . Et vlterius probatur primo. Nam vt cōstat constat ex pluribus capitibus iuris in ordine ad finẽ finem spiritualem potest Summus Pontifex antiquos Reges & Imperatores deponere, & nouos constituere, ergo. Consequentia vi| detur bona. Et antecedens patet. Nam Zacharias Romanus Pontifex Regem Francorum, eo quòd tantæ potestati esset inutilis à Regno deposuit: & Pipinum qui fuit Caroli Magni Imperatoris pater in eius locum substituit, & omnes Francigenas à iuramento fidelitatis absoluit. Vt habetur in capit. alius. 15. quæst. 6. Præterea Innocentius Quartus, Regi Portugaliæ qui prodigus & dilapidator erat, & ecclesias, monasteria pia loca, & personas ecclesiasticas, viduas, pupillos & orphanos grauabat, & grauari sinebat, dedisse adiutorem, & illi administrationem Regni interdixisse, legitur. Vt patet ex capit. grandi. de supplenda negligentia prælatorum. libro. 6. Præterea Summus Pontifex Imperiũ Imperium Romanum à Græ cis transtulit in Romanos: & ius ac potestatem eligendi Imperatorem certis Principibus contulit. Vt patet in capit. venerabilem. de electione, & electi potestate. De qua vide Syluestrum in verbo, electio. quæst. 4. & 5. Multò magis verificatur conclusio, si Reges seculares sunt hæretici vel schismatici. Secundò probatur. Nam ea quæ sunt necessaria ad exercendum officium commissum, simul committuntur & conferuntur cum ipsomet officio, sed ad exercendam spiritualem potestatem datam Summo Pō tifici Pontifici vt Christi vicario necessarium est, quod habeat prædictum dominiũ dominium supra totum orbem, ergo. Maior habetur ex capit. 1. de officio & potestate iudicis delegati. Et minor probatur. Nam si non haberet prædictum dominium, non posset impedientibus suam potestatem & iurisdictionem resistere per bellum, nec posset etiam contradicentes temporaliter punire. Quod tamen est falsum imo & contra fidem. Probatur, constat enim ex multis iuribus, quòd potest Summus Pontifex statuere leges circa temporalia: & similiter leges ciuiles aliorũ aliorum Principum abrogare, quando viderit id expedire, in ordine ad spirituale bonum Ecclesiæ & fidelium. Et hoc etiam patet, ex ipsomet vsu antiquæ Ecclesiæ, ergo. Plura alia argumenta pro hac conclusione vide apud Cardinalem à Turrecremata lib. 1. Summæ de ecclesia. capit. 90. Vbi agit de eminentia potestatis spiritualis supra secularẽ secularem . Et in libr. 2. cap. 114. Vbi tractat qualiter Romano Pontifici iure sui principatus competat habere iurisdictionem temporalem in toto orbe Christiano. Denique tam in eodem capit. 114. quam in præcedenti, & duobus sequẽ tibus sequentibus multa reperientur egregia, quæ conducunt ad prædictas conclusiones probandas. ¶ Ad omnia argumenta respondetur, quod probant secundam conclusionem. Quatenus autem militant contra primam: respondetur ad primum argumentum. Primò dicitur quòd adhuc est in opinione, An Christus dominus habuerit dominium temporale supra totũ totum orbem, vt constat ex dictis dubio præcedenti. Veruntamen concesso antecedenti: negatur consequentia. Vt enim diximus in superioribus. quæst. 1. super arti. 10. & quæst. 10. super art. 8. Non omnem potestatem quam Christus habuit, etiam inquā tum inquantum homo communicauit Summo Pontifici. Nam potestatem excellentiæ, quam habuit in sacramentis non cōmunicauit communicauit Summo Pontifici. Vt docet Diuus Tho. 3. parte quæst. 64. artic. 4. ad primum. licet potuisset communicare si voluisset: vt docet Diuus Thomas in eodem articulo. Vide de hac re Magistrum Soto in. 4. dist. 1 quæst. 5. artic. 4. dubio vltimo. ¶ Ad confirmationem dicitur quòd Pater misit filium non ad exequendum dominium temporale, sed spirituale. Et ita misit Christus suos Apostolos. Et sic possunt verificari verba illa Ioan. 20. Etiam si non contulerit dominium temporale suis Apostolis. Præterea dicimus, quòd si illa autoritas auctoritas aliquid probaret, non tantum conuinceret Beatum Petrum habuisse dominium temporale supra totum orbem, verùm etiā etiam & reliquos Apostolos, quod tamen falsissimum est.
Ad secundum argumentũ argumentum , cum suis confirmationibus dicendum, quod omnia illa iura loquuntur de potestate, & dominio in ordine ad spiritualia cum opus fuerit illā illam exercere: vt patet manifestè intuenti ipsa iura. Et ita in illo capit. solito. ad probandam potestatem Sũmi Summi Pontificis, adijcitur illud Ioannis 20. Pasce oues meas. Et illud etiam Matthæi 16. Quodcunque ligaueris super terram, &c. Quæ quidem loca loquuntur de potestate spirituali in ordine ad finem | spiritualem. Eodem modo intelligẽdus intelligendus est Diuus Thomas, & quòd hoc modo intelligatur, manifestè colligitur ex verbis paulò ante præcedentibus. Inquit enim quòd secularis potestas est sub spirituali, inquātum inquantum est à Deo subiecta, scilicet, In his quæ ad salutem animæ pertinent.
Ad tertium. Cum sua confirmatione satis patet per præcedentia. Ad quartum argumentũ argumentum , antecedens negatur ad probationẽ probationem dicitur, quod synagoga dicitur domina gentium & Princeps prouinciarum: quia aliquæ gentes & prouinciæ erant illis subiectæ licet non omnes. Præterea dicebatur Princeps & domina gentium propter religionis & legis nobilitatem supra omnes leges & religiones omnium nationum. Et hæc dicta sufficiant de temporali potestate Summi Pontificis. Neque enim sedes Apostolica indiget nostro mendacio: quæ vera & propria potestate abundat ad omnia quæ ad spiritualem finem necessaria sunt. Nam qui volunt assentatione quadam Summis Pontificibus dominiũ dominium temporale directè & formaliter tribuere supra totum orbem: odiosam regibus terræ fidelibus & infidelibus sedem Apostolicam efficiunt.
DVbitatur tertio. Vtrùm Imperator habeat dominium temporale supra totum orbem. ¶ Primo arguitur pro parte affirmatiua. Nam in spiritualibus est vnus Summus Pontifex qui præ est toti Ecclesiæ, ergo in temporalibus debet esse vnus Imperator, qui præ sit toti orbi. Antecedens secundum fidem tenendum est, vt constat ex his quæ diximus supra quæstione. 1. artic. 10. Consequentia autem videtur tenere ex paritate rationis.
Secundo arguitur. Octauianus Augustus Cæsar, qui præerat Imperio Romano quando natus est Christus, habuit dominiũ dominium temporale supra totum orbem, ergo &c. Consequentia videtur nota: nam cæteri Imperatores maximè Christiani non debent esse deterioris cōditionis conditionis quàm Augustus, qui erat Gentilis. Antecedẽs Antecedens autem probatur primo, ex illo Lucæ 2. Exijt edictum à Cæsare Augusto, vt describeretur vniuersus orbis. Secundo probatur ex D. Tho. in illo opuscul. 20. de regimine Principum lib. 3. ca. 13. Vbi inquit, quod Christus verus erat mũdi mundi Dominus, & Monarcha cuius vices gerebat Augustus, licet non intelligeret, ergo si Christus Dominus habuit dominium temporale totius vniuersi, ita & Augustus eius vices gerens. Confirmatur. Nam Tyberius Cæ sar qui Augusto successit, qui quidem præ erat Imperio Romano quando Christus passus est, etiam habuit dominium temporale supra totum orbem: siquidem habuit dominium supra Iudæos, vt patet ex eo quod dixit Dominus Matth. 22. & Lucæ 20. Reddite quæ sunt Cæsaris Cæsari, & quæ sunt Dei Deo.
Tertiò arguitur, ex Diuo Hieronymo in Epistola ad Rusticum monachum, de viuendi forma. Et referuntur eius verba. 7. quæstione. 1. capit. in apibus. Vbi inquit, quòd in apibus vnus dux est, grues vnam sequuntur ordine literato, vnus & imperator. Confirmatur, ex l. precatio. ff. ad legem Rhodiam, vbi habetur, quòd Antoninus Imperator dixit, Ego mũdi mundi dominus sum.
Quartò. Adam fuit vniuersalis dominus totius vniuersi, quod quidem videtur colligi ex illo Genesis. 1. Faciamus hominem ad imaginem, & similitudinem nostram. Vt præsit piscibus maris & volatilibus cæli. Et infra, Crescite & multiplicamini & replete terram, & subijcite eam. Et similiter videtur dicendum de Noe: & hoc apparet colligi ex capit. 8. Genes. Vbi habetur quòd dixit Dominus Noe & filijs eius. Ingredimini super terram. Crescite & multiplicamini super eam. Illis autem alij successerunt, ergo maximè Romani Imperatores, & per consequens habent dominium vniuersale totius orbis.
Quintò. Optimus modus gubernandi est per monarchiā monarchiam vniuersalem, ergo eam instituit dominus. Et per consequens eam habet Imperator. Nam videtur quòd non possit alius excogitari vniuersalior rex. Antecedens videtur Aristotel. 3. Politicorum. Et id docet expressè Diuus Thomas in opusculo citato de regimine principum. lib. & capit. 2. Consequentia autem probatur. Nam Deus qui omnia in sapientia facit, vt habetur Psalmo 103. Optimum modum gubernandi instituisse censendus est.
Vltimò arguitur. Nam Imperator communiter appellatur orbis dominus. Et ita in cap. futuram, 1. 2. quæst. 1. dicitur quod Imperatores Romani tenebant totius orbis monarchiam, ergo. &c.
In contrarium est lex cunctos populos. C. de summa Trinitate, & fide Catholica. Vbi limites Romani Imperatoris circũscribuntur circunscribuntur , cum dicitur à Romano Imperatore cunctos populos, quos clementiæ nostræ regit Imperium.
De hac difficultate agit Magister à Victoria in relectione de Indis nu. 24. & 25. & Magister Soto lib. 4. de Iustitia & iure. q. 4. arti. 2. Qui pro vtraq; vtraque parte adducũt adducunt autores. Pro parte affirmatiua Hostiensem, Ioannẽ Ioannem Andr. Andream, Bartol. Bartolum, Bald. Baldum & alios doctores ex Italia. Et Bartolus adeò certam existimat hanc sententiam, vt dicat quod forte incurret hæresim, qui eam negauerit. Et præcipuè ad hoc mouetur propter autoritatem adductam in secundo argumento ex Lucæ ca. 2. Pro parte autem negatiua adducunt Fabrum & Vltramontanos. Et istam sententiam prędicti prædicti autores tanquam certam tuentur & est cō munis communis inter Theologos, & quia prædicti Magistri latè eam probant nos breuiter definiemus in hoc loco.
Sit vnica conclusio. Imperator non habet dominium temporale supra totum orbem. Dicimus temporale, quoniam de spirituali certius est quàm vt indigeat probatione. Illud enim solum Summo Pontifici competit iuxta ea quæ diximus quæst. 1. artic. 10. Et intelligimus conclusionem de dominio temporalis iurisdictionis. Nam si loquamur de dominio temporali proprietatis rerum adhuc est certiùs, vt optime probat Magister Soto libr. 4. de Iustitia & iure. quæst. 4. artic. 1. Probatur conclusio sic explicata primò. Nam si haberet dominium temporale supra totum orbem, omnes Reges terræ essent ei subiecti in temporalibus tanquam superiori & vniuersali domino. Hoc autẽ autem est falsum, ergo. Sequela videtur manifesta. Nam ex eo quod Rex Catholicus Philippus Secundus habet dominiũ dominium supra omnia sua Regna, omnes qui habitant huiusmodi regiones sunt ei subiecti in temporalibus. Minor verò probatur ex capit. cum per venerabilem. qui filij sint legitimi. Vbi inquit Innocentius III. quod Rex superiorem in temporalibus non recognoscit. Vnde obiter collige veram esse nostram sententiam in dubio præcedenti.
Secũdò Secundo probatur. Si Imperator haberet dominium temporale supra totum orbem: vel haberet iure naturali vel iure diuino vel humano, sed nullo istorũ istorum , ergo. Consequentia est manifesta & maior patet à sufficienti diuisione. Minor verò probatur quod non naturali. Nam hoc iure omnes nascuntur liberi, neque est aliquod dominium iure naturali præter id quod habent parentes super filios & maritus supra vxorem. Vt docet Diuus Thomas. 1. parte quæst. 22. arti. 1. ad secundum. Et quæst. 96. artic. 4. Confirmatur quia vt docet idem D. Tho. in 2. 2. quęst quæst . 10. arti. 10. Dominium & prælatio inducta sunt iure positiuo: quod verò non iure diuino ꝓ batur probatur quoniam nullibi id legimus, sicuti legimus de Saule & Dauide habuisse regnum à Deo vt constat lib. i. Regum. quod verè non iure human humano . Porobatur Probatur . Quia si illud haberet cōpeteret competeret ei, vel autoritate legis, & hoc non : quia nulla talis extat lex. Etsi extaret maximè quia facta esset ab Imperatoribus, & licet facta esset, non haberet vim obligandi: quia ante talem legem Imperator non haberet iurisdictionem: lex autem facta à non habente iurisdictionem non habet vim obligandi. Aut Imperator haberet legitima successione, aut donatione aut permutatione, aut emptione, aut iusto bello, vel alio titulo. Nullum autem istorum dici potest, ergo non habet tale dominiũ dominium . Multa alia possemus afferre pro hac cōclusione conclusione , sed non existimo in re certa opus esse pluribus.
Vnum tamen aduertendum est, quod licet Imperator non habeat dominium temporale supra totum orbem: nihilominus est superior quantum ad aliquid omnibus Principibus Christianis. Est enim fidei ꝓtector protector ab Ecclesia designatus: & propterea coronatur à Summo Pontifice. Vnde in ordine ad exaltationem fidei & Ecclesiæ & protectionem potest conuocare Principes Christianos contra inimicos Ecclesiæ. Veruntamen Rex Hispanię Hispaniæ exemptus est ab imperatore. Et hodie est maximus protector Ecclesiæ.
Ad primum argumentum negatur consequentia. Ad probationem dicitur, non esse eandem rationem, Nam in spiritualibus cō uenit conuenit vnum esse totius Ecclesiæ Summum Pōtificem Pontificem : iuxta ea quæ diximus supra quæ stione. 1. artic. 10. & cum Christus Dominus, cuius Vicarius est Summus Pontifex, sit vniuersalis Redemptor & vnicus Rex regni cælorum, & caput vnicum Ecclesiæ per totum orbem diffusæ, & infinita sua virtute omnia disponat: potest per vnicũ vnicum vicariũ vicarium totum regere orbem. Eo vel maximè quod sub vno pastore alios inferiores prælatos ei subordinatos constituit. Veruntamen Reges accipiunt potestatem à republica. Et ita non est necessarium, quòd ab vno totus orbis dependeat: quin potius nec totus orbis potest vnum vniuersalem dominum eligere. Non enim potest cōuenire conuenire ad huiusmodi electionem. Et licet posset conuenire, non expediret ad bonam vniuersi gubernationem talem eligere vniuersalem dominum. Vt enim docet Aristotel. 7. Politicorum capit. 4. Respublica non eo est melior, quia maior. Sed talis debet esse & tanta sub vno Principe: quanta ipse potest commodè gubernare. Vnus autem Princeps non potest temporalibus commodè gubernare totum vniuersum. Quare potentes Reges deberent aduertere, quòd non minor est virtus, quàm quærere parta tueri.
Ad secundum argumentum negatur antecedens. Ad primam probationem primo dicitur, quòd Euangelista non approbauit illud edictum: quin potius videtur condemnasse. Nam ad hoc apparet Euangelistā Euangelistam retulisse illam historiam, vt ostenderet non Augustum, qui tunc Romano Imperio præerat, sed Christum, qui tunc nascebatur esse Domnium vniuersi. Secundo dicitur, quòd nomine vniuersi orbis, non intelligitur in illo loco totus mundus: quoniā quoniam multæ erant tunc prouintiæ, quæ non erant subiectæ Imperio Romano. Sed vniuersus orbis sumitur ibi pro magna parte orbis. Ad quam Romani peruenerant. Vide expositores Euangelistarum super eadem loca, qui plura adducunt testimonia scripturę scripturæ ad ostendendum hanc esse legitimam ipsius loci explicationẽ explicationem . Et ad hoc deseruit illud quod habetur. Genes. 41. cum dicitur: Omnis terra venit in AEgyptum: intelligitur id est bona pars terrę terræ . & Genes. etiam secundo dicitur de Eua, quòd erat mater cunctorum viuentium, quod tamen non extenditur ad irrationalia & insensibilia.
Ad secundam probationẽ probationem . Si teneamus Christum dominum non habuisse dominiũ dominium temporale supra totũ totum orbem, eo modo quo explicauimus dubio præcedenti, facile potest responderi, quòd Diuus Thomas intelligitur, quod Augustus gerebat vices Christi, quatenus eius potestas temporalis erat subiecta spirituali Christi & illius ministra. Quemadmodum etiam & potestates etiā etiam Regiæ dicuntur ministræ Pontificum. Veruntamen etiam tenendo alteram sententiam, quod Christus Dominus habuit dominium temporale supra totum orbem. Respondetur quod D. Diuus Tho. Thomas intelligit. quod Augustus gerebat vices Christi, etiam quantũ quantum ad dominium temporale, non quidem supra totum orbem sed supra magnā magnam illius partem: nempe super totam illius partem quæ subiecta erat Imperio Romano. Quemadmodũ Quemadmodum etiam solemus dicere, quod gubernator constitutus à Rege super aliquam prouinciam, gerit illius vices. Non quidem supra omnia regna subiecta ipsimet Regi: sed super illam prouintiam, super quam constitutus est. Veruntamen Augustus non erat, vt iam diximus, propriè Vicarius institutus à Christo, sed permissus à Deo, vt nesciens quid faceret, prodesset monarchiæ Christi.
Ad confirmationem pariter negatur Tyberium habuisse dominium temporale supra totum orbem. Et ad probationem dicitur quod licet daremus simpliciter & absolutè Tyberium habuisse dominium supra Iudæos & de iure, non inde consequeretur, quod habuisset dominium supra totum orbem. Secundò dicitur, quòd Iudæi non erant subiecti Imperio Romano de iure, sed de facto. Gens enim Iudæorum libera erat à dominio cuiuscunque alienigenæ. Imo & in lege prohibitum erat, vt Iudæi haberent dominum alienigenam, vt patet ex illo Deuteronom. 17. Eum constitues, scilicet, Regem: quem dominus Deus tuus elegerit de numero fratrum tuorum: non poteris alte| rius gentis hominem Regem facere, qui non sit frater tuus. Cum ergo Christus dominus in illis locis iubet dari Cæsari, quod ipsius erat, non approbat, vt ait Magister Soto, dominium Cæsaris, sed volens se eximere à calumnijs Iudæorum, ius tantum naturæ retulit. Ac si diceret, Si quid debetis Cæ sari, soluite. Sed primùm Deo quod illi debitum est reddite. Præterea possumus dicere quòd ideo Christus iussit reddenda esse Cæsari quæ illius erant: quoniam, vt inquit Nicolaus de Lyra super verba Matth. 22. citata, Iudæi iurauerant Romanis fidelitatem se seruaturos, & tributa reddituros à tempore Pōmpei Pompei , qui fecerat Iudæam tributariā tributariam . Et ita propter reuerentiam iuramenti illa iubebat reddi. Sed prior solutio est melior.
Ad tertium argumentum respondetur, quòd Diuus Hieronymus minime intendit, quòd sit vnus Imperator qui habeat dominium supra totum vniuersum, sed quòd vnius reipublicæ debet esse vnus Rex, & totius Christianismi vnus Imperator, sicut vnius albearis est vna Apis ductrix aliarum. Et vnius congregationis gruum est vna, quæ alias ducit. Sicut autem non est vna apis omnium apum ductrix. Ita neq; neque vnus Imperator totius orbis dominus. Ad confirmationem respondetur, quòd Antoninus Imperator, illud dixit arroganter, & ita inde nullum sumitur argumentum.
Ad quartum respondetur, quòd Adam & Noe fuerunt domini orbis quando ipsi soli erant in mũdo mundo : continuò autẽ autem diuiserũt diuiserunt filijs terras, vel filij eorum conuenerunt ex communi consensu, vt vnusquisque suam partem occuparet, vel alio modo facta est diuisio rerum inter eos.
Ad quintum argumentum respondetur, quòd optimus modus gubernandi, non est per monarchiam vniuersalem totius mundi: neque id docet Aristot. Aristoteles aut Diuus Thomas, sed eam gubernationem dicunt esse optimam quæ fit per vnum circa vnā vnam multitudinem, non quæ fit per plures. Intelligũ tur Intelliguntur autem de ea multitudine quæ potest cō modè commode per vnum gubernari. Vt enim dicebamus ad primum ex Arist. Aristotele respublica non eo melior, quò maior.
Ad vltimum argumentum respōdetur respondetur , quòd Imperator, non ideo dicitur orbis dominus, quia totius vniuersi sit dominus, sed quia dominatur magnæ parti mundi inter Christianos Principes habens quandam ex officio eminentiam.

Disputatio Quinta. De translatione Dominiorum.

ANTE omnia definire oportet, quid sit translatio dominij, & quæ nam sint huius trāslationis translationis causæ. Deinde circa ipsas causas sunt examinandæ grauissimæ quæ stiones. ¶ Dominij ergo translatio nihil aliud est, quàm transmissio rei ab eo qui legitimè possidet in alterum qui incipit de nouo esse dominus eius. Apertissima est definitio ex supra dictis: sed explicatur assignando causas huius translationis: quæ sunt tres. Prima voluntas diuina quæ declaratur nobis aut iure diuino naturali. (Deus enim manifestat nobis quædam vt autor est naturæ) aut certè per particularem reuelationẽ reuelationem quæ expressè facta sit ad manifestandam Dei voluntatem. Sic trāstulit transtulit Deus regnum à Chananæis in filios Israel: à Saule in Dauidem. Ratio huius rei est. Quoniam cùm Deus sit vniuersorum dominus, poterit volũtate voluntate sua quando illi placuerit, dominia transferre. Et quidem hæc prima causa parũ parum facessit nobis negotij, quoniam supra id quod manifestissimum est ex naturæ iure, requirit expressam Dei reuelationem. Quæ si constet transfertur dominium, si autem non constet talis expressa reuelatio, nunquam censendum est dominium transferri per hanc causam. Secunda causa est voluntas domini possidentis. Etenim cùm homo sit Dominus per facultatẽ facultatem arbitrij, potest per eandem facultatem per quā quam res possidet, easdẽ easdem alienare vt habetur. Instituta. de rerum diuisio. §. traditione. Et ex. l. quam: §. literæ. ff. de acquiren. rerum dominio. Eo vel maximè quòd rei possessæ vsus, est venditio, donatio, aut deniq; denique abalienatio rei. Tertia causa est voluntas legislatoris & Principis transferentis res ciuium in alios dominos. Declaratur autem nobis hęc hæc voluntas Principis aut legibus editis, aut pronuntiatis sententijs. | Ratio huius rei est. Quoniam cùm homo sit natura sua animal sociale & politicum, eodem naturæ iure necesse est, sit subiectus legibus & sententijs Principis, quæ ordinantur ad bonum reipublicæ in qua degit homo & vitam agit. Rursus cùm Principi liceat malefactores & reos propter bonum Reipublicæ etiam vita mulctare: multò magis licebit propter bonum ipsius Reipublicæ spoliare ciues, omnibus suis fortunis & bonis. Hoc autem efficit voluntas Principis vno duorum modorum. Primus est cohibendo voluntatem veri domini, ne transferat etiam si velit, dominium in alterũ alterum . Quo pacto impediuit ne pupillus abalienet bona sua reddendo ipsum pupillum inhabilem (aut quod in idem reducitur) reddendo alterum cum quo fit contractus, inhabilem ad recipiendum. Vt patet in lege de simonia. Vbi is qui recipit pretium, est inhabilis ad recipiendum. Secundus modus est transferendo, velit nolit verus rei dominus, dominium in alium possessorem. Vt patet in lege præscriptionis. de his omnibus agendum est per singula.
DVbium primum est. Circa secundam causam, vtrum per solam interiorem voluntatem possit homo transferre dominium suæ rei in alterum. Aliquis . v. , Verbi g. gratia, intra se cogitans promittit Petro sine verbis domum: Rogamus num iste teneatur Petro patefacere illam suam promissionem interiorem: etsi Petrus acceptet, donare illi domum. Neque dubitamus in præsentia, cùm tantum interius propositum habetur, & non promissum: tunc enim certum est nullam esse obligationem; sed tota cōtrouersia controuersia est, quando interius ꝓmittimus promittimus vel donamus. Videtur autem, quòd tunc transfertur dominium, & fit obligatio. ¶ Primò arguitur. Homo est dominus rerum suarum per facultatem arbitrij, ergo per eandem solā solam sine exteriori signo transfert dominium.
Confirmatur. Vocalis oratio tantùm habet quod sit signum & declaratio interioris orationis, sed si exterius quis proferat ꝓmissionem promissionis , obligabit: ergo signũ signum erat, quod ꝓmissio promissio interior obligauerat antea. ¶ Secundò arguitur. Interior promissio absq; absque vllo exteriori signo Deo facta, obligat secundum ius reli gionis, quæ est inter Deum & homines, ergo facta homini obligat secũdum secundum ius, quod est vnius hominis ad alterum. Cōfirmatur Confirmatur , talis promissio homini facta si iuramento confirmetur transfert ius & dominiũ dominium , obligatq́; obligatque in conscientia. Ergo si citra iuramentum fiat. Probatur consequentia. Iuramentum promissorium tunc obligat tantũ tantum , quā do quando promissio aliâs obligabat, & erat valida.
Vltimò arguitur. Promissio explicata verbis sed absenti facta, obligat in conscientia, & transfert dominium. Ergo & interior, quoniam in oratione ad absentem non magis conferunt verba, quàm sola cogitatio interior. ¶ In hoc dubio Magister Soto lib. 4. de Iustitia. quæst. 5. arti. 1. ad primum. Et copiosiùs lib. 8. quæst. 2. artic. 1. asserit tria. Primum citra controuersiā controuersiam vllam, promissionem mentalem non obligare in cōscientia conscientia : neque transferre dominium, nisi verbis declaretur. Exemplũ Exemplum est in matrimonio: vbi per solum consensum mentalem non transfertur dominium corporis: nisi declaretur signis talis consensus. Idem est in alijs contractibus mutuis. Secundum est, promissionem non mutuam, quæ signis non explicatur, non obligare in exteriori foro neq; neque trāsferre transferre dominium. Tertium stando in mero iure naturę naturæ , problema est, an promissio ista simplex non mutua obliget in conscientia, si non exprimatur signis. Et quidem duo dicta primum & secundum certissima sunt. Sed circa tertium dictum. Sit nobis conclusio. Citra dubium videtur asserenda pars negatiua, videlicet, Promissio interior verbis non explicata non obligat in conscientia neque transfert dominium. Hæc videtur colligi ex Sacris literis. Prouerb. 6. vbi promissionis vinculũ vinculum & obligatio vocibus tribuitur. Illaqueatus es (inquit sapiens) verbis oris tui, & captus proprijs sermonibus. Hæc videtur esse sententia communis doctis & indoctis hominibus. Inter doctos est D. Thom. infra quæst. 88. arti. 1. Indocti vero & vulgus solent affirmare: verba ligant homines. Ratione vero probatur. Homo non refertur & ordinatur ad alterum hominem per solam cogitationem internam & conceptam, sed per signa sensibilia externa, inter quæ primatũ primatum obtinent voces: sed in translatione dominij, | ordinatur is qui dominium transfert ad alterum in quem transfert dominium, ergo. Secundò. Promissio mutua nisi explicetur externis signis non transfert dominium, vt omnes consentiunt, ergo nec promissio non mutua: quoniam promissio mutua in hoc tantùm differt à non mutua, quòd mutua est obligationis reciproca ex vtraque parte, at non mutua ex altera parte tantùm, ergo si in mutua promissione neutra pars tenetur suam mentalem cogitationem alteri explicare, vt videat an altera pars acceptet: neque in non mutua tenebitur.
Ad primum respondetur, non tantùm per internam promissionem voluntariam transferri dominium: sed per eam ordinatam ad alterum, politicè & sensibiliter. Ad confirmationem respondetur, quòd sicut voces sunt per se signa instrumentaria & vicaria ipsorum conceptuum ad significandas alijs hominibus eas res, quas conceptus ipsi repræsentant habenti, ita sunt per se instrumenta quædam obligatoria erga alios homines: quāuis quamuis absque illis inducatur obligatio religionis erga Deum. Et per hæc patet ad secundum negando consequentiam: quia Deus intuetur cor. Ad cōfirmationem confirmationem similiter negatur consequentia. Ad probationem dicitur, iuramentum inducere obligationem quando promissio erat licita, licet non obligatoria. Et idcirco quanuis promissio interior verbis non explicetur, licita est, quòd si iuramento confirmetur, obligatoria est: quanuis aliàs non obligaret. Simile est si latro per vim & metum extorqueat promissionem iuramento confirmatam, citra dubium is qui iurauit propter reuerentiam diuini nominis, tenetur adimplere promissum: talis enim promissio licita erat, quā uis quamuis non esset obligatoria sine iuramento: de qua re copiosius dicetur infra quæst. 89. Ad tertium dicemus dubio sequenti.
DVbitatur secundò, Vtrùm promissio signis externis aut verbis declarata, sed absenti facta, transferat dominium. Videtur vera pars negatiua. Primum in. l. 1. ff. de pollicitationibus. dicitur, quòd pollicitatio non semper obligat. Pollicitatio vero apud Iurisperitos nihil aliud est quàm promissio facta absenti. Rursus in. l. iuris gen tium. ff. de pactis. §. igitur. nuda pactio obligationem non parit.
Arguitur secundo. Ex cōclusione conclusione præcedentis dubij, & illius rationibus, quæ omnes videntur procedere pariter in promissione absenti facta. Quoniā Quoniam quemadmodum ad præsentes, non refertur homo per solum internũ internum cōsensum consensum , sed necesse est superaddantur verba, ita & ad absentes non refertur per verba sed per scripturam.
Tertiò arguitur cōtendendo contendendo quod etiā etiam promissio, quæ fit absenti coram testibus, non obliget & transferat dominium. Testes non inducunt obligationem vllam, sed solũ solum testificantur eam obligationem quæ oritur ex cōtractu contractu , cui testes adsunt: sed vt ostẽdimus ostendimus , in promissione ista, quādo quando testes non adsunt, nulla est obligatio, ergo etiā etiam si coram testibus fiat nulla erit obligatio. Item si talis promissio trāsferret transferret dominiũ dominium , sequeretur quod qui eam facit, teneretur indicare illā illam absenti cui facta est, vt si ille velit acceptā acceptam habere, & tunc qui ꝓmisit promisit tenebitur dominiũ dominium rei tradere: quod durũ durum videtur, & cōtra contra cōmunẽ communem vsum.
In oppositum est, quòd ratio naturalis dictat vt promissa impleantur, fides seruetur: alioquin, is qui promisit perfidus & infidelis censetur, ergo cum talis promissio sit absolutè dicenda promissio, seruāda seruanda est. Confirmatur ex. l. 1. ff. de pactis. vbi Vlpianus asserit antecedens argumenti huius, & in. c. 1. & in. c. qualiter. de pactis. dicitur studiose agendũ agendum est vt ea quæ promittuntur opere compleantur, ac demum in capit. iuramenti. 22. quæst. 5. ex D. Chrysost. dicitur inter simplicem fidelium loquelam & iuramentum nullam esse debere distantiam. In hoc dubio Sotus lib. 4. de Iustitia. vbi sup. idem videtur sentire de promissione quæ verbis explicatur absenti facta, quod de promissione interna. Item turba non solum hominũ hominum vulgarium, verumetiā verumetiam Theologorum, non videtur vllam obligationẽ obligationem saltem iustitiæ ponere in tali promissione.
PRO huius dubij intelligentia nota primò, quòd vinculum seu obligatio orta ex promissione est duplex. Altera est quæ pertinet ad virtutem veracitatis seu fidei seruandæ, de qua disputat D. Diuus Tho. Thomas copiosè infra quæst. 109. quā quam obligationem, qui non ser| uat dicetur perfidus & infidelis, & mendax. Altera obligatio pertinet ad virtutem iustitiæ, quoniam per promissionem vt statuimus, transferuntur dominia rerum. Hanc obligationem qui violat iniustus erit. Et de hac obligatione disputatur in præsentia potissimum.
Secundò nota, quòd promissio externis signis facta & declarata, quæ sola & omnis illa habet veram & propriam rationem promissionis, est duplex. Altera formata solennitate, vt vocato tabellione, adhibitis testibus cum subscriptione promittentis, &c. Alia verò promissio est pura ab istis solennitatibus. De priori promissione non dubium, quin etiā etiam si absenti fiat, transferat dominiũ dominium . De secunda verò promissione suppono in præsentia tanquam rem meo iudicio certam, quod si præsenti fiat, obligat transferre dominium. Quam quæstionem disputant interpretes D. Tho. infra. q. 88. art. 1. & 3. ad primum. Quinimo ex definitione huius nostri dubij, sequitur à fortiori ista sententia quam modo supponimus. Tota igitur controuersia in præsentia est de promissione externis signis declarata, sed in absentia eius cui promissio fit.
Prima conclusio. Si attendamus merum ius Cæsareum aut merum naturæ ius, promissio etiam verbis declarata facta in alterius absentia, non transfert dominium, neque obligat ex iustitia. Hanc conclusionem concedimus libenter argumentis factis pro parte negatiua huius dubij.
Secunda conclusio. Si attendamus eadẽ eadem iura, ac multò magis Ius canonicum Pontificium, aut denique ius Regium Hispaniense, citra dubium talis promissio obligat ex virtute fidelitatis, & veracitatis: ita vt qui eam non seruauerit sit mendax & fide fragus. Hanc concedimus argumento in oppositũ oppositum simul & confirmationi eius.
Sed quantùm attinet ad Hispaniense ius, sit nobis tertia conclusio. Apud Hispanos, qui vtuntur legibus & foro Castellæ, promissio quæ in iudicio externo probari potest, si appareat animo obligandi fidem facta, obligat ex iustitia, & transfert dominiũ dominium etiā etiam in animæ foro. Dixi in conclusione qui vtuntur legibus Castellæ, vt excipiam inde Aragonios, Valentinos, Cathalanos, & Lusitanos, qui vtuntur suis legibus. Ista conclusio colligitur ex lib. 1. fori Castellani, tit. 11. De los pleytos que deuen valer, o no. Sed expresse habetur ista cōclusio conclusio sancita in lib. 3. de ordinationibus Regijs, tit. 8. De las excepciones que se ponen en el juyzio, la ley. 3. vbi expresse Alfonsus XI. Compluti statuit eam legem, quòd omnis promissio seu contractus qui verè probari potuerit, obliget etiāsi etiamsi inter absentes fiat. Neque possit excipere, is, qui promisit, quòd facta sit ea promissio sine solennitate aut inter absentes. Et in hac re debent multum Castellani Regi Alfonso, qui voluit quòd fides data à Castellanis seruaretur inuiolabiliter, quicquid Cæsares statuerint in re hac de iure communi. Sed exposcit prędicta prædicta lex duo, vt talis promissio obliget. Primum est quod in iudicio probari possit. Deinde quòd appareat facta animo obligandi fidem: & hoc item probandum est iuridice. Primum requiritur, quoniam testes gerunt vicem partis absentis cui facta est promissio: & loco illius acceptant promissionem, quousque absens refutauerit promissionem factam. Nisi malumus, quòd Rex ipse acceptet promissionem per legem suam. Requirit autem testes, tum ne falsò quis mentiretur, & diceret promissionem sibi factam in absentia, tum maximè quoniam voluit Rex vt fides data coram Hispanis, nullo pacto violaretur. Secundum requiritur, quoniam promissio simplex, quæ non præsumitur fieri animo obligandi fidem, non est reuera promissio. Et sic patet responsio ad tertium argumentum, quod procedebat contra istam tertiam conclusionem. Etenim testes non inducunt iure naturæ nouam obligationem, sed iure Hispaniensi requiritur propter causas dictas. Ac demum respondetur ad vltimum argumentum, nec enim necesse fuerat, quòd promissio in absentia facta indicaretur absenti: sed tātùm tantum , quòd post quam semel indicata fuerit, si petierit dominium, reddatur. Hoc enim cautum est in. l. prædicta, qnę quæ obligat in cōscientia conscientia . Quod verò leges iustæ ciuiles trāsferant transferant dominiũ dominium etiā etiam in foro interiori animę animæ : patet sup. q. 3. huius tractatus: scilicet, in causa tertia translationis | dominiorũ dominiorum , quæ tertia causa copiosius deinceps explicanda est à nobis.
Pro huius itaque tertiæ causæ explicatione notandum est primo, quod hæc tertia causa quanuis primo aspectu videatur pugnare cum præcedenti, etenim si homo iure naturæ, vt dictum est in præcedenti causa, per voluntatẽ voluntatem propriam trāsferre transferre potest dominiũ dominium suarũ suarum rerũ rerum : videbatur nullo pacto fieri posse quod per voluntatẽ voluntatem Principis, & per legem impediretur à tali trāslatione translatione , ac multo magis videbitur fieri non posse quod etiā etiam inuito domino lex transferret dominiũ dominium rerum suarum. Cæterùm hæc quæ apparet pugnantia & contra dictio, nulla est re vera, quoniam homo considerari potest, vt pars est reipublicæ, & vt ordinatur ad bonũ bonum ipsius reipublicæ, ad quod proinde bonum refertur per voluntatem publicam & vniuersalem ipsius Principis procurantis bonum commune ex officio, quæ inclinatio & ordinatio est secundùm naturam hominis: quā uis quamuis posterior sit magis secundùm eius naturam, ac subinde cum ad bonum commune expedit, vt proprius appetitus, & propria voluntas hominis cohibeatur, hæc ipsa cohibitio & impeditio magis est homini naturalis quàm translatio dominij per propriam voluntatem. Simile est in natura. Lapis enim naturali inclinatione fertur per grauitatem in locum inferiorem propter incolumitatem & consistentiam sui. Multò tamen maiori inclinatione naturali fertur, propter bonum commune in locum superiorem cum opus est ad supplendum vacuum. Idem est in parte integrali totius, vt in manu, quæ multò maiori inclinatione fertur etiam cum sui dispendio ad conseruandum totum, quàm ad conseruandam seipsam. Secundo loco notandæ sunt duæ regulæ. Prima est. Is cui secundùm legem siue Pontificiam, siue ciuilem iuris communis Cæsaream, siue iuris Regij peculiaris cuiusque Prouinciæ & Regni, tribuitur dominium alicuius rei, est censendus in foro conscientiæ legitimus dominus talis rei. Secunda est præcedentis appendix & corollaria. Omnis sententia quæ in foro exteriori tribuit dominium, eadem in foro conscientiæ interiori tribuit dominium: nisi senten tia pœnalis sit, aut nisi fundetur in falsa præ sumptione. Excipitur quidem sententia pœ nalis, quoniam pœnam nemo tenetur subire ante iudicis condemnationem. Sententia vero iusta, in foro exteriori, quæ pœnalis non est, non modo obligat post cōdemnationem condemnationem iudicis, & post pronũtiationem pronuntiationem : sed etiā etiam antequam pronuntiaretur, obligabat etiam in cōscientia conscientia . Excipitur rursus sententia fundata in falsa præsumptione: quoniam hæc nec ante nec post illius pronuntiationem reuera obligat. Dicitur autẽ autem fundari in falsa præsumptione, quando pronuntiatur iuxta testimonia testium falso testificantium: aut certè pronuntiatur per ignorantiam iudicis. Notandum est tertio, has regulas pati tres limitationes. Prima est quando lex est permissiua non præceptiua. Exemplum est in. l. de venditione, quæ negat decepto infra dimidium, actionem in iudicio. Etenim citra dubium, qui decipit infra dimidium non est dominus illius summæ, in qua decipit: etiam si lex permittat ei dominium: & iudex pronunciet sentẽtiam sententiam pro illo. Secunda moderatio est, quando leges decernunt in contractibus, in quibus cō cedunt concedunt repetitionem, & restitutionem in integrum. Etenim tunc ante iudicis sententiam licite possidet is, à quo lex concessit repetitionem. Post sententiam verò tenetur restituere & desinit esse dominus. Exemplum est in legibus quæ de ludo decernũt decernunt .
Tertia limitatio est quando leges decernunt in contractibus, quos annullat propter defectũ defectum solennitatis essentialis in iure. Tunc enim is, in cuius fauorem contractus est celebratus, ante iudicis sententiam est verus dominus: postea verò desinit esse dominus, & tenetur restituere. Exemplum est in eo, qui est dominus per testamentum, cui deficit solennitas essentialis iuris: de quibus omnibus dicendum est deinceps per singula. Nunc enim exempla in cōmuni communi ponimus.
Ex his sequitur corollariũ corollarium . Prudẽs Prudens Theologus debet ante omnia cōsulere consulere in hac parte Iurisperitos, qui dāt dant operā operam sciẽtię scientiæ iuris cō munis communis , & particularis cuiusq; cuiusque regni. Postquā Postquam autem eos cōsuluerit consuluerit & sciuerit leges de illa re, super quam consulit: debet postmodum ipse iudicare, sitne talis lex permissiua, an | præceptiua, an verò pœnalis: & denique an habeat alias exceptiones de quibus egimus.
His præmissis disputādum disputandum est in præsentia primũ primum de legibus, quæ impediunt translationem dominij: neq; neque certè de omnibus, sed de his tantùm de quibus est controuersia inter viros doctissimos. Et deinde de legibus quæ transferunt dominium inuito domino. Sed circa primā primam partem sunt tres disputationes principales. Prima de legibus quæ decernũt decernunt circa filios illegitimos. Secunda de legibus quæ decernũt decernunt in ludo. Tertia de legibus quæ decernũt decernunt in cōtractibus contractibus , quibus deficit aliqua iuris solennitas essentialis.
Prima disputatio sit de legibus quæ impediunt translationem dominij in filios illegitimos. Pro cuius intelligentia animaduertendum est, quod filij illegitimi sunt in duplici differentia. Quidam, qui geniti sunt ex carnali copula, quæ accedente fornicantium consensu, poterat esse cōiugalis coniugalis & matrimonialis nullo obstante legis impedimento. v. Verbi g. gratia, qui geniti sunt ex soluto & soluta, nec consanguineis, neque affinibus. Alij qui geniti sunt ex concubitu, qui non poterat esse matrimonialis, etiā etiam accedente consensu fornicantium propter aliquod impedimẽtum impedimentum iuris, quod irritat matrimonium. v. Verbi g. gratia, propter impedimentum religionis, aut consanguinitatis, aut affinitatis. Primæ classis illegitimi filij dicuntur vulgò naturales. Secundæ vero dicendi sunt à nobis in præsentia geniti ex damnato concubitu, & simplici vocabulo dicentur spurij. Et quidem de primæ classis illegitimis filijs non est in præsentia controuersia: sed tota est de filijs spurijs, seu genitis ex damnato concubitu.
ET est quæstio difficilis. Vtrùm leges quæ sanciunt non esse transferendum dominium, in tales filios illegitimos, sic adeo impediant trāslationem translationem , vt si de facto translatio fiat, facta non teneat, neque ipsi filij comparent dominium.
Primò arguitur. Quòd talis translatio facta contra leges teneat. Et primò. Leges pœ nales non obligant in conscientia neque impediunt dominij translationem sic, vt facta non teneat ante iudicis sententiam, & condemnationem. Sed leges quæ in hac materia decernunt contra filios illegitimos sunt pœnales punientes crimen incontinentiæ, seu impudicitiæ parentum in filijs, ergo &c.
Secundò arguitur. Leges, quæ prohibent translationem dominij, per contractus, quibus defuit essentialis solennitas iuris, non impediunt translationem, sic adeò vt factum non teneat: sed multò vrgentiùs & efficacius prohibent istæ leges translationem dominij per tales contractus, quàm leges quæ decernunt contra filios illegitimos. Ergo si illę illæ , neque istæ impediunt. Maior, ostendetur à nobis infra disputatione tertia tanquā tanquam probabilior sententia. Minor autem probatur ex tenore legum. Siquidem illæ leges tales contractus dicunt nullos & habẽdos habendos pro infectis. Cæterùm leges prohibentes donationes faciendas filijs illegitimis, non continent tam odiosa verba, neque dicunt eas donationes esse nullas, aut habendas pro infectis, ergo. Tertiò, leges saltem illæ quæ loquuntur circa filios illegitimos secularium: tantùm prohibent tales filios esse parentum hæredes. Ergo parentes illorum possunt extra testamentum sine peccato vllo donare filijs, siue per donationem inter viuos, siue cum moriuntur, bona sua. Rursus ex eodem antecedenti colligitur, ergo si de facto per testamentũ testamentum talibus filijs aliquid donetur, donatio facta tenebit. Antecedens probatur. Quoniam in toto iure communi non reperitur aliqua prohibitio translationis dominij extra testamentum, imo vero neq; neque iure Regio Hispaniensi, quoniam in tali iure nihil arctius & odiosius inuenitur & definitur quàm quod habetur lib. 3. titul. 15. Partita. 4. Et lib. 3. Fori regalis tit. 6. De las herencias, en la ley primera. In quibus locis solùm habetur quod non possint tales filij iure hæreditario succedere in bona parentum.
Vltimò arguitur, sequeretur ex opposita sententia, quod si parens institueret bonorum suorum hæredem amicũ amicum , aliquem fidum: qui præstiterit parenti fidem de restituenda hæreditate filio spurio, teneatur talis hæres ante iudicis cōdemnationem condemnationem reddere filio illa bona. Cōsequens Consequens videtur durum, ergo. Sequela probatur. Tale fidei cōmissum commissum dirigitur omnino in filium incapacem & inhabilẽ inhabilem iuxta oppositā oppositam sententiā sententiam ad suscipiendũ suscipiendum dominiũ dominium , ergo is cuius fidei cōmissa commissa est talis | hæreditas tenebitur non filio, sed fisco eam reddere. In hoc dubio grauissimo est prima sententia extrema, quorundam qui propter duo prima argumenta asserunt, quòd omnino talis donatio siue per testamentum siue extra testamentum fiat, quanuis sit contra leges, facta tamen teneat.
Secunda sententia est extrema aliorum asserentium, quòd talis donatio facta non teneat quocunque pacto fiat.
Tertia est aliorũ aliorunt qui mediant inter istas duas sententias, distinguentes inter filios illegitimos secularium ex vna parte, & filios illegitimos clericorum seu religiosorum ex altera. Et in filijs illegitimis secularium concedunt, quòd facta donatio tenet propter argumentum, tertium, quod nos fecimus. In filijs autem clericorum, & religiosorum, dicunt, quòd talis donatio facta non tenet. Magister Soto, quem sequũtur sequuntur multi Thomistæ tenet istam sententiam lib. 4. de iustitia, quæst. 5. art. 1. ad quartum.
Prima conclusio. Parentes & possunt &
Decisio.
debent iure naturali diuino, alere filios etiā etiam genitos ex damnato concubitu. Probatur primo ex cap. cum haberet. de eo qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, vbi Clemens III. præcipit, quòd parentes necessaria subministrẽt subministrent filijs ex damnato coitu genitis, secundùm quòd eis suppetunt facultates. Item Regia Hispaniensis lex decima inter Taurenses, permittit parentibus alimentorum titulo donare filijs istis illegitimis quintam partem bonorum suorum. Et quanuis Constantinus Imperator & Iustinianus legibus editis, dixerint tales filios non esse alendos, vt patet ex authentico ex amplexu. C. de incestuosis nuptijs. & §. finali. l. vnica in authentico, quibus modis naturales efficiantur: tamen reuera, istæ leges seuerissimæ sunt & minus piæ: & idcirco merito reuocatæ sunt, tum per ius Pontificium, tum etiam per ius Hispaniense. Ratione vero probatur conclusio. Pater tam communicat naturam filijs illegitimis quā quam legitimis: sed educare filios & cōseruare conseruare in illis naturam semel communicatam est iuris diuini, & naturalis, ergo. Conclusio hæc intelligenda est sic vt parentes quidam minus potentes faciant satis obligationi iuris naturalis, si eiusmodi filijs ea præstent alimenta, quæ necessaria sunt in naturæ subsidium. Alij possunt multò ampliora alimenta præstare, attenta facultate census patrij & substantiæ, & qualitate filiorum. Vt si filius vir probus euaserit, dederit literis operam, insigniri cupiat, & ornari ornamentis Licenciati, vel Doctoris aut Magistri, &c. Aut certè si dederit militiæ operā operam , vel sit Dux belli, &c. Et quidem in secularium filijs hāc hanc summam videtur taxasse prædicta lex Taurensis, ita tamen vt si ea quinta bonorum pars non sit sufficiens pro alimentis quæ requiruntur ad vitam istam conseruandam: superaddendum sit aliquid, naturę naturæ iure, supra istam quintam partem. Si autẽ autem quinta pars, vsque adeo sit ampla, vt excedat eam summam quæ filiorum dignitati, & qualitati cō uenit conuenit , nullo pacto diminuetur. Dixi tamen in secularium filijs, quoniam lex Taurensis nona, quanuis concedat matri, quòd ex testamento designet filio ex damnato concubitu progenito, quintam bonorum partem, excipit tamen inde filios clericorum, & religiosorum: in quibus vult seruari legem Soriæ seu Numantiæ editam à Rege Ioanne Primo, qui strictè nimium & odiosè loquitur de his filijs. Quibus quidem filijs clericorum poterunt parentes præstare alimenta necessaria pro qualitate filiorum. Si autẽ autem quinta pars excedat qualitatem filiorum, non poterunt eam præstare.
Secunda conclusio. Iure Cæsareo & iure Regio Hispaniensi antiquo filius ex damnato concubitu susceptus, inhabilis & incapax est ad suscipiendũ suscipiendum aliquid à parentibus, siue ex testamento siue per donationẽ donationem quālibet quamlibet inter viuos & contractũ contractum quemcunque. Hęc Hæc conclusio probatur primo in Authentico, quibus modis naturales efficiũtur efficiuntur . §. fin. sic habetur. Omnis qui ex complexibus aut nefarijs, aut incestuosis, aut damnatis processerit, neq; neque naturalis nominabitur, neq; neque alẽdus alendus est à parentibus. Similia verba habentur in Authen. ex complexu. C. de incest. nuptijs. Vbi dicitur ex complexu nefario, aut incestuoso aut damnato liberi neq; neque naturales nominandi sunt, sed substantiæ paternæ beneficio indigni vt à patre alantur. Item in Authentico licet. C. de naturalibus liberis. in | postremis verbis dicitur. Sed qui ex damnato sunt coitu omni prorsus beneficio excludantur. Deinde iure Regio Hispaniensi in l. 10. tit. 3. part. 6. in vniuersum prohibetur patribus, ne aliquā aliquam donationem filijs spurijs saciāt saciant . Et concedit filijs legitimis aut fratribus patris aut auis, vt intra duos mẽses menses , possint eam donationem sibi reuocare. Illis autem non existentibus aut certè negligentibus applicat fisco Regis id quod donatum erat. Deinde. l. 1. tit. 6. de las herencias. & lib. 3. fori prohibetur ne filij spurij (de quibus loquimur) hæreditario iure succedere possint patri. &. l. 3. tit. 5. part. 4. prohibetur, ne tales filij patri vel matri, vel auo aut auiæ aut consanguineis descendentibus, eodem iure hæreditario succedere possint. Deniq; Denique speciatim de clericorum filijs decernitur libro. 1. in ordinationibus Regijs, tit. 3. & lib. 5. tit. 3. l. 2. ne filij clericorum habeant bona aut parentum aut consanguineorum neque per testamentum neque per donationem, neque per venditionem. Quam legẽ legem Ioanna Caroli V. Cæsaris mater extendit in allegata lege. 9. Taurensi ad filios religiosorum & monialium.
Secundo probatur conclusio. Iurisperiti, quorum in hac parte non est mediocris autoritas auctoritas , in legum interpretatione, intelligũt intelligunt legibus supra allegatis fieri omnino inhabiles & incapaces istos filios ad comparandũ comparandum dominium bonorum parentum suorũ suorum per testamentum siue extra testamentum, ergo ita intelligendæ sunt leges. Antecedens probatur, allegando vnum nostri temporis Episcopum doctissimũ doctissimum Segobiensem Couarruuias in epitome supra. 4. Decret. par. 2. ca. 8. conclusione. 1. nu. 3. 7. & 8. qui ita sentit.
Vltimò arguitur, pro hac conclusione speciatim contra opinionem illam mediā mediam , quam retulimus in principio. Illa opinio asserit quod clericorum filij & religiosorũ religiosorum sunt omnino inhabiles eo quod in ordinationibus Regijs supra allegatis dicitur. Ni ayan ni puedan auer, sed multo significantiora sunt verba allegata à nobis superius ex iure Cęsareo Cæsareo ad inhabilitandũ inhabilitandum filios illegitimos etiā etiam seculariũ secularium , ergo non est distinguẽdũ distinguendum . Minor patet ex illis verbis iuris Cæsarei supra allegatis.
Hinc sequitur corollariũ corollarium inter illas duas sentẽtias sententias , verisimilior est quæ asserit omnes filios spurios, non posse de facto suscipere bona à parentibus per testamentum. Consequentia patet ex argumento modo facto. Et quanuis M. Magister Soto sequutus fuerit illā illam mediam sententiam, non modo in lib. allegato superius, sed etiam in. 4. Sententiarum dist. 41. quæst. vnica, art. 4. non tamen est mirum quòd in re, quæ pertinebat ad ius Cæsareũ Cæsareum , & Regium errauerit, neque consulens ipsum ius, neque ipsos Iurisperitos.
Secundum corollarium manifestum est peccare mortaliter tam parentes quā quam filios, qui cōtra contra legũ legum tenorem, quæ in hac materia decernũt decernunt , aliquid donāt donant vel suscipiunt. Hoc corollarium habet verũ verum in omni sententia. Agunt enim in materia graui cōtra contra leges iustas & sanctas, quod est peccatum mortale.
Tertia cōclusio conclusio . Iure nouo Regio Hispaniensi filius ex damnato coitu susceptus potest matri succedere etiā etiam ex testamento sine vllo peccato, modo tamẽ tamen mater propter cō cubitũ concubitum illum non incurrerit pœnam mortis, aut non susceperit illum ex patre clerico, aut religioso. Vt si mater soluta susceperit filiũ filium ex cōiugato coniugato viro, potest eum instituere hæ redem bonorũ bonorum suorũ suorum . Hæc cōclusio conclusio quo ad omnes suas partes expressè definitur à Regina Ioanna in allegata. l. 9. Taur. Estq́; Estque hæc cōclusio conclusio exceptio quædā quædam , & moderatio prę cedẽtis præcedentis cōclusiōis conclusionis . Ob quā quam causam in præcedẽti præcedenti nos adiecimus illud verbũ verbum (de iure antiquo) idẽ idem est, de los demas pariẽtes parientes de la madre.
Quarta conclusio. Ante iudicis sententiam filius spurius qui contra tenorem legũ legum prædictarum quidpiam susceperit: tenetur illud restituere donatori, aut si is, defunctus fuerit, hæredibus illius succedentibus ab intestato siue ex testamẽto testamento succedẽtibus succedentibus . Post iudicis verò sententiā sententiam tenetur illud restituere fisco. Prima pars probatur. Filius spurius inhabilis sit & incapax, vt patet ex pręcedẽ tibus præcedentibus , ad ea bona suscipiẽda suscipienda , ergo tenetur ante iudicis sententiā sententiam illa restituere: sed verus dominus illorum bonorũ bonorum est, qui illa donauit: & eo defuncto illius hæres, ergo illis est facienda restitutio. Consequentia patet, quoniam donator non fit inhabilis per donationem quam fecit ad dominium illorum bonorum quæ donauit, sed tantùm puni| tur per legem pœnalem vt priuetur à iudice dominio illorum, nec hæredes illius fiũt fiunt inhabiles per vllam legem. Propter peccatum tamen illius, qui succedunt puniũtur puniuntur , vt priuentur à iudice hæreditate illorũ illorum bonorum. Ergo ante iudicis sentẽtiam sententiam illis est facienda restitutio. Secunda pars probatur. Leges iustæ & sanctæ, potuerunt punire eum qui talia bona donauit, vt priuaretur hærede, qui ei aliàs secundum leges succederet. Si autem viueret, priuaretur dominio bonorũ bonorum quæ donauit; sed lex pœnalis iusta obligat in conscientia post iudicis sententiam, ergo. Maior explicatur. Nam qui donauit talia bona filio spurio commisit crimen inobedientiæ, contra legem quæ prohibuit talem donationem.
Quinta conclusio. Princeps secularis potest legitimos efficere filios spurios, etiam filios clericorum quātum quantum ad successionem hæreditariam, & donationem aliam quancumq́ue in bonis paternis seu patrimonialibus, siue ex redditibus Ecclesiasticis acquisitis. Probatur ex principijs iuris. Res per quas causas nascitur per easdem dissoluitur, & cessante causa, cessat effectus. Hinc arguitur. Impedimentum seu inhabilitas filij spurij ad bona paterna suscipienda ( quæcumq; quæcumque illa sint) tota oritur ex Principis placito, ergo per idem Principis placitum potest dissolui. Secundò. Omnis Princeps potest in suis legibus dispensare, sed leges quæ inhabiles faciunt filios spurios ad suscipienda bona paterna, sunt leges ciuiles Principum secularium & nulla est Pontificia, ergo.
Ad primum respondetur, leges istas inhabiles & incapaces facere filios spurios: & idcirco obligare ante iudicis sententiam, eo modo quo explicauimus.
Ad secundum respondetur pro nunc, negando consequentiam, quoniam leges illæ non faciunt inhabiles, eos in quorum fauorem fiunt contractus minus solennes. Sed de hac re copiosiùs dicetur infra in disputatione tertia huius quæstionis quintæ.
Ad tertium respondetur antecedens esse falsum, vt copiosè ostendimus legibus allegatis pro secunda conclusione.
Ad quartum respondebitur dubio sequenti.
DVbitatur consequenter, Vtrùm hæ res institutus, præstita fide de reddenda hæreditate filio spurio, sit verus hæres & comparet dominium illorum bonorum, & teneatur in conscientia reddere illa bona hæreditaria filio spurio. Eadem est difficultas de donatario extra testamentum, qui data fide de reddendis bonis, quæ illi donantur filio spurio, accipit ea dona, contra tenorem legum, quæ in hac re decernunt. Neq; Neque dubitamus in pręsentia præsentia , quin hi omnes peccent mortaliter: sed quod quærimus est, Vtrùm tales comparent dominium, & teneantur filijs spurijs donare illa bona.
Arguitur primo. Videtur quòd iste talis non sit verus hæres neque verus dominus. Primum in. l. prædonis. ff. de petitione hæ reditatis. Dicitur quòd talis hæres sit censendus prędonis prædonis loco: & priuatur proinde hæ reditate, quæ applicatur fisco, qua etiam priuatur. l. ita fidei. ff. de iure fisci. & in. l. in tacitis. & in. l. Lucius. §. finali. ff. de legat. 1.
Secundò arguitur. Sequeretur, quod si talis fideicommissarius esset verus hæres, posset sibi retinere hæreditatem: & non teneretur ante iudicis sententiam alicui reddere. Consequens est falsum: quia ille talis non comparat dominiũ dominium absolutum, sed sub fide reddendi alteri, scilicet filio spurio. Rursus probatur quòd non teneatur reddere filio. Primò. Ille tantum tenetur (si qua ratione tenetur) ratione fidei datæ & promissi: Omnis autem promissio contra leges facta non obligat, ergo. Et confirmatur. Tale fideicommissum dirigitur in filium incapacem & inhabilem, vt ostendimus in præcedenti dubio, ergo &c.
In hoc dubio est prima sententia asserẽs asserens hunc non esse verum hæredem: & non modo non teneri, verùm nec posse illa bona reddere filio spurio.
Secunda sententia est asserens hunc esse verum hęredem hæredem & dominũ dominum . Sed hoc supposito, autores huius sententię sententiæ variant circa obligationem ad reddendam hęreditatem hæreditatem spurio. Quidam enim aiunt, non teneri ad reddendam hęreditatem hæreditatem filio spurio. Alij verò asserunt teneri quidem, non ex iustitia, sed ex fidelitate tantùm. Alij demum asserunt teneri ex iustitia.
Tertia sententia est media distinguens inter filios secularium spurios ex vna parte, & filios clericorum religiosorum & monialium ex altera parte. Et concedit, quòd filijs spurijs secularium potest sine peccato præstari fides de restituenda hæreditate illis: & teneri iure naturæ hæredem sic institutum ad seruandam fidem. In filijs autem clericorum religiosorum monialium esse peccatum mortale præstare talem fidem, nec hæredem esse verum dominum illorũ illorum bonorum: neque posse illa reddere filio spurio. Hæc sententia media est Magistri Soto in allegatis locis lib. 4. de iustitia, & libro. 4. Sententiarum.
PRO decisione sit prima conclusio. Hæ res institutus à parentibus non præstita fide de reddenda hæreditate filijs spurijs, quanuis parentes certam fiduciam cōceperint conceperint quod reddet filio spurio, & ob hāc hanc causam quæsierint amicum fidum; Ille talis est verus hæres & dominus illorum bonorũ bonorum . Neque in conscientia tenetur reddere illa bona hæreditaria filio spurio. Probatur prima pars iuxta leges omnes, talis amicus potest scribi hæres non minus quam aliquis ignotus: quòd autem testator speret certò amicum benefacturum filijs spurijs illius, non aduersatur alicui legi, imò est maximè consonũ consonum iuri naturæ, & quod illud speret, & quòd ob eam causam instituat eum hæredem, ergo ille est verus hæres. Secunda pars probatur. Talis hæres est legitimus & absolutus dominus illorum bonorum, nulla omnino præstita fide neque apposita conditione, sed legitimus & absolutus hæres non tenetur donare bona hæreditaria, ergo nec ille tenebitur reddere hæreditatem.
Secunda conclusio. Nihilominus hæres iste tenetur ex iustitia alere filios spurios testatoris: imo ex gratitudine tenetur ad alia multa obsequia & beneficia impendenda, & nonnunquam sub pœna peccati. Probatur prima pars. Omnis obligatio ex iustitia qua tenebatur testator simul cum hæreditarijs bonis descendit ad hæredem, sed parentes ex iustitia, imo multò maiori vinculo quam ex iustitia, videlicet, ex pietate, tenentur alere filios spurios, ergo. ¶ Secunda pars probatur. Is qui accipit beneficium tenetur ex gratitudine ad rependendum aliquid, & nonnunquā nonnunquam omissio huius rei est peccatũ peccatum mortale, sed iste hæres suscipit illud à testatore, ergo. Explicatur antecedens. Quoniā Quoniam ad gratitudinem pertinet, cum fœnore etiā etiam , remetiri beneficia, imo ordo charitatis exposcit sub pœna peccati mortalis: vt beneficus anteponatur ei à quo nullũ nullum suscepimus beneficium. Quinimo vix potest omnino iste hæres filijs spurijs nullũ nullum impendere beneficiũ beneficium , absque eo quod paruipendat & despiciat in animo suo, testatorem beneficum & illius beneficium: quod est formaliter loquendo peccatum mortale ingratitudinis.
Tertia conclusio. Hæres institutus, præ stita fide de donāda donanda hæreditate filio spurio, est verus hæres & dominus illorũ illorum bonorũ bonorum . Probatur. Nulla est omnino lex inter eas quæ in hac materia relatæ sunt, quæ talẽ talem hæ redem inhabilem faciat ad suscipiendũ suscipiendum dominium, sed tantum in pœnam præstitæ fidei contra legem, priuant eum, & mulctant hæreditate. Sed leges pœnales non obligāt obligant in conscientia ante iudicis sententiam, ergo ille est verus dominus quousque per iudicis sententiam spolietur dominio. Simile est in legibus quæ prohibent aliquem ludum: quę quæ tamen non tollunt quin reuera per talem ludum transferatur dominium, quāuis quamuis in pœ nam criminis commisi contra leges, concedant ei qui amisit pecunias, restitutionem earum intra tempus certum.
Quarta conclusio. Talis hæres tenetur ex fidelitate, simul & ex iustitia reddere hæ reditatem filio spurio. Probatur. Ex fidelitate talis hæres sine peccato potest reddere illa bona hæreditaria filio spurio: sed ille dedit fidẽ fidem de reddendis illis bonis spurio, ergo tenetur ex fidelitate. Antecedens probatur. Ille est verus dominus, vt ostendimus tertia cōclusione conclusione . Neque lege vlla prohibetur donare illa bona filio spurio, ergo. Probatur autem quòd ex iustitia teneatur. Primo ad hominẽ hominem , cōtra contra eos qui dicũt dicunt teneri ex fidelitate tātũ tantum , sed sub peccato mortali. Virtus fidelitatis in materia quātũlibet quamtumlibet graui, nũquā nunquam obligat sub peccato mortali nisi admisceatur trāsgressio transgressio alicuius alterius virtutis, ergo si talis hæres solum tenetur ex fidelitate, impossibile est, quod teneatur sub peccato mor| tali. Antecedens probatur. Quoniā Quoniam virtus quę quæ ex genere suo tātũ tantum obligat sub pœna venialis peccati, in quacunque materia obligat tantum sub veniali: sed fidelitas tantùm obligat ex genere suo sub veniali peccato, ergo. Confirmatur. Mendacium siue iocosum siue officiosum quantum libet graue illud sit, nisi perniciosum simul existat contra iustitiam: nunquam est peccatum mortale, ergo nec infidelitas quæcunque.
Secundo probatur ostensiuè. Promissio secundùm probabilem sententiam, si liberalis sit & simplex, non obligat in conscientia ex iustitia. Promissio verò quæ non est simplex neque liberalis, sed conditionata quædam pactio in pretium alicuius alterius rei facta, citra dubium obligat ex iustitia. Sed hæres iste promisit non simplici promissione sed conditionata in pretium promissionis hæreditariæ, ergo. Hinc sequitur corollarium, si iste fideicommissarius non reddiderit spurio bona: hæredes qui illi fideicommissario succedunt, tenentur ea bona filio spurio reddere ex iustitia. Corollarium est manifestum. Quoniam obligatio & iustitia simul transit ad hæredes cum bonis hæreditarijs.
AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum respondetur, leges illas pœnales esse, neque obligare ante iudicis sententiam. Ad argumentum secundum, quo quidem Episcopus Segouiensis conuincitur in loco allegato numer. 9. Respondetur, primò, quòd si hæres iste non teneretur ad reddenda illa bona filio spurio eo quòd promissio fuit facta contra leges: certe teneretur ad non reddendum & non donandum. Etenim quo casu promissio facta contra leges non obligat, eadem lex, cō tra contra quam facta est promissio obligat, vt non impleatur. Et sic talis hæres sine peccato non posset reddere illa bona filio spurio, quod est falsum. Ideo dicimus secundò, quòd promissio facta contra leges, duplex potest intelligi. Primò quando materia ipsius promissionis seu res promissa est cōtra contra legem: & talis promissio citra dubium, non obligat. Imo lex obligat quòd talis promissio non impleatur. Vt si quis promittat mentiri, aut non ieiunare contra legem ecclesia sticam. Secundò dicitur promissio facta cō tra contra legem, eo tantùm, quia ipse actus promittendi contra legem est: & tum temporis talis promissio obligat, siue Deo fiat, siue homini. Vt si quis ex animi vana gloria promittat religionem: aut si quis scorto in pretium corporis promittat pecuniam.
Et sic ad tertium respondetur negando sequelam, & dicimus, quòd tenetur restituere filio spurio. Filius enim spurius est inhabilis ad suscipiendum bona ex donatione parentum, vel testamento nominatus hæ res, non tamen ex donatione hæredis, cuius fideicommisit pater illa bona.
Secunda disputatio esse poterat de legibus quæ definiũt definiunt circa ludos: de qua re, multa diximus supra in nostro priore tomo. q. 32. art. 7. ad secundum. vbi abundè satis hæc difficultas dissoluitur. Quapropter illuc recurrendum est.
Tertia disputatio principalis est de legibus quæ irritos faciunt contractus propter defectum alicuius solẽnitatis solemnitatis essentialis, vel cæremoniæ, Vtrũ Vtrum tales leges impediāt impediant translationẽ translationem dominij per huiusmodi cōtractus contractus .
PRO cuius explicatione notandum est, eiusmodi contractus dupliciter posse esse irritos & nullos. Vno modo absolutè & simpliciter & propter defectum personæ cōtrahentis contrahentis : vt si pupillus vendat aut emat, &c. de quibus contractibus nulla est controuersia, certum enim est: quod in illis nullum transfertur dominium. Secundo modo cō tractus contractus fit cassus & irritus à iure, propter defectum alicuius cæremoniæ & solennitatis, quam ius præscribit tali cōtractui contractui : & de his contractibus est tota nostra controuersia, & disputatio. V. Verbi g. gratia, in testamento, quod fit in scriptis, requiritur testium subscriptio, & testatoris: requiruntur etiam sigillatio & aliæ cæremoniæ iure ciuili & communi. Vt habetur in. l. hac consultissima. C. de testamentis. Iure etiam Regio Hispaniensi, quod habetur in part. 6. in. l. 1. & 2. tit. 1. idem requiritur. Vltra quæ omnia lex. 3. Taurina, requirit tabellionem qui subscribat proprio nomine & signo illam obligationem seu testamentum: licet remittat testium sigilla. Testamentum hoc dicitur testamentum in scriptis, à nostris vero, testamento cerrado. | Vt habet prędicta prædicta lex Taurensis. Testamentum verò nuncupatiuum, quod à nostris dicitur, abierto, secundum ius commune requirit totidem numero testes: septem videlicet. vt habetur in allegata. l. hac consultissima. Cæterum iure Regio, requirit tantùm vt fiat coram tabellione & tribus testibus. Quòd si non possit haberi tabellionis copia: fieri debet coram quinque testibus. Si autem tot numero testes haberi non possint; debet, vt minimum, fieri coram tribus testibus. Hoc sancitum est in. l. 1. titul. 2. lib. 5. in ordinationibus Regijs. Et sic declaratum est in allegata. l. Taurina. Ecce solẽnitatem solemnitatem , quam ius ciuile exposcit in testamentis: sic adeò vt si deficiat hæc solennitas, testamentum sit irritum, & habeatur pro infecto.
DVbitatur. Vtrùm hæres institutus per testamentũ testamentum cui deficit solennitas ista essentialis: factum tamen ex libera & spontanea testantis voluntate coram duobus tantùm testibus, sit verus dominus & hæres illorum bonorum: an vero succedat in illa bona tanquam verus dominus hæres ab intestato. Est exemplum. Iure communi Pontificio in alienandis rebus Ecclesiasticis, præ scripta est hæc solennitas: vt abalienatio illa fiat tribus tractatibus. Est igitur etiam dubium, vtrum si abalienatio rei Ecclesiasticæ per venditionem aut per quencumq́ue alium contractum fiat, prætermissa hac solennitate, ex libera tamen voluntate ipsius Ecclesiæ & capituli abalienantis: talis abalienatio transferat dominium in alterum cum quo contraxit.
Primò arguitur. Videtur enim quòd re vera transferatur dominium. Nam solennitas hæc solum requiritur in contractibus, vt obuietur fraudibus & dolis, qui in talibus contractibus committi solent plerumq́ue: sed quando constat manifestè voluntas eorum qui contractus huiusmodi faciunt, etiā etiam si prætermissa sit solennitas illa, cessat ista ratio obuiandi fraudibus & dolis. Ergo cessat iuris dispositio: quia cessante causa cessat effectus. ca. cùm cessante. de appellationib. Et capit. et si Christus. de iure iurando. Confirmatur. Lex diuina & naturalis cessat, cùm illius finis & ratio cessat: vt manifestum est in. l. de corripiendo fratre, quæ non obligat cùm non speratur salus fratris, qui est finis legis. Ergo multò magis lex positiua cessabit, cessante illius ratione.
Secundò arguitur. Lex & sententia iudicis quæ fundatur in falsa præsumptione, non habet locum in foro conscientiæ: quando illa præsumptio cessat, sed in contractu minus solenni, cum manifesta est voluntas cō trahentium contrahentium , omnis abest præsumptio falsa, ergo. ¶ Tertiò arguitur. Contractus huiusmodi minus solennes, reuera inducunt obligationem iuris naturalis: sed ius ciuile non potest abrogare ius naturæ, ergo &c. Maior probatur. Quoniam qui talem contractum faciunt per liberam suam volũtatem voluntatem , etiam declaratam coram testibus, obligant seipsos inuicem.
Vltimò arguitur. De facto, & reipsa multi sunt, qui possident res Ecclesiasticas, vno tantũ tantum tractatu abalienatas. Multi item sunt qui possident iure hæreditario amplissimas fortunas & diuitias per testamentum minus solenne. At hos omnes spoliare suis bonis ante omnẽ omnem iudicis sententiā sententiam durissimũ durissimum est.
In oppositum est, quòd lex iusta ciuilis, seu Canonica in foro conscientiæ impedit translationem dominij, ita vt translatio facta non teneat: sed leges quæ irritos & nullos faciunt contractus propter defectum solennitatis essentialis, impediunt translationem dominij, & annullant illam, ergo. Minor patet, quoniam decernunt tales leges hos contractus habendos esse pro infectis & irritis. ¶ Confirmatur in exemplo posito. Testamentum minus solenne, non tribuit maius ius hæredi, qui per tale testamentum instituitur: quam si testator decederet intestatus. At si testator intestatus decederet, citra dubium talis hæres nullum haberet ius ad illa bona: sed succederet in defuncti hæ reditatem hæres ab intestato, ergo. Maior probatur, quoniam tale testamentum iure habetur pro infecto.
Secundò arguitur, sententia iudicis quæ non fundatur in falsa pręsumptione præsumptione , obligat in conscientia & confert ius & dominium, imo obligat reuera in conscientia antequam pronuntiaretur, vt nos declarauimus in principio huius quęstionis quæstionis de dominiorum trāslatione translatione : sed iudex, etiam si sciat | eos qui faciunt eiusmodi contractus minùs solẽnes solemnes , facere liberè & spontè etiam cessante omni fraude & dolo consensisse in eos contractus. Nihilominus tamen pronuntiabit eos esse irritos & nullos, & non conferre dominium. Ergo reuera non conferunt. Minor patet, ex vsu iudicum in omnibus tribunalibus.
Tertiò arguitur. Electio quæ est nulla propter defectum solennitatis prætermissę prætermissæ , quanuis facta sit ex libero consensu eorum ad quos electio pertinebat, non confert ius in conscientia ipsi electo. Item matrimoniũ matrimonium contractum ex libero consensu contrahentium, sed absque solẽnitate solennitate essentiali: quam præscripsit Concilium Tridentinum, Sessione 24. in Decreto, de reformatione matrimonij, reuera nullum est, neque confert dominium corporum inter sic contrahentes, vt si fiat absque parocho & duobus testibus. Ergo idem dicendum est in omnibus alijs contractibus.
Quartò arguitur. Si herus præscribat œconomo formam & modum, quem seruare debet in contractibus, quos heri nomine celebraturus est, annullans & cassans cō tractus contractus quos illo modo prætermisso fecerit: citra dubium tales contractus facti, prætermissa forma heri, non conferunt ius. Sed respublica habet potestatem ad præscribendum ciuibus formas & modos quos seruare debent in celebrandis contractibus, non minùs quàm herus respectu serui & œconomi, ergo.
Vltimò arguitur. Leges quæ decernunt irritas facientes donationes filijs illegitimis impediunt omnino translationem dominij, vt nos docuimus supra: sed multo significantiora verba habentur in legibus quæ irritos faciunt contractus propter defectum solennitatis, quàm in illis, quæ definiunt circa filios illegitimos, vt patet, quoniā quoniam in præ senti proposito, tales leges expressè dicunt esse contractus nullos haberiq́ue pro infectis, leges verò aliæ de filijs illegitimis nihil tale dicunt, ergo &c.
In hac difficili controuersia autores ferè omnes secātur secantur in duas partes extremas propter argumenta vsque adeo contraria & opposita quæ proposuimus. Nam propter ar gumenta priore loco posita, est sentẽtia sententia asserens, quod omnis contractus, qui est iure naturæ validus, etiam si iure ciuili irritetur, confert dominium in foro conscientiæ. In hac sententia sunt innumeri Iurisperiti. Innocentius cap. quod sicut. de electione. Panormitanus cap. quia plerique. nu. 28. de immunitate ecclesiarum. Et capit. 1. de in integrum restitutione. Hos sequuntur Ancharranus, Antonius de Butrio, Bartolus, Iason, Felinus, Decius, Alciatus, & alij quos refert Episcopus Segobiensis cap. cùm esses. de testamentis. nu. 5. Et in relectione regulæ peccatum. part. 2. §. 4. & Menchaca libr. 2. de successionum creatione & progressu. §. 3. Illatione 23. Inter Theologos sunt in eadẽ eadem sententia Syluester verbo. hæreditas. quæst. 7. & verbo, testamentum. 1. quæst. 5. verbo, alienatio. §. 13. Adrianus quodlibeto. 6. arti. 1. conclusione. 2. illatione. 2. Altera sententia extrema ex diametro huic opposita negat per huiusmodi contractus irritos iure ciuili, quantũlibet quantumlibet aliâs validos iure naturæ transferri dominium. Et conuincuntur argumentis secũdo secundo loco positis. In hac sententia sunt inter Iurisperitos Baldus. C. de sacrosanctis ecclesijs. repetitione legis primæ, Alexander & Imola in. l. nemo potest. ff. de legatis. 1. Fortunius in tractatu de vltimo fine. illatione. 35. quos sequitur Couarrub. in locis citatis. Et denique hæc sententia est Iurisperitis communis. In hac sententia, inter Theologos dicitur fuisse M. Frater Melchior Cano. quem sequuntur multi ex interpretibus Diui Thomæ. ¶ Sunt quidam, qui mediam viam sequuntur inter has extremas sententias asserentes, quod prima sententia habet locum quando is, in cuius fauorem lex ciuilis irritum facit contractum, non dubitat de voluntate illius, qui per talem contractum etiam minus solenne voluit transferre dominium, Secunda vero sententia habet locum, quando talis voluntas est dubia. Hoc vult allegatus autor Hispanus Menchaca, vbi supra. Illatione 24.
PRO decisione huius difficultatis. Sit prima conclusio. Ille in cuius fauorem lex irritum facit cōtractum contractum , potest propter defectum solennitatis iustè agere coram iudice contra talem contractum & petere de| clarationem, quòd talis contractus sit irritus & nullus. Imò in vniuersum potest perinde se habere, ac si talis contractus, nunquā nunquam factus fuisset, exceptis pijs causis. Exemplũ Exemplum est. In testamento minus solenni hæres abintestato succedens potest iustè petere corā coram iudice, vt declaret tale testamentum irritũ irritum , & nullum, & quòd adiudicet sibi hæreditatem defuncti: nec tenetur legata adimplere, nisi legata sint pia: quoniam legatum in causis pijs habet priuilegium in hoc particulari. Ista conclusio est contra Panormitanũ Panormitanum & illius sequaces, qui volebant peccare mortaliter talem hæredem, & teneri ad restitutionem illorum bonorum: si ageret contra testamentum. Sed ista conclusio probatur manifestè argumentis secundo loco factis in hoc dubio. Quam etiā etiam probat Soto multis argumentis vbi supra. Quorum primũ primum est. Contractus quilibet validus iure naturæ & iure positiuo iuste & sancte potest impugnari interdum, videlicet, quandō quando lex cō cedit concedit in integrum restitutionem, ergo multo magis contractus, qui licet iure naturæ alias validus sit, iure tamen ciuili irritus est. Antecedens probatur. Contractus ludi iure naturæ & ciuili validus est: tamen iuste in foro exteriori petitur corā coram iudice rescisio, & reuocatio talis contractus infra tempus à lege pręscriptum præscriptum . Idem est in vniuersis alijs contractibus, de quibus agitur in titulo de in integrum restitutione. Cōfirmatur Confirmatur . Contractus validus, vtroque iure naturæ & ciuili, quando reuocatur per in integrum restitutionem, rescinditur de nouo is cōtractus contractus , qui antea validus erat. At contractus qui iure naturæ irritus est: non rescinditur à iudice, sed declaratur irritus & nullus, ergo præ dictus hæres licite petit rescindi vel declarari nullum esse talem contractum vel testamentum.
Secundò arguitur. Sequeretur quòd tutor pupilli succedentis ab intestato ei qui condidit testamentum minus solenne, citra culpā culpam vllam suam esset perplexus, idest dubius omninò quidnam faceret, & quidquid ageret malè ageret. Quod non est asserendum, ergo. Sequela patet. Si talis tutor coram iudice petat bona illa sua pupillo, peccat mortaliter iuxta oppositam senten tiam, si non petat, postea iudex præcipit, vt ille reddat suo pupillo totam illam defuncti hæreditatem: quam negligentia tutoris pupillus amisit, cùm haberet ius ad illam.
Secunda conclusio. Qui possidet per cō tractum contractum minus solennem, iustè possidet, quousque à iudice spolietur, nec tenetur indicare vitium talis contractus alteri parti. v. Verbi g. gratia, in exemplo posito, hæres institutus per testamentum minùs solenne iustè adit hæ reditatem & possidet defuncti bona antequam spolietur à iudice: & potest reticere vitium testamenti, neque tenetur reuelare hæredi ab intestato tale vitium. Prima pars huius conclusionis probatur. Leges positiuæ in toto aut in parte obligant, quatenus aut in toto aut in parte recipiũtur recipiuntur per vsum: sed leges ciuiles, positiuæ siue Pontificiæ, quæ irritos faciunt contractus minùs solennes, non sunt receptæ per communẽ communem vsum sapientum, quantum ad hoc vt spolietur ante iudicis sententiam, qui per talem contractum possidet, ergo reuera ille iustè possidet. Confirmatur. Hominum sapientum declaratio plurimùm valet ad obligationẽ obligationem per leges inducendam, aut certe tollẽdam tolllendam , sed inter viros sapientes innumeri ferè sunt, qui asserant eum qui sic possidet iuste possidere, ergo reuera iuste possidet. Secundò probatur. In dubijs melior est possidentis conditio, ergo in tanta opinionum varietate, quanta est in præsenti controuersia, inclinandum est in fauorem possidentis: & dicendum quòd iustè possidet. Secunda pars probatur. Ille, vt ostensum est in priori parte, iuste possidet: & rursus nec tenetur ex charitate cum tanto detrimento proprio, commodum alterius procurare, nec ex iustitia: cùm non sit illius tutor vel custos, ergo non tenetur.
Ex hac parte sequitur corollarium. Hæ res institutus per testamentum minus solenne, si tutor sit pupilli succedentis ab intestato, tenetur ex iustitia contra seipsum agere pro pupillo suo. Patet, quoniam tutor tenetur ex iustitia procurare pupilli commodum. Quapropter consultissimum erit, vt talis hæres institutus non acceptet tutelam, aut si acceptauerat repudiet eam.
Tertia conclusio, qua respondetur ad | quæstionem per huiusmodi contractus, iure irritos propter defectum solenitatis essentialis, transfertur quidem dominiũ dominium : sed infirmum & reuocabile. Hæc colligitur manifestè ex duabus præcedentibus: siquidem in secunda dictum est eum qui possidet, per huiusmodi contractus, iustè possidere. Vnde manifestè sequitur, quod habeat dominium antequam à iudice spolietur. In prima vero conclusione dictum est, quod altera pars in cuius fauorem lex fecit irritos tales cōtractus contractus , potest coram iudice contra talem contractum agere, & spoliare eum, qui possidebat bonis suis per iudicis sententiam. Ergo tale dominiũ dominium infirmum erat. Quò circa nostra hæc sententia est media inter illas duas sententias relatas. Cōcedimus Concedimus siquidem primæ sententiæ, quod per tales contractus transfertur dominium: negamusque id esse firmum, & irreuocabile, contra eandem primam sentẽ tiam sententiam . Secundæ verò sententiæ concedimus illud dominium esse infirmum & reuocabile. Ex dictis sequitur primum corollariũ corollarium . Tutior est in conscientia, is, qui prætendit contractum minus solennem esse irritum vel irritandum, quàm is qui possidet per talem contractum. Vt verbi gratia, hæres ab intestato, tutior est in conscientia, quàm hæ res institutus per testamentũ testamentum minus solenne. Hoc patet manifeste. Quoniā Quoniam ius illius, qui possidet per talem contractum est reuocabile per actionem alterius qui prætendit tales contractus esse irritos. Secundũ Secundum corollarium. Si is, qui possidet per contractũ contractum minus solennem, dum altera pars in iudicio agit contra talem contractum, occultet contractum, adducat testes falsos, aut denique fraude aliqua vtatur: amittit dominium illorum bonorum: & tenetur ad restitutionem faciendam alteri parti, ante omnem iudicis sentẽtiam sententiam . Probatur. Altera pars habebat ius in conscientia, ad ea bona petenda coram iudice: is autem qui possidebat per talem contractũ contractum impediuit per iniquitatem ius illius. Ergo verum est corollarium, saltem quantum ad hoc quod tenetur restituere.
Quarta conclusio. Duos cōtractus contractus excipimus, in quibus si solennitas essentialis iuris desit, nullum transfertur dominium, neque firmum, neque infirmum, neque re uocabile, neq; neque irreuocabile. Primus est matrimonium: in quo citra dubium, verum habet hæc exceptio: Vt insinuabamus in argumento tertio pro secũda secunda sententia huius cō tractus contractus . Exceptionis ratio est. Quoniam matrimonium in hoc distinguitur ab vniuersis alijs contractibus, quod matrimonium natura sua est irreuocabile & indissolubile: reliqui verò cōtractus contractus reuocari possunt: ac subinde matrimonij contractus aut nullũ nullum omnino transfert dominium, aut si transfert, est irreuocabile & firmum. Alter cōtractus contractus est electio, quæ si iure sit irrita, verosimilius est quod nullum transferat in electum dominiũ dominium : neque electus potest illam acceptare. Ratio huius exceptionis est. Quoniā Quoniam per electionem confertur electo iurisdictio spiritualis, quę quæ est res maximè grauis: at rem vsq; vsque adeo magni momenti, non est tutum concedere, quod transferatur per contractũ contractum irritum ab ecclesia. Et idcirco viri sapiẽtes sapientes , qui in reliquis contractibus concesserunt rerum transferri dominium: illud omnino formidabāt formidabant asserere in electionibus. Verum est quod Panormitanus, & alij Iurisperiti eum sequuti idipsum concedunt de electione, quod de alijs contractibus. Sed verosimilior est multo nostra sententia & tutior.
Reliquum est, vt respondeamus ad argumenta vtriusque partis extremæ. Ad argumenta primæ partis patet, quatenus procedũt procedunt , cōtra contra primā primam conclusionem & cōtra contra tertiam & quartam: respondetur enim legem non cessare cessante fine in particulari: sed tantùm, quando cessat in vniuersali finis. At quanuis in vno, aut altero contractu minus solenni, cessent fraudes, manet tamen finis legis in vniuersali, scilicet, obuiare fraudibus: quod si talis solennitas prætermittatur sæ pissimè committerentur in huiusmodi contractibus. ¶ Ad confirmationem respondetur finem correctionis fraternę fraternæ , esse bonum particulare fratris: & idcirco quādo quando tale particulare bonum cessat, cessat præceptũ præceptum correctionis. Cæterùm legis facientis irritos cō tractus contractus minùs solennes, finis est bonum publicum, quod proinde constare potest, etiā etiam si cesset bonũ bonum huius aut illius in particulari.
Ad secũdum secundum respondetur leges istas (de quibus modo loquimur, & sententias iudi| cum, quæ nihil aliud sunt quàm applicationes quædam legis ad particularẽ particularem casum, non fundari in falsa præsumptione. Et idcirco etiam si constet de voluntate eius, qui fecit talem contractum minus solennem: decreuit lex talem contractum esse irritum. Declarat etiam iudicis sententia legis decretum, eo quod quanuis modo constet de veritate: sæ pius contingit quod voluntas talis est coacta.
Ad tertium respondetur ius naturæ non determinare formam contractus sed hoc determinat ius positiuum, quod quidem in transferendis dominijs autoritate legislatoris habet potius rationem boni communis, quàm boni particularis ipsius proprij domini facientis tales contractus.
Ad vltimum respondetur nostram sententiam esse piam & clementem: & idcirco tribuimus dominiũ dominium licet debile ijs, qui possident quousque spolientur à iudice.
Ad argumenta secũdæ secundæ sentẽtiæ sententiæ qua parte procedunt contra secundam & tertiā tertiam conclusionem respondetur. Ad primum & ad secundum dicimus, leges quæ in hac parte decernunt, solùm velle (vt vsus & consensio sapientum declarauit) quod quando sit, qui petat tales contractus esse irritos: declarentur reuera irriti: & pronuntietur sententia in illius fauorem. Ad tertium respondetur iuxta ea, quæ dicta sunt in quarta conclusione. Ad quartum verò respondetur esse maximum discrimen inter œconomum cui herus præ scripsit formam celebrandi cōtractus contractus declarando irritos, qui alio pacto celebrarentur, & ciuem cui lex præscripsit eandem formā formam . Quoniam œconomus non est dominus illorum bonorũ bonorum , quæ abalienat per tales contractus, sed dominiũ dominium est penes herum. Cæ terùm ciuis est verus dñs dominus bonorum quæ abalienat per eiusmodi contractus, & non est dñs dominus ipse legislator, Princeps, aut respublica.
Ad vltimũ vltimum respondetur leges irritas faciẽ tes facientes donationes, factas filijs illegitimis, efficere inhabiles ipsos filios illegitimos, & incapaces ad habendum dominium: leges verò de quibus loquimur, non id efficere, quod colligimus, primò ex vsu & declaratione virorum sapientum, qui aliter has leges interpretati sunt. Secundò ex sermone & verbis ipsarum legum. Etenim in illis sermo est ad ipsos filios illegitimos indignos eos dicens, omni beneficio, & substantia paterna. At in his alijs sermo refertur, ad ipsos contractus, non ad personas, quibuscum fiunt contractus ipsi. Ac deniq; denique hoc colligimus ex eo quod in illis legibus punitur crimen non præsumptum, sed reuera, perpetratum (incontinentiæ, videlicet aut adulterij) quod est in parẽ tibus parentibus filiorum, qui sunt illegitimi. In præsentibus vero legibus proceditur ex præsumptione fraudum quæ in talibus cōtractibus contractibus ferè semper solent cōmitti committi . Et idcirco leges illæ multo magis odiosæ sunt & molestæ si lijs illegitimis, quàm istæ illis personis quibuscum fiunt tales contractus. Hactenus dictum sit de tertia disputatione, & de illis legibus in vniuersum quæ impediunt translationem dominij non volente proprio domino.
Quarta & vltima disputatio est de illis legibus, quæ transferunt rerum dominiũ dominium etiā etiam inuitis proprijs dominis. Quæ leges sunt illæ, quæ ferũtur feruntur de præscriptiōe præscriptione , & de vsucapione. De qua materia extāt extant tituli in vtroq; vtroque iure ciuili & Pontificio: quibus locis tractatur de hac re à Iurisperitis. In regula etiam, possessor. Item in regulis iuris. in. 6. & in Decreto. 16. quæst. 3. A Theologis vero in. 4. distin. 15. A Diuo Tho. in quodlibeto. 12. art. 25. ab Adriano IIII. in materia de restitutione. quæst. de pręscriptione præscriptione . A Summistis verbo, præscriptio. & verbo, vsucapio.
Exordium autem sit à Notione vocabulorum. Præscriptio itaque, præter alias significationes Ciceronianas & Latinas, quas habet, significat idem, quod exceptio: similiter præscribere, id quod exceptionem agenti seu petenti opponere. In qua significatione vsi sunt his vocabulis Latini autores. Cicero sæpius. Quintilianus lib. 7. Institutionũ Institutionum oratoriæ artis. Iurisconsulti in titulis de præscriptionibus. Cæterum varij vtriusque interpretes vtuntur hoc vocabulo, in alia significatione. Vt videlicet significent, ius siue dominium acquisitum ex possessione, confecto tempore legibus definito. Et hac significatione vsi sunt Summi Pontifices in Sacris Canonibus. Cæterum hoc vocabulum vsucapio, verbum Ciceronianum est: & significat etiam dominium, siue ius acquisitum ex rei possessione, confecto tempore legibus | definito. Sed iuris vtriusque interpretes voluerunt, esse distinctionem inter vsucapionem, & præscriptionem. Quòd vsucapio sit tantum circa mobilia bona, & sit triennalis: præscriptio autem, sit circa immobilia bona, & requirat longius tẽpus tempus , quàm triennium. Nobis autem Theologis pro quiete consciẽtiæ conscientiæ incũbit incumbit disputare, vtrum præscriptio, siue vsucapio & in vniuersum possessio rei cuiusque alienæ post confectũ confectum tempus legibus statutum, conferat dominium possessori, etiam si post illud tempus sciat rem illam fuisse alienam. Videtur quod quælibet possessio exacto illo tempore conferat dominium.
Primò arguitur, ex. l. si quis. §. 1. &. l. cùm notissimi. C. de præscriptionib. Vbi sancitur triginta vel quadraginta annorum præscriptionẽ præscriptionem , etiam cum mala fide procedere. Id ipsum definitum est in. l. Regia. 21. titul. 29. Partita. 3. Sed dicet quis has leges iam fuisse abrogatas & antiquatas à Summis Pontificibus. Ab Alexandro III. in cap. vigilanti. de præscriptionibus. Ab Innocentio III. in cō cilio concilio Lateranensi. Et refertur in ca. finali. eodem titul. à Bonifacio VIII. in regula possessor, de regu. iur. Contra hāc hanc dispositionẽ dispositionem .
Secundò arguitur. Post editas has leges Pontificias Carolus Quintus Catholicus Rex Hispaniæ in cōuentu conuentu Madritio Anno quod Dñi Domini 1528. Petitione 157. edidit legem, mercedes à famulis & seruientibus exigi non valeant post triennium ab eo die, quo à famulitio cessarunt, nisi intra id triennium stipendium illud petijsse probauerint. Ecce Rex Catholicus approbat præscriptionem solo triennio, quæ absque mala fide rarissimè constitui potest. Similia sunt multa statuta in alijs Regnis & plerisque ciuitatibus. Quinimo vt ius Pontificium iuri Pontificio opponamus, in cap. 1. de præscriptionibus. conceditur Episcopo, vt triennio, partem alienę alienæ diœcesis quam scit esse alienam, præscribat. Simile quid habetur in Concilio Mileuitano. cap. 24. & refertur 16. quæst. 3. in cap. placuit. Confirmatur. Respublica ciuilis per se perfecta est, ergo leges illius non possunt antiquari per aliam potestatem. In oppositum est quod fundamentũ fundamentum præscriptionis bona fides est, vt allegato. capit. habetur, ergo si possessor etiam post transactum tempus legibus definitum habeat malam fidem & conscientiam rei alienæ, corruit ipsa præ scriptio, & non confert ius. ¶ Secundo arguitur: triplex finis potest esse legum, quæ de præscriptione seu vsucapione latæ sunt. Primus ne dominia rerum sint incerta. Secundus vt exterminentur lites. Tertius denique vt puniatur negligentia & socordia proprij domini in procurandis bonis suis & repetendis: sed propter nullum horum finium potest conferri dominium in foro conscientiæ, ergo tales leges non cōferunt conferunt dominiũ dominium . Probatur minor. Primus & secundus finis tantum procedũt procedunt in exteriori foro. Etenim in foro interiori facile est vt quisq; quisque non possideat quod non est suum. Item dominia sunt certa in foro interiori. Tertius vero finis non est sufficiens causa, vt priuetur quis re sua . , quoniam talis negligentia in repetendis proprijs bonis non est digna tanta pœna. Et rursus quando digna esset tanta pœna, saltem se queretur, quod præscriptio seu vsucapio non conferret ius in conscientia, quando verus dominus non fuisset negligens in inquirendis bonis suis, ergo.
Vltimò arguitur. Leges quæ denegant actiones in foro exteriori, decepto intra dimidiam iusti pretij in rei venditione, non conferunt in conscientia ius & dominium. Vt ostendemus infra quæst. 77. ergo neque leges de præscriptione: quoniam finis tam harum quàm illarũ illarum legũ legum est minuere lites.
IN hoc dubio est prima sententia, asserẽs asserens leges illas seculares, quæ concedunt malæ fidei possessori ius & dominium, non esse antiquatas, & abrogatas, imo verò non posse abrogari à Pōtificibus Pontificibus . Sic habet glossa in allegata regula. Eam etiam refert glossa in allegato cap. finali. de præscriptionibus. Et nō nulli nonnulli Iurisperiti: quanuis non adeo communiter, tamen quantum ad aliquas actiones sequũtur sequuntur hanc sententiam. Quos refert Couarruu. in relect. super regul. possessor. part. 2. §. 11. ¶ Secunda sentẽtia sententia est Adriani quodlibeto. 6. artic. 3. dicentis illas leges seculares esse iustas, non tamen conferre ius in conscientia rei possessæ: sed tantum denegare actionem vero domino, vt post exactum illud tempus lege definitũ definitum , posset res suas pe| tere à possessore coram iudice: exemplũ exemplum est in legibus quas paulò antea dicebamus denegare actionem decepto intra dimidium. Altero modo inuenitur sententia eiusdem Adriani in. 4. in. q. de præscriptione dicẽtis dicentis , prædictas leges habere locũ locum in conscientia, quādo quando possessor, licet habeat sciẽtiā scientiam se possidere alienũ alienum , tamen ex aliqua iusta causa non restituit, & verus dñs dominus est negligens in repetenda re sua. Sed abrogatæ, inquit, sunt illæ leges à Summis Pontificibus: quoties is, qui possidet non excusatur, à restituendo ex aliqua iusta causa, & verus dñs dominus non est negligens in repetendo. Hanc sententiā sententiam , sequuntur multi iurisperitorũ iurisperitorum , quos refert Couarruu. vbi supra. ¶ Tertia sententia est quorundā quorundam asserentiũ asserentium , non modo leges illas seculares, verũ verum etiā etiam Pontificias quę quae cōcedunt concedunt possessori bonæ fidei cum reliquis conditionibus possessionem: non tamen ferre ius in cōscientia conscientia . Ita tenent multi Iurisperiti: quos refert Syluester verb. præscriptio. 1. §. 13. & Couar. 3. par. relect. allegatæ. §. 2. Hos sequitur summa Rosella in verb. præscriptio.
PRO decisione sit prima conclusio. Merito Summi Pontifices abrogarunt leges illas, quæ concedebant dominiũ dominium possessori malæ fidei tanquam iniquas, & contra ius naturæ. Explicatur conclusio. Non modo volumus dicere, quod nunquam istæ leges ante abrogationem contulerint ius & dominium: verùm etiam quòd erant iniquæ quā tùm quantum ad hoc quòd negabant, actionem petendi vero domino contra possessorem malæ fidei. Probatur cōclusio conclusio . Ratione desumpta ex Innocentio III. in allegato loco cap. finali. Omnis constitutio quæ sine peccato mortali obseruari non potest, derogāda deroganda est: sed supradictæ leges non poterant sine peccato mortali obseruari, ergo. Probatur tamẽ tamen à nobis Minor, ostendendo eas leges, esse iniquas, ac subinde non posse sine mortali obseruari. Primò. Tota æquitas legis desumitur ex bono publico, & cōmuni communi ad quod lex ordinatur: sed illæ constitutiones erant in magnā magnam perniciem boni publici. Etenim quisque præsumeret occupare res alienas, si posset: vt post aliquod tempus haberet dominium illarum, & à iudice defenderetur contra verum dominum. Secundo proba tur minor, lex quæ fouet mortalia peccata, non potest sine mortali obseruari: sed istæ leges fouebant mortalia peccata, videlicet, possidere contra cōscientiam conscientiam propriā propriam rem alienam, ergo. Vltimò probatur illa minor. Contra ius naturæ est quod fur eo quod est in mora restituendi comparet sibi dominium circa rem furtiuā furtiuam , aut quòd ea de causa defendatur à iudice in possessione: sed hæ leges seculares concedebant furibus dominia ob istam causam & defendebant eos in possessione, ergo iniquæ erant.
Secunda conclusio. Præscriptio seu vsucapio perfecta illis conditionibus, quas ius Pontificium exposcit, confert verum ius & dominiũ dominium in conscientia rei possessę possessæ , etiam si post transactum tempus legibus definitum, sciat rem illam fuisse alienā alienam . Conclusio hæc asseritur à Iurisperitis omnibus ferè, in allegatis locis: & à Theologis. Et probatur ratione manifesta. Leges iustę iustæ & sanctæ, sicut impedire possunt translationem dominij in alios, inuitis proprijs dominis: ita possunt transferre dominia in alios inuitis proprijs dominis, quando expedierit ad bonum cō mune commune : sed expedit maximè ad bonum commune, vt præscriptio seu vsucapio perfecta iuxta leges Pontificias, conferant verum ius in conscientia, ergo. Minor patet ex finibus harum legum, quorum vnus & potissimus est, ne rerum dominia tanto tempore maneant incerta: quoniā quoniam aliàs illi qui possident res negligerent illas, & non curarent timentes, ne quando & post longum tempus, veri domini eas repeterẽt repeterent . De hoc fine proximo & potissimo agitur in. l. 1. ff. de vsucapionib. & in cap. vigilanti. citato. & 16. q. 3. §. potest. Secundus item finis, scilicet minuere lites, non est parum vtilis bono publico, de quo fine Cicero in oratione pro Cæcina inquit: Vsucapio est finis solicitudinis ac periculi litium. ¶ Ad argumenta vero primo loco posita, quę quæ procedunt contra primam conclusionem respondetur. Et quidem ad primum responsum est ibidem. Ad replicam verò seu instantiam positam in secundo argumento ex. l. Caroli Quinti. Respōdetur Respondetur , illa lege non concedi dominium stipendij illis dominis, qui non soluerint toto triẽnio triennio si habuerint malam fidem: sed cōcedit concedit duo. | Alterum est, quòd in casu dubio pronũtianda pronuntianda est sentẽtia sententia pro dominis contra famulos transacto triennio. Alterum est, quòd cum fuerit res certa quòd dominus mala fide possederit, non continuo sit parata executio contra illum: sed admittatur ad probationẽ probationem . Ita intelligit legem Couar. sup. par. 2. §. 11. sed melius respondetur, quòd non datur actio in iudicio famulis. Ad capitulum vero primum de præscriptionibus respondetur, legem illam, non concedere Episcopo dominium illius partis alienæ diœcesis propriè loquendo, titulo præscriptionis: sed potius in pœnam culpæ proprij Episcopi: qui toto illo triennio neglexit procurare filios suos nouiter conuersos ad fidem. Et in huius delicti pœnam priuatur illo dominio, & confertur illud dominium & iurisdictio Ecclesiastica, ei qui conuertit infideles ad fidem. Lex autem de præscriptione non respicit potissimum culpam proprij domini, neq; neque infert illi pœnam vt ostendimus cum ageremus de fine legis huius. Ad cōfirmationem confirmationem respondetur rempublicam ciuilem esse quidem secundum se & in ordine ad suum finẽ finem perfectam, cæterùm subijci omnino reipublicæ spirituali in ordine ad spiritualem finem. Et idcirco cùm contra spiritualem finẽ finem aliquid statuit ciuilis potestas, potest tale statutum abrogari ab spirituali principe. Imo potest Princeps spiritualis, si expediat bono spirituali, Principes ipsos seculares & legislatores antiquos deponere, & nouos creare.
Ad argumenta vero secundæ partis quæ procedunt contra secundam conclusionem respondetur. Ad primum respondetur: post exactum tempus ad præscribẽdum præscribendum legibus definitum, iam esse certam scientiā scientiam in possessore habente conditiones legis ad præscribendum, quod talis res possessa, sit propria, etiā etiam si certò sciat, quod olim fuerit aliena. Non secus atq; atque is qui emit rem aliquam, quanuis certò sciat eam rem fuisse alienā alienam ante emptionẽ emptionem : post emptionẽ emptionem verò certò scit esse propriā propriam , sed tempore ipso (quod legibus requiritur, ad præscribendũ præscribendum ) decurrente: requiritur ea scientia & bona fides in possessore, vt scilicet, non sciat eam esse alienam. Ad secundũ secundum respōdetur respondetur quod primus finis sine dubio habet locum & in foro exteriori & in interiori. Secundus verò finis, quanuis in exteriori tā tum tantum foro procedat, quantùm ad litium decrementum & diminutionem: tamen confert ius in cōscientia conscientia . Etenim pax in interiori foro, & est magnum bonum publicũ publicum : ac subinde lex quæ respicit talem finem, iusta est & cōferre conferre potest ius in foro interiori cō scientię conscientiæ . ¶ Tertius vero finis est nimiũ nimium remotus & parum aut certè nullo pacto intentus à lege, sed permissus tantũ tantum : & idcirco siue verus dñs dominus negligens fuerit, siue diligens, in re sua inquirenda, possessor habens legis conditiones præscribit seu vsucapit illā illam . Ad tertium copiose respōdebimus respondebimus . q. 67. pro nũc nunc verò respōdeo respondeo negādo negando cōsequentiā consequentiam : quoniā quoniam leges illæ de venditione latæ sunt tantũ tantum permissiuè. Leges autem de præscriptione, sunt præceptiuæ. Leges autem præceptiuæ differũt differunt à permissiuis, quia illæ cōferũt conferunt ius in cō scientia conscientia , istæ verò non. Sed argumentabitur quispiā quispiam ex hisce dictis cōtra contra primā primam cōclusionẽ conclusionem . Leges illæ de venditione iustè potuerũt potuerunt permittere, quod non daretur actio in foro exteriori decepto intra dimidiũ dimidium cōtra contra eum qui deceperat. Ergo leges ciuiles iustè potuerunt permittere, quod vero dño domino non daretur actio contra possessorẽ possessorem malæ fidei, post transactũ transactum tẽpus tempus legibus præstitũ præstitum . Ad hoc respōdeo respondeo negando cōsequentiā consequentiam : quoniā quoniam in deceptione citra dimidium fuit voluntarius aliquo pacto deceptus, neq; neque datur occasio per leges illas ad decipiendũ decipiendum , neq; neque ad alienas res occupandum. Cæterũ Cæterum in malæ fidei possessore verus dñs dominus non est voluntarius vllo pacto: & per leges permittentes ne daretur actio in foro exteriori, dabatur fomentum, & occasio magna ad occupandas res alienas & possidendas per iniquitatem.
DVbiũ DVbium aliud est cōsequens consequens pro intelligentia secũdæ secundæ cōclusionis conclusionis in præcedẽ ti præcedenti dubio, quæ nam sint requisitæ cōditiones conditiones ad perfectā perfectam iure humano præscriptionem. Pro cuius dubij intelligentia, sit cōclusio conclusio vnica. Quatuor sunt numero cōditiones conditiones requisitę requisitæ ad præscribendũ præscribendum iure Pōtificio Pontificio . Prima cōditio conditio est. Vera & propria possessio rei præscribendæ. Propter huius cōditionis conditionis defectum monachus non potest rem aliquā aliquam præscribere: quoniā quoniam non potest habere possessionẽ possessionem & proprietatem illius. Item laici non possunt | præscribere rem aliquam spiritualem. Secunda conditio est continuatio huius possessionis toto tempore legibus præstituto. Itaq; Itaque si tempus illud interrumpatur in possidendo non præscribit possessor. Tertia conditio est bona fides, hoc est, conscientia quod illa res quam possidet non sit aliena. Etenim fides in præsentia accipitur pro existimatione, qua quis existimat rem aliquam quam possidet esse propriam: quæ tertia conditio magni momenti est in præsentia, & explicanda inferius copiosius. Quarta conditio est titulus ad possidendum. Potest autem titulus iste esse triplex, naturalis, aut legitimus, aut denique lege præsumptus. Naturalis titulus est ille qui positus est in ipsa rerũ rerum natura, & veritate rei. Legitimus titulus est ille, qui si consulamus leges, dominium cō fert confert : quanuis reuera præsupponat aliquid falsum. Denique titulus lege præsumptus est ille, vt nomen præ se fert, qui lege præsumitur, iudicis sententia. V. Verbi g. gratia, qui innititur rei veritati & veræ testium depositioni, & iuris scientiæ. Cæterùm iudicis sentẽtia sententia quæ fertur secundùm allegata & probata iuxta leges ipsas, sed fundata in falsa præsumptione, in falsa videlicet testium depositione: est titulus legitimus: quoniam est secũdùm secundum leges lata & contraria sententia est etiam illegitima sententia. Sententia denique iudicis, quæ non est lata secundùm allegata & probata, sed omnino contra leges, est titulus lege præsumptus. Etenim lex præsumit sententiam iudicis, quanuis aliàs iniqua sit, esse iustam, imo præcipit eam mandari executioni, quandiu non reuocatur per superiorem. Ex his sequitur primò, quomodo distingui possent inter se se titulus naturalis & legitimus ex vna parte: & bona fides ex altera. Etenim si quispiam per sententiam iuxta allegata & probata pronuntiatam, sed quæ innititur falsæ testium depositioni, possidet rem aliquam, sciens tamen vitium illud falsæ depositionis testium, citra dubium titulo legitimo possidebit, tamen nullo pacto bona fide. Contra verò si possideat per sententiam iniquam, tamen quam ipse opinatur æquam: possidet manifestè bona fide: non tamen possidet titulo legitimo lege naturali. Rursus datur bona fides sine titulo in eo, qui possidet rem triginta annis vel quadraginta inani titulo: per quẽ quem res ad eum peruenerit & in eo est. Item qui existimat rem quam possidet sibi donatam à vero domino aut legatam, cùm tamen reuera donata aut legata non fuerit. Item filius, qui succedit in bona paterna iure hæ reditario, credit tamen illa bona esse patris tantum propter testimonium patris: bonā bonam fidem habet sine titulo. Sed tam circa conclusionem, quàm circa hoc corollarium nota, bonam fidem esse multo magis necessariam ad pręscribendum præscribendum , quàm titulũ titulum : vsque adeo vt sæpius detur præscriptio sine titulo, nunquā nunquam tamen sine bona fide. Exemplum est in pręscriptione præscriptione triginta vel quadraginta annorum. & in cap. placuit. §. potest. 16. quæstio. 3. Exemplum aliud est in præscriptione immemoriali, & in præscriptione centenaria contra Romanam Ecclesiam. De quibus legantur Iurisperiti in locis allegatis. Titulus ergo requiritur semper, tantùm in præscriptionibus vsitati temporis decem aut viginti annorum.
Sequitur secundo, quod hæres latronis, qui bona fide succedit in defuncti hæreditatẽ hæreditatem , non habet titulum aliquem ad præscribendum. Hoc corollariũ corollarium est contra M. Magistrum Soto in allegato loco. Cæterũ Cæterum est res cōstitutissima constitutissima in iure, & cōmunis communis apud vtriusq; vtriusque Iurisperitos, & certum est quod non habet titulum naturalem. Quòd vero non habeat titulum etiā etiam lege pręsumptum præsumptum , probatur. Leges de præ scriptione expresse asserunt eum non esse titulum aliquẽ aliquem , ergo non est titulus lege pręsumptus præsumptus . Antecedens probatur in. l. cum hæres. ff. de diuersis temporũ temporum præscriptionibus. & in l. vltima. C. corā coram de vsucapionib. Verum est tamen quod talis hęres hæres spatio triginta vel quadraginta annorum, poterit res has legitimè pręscribere præscribere , quoniā quoniam vt paulo antea dicebamus, ad pręscriptionẽ præscriptionem istā istam longissimi temporis non requiritur titulus: & hoc habetur vt probabilior opinio apud Iurisperitos. Sequitur tertiò, quod qui emit à latrone rẽ rem furtiuā furtiuam similiter non habet titulũ titulum ad pręscribẽdũ præscribendum , neque reuera pręscribit præscribit vsitato tẽpore tempore sed solũ solum pręscriptione præscriptione longissimi tẽporis temporis triginta vel quadraginta annorum: hoc habetur in §. quod autem. & §. furtiuæ. Instituta de vsu| capionibus. vbi dicitur furtiuæ res, & quæ vi possessæ sunt, etiam si lōgo longo tempore possessæ fuerint, vsucapi non possunt, sed intelligendum est hoc de vsucapione vsitati temporis, nam de ea quæ longissimi temporis est contrariũ contrarium colligitur ex. l. omnes. C. de præscriptione triginta vel quadraginta annorũ annorum . & ex. l. si aliena. ff. de vsucapionibus. Hoc item corollarium est contra Sotũ Sotum vbi supra. Cæterum tam hæres latronis, quàm qui ab illo rem quampiam emit, si bona fide possideant, præscribunt & vsucapiũt vsucapiunt , fructus rei possessæ etiā etiam vsitato tempore. Hoc habetur in. l. bonæ fidei. ff. de acquirendo rerum dominio. vbi dicitur. Illi qui non possunt vsucapere propter rei vitium, fructus suos faciunt. Idem habetur in. l. si aliena. §. Scæuola. ff. de vsucapionibus. Itaque si pater furatus est vrbem aliquam: filius hæres illius non potest præscribere vrbẽ vrbem , nisi spatio longissimi temporis. Cæterum fructus vrbis vsitato tempore vsucapit. Vide Syluestrum verb. præscriptio. 1. & 2. §. 8. & 12. & Couar. in allegata relectione. par. 2. §. 9.
DVbium vltimum est pro intelligentia præcedentium. Vtrùm bona fides necessaria ad præscribendum patiatur secũ secum hæsitationem & dubiũ dubium . Videtur vera pars affirmatiua. Primo ex cap. vltim. de præscriptionibus. Ex quo loco desumimus geminam argumentationem. Alteram quidem ex conclusione ipsa, & ex ratione illius. Pontifex siquidem ibi definit necessariam esse bonam fidem ad præscribendum, & non sufficere malam: quoniam possidere mala fide est peccatum mortale. Tunc sic. Qui possidet rem aliquam cum hæsitatione & dubio sit ne propria, sed eo animo vt quando sciuerit esse alienam, donet eam vero domino, non peccat mortaliter: quoniam melior est possidentis conditio, ergo ille talis habet bonam fidem necessariam ad pręscribendum præscribendum simul cum dubio. Item argumentum desumimus ex corollario quod Pontifex colligit in eodem cap. Oportet vt qui præscribit nulla temporis parte habeat conscientiam rei alienæ. Tunc sic. Qui dubitat sit ne res quam possidet aliena, non habet conscientiam rei alienæ, ergo ille talis habet bonam fidem. Probatur antecedens. Du bium seu hæsitatio non est assensus, aut dissensus in alteram partem, ergo non habet conscientiam rei alienæ.
In oppositum est: Quia qui cum dubio & hæsitatione possidet rem tanquam propriam, peccat mortaliter: ergo cum dubio non potest habere bonam fidem ad præ scribendum. Antecedens probatur. Exponit se ille talis periculo retinendi rem alienam, quanuis habeat animum reddendi illam vero domino cum sciuerit esse alienā alienam . At vero qui amat periculum peribit in illo, Ecclesiast. 3.
In hoc dubio est prima sentẽtia sententia quorundam asserentium quòd dubium istud non tollit bonam fidem. Ita asserit gloss. in cap. finali de præscriptionibus. & cap. si diligenti. eodem titulo. & Panormitanus, quem sequuntur multi Iurisperiti, est in eadem sententia.
Secunda sententia est Adriani in materia de restitutione, quæst. de præscriptione in. 4. Sententiarum: & in quodlibeto. 2. dicentis, eum qui habet dubium sit ne res propria, non posse sine peccato mortali possidere illam tanquam propriam, ac subinde nec præscribere posse: debere tamen seruare illam vero domino, & adhibere diligentiam ad eum inquirendum. Quòd si hoc faciat, præscribit etiam cum dubio illo. Adriani ratio est, quoniam si possideat tanquam proprium peccat mortaliter: vt dicebamus in argumento in oppositum. Si autem seruat eam vero domino non peccat mortaliter.
Tertia sententia est media inter has extremas. Eum qui dubitat posse quidẽ quidem possidere illam rem tanquam propriam, debere tamẽ tamen pro qualitate dubij partem restituere, aut illi, cuius dubitat sit ne res illa, aut certè pauperibus, si post factam diligentiam verum dominum non inuenerit: si manet dubius adhuc post diligentiam factam. Cæterum inquit, quòd eiusmodi dubium interrumpit præscriptionem. ¶ Quarta sentẽtia sententia item media inter has sententias explicatur sequentibus cōclusionibus conclusionibus . Prima cōclusio conclusio . Qui dubitat probabiliter, An res sit aliena, non habet bonā bonam fidẽ fidem . Probatur primo, quia dubiũ dubium verisimile & probabile est mediũ medium inter bonā bonam , & malā malam fidẽ fidem , sicut pallidũ pallidum est me| dium, inter album, & nigrum. Probatur secundò, quòd non sit bona fides ex. l. 48. ff. de acquir. rerum domin. vbi dicitur, Bonæ fidei, & indubiæ possessor. En distinguitur manifeste bona fides contra dubiam. Secũ do Secundo probatur. Bona fides in vniuersis alijs materijs non patitur secum hæsitationem & dubium, ergo nec in ista materia. Antecedens probatur inductione. Si quis dubitet, An hodiernus dies sit dies ieiunij non habet bonam fidem, vt vescatur carnibus. Etenim si cum illa hæsitatione vesceretur carnibus, peccaret mortaliter: si autem cum bona fide illis vescatur non peccat mortaliter. Idem est in vniuersis alijs. Quartò. Si dubium esset bona fides, sufficeret ad incipiendā incipiendam præscriptionem: at hoc consequens est falsum iuxta omnium tam Iurisperitorum, quā quam Theologorum sententiam, ergo & antecedens.
Secunda conclusio. Qui cum dubio verisimili, sit ne res propria vel aliena possidet, adhibet autem diligentiam ad inquirendā inquirendam veritatem rei: si dubiũ dubium sit æquale pro vtraq; vtraque parte, iustè possidet rem totam integram. Si vero dubium non sit æquale, sed inclinet magis in alterius fauorem, tenetur qui possidet pro qualitate dubij partẽ partem restituere. Prima pars probatur ex regulis iuris vulgatis. In pari delicto & causa melior est possidentis cō ditio conditio . Cum iura partiũ partium sunt obscura, reo fauendum est potiùs quam actori. Secundò probatur. Si iudex per sententiā sententiam applicaret illā illam rem totam possessori, ille iuste totā totam possideret: quanuis adhuc maneret dubium speculatiuum æquale pro vtraque parte, ergo. Cō sequentia Consequentia probatur, quoniā quoniam iudicis sententia quæ non fundatur in falsa præsumptione, non magis confert ius in cōscientia conscientia postquam pronuntiata est, quàm antea. Secunda pars probatur. In tali casu non est par causa possidentis & non possidentis, sed melior non possidentis, ergo non est mirum quòd tunc faueamus magis non possidenti. Secũ dò Secundo probatur. Si dubium illud ita attenuaretur pro parte illius qui possidet, vt nulla maneret verisimilitudo pro illius parte, sine dubio ille teneretur restituere totam rem integram alteri, ergo quando attenuatur in illo gradu, vt videlicet, quanuis aliqua sit verisimilitudo pro illius qui possidet parte, est tamen maior pro alterius parte, tenebitur pro rata portione aliquid alteri refundere vel restituere.
Tertia conclusio. Post adhibitam sufficientem diligentiam ad inquirendum verũ verum rei dominum, is qui possidet inchoat præ scriptionem ab eo temporis puncto quo eam diligẽtiam diligentiam adhibuit: etiamsi adhuc maneat dubius speculatiuè. Probatur primò. Ad inchoandam præscriptionem, sufficit simul cum possessione & reliquis conditionibus bona fides humana. Sed post adhibitā adhibitam sufficientem diligẽtiam diligentiam possessor iste habet bonam fidem humanam, ergo incipit præscribere ab eo puncto temporis. Probatur minor. Ille possessor est certus practicè & moraliter, quòd illa res est propria, ergo habet bonam fidem humanam. Antecedens probatur, quoniam in moralibus non est efflagitandum mathematicum iustum. Secundo probatur conclusio. Ex fine legum quæ sunt de præscriptione latæ, qui finis frustraretur certè, nisi is possessor præscriberet. Quod sic probatur. Finis legum, quæ de præscriptione latæ sunt, est ne rerum dominia incerta sint longo tempore: at nisi hic possessor præscriberet: perpetuò rei illius quam possidet, dominium maneret incertum, ergo &c. Minor probatur. Siquidem possessor ille cum eodem dubio, transfunderet rem illam in suos hæredes, & illius hę redes hæredes in suos. Tertio probatur. Si iudex per sententiam applicaret rem illam possidenti sine dubio à tempore pronuntiatæ sentẽtiæ sententiæ possessor inchoaret præscriptionem, etiāsi etiamsi adhuc maneret dubius speculatiuè: sed ad quietandam conscientiam & bonam fidem habendam, tam sufficit diligentia adhibita, quàm iudicis sententia, ergo.
Quarta conclusio. Dubium verisimile & probabile antequam adhibita sit sufficiẽs sufficiens diligentia, non sufficit ad inchoandam præ scriptionem: Cæterum si superueniat præ scriptioni, quæ bona fide inchoata erat, non interrumpit illam. Prima pars est communis concessio omnium Theologorum & Iurisperitorum, & ex capitulis requirentibus bonā bonam fidẽ fidem ad præscribendũ præscribendum patet. Secũ da Secunda pars est cōis communis omnibus Iurisperitis quos refert & sequitur Syluester, verbo, præscri| ptio. 2. §. 3. & copiosiùs hoc disserit Episcopus Segouiensis par. 2. §. 7. in regula possessor. Quanuis hæc pars sit contra Adrianum & Soto & alios Theologos. Probatur autẽ autem hæc pars. De facto in exteriori foro pronuntiaretur sententia pro eo possessore qui bona fide incepisset præscriptionem quanuis postea dubitaret: sed sententia in foro exteriori pronuntiata quæ non innititur falsæ præsumptioni confert ius in conscientia, ergo præscribit. Maior patet, quoniam omnes Iurisperiti sunt in ea sententia, quòd ille præ scribat, Iurisperiti autem sunt iudices pronuntiantes sententiam in foro exteriori. Cō firmatur Confirmatur , sententia quæ in foro exteriori iuxta omnium Iurisperitorum sententiam pronuntiatur, non est iniusta. Alioquin semper tribunal exterius erraret, sententiam pronũ tiando pronuntiando in huiusmodi causa, ergo talis sententia confert ius. Secundò probatur hæc pars argumento in principio huius dubij facto pro parte affirmatiua ex cap. fin. de præscriptionibus. Et confirmatur ex cap. si virgo. 34. quæst. 2. ex regul. 2. de regulis iuris. in 6. quæ sic habet: possessor malę malæ fidei tempore non præscribit. In his siquidem capitulis ad inchoandam præscriptionem exigitur bona fides. Cæterùm ad eam continendā continendam tantùm, exigitur, quòd absit mala fides & scientia rei alienæ: qui vero dubitat sit ne res sua, non habet malam fidem, vt ostendimus cō clusione conclusione . 1. Vltimò probatur hæc eadẽ eadem pars ex cap. inquisitioni. & ex cap. dominus. de secundis nuptijs. vbi fœmina quæ nupsit secundo viro bona fide, priore viuo, iubetur reddere debitum secundo viro, etiam si dubium postea superuenerit, ergo multo magis in nostro casu, qui sic dubitat poterit cō tinuare continuare præscriptionem: si adhibet sufficientem diligentiam.
Sed contra hanc cōclusionem conclusionem arguitur. Per litis contestationem in exteriori foro interrumpitur præscriptio bona fide inchoata, sed litis contestatio solum facit conscientiam dubiam, ergo dubium solum sufficit ad interrumpendam præscriptionem. Repondetur ad hoc, in casu isto non interrumpi præscriptionem propter solum dubium, quod oritur ex litis contestatione, hoc est, ex petitione veri domini: sed quia iura so lum volunt fauere possessori pacifico. Cæterum quando dubium aliunde oritur: possessor est pacificus, ac subinde præscribit. Ad argumenta vero partis affirmatiuæ, quatenus aduersantur secundæ conclusioni, & primæ parti conclusionis vltimæ: patet ex ipsis conclusionibus. Respondetur enim Pontificem in hoc capite vocare peccatum mortale, siue eam conscientiam quæ formaliter peccatum est & mala fides, siue certè eam quæ causaret peccatum mortale: nisi adhibeatur diligentia ad inquirendum verum dominum. Et hæc posterior non est sufficiens ad incipiendam præscriptionem, bene tamen ad continuandam. Vt indicæ (quantum videtur aperte) ipse Pontifex in corollario quod inde infert. Ad argumentum in oppositum respondetur, nulli omnino periculo peccati exponere seipsum, qui cum dubio verisimili iuxta definita in nostris conclusionibus possidet rem alienam, etiam tanquam propriam. Hæc dicta sint de materia de Dominio.
62, corpus

QVÆSTIO LXII. De Restitutione.

DEINDE considerandum est de restitutione. Et circa hoc quæruntur octo.

ARTICVLVS PRIMVS.Vtrùm restitutio sit actus iustitiæ commutatiuæ.

Source
AD Primum sic proceditur.
Infr. ar. 2. & 5. corp.
Videtur, quòd restitutio non sit actus iustitiæ commutatiuæ: iustitia enim respicit rationem debiti. Sed sicut donatio potest esse eius quod non debetur, ita etiam & restitutio. Ergo restitutio non est actus alicuius partis iustitiæ.
¶ 2 Præterea. Illud quod iam transijt, & non est, restitui non potest. | Sed iustitia & iniustitia sunt circa quasdā quasdam actiones & passiones, quæ non manent, sed transeunt. Ergo restitutio non videtur esse actus alicuius partis iustitiæ.
¶ 3 Pręterea Præterea . Restitutio est quasi quædam recompẽsatio recompensatio eius, quod subtractum est. Sed aliquid potest homini subtrahi non solũ solum in commutatione, sed etiam in distributione, puta cùm aliquis distribuẽs distribuens , minus dat alicui quàm debeat habere. Ergo restitutio non magis est actus commutatiuæ iustitiæ quàm distributiuæ.
SED contra. Restitutio ablationi opponitur. Sed ablatio rei alienæ est actus iniustitiæ circa commutationes. Ergo restitutio eius est actus iustitiæ, quæ est in commutationibus directiua.
RESPONDEO dicendum, quòd restituere nihil aliud esse videtur, quàm iteratò aliquem statuere in possessionem, vel dominiũ dominium rei suæ. Et ita in restitutione attenditur æqualitas iustitiæ secundùm recompensationem rei ad rem: quod pertinet ad iustitiam commutatiuam. Et ideo restitutio est actus cō mutatiuæ commutatiuæ iustitiæ, quando scilicet res vnius ab alio habetur, vel per voluntatem eius, sicut in mutuo, vel deposito: vel contra volũtatem voluntatem eius, sicut in rapina vel furto.
AD primum ergo dicendum, quod illud quod alteri non debetur, non est, propriè loquendo, eius, etsi aliquando eius fuerit. Et ideo magis videtur esse noua donatio, quàm restitutio, cum quis alteri reddit quod ei non debetur. Habet tamen aliquam similitudinem restitutionis: quia res materialiter eadem est: non tamen est eadem secundùm formalem rationem, quam respicit iustitia, quod est esse suum alicuius. Vnde nec propriè restitutio dicitur.
AD secundum dicendũ dicendum , quòd nomen restitutionis, inquantũ inquantum importat iterationem quandā quandam , supponit rei identitatem. Et ideo secundùm primam impositionem nominis, restitutio videtur locũ locum habere præcipuè in rebus exterioribus, quæ manentes eædem, & secundũ secundum substantiam, & secundùm ius dominij ab vno possunt ad aliũ alium deuenire. Sed sicut ab huiusmodi rebus nomen cōmutationis commutationis translatũ translatum est ad actiones vel passiones, quę quæ pertinent ad reuerentiam vel iniuriam alicuius personæ, seu nocumẽtum nocumentum vel profectum: ita etiam nomen restitutionis ad hoc deriuatur: quæ licet realiter non maneat, tamen manet in effectu vel corporali, puta cum ex percussione læditur corpus: Vel qui est in opinione hominum: sicut cùm aliquis verbo opprobrioso remanet infamatus, vel etiā etiam minoratus in suo honore.
AD tertium dicendũ dicendum , quod recompensatio, quam facit distribuens ei, cui dedit minus, quàm debuit, fit per comparationem rei ad rem: vt si quāto quanto minus habuit quā quam debuit, tanto plus ei detur. Et ideo iam pertinet ad iustitiam commutatiuam.
Commentary

SVMMA ARTICVLI.

COnclusio prima est affirmatiua. Ratio breuiter est, quia restitutio impor| tat recompensationem rei ad rem secundũ secundum æqualitatem. ¶ Secunda cōclusio conclusio . Notetur in solutione ad primum. Restitutio propriè loquendo importat rationem debiti. ¶ Tertia conclusio. Notetur in solutione ad secundum. Restitutio etiamsi secundùm primæ uam significationẽ significationem habeat locũ locum pręcipuum præcipuum in rebus exterioribus, tamen transfertur ad actiones vel passiones, quæ pertinent ad iniuriam vel reuerentiam personæ. ¶ Quarta conclusio. Recompensatio quam facit distribuens ei cui dedit minus quam debet, fit per recompensationem rei ad rem, & pertinet ad iustitiam commutatiuam.
COMMENTARIVS.

COMMENTARIVS.

MAteria hæc de restitutione grauissima est, & Theologo valde necessaria ad decidendas difficultates quæ quotidie in humano conuictu se se offerunt. Disserunt Theologi de restitutione in. 4. Sententiarum dist. 15. vbi Magister agit de tertia parte pœnitentiæ, quæ dicitur operis satisfactio. Summistæ verò in verbo restitutio. inter quos specialiter videatur Caietan. Adrian. in 4. in materia de restitutione. & & Ioan. de Medina in codice de restitutione. Magist. Soto li. 4. de iust. & iur. q. 6. & 7.
Nos autem in hoc tractatu stylo quidẽ quidem breui sed compendioso curabimus vniuersalium & particularium difficultatum confusionem distinguere & decidere, ita vt nihil necessarium prætermittamus.
ANte omnia de vocabulo, restitutio, sciendum est, esse Ciceronianum sed in significatione vniuersaliore, ita vt idem sit restituere atque reddere siue ex iustitia hoc fiat, siue ex liberalitate, siue alio modo. Et hoc modo dicitur quis restitutus in pristinam salutem beneficio medicinæ, & in pristinam dignitatem opera amici. At vero Theologi de iustitia disputantes strictiùs vtuntur hac voce: vt significet actũ actum iustitiæ commutatiuæ, quo reparatur iniuria, siue in bonis honoris, siue in bonis corporis, siue in bonis spiritualibus. Quibusdā Quibusdam tamen Theologis placet distinguere, vt restitutio proprie sit bonorũ bonorum fortunæ, satisfactio verò sit recompensatio facta pro iniuria circa personam. Nihilominus frequentissime vtrunq; vtrunque vocabulum pro altero vsurpatur. Verũ Verum est tamen, quod satisfactio specialiter dicitur, quando quis per actum pœnitentiæ Deo satisfacit, non tamen ita proprie dicetur restitutio: quia reuera Deus non patitur aliquod detrimentum nostris offensis, & ideo restitutio quæ est actus iustitiæ commutatiuæ non potest dici propriè in ordine ad Deum. Et tamen inter Deum & hominem solum ponitur ex parte Dei iustitia distributiua: ex parte vero nostra ponitur pœnitentia quæ est specialis virtus & pars potentialis iustitiæ, quatenus homo per contritionem nititur satisfacere Deo pro offensa commissa contra eum. Dicitur etiā etiam satisfactio tertia pars pœ nitentiæ, secũdùm secundum quod homo facit aliqua opera, per quæ satisfacit pro pœnis debitis in purgatorio. Hactenus de nomine, restitutio.
Definitio vero quid rei talis colligitur à D. Diuo Thoma. Restituere est iteratò aliquẽ aliquem statuere in dominiũ dominium vel possessionem rei suæ. Intelligitur autem nomine rei, omne illud ad quod homo habet ius. Hæc definitio non indiget noua explicatione, suppositis quæ diximus de dominio & possessione. Ex hac definitione colligit D. Diuus Tho. Thomas principalem cō clusionem conclusionem huius articuli. Quæ quidem ab omnibus recipitur: & quanuis sit controuersia inter Doctores, an violatio iustitiæ distributiuæ obliget ad restitutionem: tamen omnes cōueniunt conueniunt in hoc quod si illa violatio obligat ad restitutionẽ restitutionem , talis restitutio pertinet ad iustitiā iustitiam commutatiuam. Vtrùm autem talis violatio obliget ad restitutionem, disputat Caietanus latè in hoc loco circa solutionem ad tertium. Sed nos opportunius hanc difficultatẽ difficultatem definiemus quæst. seq. 63.

ARTICVLVS II.Vtrùm sit necessarium ad salutẽ salutem , quòd fiat restitutio eius quod ablatum est.

Source
AD Secundum sic proceditur.
Videtur, quòd non sit necessariũ necessarium ad salutem, quod fiat restitutio eius quod ablatũ ablatum est. Quod em̃ enim est impossibile, non est de | necessitate salutis. Sed aliquando impossibile est restituere, id quod est ablatum, puta cùm aliquis abstulit alicui membrum vel vitam. Ergo non videtur esse de necessitate salutis, quòd aliquis restituat quòd alteri abstulit.
¶ 2 Præterea. Committere aliquod peccatum non est de necessitate salutis: quia sic homo esset perplexus. Sed quandoque illud quod aufertur, non potest restitui sine peccato: puta cùm aliquis alicui famā famam abstulit, verum dicendo. Ergo restituere ablatum non est de necessitate salutis.
¶ 3 Præterea. Quod factum est, non potest fieri, vt factum non fuerit. Sed aliquando alicui aufertur honor suæ personæ ex hoc ipso, quod passus est ab aliquo iniustè eum vituperante. Ergo non potest sibi restitui quod ablatum est. Et ita non est de necessitate salutis restituere ablatum.
¶ 4 Præterea. Ille, qui impedit aliquem ab aliquo bono consequẽ do consequendo , videtur illud ei auferre: quia quod modicum deest, quasi nihil deesse videtur, vt Philosophus dicit in secundo
Lib. 2. textu 56. tomo. 2.
Physic. Sed cùm aliquis impedit aliquem vt non cō sequatur consequatur præbẽdam præbendam vel aliquid huiusmodi, non videtur quòd teneatur ei ad restitutionem præbendæ: quia quandoque non posset. Non ergo restituere ablatum, est de necessitate salutis.
SED contra est, quod August. dicit in epistola ad
Maced. 14. quæ stion. 6. Si res aliena propter quam peccatum est, reddi possit, & non redditur, pœnitentia non agitur, sed simulatur. Si autẽ autem veraciter agitur, non remittitur peccatũ peccatum , nisi restituatur ablatũ ablatum , si (vt dixi) restitui potest.
RESPONDEO dicendum, quòd restitutio, sicut dictũ dictum
Arti. præ cedenti.
est, est actus iustitiæ commutatiuæ, quæ in quadam æqualitate consistit. Et ideo restituere importat redditionem illius rei, quę quæ iniustè ablata est. Sic enim per iteratam eius exhibitionem æqualitas reparatur. Si verò iustè ablatũ ablatum sit, inæqualitas erit, vt ei restituatur: quia iustitia in æ qualitate consistit. Cùm ergo conseruare iustitiam sit de necessitate salutis, consequens est quòd restituere id quod iniustè ablatum est alicui, sit de necessitate salutis.
AD primum ergo dicendum, quod in quibus non potest recompensari æquiualens, sufficit quòd ibi recō pẽsetur recompensetur quod possibile est: sicut patet de honoribus qui sunt ad Deũ Deum & ad parentes, vt Philosophus dicit
in 8. Ethic. Et ideo quando id quod est ablatum, non est restituibile per aliquid æquale, debet fieri recompensatio qualis possibilis est: puta cùm aliquis alicui abstulit mẽ brum membrum , debet ei recompensare vel in pecunia, vel in aliquo honore, considerata conditione vtriusque personæ, secundum arbitrium boni viri.
AD secundum dicẽdum dicendum , quòd aliquis potest alicui famam tripliciter auferre. Vno modo verum dicẽdo dicendo , & iustè: puta cùm aliquis crimen alicuius prodit ordine debito | seruato, & tunc non tenetur ad restitutionem famæ. Alio modo falsum dicendo & iniustè, & tunc tenetur restituere famam, confitendo se falsum dixisse. Tertio modo verum dicendo, sed iniustè: puta cùm aliquis prodit crimen alterius contra ordinem debitum: & tunc tenetur ad restitutionẽ restitutionem famæ quantum potest, sine mendacio tamen: vtpotè quòd dicat se malè dixisse, vel quòd iniustè eum diffamauerit. Vel si non possit famam restituere, debet ei aliter recompensare, sicut & in alijs dictum
In solutione. ad primum.
est.
AD tertium dicendum, quòd actio contumeliam inferentis non potest fieri, vt non fuerit. Potest tamen fieri, vt eius effectus, scilicet diminutio dignitatis personæ in opinione hominum, reparetur per exhibitionem reuerentiæ.
AD quartum dicendum, quòd aliquis potest impedire aliquem ne habeat præbendam, multipliciter. Vno modo iustè, puta si intendens honorem Dei, vel vtilita-em vtilitatem Ecclesiæ, procuret quòd detur alicui personæ digniori: & tunc nullo modo tenetur ad restitutionem, vel ad aliquam recompensationem faciendam. Alio modo iniustè: putà si intendat eius nocumentum, quem impedit propter odium vel vindictā vindictam , aut aliquid huiusmodi: & tunc si impedit ne præbenda detur digno, consulens quòd non detur antequam sit firmatum quòd ei detur, tenetur quidem ad aliquam recompensationem pensatis conditionibus personarum & negotij se cundùm arbitrium sapientis: non tamen tenetur ad æquale, quia illā illam nondum fuerat adeptus, & poterat multipliciter impediri. Si verò iam firmatum sit quòd alicui detur præ benda, & aliquis propter indebitam causam procuret quòd reuocetur, idem est ac si iam habitam ei auferret: & ideo tenetur ad restitutionem æqualis, tamen secundùm suam facultatem.
Commentary

SVMMA ARTICVLI.

COnclusio est. Restituere id quod iniustè ablatum est alicui, est de necessitate salutis. Ratio est, quia conseruare iustitiā iustitiam est de necessitate salutis.
COMMENTARIVS.

COMMENTARIVS.

DVbitatur primò circa conclusionem articuli, an sit vera. Arguitur primò pro parte negatiua. Qui retinet rem alienā alienam domino irrationabiliter inuito, non peccat: sed quicunque dominus est irrationabiliter inuitus, si nolit rem suam detineri ab altero qui illam accepit, ergo alter non tenetur restituere. Probatur minor. Quia vnusquisque ordine charitatis, tenetur magis diligere bonum spirituale proximi, quam bona temporalia, ergo ex eodem ordine obligatur, vt sit voluntarius quòd alter retineat bona sua temporalia ne mortaliter peccet.
Secundò. Si esset præceptum de restitutione, contineretur in septimo præcepto Decalogi: Non furtũ furtum facies, sed non continetur in hoc, ergo. Probatur minor. Quia illud præceptum est negatiuum, & proinde obligat semper & pro semper, sed præceptũ præceptum restituendi est affirmatiuum, quod non pro semper obligat, sed pro tempore & loco, ergo non cōtinetur continetur in illo septimo præcepto, Non furtum facies.
Tertiò. Si esset præceptum restituendi, non solum obligaret restituere res iniustè ablatas, sed etiam omnes res alienas etiam iustè acceptas, v. Verbi g. gratia, si quis accepit mutuò rẽ rem alienam, vel etiam inuenit illam: at vero | D. Diuus Tho. Thomas duntaxat inquit esse de necessitate salutis restituere quod iniustè ablatum est, ergo conclusio non satisfacit plene titulo articuli. Imo adiungit D. Diuus Tho. Thomas quòd si aliquid iustè ablatum sit, inæqualitas erit ei restituere cui ablatum est.
Fuerunt Græci quidam, vt refert Guido Carmelita in lib. de hæresibus negantes, restituere esse de necessitate salutis. Erasmus etiam in quatuor primis editionibus super Euangelia, in illud Lucæ, quod superest date eleemosynam, negauit necessitatem restitutionis, sed in editione quinta asseruit illā illam . Et Castro de hæresibus in verbo, restitutio refert prædictos autores.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Necessarium est ad salutem necessitate præcepti vt qui iniustè retinet alienum restituat illud quomodolibet peruenerit ad manus eius. Ista cōclusio conclusio videtur vniuersalior quā quam cōclusio conclusio D. Diui Tho. Thomae sed in substā tia substantia eadem est cum illa. Pro cuius intelligentia notandum est quòd ex duplici titulo potest oriri obligatio restituendi. Alter titulus est acceptio rei alienæ, siue iusta, siue iniusta: sicut contingit in mutuo vel in furto siue res illa possideatur ab eo qui accepit, siue non possideatur. Intelligimus ergo nomine acceptionis quamlibet actionem, propter quam minus habet alter in bonis suis, quam ius illius postulabat. Vt abscisio brachij, cō bustio combustio domus. Et isto modo dicitur in præ senti acceptio rei alienæ. Alter titulus est ipsamet res aliena, siue ille qui possidet acceperit illam à vero domino, siue acceptam ab alio retineat, vel ex donatione vel ex vẽ ditione venditione vel ex inuentione. Contingit autem aliquando vt vterque titulus conueniat: & teneatur aliquis ex vtroq; utroque capite restituere.
Notandum est secundo, quòd acceptio iusta rei alienæ non inducit propriè obligationem restituendi, donec accipiens sit in mora reddendi illam domino. v. Verbi g. gratia, Si quis accipiat mutuo, vel in deposito pecuniam ad tempus determinatũ determinatum , tunc si intra illud tempus legitimum reddit, non dicitur restituere propriè. Et ratio est. Quia restituere ex primæua & Latina significatione, est id quod lapsum erat erigere, vel deprauatum corrigere & in pristinum perditum statum reparare: cum autem à Theologis translatum est vocabulum ad actionem quādam quamdam iustitiæ significandam, noluerunt excludere illam proprietatem significationis. Aliâs omnes actus iustitiæ commutatiuę commutatiuæ dicerentur restitutio. Sed intendunt solummodo significare actionem illam iustitiæ commutatiuæ reparatricem damni, quod ex iniustitia emerserat. Et idcirco non quotiescunq; quotiescunque redditur res aliena vero domino dicitur restitutio. Et sic intelligatur D. Diuus Tho. Thomas in hoc articulo. Sed si quis obijciat, quod D. Diuus Tho. Thomas dicit in articulo primo. Et ideo restitutio est actus iustitiæ commutatiuæ, quando scilicet res vnius ab alio habetur, vel per voluntatem eius, sicut in mutuo & deposito, vel contra voluntatem eius, sicut in rapina & furto, ergo cum aliquis reddit mutuum vel depositum, restituit secundũ secundum Diuum Tho. Thomam etiam si habeat illud per voluntatem domini. Respondetur primò, quòd Diuus Thomas visus est illic explicare genus restitutionis, scilicet ęqualitatem æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, non autem explicauit in illis verbis differentiam restitutionis, quæ insinuatur in ipsa definitione, cum dicitur iterato statuere. Quod quidem præsupponit lęsum læsum esse ius alterius. Respondetur secundo, quòd cum D. Diuo Tho. Thoma dicit, per voluntatem eius sicut in mutuo vel deposito, intelligit à principio mutuationis vel depositionis: postea vero cum habet locum restitutio, iam homo detinet alienum contra voluntatem domini.
Notandum est tertio, quòd quando quis iam est in mora soluendi rem, etiam licitè acceptam, statim incipit esse iniustus, & illa detentio est eiusdem rationis cum furto vel rapina. Ita docet D. Tho. infra quęst quæst . 66. art. 3. ad secundum. Vnde quando in definitione furti ponitur acceptio rei alienę alienæ , comprehendit D. Diuus Tho. Thomas retentionem rei alienę alienæ contra voluntatem domini. Ex dictis colligitur quàm formaliter locutus fuerit D. Diuus Tho. Thomas in sua conclusione, solum asserens, esse de necessitate salutis restituere, id quod iniustè ablatum est. Nam reddere id quod iustè ablatum est & iustè retinetur, non est propriè restituere. Et propterea vsi sumus vocabulo retentionis iniustę iniustæ vt vniuersaliùs loqueremur. Quam conclusionem censemus esse | certam secundum fidem. Patet ad Rom. 13. Reddite omnibus debita, cui tributum, tributum &c. Patet etiam ex consensu totius Ecclesiæ & doctorum. Et ex communi regula iuris, non dimittitur peccatum, nisi restituatur ablatũ ablatum . Quæ quidem intelligitur quando homo potest restituere. Et est Diui Augustini in epistola 54. & regula & intelligentia ipsius.
Secunda conclusio. Præceptum de restituendo, est simpliciter & formaliter affirmatiuum, sed importat negatiuum super quod fundatur. Ratio est, ex duplici differentia quam ponunt Theologi inter præcepta affirmatiua & negatiua. Prima est, quod affirmatiua præcipiunt actus virtutum: negatiua vero prohibent actus vitiorum. Secunda differentia est, quòd contra præcepta affirmatiua peccant homines peccatũ peccatum omissionis, contra negatiua verò peccatum commissionis, scilicet occidendo, &c. At verò præceptum de restituendo præcipit directè actum virtutis iustitiæ commutatiuæ, ergo est affirmatiuum. Quòd autem includat negatiuum supra quod fundatur, patet: quia includit negationem retinendi rem alienam inuito domino, quæ est tota ratio quare obligat præceptum affirmatiuum ad restituendum & exercendum actum virtutis.
Ad argumenta quæ proposuimus respō detur respondetur ad primum, quòd non est irrationabiliter inuitus, si velit homo restitui sibi rem suam, quando ex malitia alterius retinetur, tunc enim charitas non obligat: vt quis renuntiet iuri suo propter alterius liberam voluntatem qua vult peccare: sed obligat tempore necessitatis.
Ad secundum argumentum, iam patet responsio ex his quæ dicebamus in secunda cōclusione conclusione & interpretatione illius. Præ ceptum enim restituendi, quanuis sit affirmatiuum, reducitur ad negatiuum tāquam tamquam ad principalius præceptum quod est radix & ratio quare illud affirmatiuum obliget sub peccato mortali.
Ad tertium, etiam patet ex dictis in confirmatione primæ conclusionis. In solutionibus ad argumenta huius articuli tangit Diuus Thomas omnem materiam restitu tioni subiectam & modum restituendi quapropter doctrinam harum solutionum exactius oportet examinare.
Aduertendum est igitur, quatuor esse genera bonorum de quibus possumus inquirere an restitutio habeat locum in illis, & quomodo sit facienda. Primò quidem sunt bona spiritualia, vt gratia Dei & virtutes: sunt etiam bona naturalia corporis & animæ. Sunt etiam bona extrinseca. v. Verbi g. gratia, bonæ fortunæ, vt fama & honor. Sunt deniq; denique officia & beneficia publica, tam in seculari republica, quàm in Ecclesiastica. De his omnibus latè disputandum est.
DVbitatur ergo secundo loco. Vtrùm ille qui læsit proximum in spiritualibus bonis, teneatur ei aliquid restituere. v. Verbi g. gratia, qui fuit illi causa peccandi, & vt amitteret gratiam & virtutes, vel impediret profectũ profectum spiritualem suis persuasionibus.
Primò arguitur pro parte affirmatiua. Si quis proximo propinet venenum, tenetur ex iustitia statim quærere illi remedium, ergo multo magis qui persuasioniqus persuasionibus suis propinat alteri spiritnale spirituale venenum. Patet consequentia, quia iste magis nocet proximo, quàm alter. Secundo si Prædicator vel Doctor falsam doctrinā doctrinam doceat, tenetur quàm primum poterit reuocare sententiam, ergo pari ratione, si quis induxit particulariter proximum ad peccandum, tenetur illi restituere quàm primum poterit, persuadendo contrarium.
Tertiò. Si quis occidat vel mutilet hominem etiam volentem occidi vel mutilari, peccat contra iustitiam, eo quòd solus Deus est Dominus vitæ corporalis. Ergo si quis inducat hominem ad peccandum, peccabit ipse contra iustitiam: & tenebitur ad restitutionem, etiam si alter voluntariè peccet. Probatur consequentia. Quia etiam solus Deus est Dominus gratiæ & virtutum infusarum. Scotus in quarto Sententiarum distinctione. 15. quæstione. 3. articulo. 1. & Ricardus articulo. 4. quæstione. 21. & Paluludanus Paludanus ibidem, & Adrianus in materia de restitutione vbi supra: ait, quòd tenetur homo qui fuit alteri causa peccati restituere illi commodiori via qua poterit. v. Verbi g. gratia, Suadendo illi contrarium & orando pro illo.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui induxit alterum ad peccandum sine dolo & fraude, non tenetur ex iustitia ad aliquam restitutionem illi faciendam. Probatur, quia sic inducens vel persuadens nihil abstulit à proximo inuito, ergo non tenetur illi restituere. Neq; Neque valet respō sio responsio Soti, quòd quanuis scandalizator non sit tota causa peccati, est tamen partialis causa quæ antecedit voluntatem alterius: & ex hac parte facit ei aliquam iniuriam & tenetur restituere. Contra hoc est, quòd pari ratione qui improbitate precum obtinet ab amico bonum aliquod, teneretur illi restituere: quia etiam est causa quædam antecedens voluntatem alterius. Consequens autem falsum est, quia scienti & volenti non fit iniuria, vt habetur de regulis iuris in 6. Igitur vbi non est fraudulentia aut violentia, non oritur obligatio restituendi.
Secunda conclusio. Etiam si quis per dolum & fraudem scandalizet proximum offerendo illi occasionem peccandi, non tenetur per se loquendo ad aliquam restitutionem faciẽdam faciendam . Hæc conclusio videtur esse contra Magistrum Soto lib. 4. de Iustitia & iure. quæst. 6. art. 3. conclus. 2. & contra aliquos nostri temporis Theologos. Sed probatur conclusio. Ille quantumlibet mentiendo non lædit proximum nisi tantùm in bonis spiritualibus, ergo non tenetur ad restitutionem. Probatur consequentia, quia bona spiritualia non possunt amitti nisi propria & libera voluntate. v. Verbi g. gratia, Si quis duxit amicũ amicum nescientem in domum meretricis, vbi moraliter loquendo erat scandalizandus, non tenetur illi aliquid restituere, sed solũ solum peccat maximum peccatum cōtra contra charitatem proximi. Confirmatur, quia tota ratio peccandi mortaliter in huiusmodi fraude est, quia exponit proximum in periculo fornicandi. Sed hæc ratio non obligat ad restitutionẽ restitutionem , ergo &c. Dixi autem in conclusione per se loquendo: nam si ex talifraude aut dolo sequatur postea aliquod damnum temporale, tenetur qui fecit dolum ad restitutionẽ restitutionem . v. Verbi g. gratia, Si in illa domo erat aliquis corriualis, qui illum percuteret & spoliaret, tunc tenebitur ille scandalizator ad restitutionem. Similiter si persuasit contractum vsurarium siue manifestè siue per dolum, tenebitur ad omnia damna reparanda, quæ consequuntur ex mala aut falsa persuasione. Cæterùm quando per vim detinetur aliquis, vel trahitur ad peccandum, tunc certum est quòd inferre vim illam, pertinet ad iniustitiam.
Tertia conclusio. Speciali obligatione præcepti de correctione fraterna tenebitur scandalizator, si potest proximum corrigere. Hæc conclusio non aliter probatur, quàm ex communi consensu sapientum, qui iudicant quodammodo iustum esse, vt qui causam mali dedit, sit etiam reparator illius.
Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum nego similitudinem rationis: quanuis enim vterq́ue teneatur succurrere proximo, tamen qui propinauit venenum, tenetur succurrere ex iustitia commutatiua: qui autem nocuit in spiritualibus tenetur ex charitate proximum corrigere. Neque enim ex maiori nocumento colligitur obligatio restitutionis: sed ex nocumento contra iustitiam commutatiuam per quod aufertur à proximo aliquid contra voluntatem eius. Vtrũ Vtrum autem sit semper maius peccatum inducere proximum ad peccandum mortaliter . v. , Verbi g. gratia, ad fornicandum, quàm furari ab illo magnam pecuniæ quantitatem, posset aliquis dubitare. Sed respondetur breuiter. Quòd quanuis ex genere suo in communi loquendo sit maius peccatum inducere proximum ad peccandum, & nocere in spiritualibus, quàm nocere in temporalibus, tamen in particulari, quando illa læsio in spiritualibus non intenditur directè, poterit esse maius peccatũ peccatum furari à proximo magnam pecuniæ quantitatem, quàm illum inducere ad fornicandum. Eò vel maximè quòd ipse fornicator voluntariè peccat, si autem directè ab aliquo intẽderetur intenderetur deijcere proximum à gratia Dei, est maximũ maximum peccatum & contra Spiritum sanctum, videlicet inuidia charitatis fraternæ.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd ille Prædicator aut Doctor non tenetur ex iustitia commutatiua, per se loquendo, retractare sententiam, sed ex charitate. Aliquando etiam tenebitur ex virtute religionis, quando ex mala eius doctrina diminuitur cultus diuinus. Cæterùm ali| quando etiam tenebitur ex iustitia commutatiua retractare sententiam: quando ex falsa doctrina illius sequitur incommodum temporale ipsis proximis. v. Verbi g. gratia, Si prædicauit licitum esse vendere triticum vltra taxationem Pragmaticæ, tenebitur ad restitutionem damni temporalis.
Ad tertium respondetur, quòd quanuis solus Deus sit causa efficiens gratiæ & virtutum infusarum, tamen huiusmodi pretiosas qualitates ponit in nostro libero arbitrio, & facit nos dominos donorum suorum, ita vt dum illa per peccatum amittimus non peccemus contra iustitiam, & ex consequenti, neque ille cuius persuasione peccatur, tenebitur ad restitutionem. Secus autem res habet circa vitam temporalem, cuius Deus voluit esse specialis Dominus: ita vt ego ipse contra iustitiam peccem si me occido, vel occidi sine causa permitto. Habemus igitur ex dictis, quòd nulla ratione læsio in bonis spiritualibus per se loquendo obligat ad restitutionem, ac propterea Diuus Thomas nullam mentionem fecit de læsione in spiritualibus: dum in hoc articulo intendebat explicare omnem materiam subiectam restitutioni.
DVbitatur tertiò. Consequenter, an is qui auocat aliquem ab ingressu religionis, vel etiam iam professum inducit vt relinquat religionem, teneatur ad aliquam restitutionem faciendam vel ipsi vel conuentui?
Primò arguitur pro parte affirmatiua. Qui persuasit aliquem ne faciat eleemosynam pauperi, quam paratus erat dare tenetur restituere pauperi illam eleemosynam: quanuis alter non dabat eleemosynam ex iustitia, sed tantùm ex misericordia, ergo pari ratione tenebitur in casu proposito restituere religioni vtilitatem, & commodum quæ prouenirent religioni ex illa persona.
Secundò arguitur. Religio ipsa habet ius respectu monachi professi, videlicet ad operas illius vtiles ipsi religioni. Ergo qui talem monachum à religione abduxit, facit contra iustitiam, & tenebitur restituere.
Tertiò arguitur. Si quis persuadeat seruo vt fugiat dominum suum, tenetur resti tuere seruum & operas eius vtiles domino, ergo simile est de religioso. De hac re sunt variæ opiniones, aliqui sequuntur partem affirmatiuam, maximè quando religiosus est professus. Aliqui verò moderātur moderantur hanc sententiam, & aiunt, quòd si persuasor fecit animo nocendi, tenebitur restituere, si autem non fecit animo nocendi, non tenetur restituere. Alij vero rigurosiùs & scrupulosiùs loquuntur. Aiunt enim, vsq; vsque adeo talem persuasorem teneri restituere vt obligent eum ad recipiendum habitum religionis, si non potest ipse aliter restituere. Et adducunt exemplum Raymundi quondam Generalis ordinis Prædicatorum. De quo dicitur ob eam causam ingressum fuisse religionem, quòd alium à proposito religionis auocauerit: & aiunt, hanc sententiam veram esse quando religiosus abductus, erat iam professus, & quādo quando per dolum & fraudem abducitur à religione. Assertores huius sententiæ refert Syluester in verb. restitutio. 3. §. primo. dicto. 2.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui absque dolo & fraude persuasit alteri ne ingrederetur religionem, vel etiam ingressum nouitium, vel etiam professum abduxerit, quouis animo id fecerit, non tenetur ad restitutionem.
Secunda conclusio. Qui per fraudem, & multò magis, qui per vim, auocat aliquẽ aliquem à firmo proposito religionis, siue secularem siue nouitium siue professum: tenetur ad restitutionem faciendam damni temporalis, quod consequitur, tam ipsi homini, quàm conuentui. Sit exemplum. Si quis Doctor habens cathedram honorificam & pingue patrimonium velit intrare aliquam religionem, vel iam sit in illa nouitius, aut professus, & auocauerit quis eum à tali religione solis precibus & monitis, non tenebatur ad aliquam restitutionem faciendam illi, vel religioni. Si autem per dolum & fraudem abduxerit eum, & multò magis si per vim, tenebitur ad restitutionem tam ipsi quàm religioni totius damni & lucri cessantis. Vtraque conclusio quantùm ad restitutionem faciendam vel non faciendam ipsi particulari: probatur ex definitis in præcedenti dubio. Quantùm verò ad re| stitutionem faciendam vel non faciendam ipsi monasterio. Probatur argumentis factis in principio præcedẽtis præcedentis dubij. Et tamẽ tamen quanuis monasterium non habeat ius ad eum, qui vult profiteri: tamen habet ius pendens ex voluntate illius qui iam est in promptu, vt ingrediatur religionem. Quapropter, qui impedit per mendacium & fraudem ius illud, quod habet monasterium in voluntate hominis, facit iniuriam monasterio, Et ratio est euidens, quia ille qui mutat propositum propter fraudem & dolum alterius, non voluntariè mutat, idcirco læditur ius quod habebat monasterium in voluntate illius. Quemadmodum læditur ius pauperis per mendacium illius qui impedit eleemosynam, quam alter paratus erat dare. Si autem solis monitis & precibus desinat aliquis ingredi religionem, vel dare eleemosynam pauperi, non læditur ius religionis, neque pauperis. Ratio est, quia totum illud ius positum est in voluntate alterius, & ille voluntariè non vult dare. Quapropter, poterit persuasor peccare contra charitatem, non autem contra iustitiam. Nec est eadem ratio de mancipio & de monacho. Etenim dominus mancipij habet propriè ius ad personam mancipij, sicut ad alias possessiones: nam potest illud vendere. At vero conuentus & religio habet ius ad monachum ex virtute religionis tantum, & non ex iustitia, & ex eadem radice oritur ius quod habet monasterium ad operas & lucra ipsius monachi religiosi. Verum est tamen quòd cum ipse religiosus per propriam voluntatem in ipsa professione abdicauerit à se omne dominium & omne ius ad res temporales, & transtulerit in ipsam communitatem, eo ipso quòd acquirit aliquid sua diligentia, statim efficitur proprium ipsius communitatis, & idcirco quantum ad huiusmodi res acquisitas opera monachi tenebitur ad restitutionem, tam ipse quam persuasor si per egressum illius, conuentus amittat illa bona, siue adfuerit dolus & fraus, siue non. Dixi autem de rebus iam acquisitis opera monachi: quoniam potuit cō tingere contingere , quòd monachus sua opera acquisierit ius ad alias res, quod quidem pẽdet pendet ex noua opera & diligentia & in tali casu neq; neque religiosus tenebitur si discedat à monasterio ex iustitia, neque persuasor sine dolo & fraude illa bona in spe futura restituere. Et ratio est, quoniam acquisitio illorum bonorum fundabatur in operatione religiosa ipsius monachi, quæ non erat debita ex iustitia. Et idcirco tam ipse, quàm persuasor sine dolo & fraude, non tenebitur ad restitutionem faciendam ipsi communitati.
Iam vero circa huinsmodi materiam commemoranda est decisio Concilij Tridentini in Sessione 25. in Decreto de regularibus. capite. 18. Vbi sic dicitur. Anathemati subijcit Sancta Synodus, eos qui quomodocunque coegerint aliquam virginem vel viduam, aut aliam quamcunque mulierem inuitam ad ingrediendum monasterium, vel ad suscipiendum habitum, vel ad emittendam professionem. Et etiam eos qui impedierint ingredi religionem, vel votum emittere. Cæterùm nihil definit Concilium circa viros, quoniam non præsumuntur inuiti intrare religionem, vel in ipsa profiteri. Sed tamen circa viros tantum dicit, si aliquis prætendat se per vim & metum ingressum fuisse religionem, aut ante ætatem debitam se professum fuisse: non audiatur, nisi ante quinquennium tantum à sua professione.
Ad argumenta ex prædictis facillimum est respondere. Ad primum enim respondetur, quòd qui impedit eleemosynam fieri pauperi absque fraude & dolo, non tenetur ad restitutionem, quanuis possit peccare contra charitatem.
Ad secundum respondetur, quòd religio non habetius erga monachum & operas eius ex iustitia commutatiua, sed ex virtute religionis. Et ea est ratio quare abducens monachum à monasterio sine fraude & dolo, non tenetur ad aliquam restitutionem, magis quam ipse monachus, nisi rerum temporalium iam acquisitarum: si fortè monachus asportat secum illas ex consilio alterius, tunc enim vterque tenebitur restituere.
Ad vltimum argumentum respondetur. Vt iam dictum est, quòd non est ea| dem ratio de seruo & monacho. Hactenus dictum est de spiritualibus bonis.
DVbitatur quartò de bonis temporalibus. Et primo quidem de corporeis naturalibus. Et quæritur primo de corporalibus bonis, vtrum qui læsit aliquem occidendo, vel mutilando, vel quomodolibet saluti damnum inferendo, teneatur restituere damnum illud.
Pro cuius dubij intelligentia. Notandum est, quòd duo mala possunt considerari in huiusmodi læsionibus. Alterum est ipsa læsio secundum se, scilicet occisio, vel abscisio manus. Alterum est, quod consequitur, videlicet expensæ faciendæ in curatione, lucrum cessans, damnum emergens. Ante omnia de vtroque damno sit nobis Conclusio conclusio certissima qui læsit, tenetur ad restitutionem vtriusque damni. Hæc conclusio communis est consensus doctorum. Et ratio est manifesta. Quia ex illatione vtrinsque vtriusque damni læditur iustitia commutatiua. Neque valet obijcere, quòd homo non est dominus propriæ vitæ aut membrorum, ac proinde quòd non sit facienda restitutio illi, quando læditur in huiusmodi bonis: sufficit enim ad hoc quòd læ datur iustitia commutatiua, quòd homo sit dominus vsus vitæ & membrorum. Difficultas autem dubij in hoc consistit, vtrum percussor aut occisor teneatur restituere in alio genere bonorum, quando in illis non potest restituere in eodem genere.
Primò arguitur pro parte affirmatiua. Quia Exodi 24. dicitur, Si quis percusserit seruum, & luscum eum fecerit, dimittet eum liberum pro oculo quem eruit. Et ibidem dicit, Si quis percusserit mulierem prę gnantem prægnantem , & aborsum fecerit, subiacebit damno quod maritus postulauerit, & arbitri iudicauerint, ergo. Et confirmatur ex doctrina communi plurimorum Doctorum. Imo & Diui Thomæ in solutione ad primum, vbi ait, quòd quādo quando id quod ablatum est, non est restituibile, debet fieri compensatio quatenus possibilis est, putà cum aliquis alicui abstulit membrum aliquod, debet ei recompensare vel in pecunia vel in aliquo honore, considerata conditione vtriusque personæ secundùm arbitrium boni viri. ¶ Secundò arguitur, ex more Reipublicæ etiam Christianæ. Etenim qui læ sus est in bonis corporeis, vel etiam filius & consanguineus illius, vel hæres, pactum sæpe facit cum læsore de aliqua pecunia recipienda pro læsione, quod quidem pactum nemo condemnat: sed omnes iustum arbitrantur: ergo restitutio in alio genere bonorum debet fieri. Probatur consequentia, quoniam aliâs, ipse qui læsus est, non posset iustè accipere pecuniam pro læsione.
Tertiò arguitur. Qui læsit alterum in bonis proprij corporis non minus videtur ad restitutionem obligari, quàm qui læsit in bonis fortunæ, sed illa restitutio fieri non potest in eodem genere, ergo necesse est, quòd fiat in bonis alterius generis. Videlicet in pecunijs vel honore.
Quartò arguitur & vltimo. Pecunia inuenta est ab hominibus, vt sit mensura quæ adæquare possit res omnes in commutationibus humanis, sed satisfactiones corporalium læsionum numerantur inter humanas commutationes, ergo in pecunia debet fieri satisfactio quando aliter fieri non potest. Maior est Aristotel. libr. 5. Ethicorum capit. 5. Et explicatur à Diuo Thoma, quæ stione præcedenti, articulo vltimo. Minor etiam in articul. 1. ad secundum. & etiam articulo. 3. Et confirmatur, quia libertas compensari potest pretio, siquidem homo potest se ipsum pretio vendere, ergo etiam vsus vitæ & membrorum potest recompensari in pecunia pro ipsa læsione.
SED in oppositum est text. in. l. finali. ff. de his qui deiecerunt, vel effuderunt. Vbi Iurisconsultus ait cicatricum autem & deformitatis nulla fit æstimatio, quia liberum corpus nullam accipit æstimationem.
Secundò arguitur. Quoniam ex opposita sententia sequitur, quòd si is qui læsit puniretur à iudice talionis pœna debita secundum legem, adhuc ille teneretur ad faciendam recompensationem in pecunijs vel in alio bonorum genere. Probatur sequela. Quoniam per iudicis sententiam qua reus punitur talionis pœna, solum fit satisfactio respectu Reipublicæ, quæ custos est vitæ & salutis hominum, ergo adhuc tenetur | reus satisfacere parti læsæ. Consequens est contra communem sententiam. Et confirmatur exemplo. Nam si fur puniatur à iudice, etiam vltimo supplicio, nihilominus tenetur etiam restituere bona quæ furatus est, & declarare vbi nam sint illa bona quæ furatus est, vt restituantur parti læsæ, ergo à simili. Si ille qui læsit in bonis corporis teneretur restituere parti læsæ in alio genere bonorum secundum iustitiam commutatiuam, non liberaretur ab ista obligatione per hoc, quòd punitur à republica pœ na talionis.
Tertiò arguitur. Hæres etiam necessarius, eius qui læsit alterum in bonis corporis, non tenetur ad restitutionem faciendam ei qui læsus est, pro ipsa læsione, ergo neque ipse qui læsit tenebatur. Antecedens probatur. Quoniam si hæc restitutio deberet fieri, facienda esset pro crimine iniurioso defuncti, at vero filius non debet portare iniquitatem patris: neque enim tenetur petere veniam pro iniuria quam pater fecit. Cōsequentia Consequentia vero probatur. Quoniam hæres præsertim necessarius succedit in omni obligatione, ad quam tenebatur ex iustitia ipse defunctus.
Quartò arguitur. Fur quando in proprio genere non potest restituere, non tenetur in alio bonorum genere restituere, neque adulter tenetur in alio bonorum genere recompensare iniuriam, quam fecit marito, ergo neque ille qui læsit in bonis corporis tenebitur pro ipsa læsione in alio bonorum genere restituere. Probatur consequentia. Quoniam honor siue fama, quam lædit adulter, magis commensurabilis est pecunia, quam salus aut vita aut membra corporis.
Quintò arguitur. Restitutio cum sit actus iustitiæ commutatiuæ æqualiter nos obligat erga omnes, sed si quis occidat in fidelem non tenetur pro ipsa occisione aliquam restitutionem facere, offerendo pro ipso sacrificia & orationes ad Deum, ergo huiusmodi restitutio non obligat per se, etiam si occidatur Catholicus inique. Sed hoc argumentum non habet multam vim, quoniam potest solui si dicas, quòd infidelis, quia non est capax huiusmodi satisfa ctionis, propterea homicida excusatur ab illa satisfactione facienda.
IN huius dubij decisione sunt variæ sententiæ. Scotus in quarto distinctione 15. quæstione. 3. acriter reprehendit confessarios faciliores ad absoluẽdum absoluendum homines homicidas, quàm canicidas. Sentit autem ille, legitimam satisfactionem homicidij esse talionis pœnam à iudice infligendam: quòd si hoc non contigerit, debet ipse homicida exponere se ipsum periculo mortis in bello iusto pro Ecclesiæ pace contra infideles, quòd si hoc non fuerit possibile, tenebitur multis sacrificijs & orationibus iuuare animam defuncti. At vero in mutilationibus satisfactionem dicit faciendam esse pecunijs. ¶ Hanc sententiam tenet Palud. in eadem distinctione, ibidem quæstione. 2. Adrianus vero in quarto, in materia de restitutione circa finem. Addit, quòd tantum pretij reddendum est pro brachio absciso, quantum mutilatus ipse postulauerit. Sed profectò esto ita facienda esset restitutio in pecunijs, melius dixisset quantum vir bonus & prudens iudicauerit, attenta qualitate vtriusque personæ. Magister Soto vbi supra articul. 3. ad tertium. ait satisfactionem faciendam esse petitione veniæ, vel alia arbitraria pœnitentia, quòd si nulla pateat alia restituendi via, erit commoda satisfactio iuuare defuncti animam precibns precibus & sacrificijs, non tamen existimat ad huiusmodi satisfactionem obligari ex iustitia.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio certa. Qui læsit alterum in bonis corporis abundè satisfacit pro ipsa læsione, cum per iudicis sententiam punitur. Verbi gratia. Si quis alteri abscidit manum, & puniatur talionis pœna, non tenebitur amplius satisfacere mutilato. Hæc conclusio est communis sententia. Et ratio est manifesta. Quoniam iudicis legitima sententia, sicut actori confert ius in conscientia, ita absoluit etiam reum in foro conscientiæ quantum ad satisfactionem alteri parti faciendam, sed iudex quando punit pœna talionis reum, non imponit ei alteram satisfactionem pro ipsa læsione, ergo reus non tenetur amplius satisfacere.
Secunda conclusio. Verisimilior mihi | est sententia, quod huiusmodi læsiones non debent necessariò compensari in alio genere bonorũ bonorum , scilicet, si in pecunijs aut honoribus aut precibus & sacrificijs. Ratio est, quod quanuis argumenta facta pro parte affirmatiua sint probabilia, tamen argumenta facta pro parte negatiua, vrgentiora sunt nostro iudicio. Deinde ista cōclusio conclusio sequitur ex prima per necessariam cōsequentiam consequentiam , ergo tenẽda tenenda est sicuti prima. Probo antecedens, quoniā quoniam sentẽtia sententia iudicis, quæ non fundatur in falsa prę sumptione præsumptione confert ius in conscientia, siue ligando siue absoluendo, sed quādo quando punitur quis talionis pœna, non obligatur ad aliquā aliquam pecuniariam restitutionem, ergo neque tenebatur ad illam ante iudicis sententiam. Et confirmatur hæc ratio argum. 5. & 2. factis pro parte negatiua. Hanc conclusionem tenuerũt tenuerunt & tenent aliqui viri docti nostri temporis, inter quos fuit Magist. Magister Victoria. Videtur etiam esse Magist. Sentent. in. 4. dist. 15. propè finem. vbi cum mentionem fecisset vtriusque damni illati per læsionem corporalem, asserit primũ primum damnum, de quo nunc disputamus, sola pœnitentia emendandum esse & reparandum coram Deo. Posterius vero malum restitutione reparari. Consonat denique hæc nostra sententia cum quadam alia sententia doctorum asserentium, quod fama iniustè ablata non necessario est restituenda pecunijs, aut in alio genere bonorum. De qua re paulò post dicturi sumus. Hactenus diximus de restitutione & satisfactione quantum est ex iustitia commutatiua. At vero de satisfactione pro huiusmodi læsione in foro pœnitentiario;
Sit tertia cōclusio conclusio . Temperanda videtur in foro pœnitentiario vtraq; vtraque pars huius dubij tali moderamine, videlicet: quod prudens confessarius cognoscens homicidā homicidam vel percussorem commodè posse pro huiusmodi læsione recompensationem facere pecunijs parti læsæ, debet prudenter iniungere talem satisfactionem. Quòd si ipse homicida vel percussor non potuerit talem satisfactionem facere, non debet illam præcipere confessarius. At vero si ipse reus contendat rationabiliter se nolle facere talem restitutionẽ restitutionem , quanuis commodè possit facere, tunc recurrendum est ad regulam de modo imponendi pœnitentiam peccatorum. Si enim satisfactio imposita prudenter imponitur & reus non profert idoneam excusationem ad non admittendam illam: confessarius nihilominus obliget eum vt acceptet illam. Si autem voluerit condescendere cum illo & imponere aliam satisfactionem pro peccato illius condignam: poterit licitè facere, & absoluere illum, si aliâs apparet bene dispositus: neque enim in hac parte fauemus homicidis, neque percussoribus, sed potius illorum delicta exaggeramus, quia vita & salus & membra hominis quę quæ illi destruunt, sunt tam excellentia bona, vt secundum se non admittant pecuniariā pecuniariam restitutionem & æstimationem. Quapropter eorum delictum maius est apud Deum. Quæ diximus deseruiunt ad componendos homines vulgares & plebeios. Etenim homines nobiles & illustres non curant de huiusmodi pecuniaria restitutione.
Ad argumenta partis affirmatiuæ respō dendum respondendum est pro parte negatiua. Ad primũ primum respondetur, quòd iam leges illæ Exodi antiquatæ sunt, quia numerantur inter iudiciaria. At vero olim iustę iustæ leges erant, quoniam in pœnam delicti possunt cōstitui constitui leges pœ nales iustæ in solutione pecuniæ pro læsione facta. Est exemplum in pœna quadrupli, quam fur tenebatur soluere. Item in foro pœnitentiario potest confessarius imponere pecuniariam satisfactionem pro peccatis, & tamen non obligabant peccata antea ad huiusmodi satisfactionem, quia erant cō tra contra alias virtutes, contra charitatem, temperantiam &c. ¶ Ad confirmationem respondetur primo. Quòd sententia illa communis habet suam verisimilitudinem. Sed respondetur secundo, pro nostra sententia, quod D. Diuus Tho. Thomas & alijquidam doctores intelligendi sunt de damno consequenti, & quantum ad hoc ait, faciendam esse restitutionem in alio genere bonorum vt explicabimus dubio sequenti. Item Diuus Tho. Thomas potest explicari cum dicit, debet fieri, hoc est decet vt fiat, maximè in foro pœnitentiario vbi confessarius potest obligare, imo & aliquando debet obligare reum vt satisfaciat pecunijs, vel honore parti læsæ, attenta conditione vtriusque personæ. Et ad hoc fere semper | obligat charitas, quia tali via cōponitur componitur pax & amicitia inter læsorem & partem læsam.
Ad secundum respondetur illud factum esse iustissimum, quoniam qui læsus est ius habet ad petendam vltionem iniuriæ illatæ coram iudice. Et vt huic iuri cedat, quod vulgò dicitur, pierda la quexa, licitum est illi accipere pecuniam quantam viri prudentes iustam esse iudicauerint.
Ad tertium respondetur, quòd quanuis omne peccatum contra iustitiam commutatiuam, quantum est ex parte sua, obliget ad restitutionem, tamen quædam sunt de quibus non potest fieri restitutio, & tunc excusatur qui peccauit à restitutione. V. Verbi g. gratia, parochus, qui noluit ministrare sacramenta subditis, peccauit contra iustitiam commutatiuam: tenebatur enim ex officio ministrare, & tamen non potest restituere damnum illud: & ita excusatur à restitutione. Item, si quis interficiat proprium seruum infidelem, excusatur ab omni restitutione, & tamen peccauit contra iustitiam: quia non erat dominus vitæ illius.
Ad quartum argumentum respondetur, pecuniam duntaxat esse mensuram rerum venalium, at verò liberi hominis vita, salus & membra venalia non sunt. Ad confirmationem respondetur, quòd operationes potentiarum ex quibus aliquod lucrum vel commodum alteri prouenit, possunt vendi, aliæ vero operationes ex quibus nulla commoditas alteri prouenit, non sunt vendibiles.
DVbitatur quintò circa detrimẽta detrimenta quæ cōsequuntur consequuntur læsionem corporalem, Vtrùm qui læsit teneatur soluere expensas curationis, & lucrum cessans & damnum emergens. Ad hoc dubium breuiter respondendum est. ¶ Prima conclusio. Qui læsit, tenetur omnia prædicta soluere ad arbitriũ arbitrium boni viri. Hæc conclusio ab omnibus asseritur. Solus Maior in 4. dist. 15. differt quantũ quantum ad modum & quātitatem quantitatem restitutionis. Ait enim quòd si læsus sit artifex, & non possit exercere officium propter læsionem, non tenetur percussor tantum soluere quantum laboranti accresceret, quia non debetur tantum otioso quantum laboranti. Nihilominus probatur nostra conclusio. Primò qui dem, illa habetur expressè Exod. 21. & refertur cap. 1. de iniurijs & damn. & in. l. fin. ff. de his qui deiecerũt deiecerunt vel effuderunt. Deinde probatur ratione. Quia læsus offenditur & damnificatur in tantis bonis temporalibus per iniuriam percussoris, sed huiusmodi læsio reparatur per restitutionẽ restitutionem ad æqualitatem, ergo talis restitutio debet fieri.
Præterea. Si quis per vim & etiam occultè capiat instrumenta artificis, ex quibus ipse redditur impotens ad comparandum victum suo labore, tenetur qui accepit tātum tantum restituere quantum ipse artifex lucraturus erat, ergo multo magis si percussit manum vel abscidit, tenebitur restituere. Neque argumentum Maioris aliquid valet. Quia si artifex ille vacat, hoc prouenit ex iniuria alterius & non ex ignauia propria, & idcirco in eiusmodi recompensatione habenda est ratio lucri cessantis, etiam in spe lucri futuri, vt D. Diuus Tho. Thomas ait ad quartum argumentum huius artic. & in art. 4.
Secunda cōclusio conclusio . Si duo inuicem rixantes seipsos ad certamen prouocant, ita vt vterque libens ad certamen accedat, neuter tenetur alteri restituere prædicta incommoda. Probatur ex cōmuni communi regula iuris, scienti & volenti nulla fit iniuria: & etiam ex testimonio, vulgari Arist Aristoteli . Nemo patitur iniustũ iniustum volens: sed in isto casu vterque consentit certamini, & cedit iuri suo voluntariè, saltim quantùm ad petendam restitutionem, ergo neuter tenetur alteri restituere quidquā quidquam . Maior explicata est à nobis sup. quæst. 50. art. 3. Hinc colligitur, quòd si alter percussus petat coram iudice satisfactionem, peccat contra iustitiā iustitiam cōmutatiuam commutatiuam , & tenetur restituere si quid accepit à percussore.
Tertia conclusio. Si quis alterum prouocauerit ad pugnam, & ipse prouocatus descendit ad certamen solùm ex eo quòd aliter non potest effugere infamiam, tunc prouocans tenetur ad restitutionem, si prouocatum percusserit: ipse autem prouocatus, si alterum percusserit, non tenetur ad restitutionem. Probatur prima pars, quia prouocator ipse iniuriam facit alteri, & quasi violentiam, ex qua postea sequitur damnum, ergo qui fecit iniuriā iniuriam prouocans, tenebitur tale damnum restituere. Secunda vero pars | probatur, quia prouocans voluntariè cedit iuri suo, ergo nulla est illi facienda restitutio, quia ipse vltro voluit se exponere tali periculo.
Sed est obiectio. Quando quis trahit alterum ad ludum per vim, ille qui tractus est, si forte lucrifaciat, non potest lucrum retinere apud se, magis quam ille qui traxit. Vterq; Vterque enim tenetur ex æquo restituere quod lucratur, ergo etiam in casu nostræ conclusionis vterque tenebitur alteri restituere, si læserit alterum. Respondetur negando consequentiam. Et ratio discriminis est. Quoniam tractus per vim ad ludum tenetur restituere ratione rei alienæ acceptæ, per quam ipse melioratur. At vero in casu nostræ conclusionis, lacessitus nihil alienum recipit, neque retinet apud se, cum alterum lædit: qui voluntariè se exposuit tali periculo: & ideo non est eadem ratio.
DVbitatur sextò. Vtrùm qui læsit alterum in bonis corporis teneatur restituere hæredibus. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Quoniam ipse, qui percussus est, non tenebatur ex iustitia alere filios, vel hæredes, ita vt si non faceret teneretur restituere, ergo neque ille qui percusit, vel interfecit tenebitur restituere hæredibus.
Arguitur secundò. Qui sine dolo & sine vi abduxit religiosum à monasterio, diximus quòd non tenetur restituere conuentui vtilitatem illam, quam monachus præstiturus erat. Eo quòd monachus non erat obligatus ex iustitia impendere suas operas in vtilitatem conuentus: sed tantum ex religione & obedientia, ergo simili ratione non tenebitur percussor in casu proposito.
Arguitur tertiò. Quoniam sequitur ex opposita sententia, quòd si quis occideret hominem debitis implicatum, quòd teneatur occisor restituere creditoribus, si propter mortem illius minus habeant, quàm habere illos oportebat. Sequela probatur, quia ipse defunctus tenebatur etiam ex iustitia soluere illa debita. Consequens autem nimis rigidum videtur: nemo enim obligat ad huiusmodi restitutionem.
SED in oppositum est, quòd qui læ sit aliquem in bonis corporis tenetur resti tuere, sicut diximus in prima conclusione dubij præcedentis, sed hæres succedit in omne ius defuncti, ergo illi facienda est restitutio expensarum & damni emergentis, & lucri cessantis. Secundò. Omnes debitores, qui debebant defuncto, tenentur alterius generis debita restituere hæredibus. V. Verbi g. gratia, si quid debebant ex mutuo, vel emptione & venditione, ergo etiam istud genus debiti ex percussione corporali contractum tenetur restituere hæredibus.
PRO decisione huius difficultatis notandum est, quòd hæredes sunt in duplici differentia. Quidam sunt qui dicuntur necessarij & legitimi, qui non possunt à testamento repelli: quales sunt filij & parentes, & inter hæc censetur vxor, quia pertinet intrinsecè ad ipsam familiam viri, quanuis non sit hæres, sed potius socia lucri. Alij vero sunt hæredes voluntarij ipsi testatori, qui libere instituit illos in suo testamento, vt sunt extranei, amici, & fratres, & consanguinei: tametsi fratres & consanguinei succedant ab intestato, non tamen sunt necessarij hæredes, quia possunt repelli à testamento.
Hoc supposito sit prima conclusio. Hæ redibus necessarijs & legitimis facienda est restitutio prædictorum incommodorum. V. Verbi g. gratia, si quis læsit vel occidit patrem, tenetur alere filios & vxorem habita ratione conditionis ipsorum ad arbitriũ arbitrium boni viri. Intelligitur conclusio, quando filij & vxor minus habent ad sustentationem suam, quàm haberent viuente patrefamilias. Hæc conclusio communis est Doctoribus. Sed Scotus ait, quòd etiam tenetur, qui læsit, alere totam familiam. Quod nos quidem falsum reputamus, quoniam ratio restitutionis in eo fundatur, quòd filij & vxor non habeant minus ad honorem & decẽtiam decentiam sui status, quàm haberent, viuente viro, sed poterit contingere quòd filij & vxor non habeant opus tanta familia post mortem ipsius patris familias, ergo qui percussit non tenetur alere totam familiam, sed illam quæ necessaria est & decet ad sustentationem filiorũ filiorum & vxoris honorificā honorificam . Et idcirco in eo quod diximus in cōclusione conclusione quod tenetur sustentare filios & vxorem, includitur etiam fami| lia necessaria ad arbitrium boni viri ad debitam sustentationem filiorum & vxoris. Probatur ergo conclusio. Quoniam hæ redes necessarij & legitimi læduntur in bonis proprijs quando læditur is cuius sunt hæredes necessarij, sed ad restitutionem pertinet reparare læsionem, quæ facta est in bonis proprijs ipsius proximi, ergo talibus hæredibus facienda est restitutio. Antecedens declaratur. Quoniam pater respectu filij est veluti quodam totum, & filius est veluti pars. Item vir & vxor, sunt consortes & veluti vna caro, & ipso iure naturæ parentes filios & viri vxores alere tenentur, ergo huiusmodi alimenta sunt bona propria ipsorum. Idipsum dicimus de fama, quòd si iniustè ablata fuerit patri, restituenda est filijs & hæredibus necessarijs: quoniam vna & eadem censetur fama vel infamia ipsorum. Imo addiderim obiter, quod attinet ad famam, quòd etiam si defunctus non habeat hæ redes necessarios, locum habet restitutio ipsi defuncto: quoniam adhuc anima ipsa immortalis cum sit, habet ius vt non sinistrè de illa iudicetur à viuentibus.
Secunda conclusio. Hæredibus non necessarijs non est facienda restitutio titulo alimentorum. V. Verbi g. gratia, occidit aliquis artificem, qui arte sua sustentabat hominem quẽ quem voluntariè hæredem instituit: tunc dicimus, quòd non est facienda restitutio illi homini si nullas expensas fecit in curatione defuncti. Ratio est, quia tales hæredes non læduntur in bonis proprijs ex eo quòd læ sus est testator, ergo non est illis facienda restitutio. Antecedens probatur, quia tales hæredes neque sunt partes testatoris, neque ipse testator tenebatur iure naturæ illos sustentare.
Tertia conclusio. Fieri potest, vt alijs titulis debeatur restitutio aliqua huiusmodi hæredibus. v. Verbi g. gratia, si facta fuerat conuentio inter vulneratum & vulnerantem pro condonanda iniuria certo pretio pecuniarum, tunc illa pecunia reddenda erit hæ redibus, etiam non necessarijs. Item si vulneratus ipse erat artifex, & accepto vulnere vixit per annum integrum, nec potuit exercere artem suam, tenebitur per cussor restituere lucrum cessans hæredibus etiam non necessarijs, quia tenebatur ipsi defuncto. Hanc conclusionem probant argumenta facta in oppositum pro parte affirmatiua.
Hactenus dictum est de restitutione facienda hæredibus defuncti, sed de restitutione, quam debent facere hæredes percussoris sit quarta conclusio. Hæredes quilibet eius qui percussit tenentur restituere omnia damna quæ consequuntur in bonis fortunæ: si tamen defunctus reliquit bona ex quibus fiat solutio. Ratio est. Quia illa bona in quibus succedit hæres, sunt obligata ex iustitia ad reparanda damna, quæ dominus fecerat ex iniuriosa læsione. Hinc sequitur corollarium, quòd pater vt implurimum quanuis sit necessarius hæres sui filij, non tenetur restituere damna quæ consequuta sunt ex eo quòd filius percusserit aliquem. Ratio est. Quia vt implurimum ipse filius non habet bona quæ pater acquirat de nouo, & in quibus succedat per obitum filij. Si tamen habuerit bona quæ dicuntur castrensia, fueritq́ue iam emancipatus, tenebitur pater restituere de illis bonis, sicut & alij hæredes. Diximus tamen in conclusione, restituenda esse damna, quæ consequuntur ex læsione: quoniam etiam si concederemus, quòd pro ipsa læsione secundùm se sit aliquid restituendum ab ipso percussore, nihilominus hæredes illius non tenentur ad istam restitutionem. Et idem iudico de infamia cuius causa fuit pater, quòd non tenebitur filius hæres illā illam restituere. Et ratio est, quia vtriusque damni restitutio debetur ratione criminis personalis, at vero culpa patris vel testatoris non transit ad hæredem, & idcirco non tenebitur restituere illud quod præcisè respondet ipsi crimini & læsioni iniuriosæ.
AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quòd pater quidem, vinculo charitatis & pietatis, quod est maius & fortius quàm iustitiæ commutatiuæ, tenetur alere filios, & ipsi filij habent ius naturale, vt sustententur à parentibus: & idcirco qui patrem occidit iniquè, impedit per iniquitatem ius filiorum, | vt sustentarentur à parente: quapropter tenetur filijs restituere. Neque valet consequentia ista, quòd si pater non tenebatur ex iustitia commutatiua alere filios quòd neque etiam teneatur qui impediuit per iniquitatem ius filiorum ad huiusmodi alimenta. Quemadmodum enim licet Petrus non teneatur, nisi ex misericordia, dare eleemosynam, tamen qui impediuit per mendacium & iniquitatem pauperem ne recipiat illam eleemosynam, tenetur restituere ex iustitia cōmutatiua commutatiua totam eleemosynam illam pauperi, sic etiam in illo casu, qui occidit patrem tenetur restituere filio.
Sed est obiectio. Si ipse pater prouocauerat percussorem ad certamen, impeditur etiam ius filiorum ad alimenta, & tamen non tenetur restituere illis, ergo non oritur restitutio ex eo quòd impeditur per iniquitatem ius alterius. Probatur consequentia. Quia ille prouocatus nihilominus iniquè occidit & verè homicida est. Confirmatur. Quia etiam si pater prouocans videatur renuntiare iuri suo quantùm ad seipsum attinet, tamen non potest renuntiare iuri filiorum quod habetur vt sustententur à parentibus, ergo percussor adhuc teneretur restituere filijs si prædicta ratio valeret. Respondetur, quòd totum ius filiorum quantum libet naturale quod habent vt alantur à parentibus, pendet nihilominus ex pietate patris, quam ipse tenetur exercere erga filios. Et idcirco quando pater renuntiat iuri suo, & voluntariè se exponit periculo mortis, perit consequenter ius filiorum contra percussorem, quoniam percussor tenebatur filijs quatenus tenebatur ipsi patri, eo quòd erant aliquid patris, qui licet peccauerit contra pietatem exponendo se periculo mortis imprudenter: potuit tamen de facto renuntiare iuri filiorum, quatenus erant aliquid sui.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd potius confirmat nostram sententiam. Etenim si monachus per fraudem aut vim abducatur, tenebitur qui abduxit restituere conuentui incommoda quæ sequuntur, vt iam dictum est à nobis, er go similiter in nostro casu tenebitur ad restitutionem qui per vim & iniustitiam læ sit patrem, ipsis filijs, omnia incommoda quæ illis sequuntur ex læsione patris. Intelligimus autem cùm dicimus, qui per iniquitatem occidit vel percussit de iniquitate & iniustitia directè contra ipsum percussum commissa. Etenim si ipse voluntariè se exposuit tali periculo prouocans alterum ad certamen, non est iniqua percussio respectu illius: quanuis sit iniusta & iniqua respectu reipublicæ, vel respectu Dei qui est dominus specialis vitæ.
Ad tertium argumentum vt respondeamus sit vltima conclusio. Qui occidit debitorem non tenebitur creditoribus restituere etiam si ipse non reliquerit bona ex quibus soluatur debitoribus, nisi forte interfecerit illum ea intentione: vt creditores non recuperent sibi debita. Probatur prima pars, quia nulla actio datur creditoribus contra huiusmodi homicidam in foro exteriori. At vero iudices fori exterioris sunt custodes iustitiæ, ergo certum signum est quòd interfector non tenetur ad talem restitutionem. Confirmatur, quoniam in foro pœnitentiario confessarij prudentes qui debent esse iudices obligationis conscientiæ nunquam interrogant homicidam an interfectus habuerit creditores: nec si habere cognouerint, obligant ad restitutionem ipsum pœnitentem, ergo etiam est signum certum quòd nulla est talis obligatio. Neque valet obiectio quòd impeditur ius creditoris quod habet erga occisum sicut impeditur ius filiorum quod habebant erga patrem, ergo si tenetur restituere filijs tenebitur etiam restituere creditoribus. Respondetur etenim quòd non est eadem ratio, quoniam ius creditorum quod voluntariè acquiritur ea conditione acquiritur, vt maneat pendens à periculis vitæ & bonorum personæ debitoris. At vero ius filiorum ex natura rei inditum est illis, & debet esse tutum eo quòd in natura ipsa fundatur & non in libero aliquo contractu.
Secunda vero pars probatur ex communi regula iuris. Si tua culpa damnum datum est aut iniuria illata, iure te super | his satisfacere oportet. Quæ regula sic intelligenda est de culpa contra iustitiam commissa. At verò, qui in fraudem creditorum occidit debitorem, peccat contra iustitiam, & apponit medium efficax ad damnificandos creditores, ergo tenebitur illis restituere. ¶ Et denique si in foro exteriori probetur talis dolus aut fraus, dabitur actio creditoribus contra huiusmodi homicidam.
DVbitatur septimò. An ille qui vitiauit virginem teneatur restituere? Arguitur primò pro parte affirmatiua ex illo Exod. capit. 22. Si seduxerit quis virginem nedum desponsatam, dormieritq́ue cum ea, dotabit eam & accipiet eam in vxorem. Quòd si pater virginis noluerit eam illi dare, dotabit eam secundùm quòd virgines accipere consueuerunt. Habetur iste text. in cap. 1. & 2. de adulterijs. Et in Concilio Tridentino Sessione 24. in Decreto de reformatione matrimonij cap. 6. dicitur, quod raptor virginis vltra pœnas excommunicationis & infamiæ quas incurrit, tenetur virginem arbitrio iudicis dotare, siue in matrimonium accipere.
Arguitur secundò ex regula sæpe citata, si tua culpa damnum datum est, &c. Sed culpa stupratoris multa damna consequuntur tam patri quàm virgini in honore & in bonis temporalibus: quandiu enim virgo est sub custodia parentum fit illis iniuria si corrumpatur, non scientibus illis. Item ipsa virgo præcipuam dotem habet virginitatem: qua amissa opus habet maiori dote, vt possit nubere secundùm statum suum.
Denique arguitur. Si mulier quæ amisit virginitatem, nubat viro ignoranti stuprum, malè tractabitur, imò exposita est periculo vitæ & diuortij, ergo vitiator virginis qui tantorum malorum causa fuit, tenetur ad restitutionem.
In hoc dubio dissoluendo sunt variæ senrentiæ. Prima est quæ vniuersaliter asserit stupratores teneri ad dotandam virginem, & accipiendam illam in vxorem, ita tenet Paludanus distinctione. 15. quæst. 2. in 4. & alij quos refert Syluester in verbo luxuria, quæstione. 5.
Secunda sententia est quæ per oppositum asserit raptorem virginis teneri ad dotandam illam duntaxat. Authores huius sententiæ refert Syluester ibidem: imò & Magister Soto videtur esse huius sententiæ libro. 4. de iustitia & iure, quæstione. 7. articulo. 1. ad secundum.
Tertia sententia est media quæ habet, eum qui per vim vel dolum vitiauit virginem teneri ad dotandam illam vel ducendam vxorem. Eum autem qui stuprauit virginem voluntariam, non teneri ad restitutionem aliquam.
Pro cuius rei intelligentia aduertendum est. Stuprum posse committi aliquando per vim & dolum, aliquando verò ipsa virgo sponte sua etiam præueniens virum consentit in stuprum vel etiam inducta verbis amatorijs & blanditijs.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Si virgo omnino fuit voluntaria vel inducens ipsa virum amatorijs blāditijs blanditijs , vel inducta sit ab ipso, non tenetur stuprator ad restitutionem faciendā faciendam neq; neque virgini neque patri. Quòd non teneatur virgini, probo, quia scienti & volenti nulla fit iniuria, sed virgo voluntariè consentit, ergo non patitur iniuriam.
Confirmatur. Quia etiam si alicui abscindatur manus scienti & volenti, non tenetur percussor ad aliquam restitutionem illi faciendam, ergo neque stuprator virginis consentientis, tenebitur ad aliquam restitutionem: sed hæc ratio procedit etiam si teneamus quòd ipsa virgo non est domina integritatis suæ magis quàm manus. Cæ terùm existimo, quòd mulier est domina vsus illius membri, sicut aliorum, & quia talis vsus non est sine corruptione non peccat illa contra iustitiam si amittat virginitatem volens. Vnde hîc non habet locum quod supra diximus ex aliorum sententia, quæstione. 59. articulo. 3. pagina. 73. §. his suppositis. Videlicet, quòd quanuis in abscisione manus consentiat homo voluntate personæ, dissentit tamen voluntate naturæ. Etenim natura ipsa ordinauit membrum fœminæ ad illum vsum, ergo si adest voluntas personæ, nullum est inuoluntarium in apertione membri fœ | minei. Quòd verò non teneatur patri restituere, probatur. Quia ipsa virgo non tenetur ad aliquam restitutionem patri faciendam: ergo neque stuprator. Probatur consequentia. Quia ipsa virgo est causa principalis illius damni, ergo si illa non tenetur quæ est causa principalis, non tenebitur stuprator restituere qui est causa minus principalis. Confirmatur. Nam si virgo contra patris voluntatem nupserit, valet matrimonium nec tenetur patri quicquam restituere ipsa, neque vir illius, ergo etiam qui admiserit stuprum cum illa volente, non peccat contra iustitiam, neque ipsa neque stuprator: sed contra castitatem. ¶ Præ dicta conclusio intelligenda est quantùm ad læsionem integritatis & damna temporalia consequuta. At verò quantùm ad honorem ablatum ab ipso patre, dicimus, quòd tenetur stuprator restituere illum honorem patri quantùm fuerit sibi possibile in eodem genere ad arbitrium boni viri.
Secunda cōclusio conclusio . Qui per vim aut fraudem stuprauit virginem, tenetur restituere & virgini & patri omnia damna quæ consequuta sunt ex stupro, tàm in honore quàm in bonis temporalibus. Hæc conclusio probatur ex dictis de restitutione facienda pro læsione corporali: & argumentis factis in principio huius dubij. Quæ conclusio mea sententia non solùm habet locum in raptore, sed etiam in alijs qui verbis fraudulentis & mendacibus decipiunt virginem. v. Verbi g. gratia, si stuprator dicat ei, quòd non corrumpet eam: postea verò frangit fidem & integritatem virginis stultè confidentis.
Tertia conclusio. Si quis sit nimiùm molestus extraordinarijs diligentijs solicitans virginem adhuc repugnantem: & illa tandem victa non dolo aut fraude succumbat: tenetur ad restitutionem & virgini & patri vtriusque damni in honore & in bonis temporalibus. Ratio huius assignatur à viris prudentibus: quoniam respectu fœminæ, huiusmodi solicitationes reputātur reputantur pro violentia. Vnde meritò in tali casu obligatur ad restitutionem huiusmodi stuprator. Et confirmatur. Nam si quis ex industria adhiberet aliqua media quibus ipsa virgo excitare tur ad passiones vehementes luxuriæ: vt illa consentiret in stuprum faciliùs, procul dubio videtur teneri ad restitutionem damni: quia quanuis illæ passiones augeant voluntarium, tamen diminuunt liberum. Et cùm hæc diminutio proueniat ab extrinseco qui fraudulenter excitat illas passiones, non est quare non obligemus illum ad restitutionem, ergo similiter tenebitur restituere qui extraordinarijs solicitationibus attraxit virginem ad stuprum. Quæ nam autem sint istæ extraordinariæ solicitationes, relinquimus arbitrio boni viri. Neque enim arbitror dona etiam maxima, quæ voluntariè accipiuntur à virgine inter huiusmodi extraordinarias solicitationes esse numeranda. Ratio est. Quoniam ipsa virgo ex cupiditate accipit, & non censetur violentiam pati, sed potius ipsa voluntariè aperit viam ad stuprum admittendum. Quidam tamen viri docti & prudentes in fauorem mulierum, iudicant inter huiusmodi extraordinarias diligentias & solicitationes, preces affectuosas & importunas, crebra suspiria, & amatoria carmina frequenter decantata, & alia similia. Alijs tamen metaphysicè considerantibus rem istam omnia hæc media videntur multùm extrinseca, vt virgo dicatur violentiam pati. Et ratio est, quia hæc omnia voluntariè audit & paulatim afficitur ad libidinem, & tandem admittit voluntariè stuprum.
Arbitror tamen ego, si quæ sunt solicitationes violentæ, eas esse in quibus ipsa virgo repugnans incipit obtrectari per amplexus & oscula & tactus impudicos, per quæ omnia tandem virgo afficitur nimis & admittit voluntariè stuprum peccans. Ratio huius est, quia moraliter loquendo, quasi non potest se defendere: opus enim habet heroica virtute, vt vincat talem tentationem. Quapropter qui constituit virginem per talem antecedentem violentiam in tanto discrimine: tenebitur ad restitutionem perinde atque si violenter corrupisset. Et ratio huius est, quia quanuis mulier peccet admittendo stuprum, tamen illud voluntarium admixtum est cum iniurioso violento ex parte stupratoris, & hinc | oritur ratio restitutionis. Sit exemplum. Si ego haberem facultatem excitandi tempestatem in mari, sciens & prudens quòd mercator nauigans, vrgente tempestate, proijciet merces suas in mare, tenerer ego restituere damnum illud, etiam si mercator voluntariè proijciat merces in mare: quia illud voluntarium dicitur esse admixtum cum violento secundùm quid antecedenti. Sic etiam in nostro casu licet virgo tandem voluntariè peccet: tamen propter violentiam antecedentem iniuriosè constituta est in illo discrimine, vt moraliter loquendo vix possit non consentire. Idem dicimus si virgo per fraudem & dolum ducatur ad locum vbi occultatur vir potens qui intendit cum illa stuprum committere.
Quarta conclusio. Quando stuprator est diues, è ex contra verò virgo nimium pauper, tenebitur ille iudicio prudentum ad aliquam restitutionem faciendam in pecunia pro dote vel pro parte dotis, etiamsi non intercesserit aliqua violentia aut fraus: sed ipsa voluntariè consensit cum illo. Ratio huius est, quia inter huiusmodi personas meritò iudicatur aliquod pactum implicitum & interpretatiuum interuenisse. Quoniam similes virgines pauperes merito iudicant & humanam fiduciam habent, quòd tales viri dotabunt illas sicut solent facere similes viri.
Vltima conclusio. Quando stuprator secundùm prædicta documenta tenebitur restituere, non obligabitur à confessario ante iudicis sententiam integram dotem reddere. Sed obligabitur in foro conscientiæ ad restituendum damnum quod ex illa læsione consequutum est. Explicatur ista conclusio. Erat virgo quæ habebat dotem mille aureorum, cum qua dote poterat nubere secundùm conditionem sui status. At vero amissa virginitate non potest nubere cum viro eiusdem qualitatis, nisi cum dupla aut tripla dote. Tunc dicimus quòd non opus est vt stuprator reddat integram dotem: sed sufficit quòd reddat excessum necessarium ad supplendum damnum consequutum ex corruptione virginis. Si autem condemnetur à iudici in fo ro exteriori in pœnam delicti, tunc tenebitur etiam in foro conscientiæ stare sententiæ iudicis. Quemadmodum enim pro læsione corporali non tenetur percussor restituere quicquam pro abscisione ipsa membri secundùm se, quanuis teneatur ad damna quæ consequuta sunt ante sententiam iudicis. Ita dicimus de læsione corporali integritatis virginis quòd non tenetur stuprator ante sententiam iudicis, nisi ad damna quæ consequuta sunt.
Ex dictis sequitur, quomodo possit accipi iudicium ad definiendum, an teneatur quis restituere mulieri iam antea corruptæ. Etenim quando non est facienda restitutio virgini, multò minus mulieri quæ inuenitur corrupta. Si autem per vim accesserit vir ad mulierem corruptam, tenebitur ad omnia damna quæ consequuntur ex illo accessu, tam in honore quàm in bonis etiam temporalibus. Item si vir habens infirmitatem contagiosam, accesserit ad mulierem ignorantem illam infirmitatem, etiam volentem copulam illam fornicariam, tenetur soluere & restituere: si illam infecerit, expensas, scilicet, curationis, & alia damna emergentia, & lucra cessantia: nisi fortè fuerit mulier omnibus exposita venientibus ad illam. Tunc enim ipsa se exponit voluntariè tali periculo. Sed nihilominus si illa interrogauerit virum, an ipse habeat infirmitatem contagiosam, tenebitur restituere si illā illam deceperit. Quòd si mulier corrupta conceperit ex viro, etiā etiam si ipsa voluntarie consenserit in fornicatione, tenebitur vir procurare fœtum ipsum, & nutrire & alere filium: non quidem ex obligatione iustitiæ commutatiuæ, sed ex iure & pietate naturali in ordine ad filium. Si autem inuitam vel per fraudem & dolũ dolum imprægnauerit illam, tenebitur ex iustitia commutatiua respectu mulieris: quoniam consideratur ipsa conceptio & partus & nutritio prolis tanquam damnum cōsequens consequens actionem iniuriosam.
IAM ad argumenta in oppositum respō detur respondetur , quòd testimonia illa planè intelliguntur quando per vim aut fraudem corrumpitur virgo: & tunc adhuc non tenebitur stuprator soluere pœnam legis pro | delicto impositam, ante sententiam iudicis: sed tantum illud damnum tenebitur restituere, quod reuera consequutum est.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd si virgo libens consensit in stupro, non est digna nubere viro sibi compari. Si autem pater voluerit honorificè illam locare, ipse debet adijcere ad dotem, non autem ipse stuprator. Si autem ipsa virgo inuoluntariè corrupta est, iam diximus quòd tenebitur stuprator ad damna.
Ad tertium respondetur, quòd omnia illa damna quæ consequuntur stuprum virginis quæ liberè voluit stuprum, erunt sibi imputanda. Si autem per vim aut fraudem corrupta fuerit, iam diximus in secunda & tertia conclusione qualiter tenebitur stuprator ad omnia illa damna quæ consequũtur consequuntur .
DVbitatur octauo & principaliter circa restitutionem faciendam de fama & honore. De qua re D. Diuus Thom. Thomas nos docet in solutione ad secundum & tertium argumentum breuiter & compendiosè.
Dubitatur itaque, Vtrùm qui infamauit teneatur ad restitutionem.
Arguitur primo pro parte negatiua. Qui falsum crimen imponit proximo, infamat illum: & tamen non semper tenetur restituere, ergo non semper est regula certa, quod infamator tenetur restituere. Probatur minor in multis casibus. Primò quidem, quando is cui crimen imponitur nihil æstimat. v. Verbi g. gratia, si imponatur falsum testimonium viro illustri & seculari, quòd lacessitus ab altero interfecit illum. Similiter si dicatur de milite quòd stuprauit virginem. Alter casus est, si is cui crimen falsum imponitur, est aliàs infamis in illo genere peccati. V. Verbi g. gratia, si dicatur de publico vsurario, quòd heri dedit pecuniam suam ad vsuram, quam tamẽ tamen non dedit. Tertius casus est, quando is qui crimẽ crimen imponit habetur mendax & vir nullius fidei. Sed dicet aliquis & merito, quòd in istis casibus reuera non læditur fama, & idcirco non est obligatio ad restitutionem.
Arguitur secũdo secundo & replicatur. Reus qui in iudicio accusatur de vero crimine contra iuris ordinem, si interrogatus etiam iuramento, negauerit se commisisse tale crimẽ crimen , infamat accusatorem, habebitur enim ille tanquam criminator, & tamen non tenetur restituere, ergo. Item testis qui per errorem inculpabilem testificatur in iudicio, quòd Petrus commisit graue crimen quod reuera non commisit, infamat illum, & tamen non tenetur restituere, etiam si postea cognouerit se falsum dixisse, ergo. Item iudex qui pronuntiat sententiam secundùm allegata & probata contra ipsum innocentem quem scit esse innocentem, scientia priuata, infamat reuera illum, per suam sententiam: & tamen non tenetur restituere, ergo. Sed tamen adhuc respondebit aliquis, quòd in istis casibus læditur fama: sed tamen iuste aufertur.
Arguitur tertio & replicatur contra hoc. Si vir illustris & cuius fama vtilis est reipublicæ infamet hominem plebeum, non tenetur restituere illi famam, quam tamen iniuste abstulit, ergo. Probatur minor. Quia si vir ille dicat se falsum dixisse aut iniquè egisse contra proximum infamabitur ipse, ex cuius infamia sequitur damnum cōmunitatis communitatis : præterquam quòd ipse cum maximo suo detrimento restituit famam minimi valoris, ergo non tenetur restituere.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio vniuersalis. Omnis qui infamat proximum tenetur restituere illi famam & omnia damna quæ consequuntnr consequuntur ex infamia illius. Ista conclusio explicatur, & aduertendum est quòd propriè loquendo infamare, non est quomodolibet auferre famam proximi etiam inuito domino, sed auferre illā illam iniustè & iniquè prout prohibetur in. 8. Decalogi præcepto. Quemadmodum etiam qui accipit rem alienam, etiam inuito domino, non furatur si non faciat contra iustitiam. Vnde in extrema necessitate licitum est accipere res alienas, etiā etiam inuito domino. Illa acceptio non dicitur furtum: & idcirco in casibus commemoratis in primo & secundo argumento, non est infamia proprie loquendo ex parte illorũ illorum , qui videntur auferre famam. Conclusio sic explicata communis est omnibus doctoribus. Et ratio est manifesta, quia omnis qui lædit proximum in aliquo bono contra iustitiam, tenetur restituere inquantum possit in eodem genere boni: sed fama est maxi| mum bonum hominis, ergo qui læsit debet restituere illam. Similiter, si quæ damna consequuntur infamiam. v. Verbi g. gratia, Si infamatus propter infamiam priuetur episcopatu quẽ quem habebat vel quem habiturus erat, vel alia quauis dignitate: tenebitur infamator restituere omnia illa damna. Ratio hæc manifesta est ex his quæ diximus in dubijs præcedentibus. Sed maior difficultas est in modo restituendi famam. Et quidem quando per mendacium quis abstulit alicui iniquè famam, manifestus est modus restituendi, quanuis difficilis. Vnde sit.
Secunda conclusio. Qui per falsitatem & iniquitatem abstulit famam proximo, tenetur illam restituere dicendo se mentitũ mentitum esse ex passione vel odio. Probatur conclusio, quia ille tenetur restituere famam, vt dictum est in prima conclusione, sed iste modus commodissimus est & æqualis secundum iustitiam. Ergo tenetur illo modo restituere. Quemadmodum si quis fuit causa, vt proximus amitteret centum ducatos, tenetur ipsos à seipso auferre & reddere illi. Ergo non minus tenetur qui iniquè infamauit & per mendacium illo modo restituere, etiam auferendo à seipso famam & reddendo illi. Sed maxima difficultas est quando dicendo veritatem reuelauit aliquis crimen occultum ex quo iniquè infamauit proximum, vnde sit.
Tertia conclusio. Multiplex modus assignatur à doctoribus ad restituendam famā famam in prędicto praedicto casu. Primus est quem ponit Diuus Tho. Thomas in solutione ad secundum. Videlicet, quòd infamator dicat, se iniquè egisse sicut malum Christianum. At verò modus hic intelligendus est sufficere, quando per illum efficaciter restituitur fama. Sed tamen raro hoc continget, nisi forte apud rusticos & vulgares homines. Etenim mediocriter instituti homines intelligent per illa verba verum esse quod ille dixerat: & magis confirmatur infamia proximi. Quapropter secundus modus est, quod apertè dicat se mentitum esse. Et quādo quando obijcitur, quòd qui isto modo restituit mentitur de nouo, at vero dicit Diuus Tho. Thomas quòd nullo modo debet dicere mendacium: respondent, qui sequuntur istum modum dicendi, videlicet, quòd mendacium dupliciter accipitur. Vno modo speculatiuè prout distinguitur contra verum speculatiuum. Altero vero modo practicè, prout distinguitur contra verum practicum. Et quia hoc nomen mendaciũ mendacium seu verbum mentiri, est amphibologicum: dicunt quod tenetur infamator vti verbis amphibologicis ad restituẽdam restituendam famam proximi, & vti illis in vero sensu: licet audientes accipiant in alio sensu. Et ita ille verũ verum dicit, cùm ait se mentitum fuisse. Quia profecto mentitus est practicè: dixit enim mendaciũ mendacium practicum contra proximum.
Pro explicatione huius aduertẽdum aduertendum est, quòd verum practicum dicitur illud quod conformatur appetitui recto. Et ratio est, quia rectitudo appetitus desumitur ex regula rationis, in qua est formaliter verum, siue speculatiuũ speculatiuum quod conformatur rebus ipsis, siue practicum quod ordinatur ad rectitudinem appetitus. Atque ita Iacob quando accessit primò ad Liam putans esse vxorem suam, habuit quidem dictamẽ dictamen , hæc est mea vxor, accedendum est ad illam: quod erat speculatiuè falsum, sed practicè verum erat. Sic etiam dicunt, quod omnis qui peccat, mendacium facit. Et omne peccatum est mendacium practicum: quia non conformatur appetitui recto. Hic modus dicendi conformatur valdè cum modo dicendi sacrarum literarum. Legimus enim in Psal. 4. dictum peccatoribus, Vt quid diligitis vanitatem & quæritis mendacium. Vbi nomine mendacij non intelligitur solùm peccatum quod committitur in falsitate verborum: sed omne peccatum quod est mendaciũ mendacium practicũ practicum . Similiter & illud, Omnis homo mendax. Quod habetur Psalm. 115. Similiter nomine veritatis intelliguntur omnia opera virtutum. V. Verbi g. gratia, Omnia mandata tua veritas Psalm. 118. & Ioan. 3. Qui facit veritatem, venit ad lucem, vt manifestentur opera eius. Et aliâs sæpe in Sacris literis inuenitur iste modus loquendi, vt veritas accipiatur pro operatione virtutis: & mendacium pro operatione vitiosa. Nihilominus modum istum loquendi & restituendi famam improbant aliqui viri docti. Primò quidem, quia duę duæ contradictoriæ non possunt simul esse veræ: sed in illo casu hæc est vera, ego | non sum mentitus. Ergo illa est falsa: ego sum mentitus. Sed hoc argumentũ argumentum est puerile. Respondetur enim, quod est æquiuocatio in verbo mentiri, siue in ipso nomine mendacij. Et propterea non sunt cōtradictoriæ contradictoriæ .
Secundum argumentũ argumentum est contra istum modum restituendi famam. Nam sequitur ex ista doctrina, quod confunditur modus restituendi famam, quādo quando per impositionem falsi criminis ablata est cum modo restituẽ di restituendi , quando per reuelationem veri criminis iniquè ablata est. Hoc autem est maximum inconueniens & duplex. Primo quidẽ quidem , quia videtur fieri iniuria per istam doctrinā doctrinam homini infamato per impositionẽ impositionem falsi criminis: quoniam audientes restitutionem, per illum modum loquendi non distinguent, an in rei veritate infamatus fecerit tale crimen vel non: quia ille modus loquendi indifferens est ad vtrumlibet. Secundum inconueniens est, quoniā quoniam qui infamauit imponẽdo imponendo falsum crimẽ crimen magis peccauit quam ille qui infamauit dicendo veritatem reuelando crimen verum iniquè: ergo ad maiorem restitutionem tenetur. Sed respondetur ad hoc argumentum, cōcedendo concedendo sequelam, quod idem erit modus restituendi. Et ad primũ primum inconueniens respondetur, quod cæteris paribus non magis læditur in effectu, qui infamatur per impositionem falsi criminis: quā quam qui infamatur per reuelationem iniquā iniquam veri criminis. Restitutio autem respondet & tantum obligat secundum damnum illatũ illatum . Ratio huius est, quia non minus habet ius ad bonam famam in republica peccator occultus, quam innocens, & ita non grauius lædit infamator per impositionem falsi criminis, quam per reuelationem veri criminis: vnde non minus peccat contra iustitiam iste quā quam ille. Et ad secundum inconueniens respondetur quod quāuis quamuis magis peccet impositor falsi criminis, quam reuelator iniquus veri criminis: tamen illa maior grauitas non est contra iustitiam, sed contra veritatem quapropter circunstantia illa non est mortaliter aggrauans supra peccatum iniustitiæ quod committit destruens famam proximi. Etenim mendacium ex genere suo peccatũ peccatum veniale est: fit autem mortale quando est perniciosum: non igitur ex maiori grauitate peccati colligitur maior restitutio facienda, sed ex maiori damno illato.
Tertium argumentũ argumentum est contra eundem modum restituendi. Videtur enim durissimum vt homo qui verum dixit saltim speculatiuum, obligetur vt retractet quod dixerat: est enim maxima infamia præsertim apud Hispanos quod aliquis retractet quod affirmauerat: magis enim manet infamatus quam si ipse committeret adulterium quod ipse imposuit vel reuelauit. Respondetur quod in præsenti solum contendimus quod isto modo absque mendacio potest fieri restitutio: tamen aliquādo aliquando secundum regulas prudentiæ non erit licitum vel obligatorium vti illo modo restituendi: aliquando vero erit licitum & iustum. De qua re dicendum erit aliquid in solutione ad tertium.
Tertius modus restituẽdi restituendi in eodem casu est, vt infamator non amplius verbũ verbum faciat de illa infamia: sed procuret prudenter vt sepeliatur & opportunitatẽ opportunitatem nactus loquatur bene & honorifice de illa persona infamata. Sed cauendum est ne huiusmodi loquutio videatur affectata & ordinata ad restitutionem illam, tunc enim magis nocebit, & magis confirmabuntur audientes, verum esse crimen quod ille reuelauerat.
Quartus modus mihi certus & conuenientissimus est ad restituẽdam restituendam famam, vt qui per falsitatem infamauit hominem, dicat & iuret si oportuerit, ego iniquè & nesciens quidquam mali illius hominis propter vindictam aut ex odio dixi crimen illud de illo, aut forte, quod per ignorantiam illud dixit: sed iam cognita veritate, remordente conscientia, restituit illi honorem & famā famam suam. Probatur, quia nescire & ignorare est verbum vsitatum in hac significatione, videlicet, vt aliquis dicatur nescire quod non scit ad reuelandum, vt receptum est apud omnes Theologos. Et ita intelligunt illud quod dixit Christus Dñs Dominus Marci cap. 13. De die illa nemo scit neq; neque filius hominis, hoc est ad reuelandũ reuelandum . Aliâs enim de fide est quod Christus Dominus inquantũ inquantum homo cognoscit diem iudicij. Ita etiam possumus intelligere illud Psalm. 68. Deus tu scis insipientiam meam, hoc est, quia Christus non sciebat practicè peccata. Diximus autẽ autem | esse conuenientissimum modum, quia nemo impositor criminis potest ab illo excusari, siquidem cum minimo suo detrimento potest restituere famam alienam.
Quarta conclusio. Quotiescunque infamatus recuperat famam quacũque quacumque via siue per seipsum siue in iudicio publico, excusatur iam infamator à restitutione. v. Verbi g. gratia, Si infamatus inductis testibus probauit falsum esse testimonium quod de se dictum est. Item si infamia propter temporis diuturnitatem obliuioni data est. Sed in hoc casu aduertendum est, quod quando fuerit aliquod dubium declinandũ declinandum erit in fauorem innocentis. Probatur ergo cōclusio conclusio sic explicata. Restitutio fit ad reparandam læsionem secundum iustitiam commutatiuam: sed quoties aliquis alia via reparauit suam famam iam cessauit læsio, ergo. Confirmatur exemplo. Nam si Petrus aliqua via recuperauit rem furto ablatam, non tenebitur fur ad restitutionem ipsius, ergo similiter non tenebitur infamator in nostro casu: nisi fortè infamatus fecerit expensas in recuperanda fama.
Vltima conclusio. Si post quam aliquis infamauit iniquè proximũ proximum , ipse proximus alias publice infametur de eodem crimine: non tenebitur prior infamator restituere famam illius, quāuis quamuis tenebitur ad omnia damna quæ infamatus passus est propter infamiam medio illo tempore ante publicam infamiam. Et ratio est manifesta, quia prior infamator fuit causa illorũ illorum malorũ malorum . Quod si publica infamia ortum habuit non casualem sed radicalem ex priori infamia: tenebitur infamator ad restitutionem publicæ infamiæ: sed forte excusabitur quia non potest resarcire tantum malum. Si autem casualiter ex priore infamia orta est publica infamia, non tenebitur prior infamator ad restitutionem: quia non est in culpa publicæ infamiæ, sed ipse infamatus propter suam indiscretionem fuit causa publicæ illius infamiæ, quia . v. , verbi g. gratia, ipse plus nimio conquerebatur publicè de infamatore.
Ad argumenta in oppositum respondetur facile iam ex dictis. Ad primum optimè dictum est ibidem, quod in illis casibus nulla est infamia.
Ad secundum argumentum responde tur, quòd in illis casibus non est propriè infamator, quanuis auferat famam: quia non aufert illam iniustè. Cæterùm non est huius loci perfecta examinatio illorum casuũ casuum : sed primum discutiemus in quæst. 69. Secũ dum Secundum vero in quæst. 70. in solutione ad tertium. & in quæst. 77.
Ad tertium argumentum respondebitur dubio sequenti.
DVbitatur ergo. Vtrùm cum detrimẽ to detrimento propriæ famæ teneatur infamator restituere famam alienam? Respondetur & sit prima conclusio.
Prima cōclusio conclusio affirmatiua. Probatur ex definitis in præcedenti dubio: quoniam in illis omnibus ferè modis quibus diximus famam esse restituendam includitur aliqua infamia ipsius restituẽtis restituentis : sed illi modi sunt conuenientes & necessarij: ergo non obstante infamia restituentis debet restituere. Cō firmatur Confirmatur simili exemplo. Restitutio pecuniarũ pecuniarum facienda est cum detrimento sui proprij census, vt patet manifestè in eo qui fuit causa incendij domus alienæ: ergo similiter contingit in restitutione famæ.
Hinc sequitur vnum corollarium, quòd restitutio famæ facienda est cum detrimento proprij census si opus fuerit. Explicatur hoc. Tenetur infamator adhibere aliquas diligentias . v. , verbi g. gratia, vocare testes ad restitutionẽ restitutionem famæ: tunc dicimus quod si fuerit necessaria pecunia ad istas diligentias tenetur illas expendere. Probatur corollarium, quoniā quoniam res inferioris ordinis debẽt debent annullari rebus superioris ordinis. Sed census est inferioris ordinis respectu famæ, ergo qui tenetur restituere famam debet adhibere pecunias si necessariæ fuerint ad media necessaria ad restitutionem. Confirmatur, quoniam qui læsit alterum in bonis corporis vulnerando illum, tenetur expendere pecunias necessarias ad curationem vulneris: ergo qui læsit alterum in ipsa fama: tenebitur adhibere pecunias necessarias ad media apta restitutioni.
Secunda conclusio. Quoties infamator ex ipso modo restitutionis incurrit magnũ magnum detrimentum sui honoris: non tenetur restituere famam quæ non erat magni momẽti momenti . Explicatur conclusio. Vir illustris qui in republica infamauerit plebeũ plebeum , si restituat illi | famam, quæ non est magni momenti omnibus pensatis, amittit vir illustris plurimum honoris in republica. Dicimus ergo quod infamatus est irrationabiliter inuitus, si velit sibi fieri restitutionem: ergo alter excusatur à restitutione. Probatur antecedens, quoniā quoniam irrationabiliter vult aliquis, quod proximus suus subeat magnum detrimentum propter modicum commodum suum: sed ita contingit in tali casu si plebeius vellet sibi fieri restitutionem, ergo illustris excusabitur.
Confirmatur exemplo & similitudine. Si quis vellet, quod proximus, restitueret sibi paruam quantitatem pecuniarum cum magno detrimento sui census, irrationabiliter vellet talem restitutionem fieri sibi, & debitor excusaretur pro tunc, ergo similiter contingit in nostro casu. Sicut enim se habet parua pecunia ad multā multam , ita se habet parum famæ & honoris ad plurimum.
Confirmatur secundo, quoniam si vir illustris aut Prælatus subdito contumeliā contumeliam fecerit: non tenetur restituere cum detrimento autoritatis prælatiæ. Iuxta id quod dicit August. Augustinus in regula loquens cum Prælatis, si etiam modum vos excessisse sentitis, non à vobis exigitur vt à vobis subditis venia postuletis: ne apud eos quos oportet esse subiectos dum nimium seruatur humilitas regendi frangatur autoritas. Ergo in casu in quo alius æqualis teneretur petere veniam: non tenetur superior propter decentiam status sui. Ergo simile quid continget in nostro casu. Quoniam decet ad autoritatem & bonam gubernationem reipublicæ, quod illustres habeant honorem integrũ integrum apud vulgus. Hic autem honor non conseruaretur, si in omni euẽtu euentu in quo alter æqualis teneretur restituere famam cum detrimento propriæ famæ: tenerentur etiam illustres ciuitatis cum detrimento suæ famæ restituere, quę quæ est maximi valoris & vtilitatis in ipsa republica. Obseruandum tamen est, quod tanta potest esse infamia hominis plebei, vt quantum libet illustris sit læsor teneatur restituere cum detrimẽto detrimento propriæ famæ. v. Verbi g. gratia, Si imposuit illi crimen læsæ maiestatis vel hæresis. ¶ Ista conclusio sic à nobis explicata asseritur à Magistro Soto supra art. 3. ad 4. Contrariam tamẽ tamen tenet Nauarro in suo Ma nuali. cap. 18. nu. 47. Neque tamen ille affert aliquam rationem contra nostram conclusionem: sed duntaxat intendit infirmare nostrum simile de restitutione pecuniarũ pecuniarum . Ait enim quod est duplex differẽtia differentia . Prima quidem, quod restitutio famæ semper fit cum detrimẽto detrimento propriæ famæ, ergo in illa non oportet obseruare an restituens amittat famam suam. Cæterùm in pecuniæ restitutione non semper interuenit detrimẽtum detrimentum proprij census. Secunda differentia est, quoniam magna iactura proprij census in restituẽdo restituendo alienum, non tollit in perpetuum obligationẽ obligationem restituendi, sed prorogat tempus restitutionis: at vero in nostro casu & assertione videmur tollere obligationem restituẽdę restituendæ famæ in perpetunm perpetuum . Igitur non est simile exemplum ad rem præsentem. Nihilominus respondetur, quod istæ differentiæ nullatenus infirmant nostrum simile. Et ad primā primam differentiam dicimus, falsum esse quod restitutio famæ semper fiat necessario cum detrimento propriæ famæ, pręsertim præsertim cum notabili detrimento. Etenim in tertio & quarto modo restituendæ famæ qui explicati sunt in tertia conclusione dubij præcedentis: nulla omnino aut certè leuis est infamia restituẽtis restituentis . Respondetur secundo, quod quāuis quamuis semper fieret restitutio famæ cum detrimento proprię propriæ famæ, non autem restitutio census fiat cum detrimento proprij census: tamen adhuc conueniunt istæ restitutiones in hoc, quod cum maximo detrimẽto detrimento restituentis & paruo eius cui fit restitutio cessat obligatio. Ad secundā secundam differentiam dicimus nos æquale esse iudicium vtriusq; vtriusque restitutionis, quantum ad hoc quod ad tempus vel in perpetuũ perpetuum cesset obligatio. Etenim si speratur futurum tempus in quo illustris qui infamauit possit plebeio minimo detrimento restituere, vel certè ipse infamatus æquale detrimentum patiatur: non excusamus illustrem in perpetuum ab illa restitutione facienda. Sed prorogamus tempus restituendi. Quod si nunquam illud tempus venerit, excusabitur in perpetuum à facienda restitutione: quanuis ex radice iniuriæ factæ tenebatur restituere: quapropter nulla est differentia inter restitutionem census & famæ, quod attinet ad rem præsentem. An vero teneatur quis resti| tuere famam cum vitæ periculo, dicemus infra artic. 6. ad secundum.
DVbitatur decimo. Vtrùm quando fama non potest restitui in eodem genere boni, teneatur restituere illā illam infamator in alio genere bonorũ bonorum , vt in pecunia vel orationibus. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Nam D. Tho. in hoc artic. ad 1. & ad 2. expressè dicit, quod si infamator non potest famā famam restituere, debeat aliter ei recompensare.
Arguitur secũdo secundo . Cum opus est impẽdere impendere pecunias ad restituendũ restituendum in proprio genere. v. Verbi g. gratia, in adducendis testibus, diximus iam quod tenetur infamator omnes pecunias necessarias ad talem finẽ finem expẽdere expendere : ergo multo magis tenebitur expendere pecunias pro ipsa fama immediatè quam non potest aliter restituere. Probatur cōsequẽtia consequentia , quoniā quoniam pecunia & census omnis, destinatur ad humanũ humanum honorẽ honorem hominis tanquā tanquam inferius quid ad superius. ¶ Arguitur tertio. Pecunia potest esse pretiũ pretium famæ, licet fama sit superioris ordinis secundũ secundum suũ suum genus: ergo poterit recō pẽsari recompensari pecunia. Probatur antecedẽs antecedens à simili, quoniā quoniam licet aurũ aurum sit pretiosius argento secũ dũ secundum speciem suā suam : nihilominus adæquari possunt in valore adhibita magna quātitate quantitate argenti & diminuta auri. Ergo similiter adhibita multa quātitate quantitate pecuniæ, poterit esse iusta cōpensatio compensatio cum fama hominis vulgaris. Et cōfirmatur confirmatur ex vsu, nam homines vulgares solent æstimare honorẽ honorem suũ suum certis pecunijs: & ita acceptant restitutionẽ restitutionem suæ famæ. Confirmatur secundo. Quoniā Quoniam vir illustris vt diximus in dubio pręcedẽti præcedenti non tenetur cum maximo detrimento sui honoris famā famam restituere, poterit autem facile satisfacere parti læsæ numerādo numerando illi pecuniam: ergo obligandus erit vt hoc faciat.
Quarto & vltimo arguitur omnibus argumentis quæ supra fecimus, contendendo quòd pro læsione corporali facienda est restitutio in alio genere bonorum? Propter quæ argumenta diximus probabilẽ probabilem esse sententiā sententiam illam. Ergo multo magis probabilis erit pars affirmatiua in isto dubio. Probatur cōsequẽtia consequentiam , quia fama magis cōmẽsurabilis commensurabilis est cum pecunia, quā quam membra corporalia.
Sed in oppositũ oppositum est, quod qui non potest debitũ debitum pecuniarũ pecuniarum soluere in ꝓprio proprio genere, non tenetur restituere in fama, vel honore, vel sacrificijs: ergo hæc genera bonorum non sunt cōmensurabilia commensurabilia adinuicẽ adinuicem . ¶ Arguitur secũ do secundo . Adulter qui infamauit virũ virum accedendo ad vxorẽ vxorem alterius, non tenetur restituere illi in pecunijs illā illam infamiā infamiam quādo quando in proprio genere non potest, ergo neq; neque in præsenti casu.
Vltimo argumẽtari argumentari possumus omnibus argumẽtis argumentis , quibus supra ostẽdimus ostendimus probabiliorẽ probabiliorem esse sententiā sententiam illā illam quod non tenemur homini restituere læsionẽ læsionem corporis secundũ secundum se in alio genere bonorũ bonorum . ¶ In hoc dubio dissoluẽdo dissoluendo sunt duæ extremæ sentẽtiæ sententiæ . Altera est affirmatiua ex glossa in. c. ecclesia. titulo, vt lite pendente nihil innouetur, quā quam sequitur Scotus in. 4. dist. 15. & Soto vbi supra arti. 3. ad. 4. & Couar. libr. 1. Variar. resol. c. 2. nu. 8. & in repetitione regul. peccatũ peccatum . 1. part. versic. sed &. Altera sententia est negatiua, quā quam habet Syluest. verb. detractio. quæst. 4.
PRO decisione huius dubij, sit prima cō clusio conclusio . Si iudex per sentẽtiam sententiam imponat infamatori pœnā pœnam pecuniariā pecuniariam pro restituẽda restituenda fama, vel etiā etiam si cōueniāt conueniat inter se infamatus & infamator de certa pecuniæ summa, vt infamatus cedat iuri suo: tenebitur infamator in cōscientia conscientia reddere illā illam pecuniā pecuniam . Hæc cōclusio conclusio certissima est apud omnes. Et probatur, quoniā quoniam sententia iudicis iusta in foro exteriori & iusta pacta obligant in foro consciẽtiæ conscientiœ : sed huiusmodi sentẽtia sententia & pacta obligāt obligant in foro cōscientię conscientiœ . Probatur minor, quia ad iudicẽ iudicem spectat ne delicta maneāt maneant impunita: potest igitur & debet in pœnā pœnam peccati cō tra contra iustitiā iustitiam , punire & imponere illā illam pœnā pœnam in fauorẽ fauorem partis læsæ. Itẽ Item ipse infamatus habet ius agendi in iudicio cōtra contra infamatorẽ infamatorem , ergo vt cedat iuri suo potest recipere pretiũ pretium pecuniarũ pecuniarum . ¶ Secũda Secunda cōclusio conclusio . Quāuis Quamuis verosimilis sit pars affirmatiua huius dubij: tamen verosimilior est pars negatiua. Probatur, quoniā quoniam licet argumẽta argumenta pro vtraq; vtraque parte sint probabilia: tamen magis vrgent argumẽta argumenta partis negatiuæ. ¶ Tertia cōclusio conclusio . Vtraq; Vtraque sentẽ tia sententia temperāda temperanda est à prudenti cōfessario confessario . Etenim si commodè poterit infamator in pecunijs facere restitutionẽ restitutionem , iniũgat iniungat illi vt faciat. At vero si non cōmodè commode potest facere, vel nimiũ nimium ægrè ferat dare pecuniā pecuniam : non obliget illũ illum vt faciat talem restitutionẽ restitutionem : siquidem vtraq; vtraque | opinio probabilis est. Similes conclusiones posuimus supra in dubio de læsione corporali: fateor tamen quod in præsenti dubio pars affirmatiua videtur mihi probabilior, quam pars affirmatiua alterius dubij de læsione corporali. Et hoc probat quartum argumẽ tum argumentum , quod fecimus pro parte affirmatiua. Quapropter sit quarta conclusio. Quando infamatus est talis conditionis respectu infamatoris, quod receptis ab illo pecunijs fit honorabilior in populo: tenetur infamator ad arbitrium boni viri facere restitutionem in pecunijs. Probatur, quia tunc facit restitutionẽ restitutionem in eodẽ eodem genere, etenim honor & fama eiusdem ordinis bonorum sunt: sed pecuniæ cō siderantur considerantur in isto casu velut instrumenta ad restituendam famam in proprio genere: ergo sicut infamator tenetur expendere pecunias in adducendis testibus ad restituendam famam in proprio genere: tenebitur etiam expendere in isto casu, siquidem illis mediā tibus mediantibus restituitur fama in proprio genere. Et hæc est differentia inter læsionem corporalem membri & infamiam, quod quantumlibet expendantur pecuniæ semper manet mutilatus: at verò infamia pecunijs interdũ interdum obruitur & suffocatur. Et idem est si læsio corporalis fuit contra salutem hominis reparabiliter tamen, tunc enim constat quod læsor tenetur expendere pecunias ad reparandam salutem in proprio genere. ¶ Ad argumenta in oppositum pro parte affirmatiua respondetur ad primũ primum , quod D. Diuus Thom. Thomas non est intelligendus de restitutione famæ secundũ secundum se in alio genere bonorũ bonorum : sed de damnis cōsequutis consequutis ex infamia. Secundo respondetur, quòd D. Diuus Thom. Thomas potest intelligi quando pecunijs datis reparatur homo in honore & fama iuxta tenorem quartæ conclusionis.
Ad secundum argumentũ argumentum negatur consequentia. Et ratio discriminis est, quoniam in casu antecedentis, pecuniæ ancillantur ipsi famæ, deseruiunt enim ad media quibus reparatur fama. At vero in casu consequentis pecunia non ancillaretur famæ sed esset mensura illius & dominaretur ei.
Ad tertium argumentum negatur antecedens. Et ad probationem respondetur, non esse simile conueniens de auro & argento. Etenim aurum & argentum sunt eiusdem ordinis moraliter in humano cōuictu conuictu : sunt enim bona vtilia extrinseca homini. At vero fama est superioris ordinis & debetur virtuti: quapropter nullo pretio potest cōmensurari commensurari , sicut neque ipsa virtus cui debetur honor & fama. ¶ Ad primam confirmationẽ confirmationem respondetur, iuxta doctrinam primæ cōclusionis conclusionis & quartæ. Licitum est enim homini pactum facere cum infamatore, vt recepta pecunia cedat iuri suo: vel etiam quādo quando mediantibus pecunijs ipsa fama & honor reparatur, tunc potest æstimari ad arbitrium boni viri quantum pecuniæ sit necessarium.
Ad secundam confirmationẽ confirmationem respondetur, quòd in illo casu æquum est vt vir illustris det pecuniam aliquam infamato iuxta moderationem tertiæ cōclusionis conclusionis : etsi opus fuerit iuxta doctrinam quartæ cōclusionis conclusionis .
Ad vltimum argumentum respōdetur respondetur , ex dictis in explicatione secundæ & quartæ conclusionis. ¶ Poterat disputari in pręsenti præsenti de restitutione quam tenentur facere hæredes infamatoris. Et rursus quibus hęredibus hæredibus hominis infamati sit facienda restitutio. Sed tamen hæc difficultas per omnia definiẽda definienda est & determinanda, sicut supra determinauimus de hęredibus hæredibus hominis qui læsit in bonis corporis alterum, & de hæredibus eius qui læsus est.
DVbitatur secũdo secundo . Circa alium modũ modum restituendi famam. Vtrum infamatus possit condonare famę famæ restitutionem: ita vt ipse infamatus & infamator maneāt maneant tuti in conscientia nulla facta restitutione.
In hoc dubio sunt duæ sententiæ. Altera est affirmatiua, quæ innititur huic principio, quòd homo est dominus propriæ famæ. Huius sententiæ est Diuus Antoninus in secunda parte titul. 2. capit. 2. §. tertio. & Adrianus in. 4. in materia de restitutione. Et quodlibeto. 1. artic. 1. Magister Soto vbi supra ad quartum. Et etiam lib. 5. de Iustitia & iure. quæst. 10. artic. 2. Et in relectione de ratione tegendi secretum, membro. 1. quæ stione. 3. ¶ Altera sententia est negatiua, quæ innititur contrario fundamento, quòd homo non est dominus propriæ famæ. Hāc Hanc tenet Caietanus in summa verbo, detractio & infra quæst. 73. artic. 2. & Ioan. Maior in quarto distin. 15. quæst. 16.
PRO decisione huius veritatis supponamus ex tractatu de dominio, quòd homo est dominus suæ famæ: & nihilominus inquirimus an ex illo fundamento necessario colligatur non esse peccatum saltem ex genere suo mortale, cōdonare condonare restitutionẽ restitutionem famæ sine vlla rationabili causa: sed potius sit quasi peccatum prodigalitatis sicut quando homo facit de suo quod vult absque rationabili causa. Pro cuius intelligẽtia intelligentia aduertendum est, quòd etiam si homo sit dominus propriæ famæ: sunt tamen quidam qui habent propriam famam ex officio, & ex iustitia alijs obligatam, quales sunt prælati respectu subditorum & prædicatores respectu populi cui prædicant. Alij vero non habent obligatam famam suam alijs saltim ex iustitia, quales sunt priuati homines.
Secundo notandum est, quòd crimina quæ infamant homines sunt in duplici differentia. Quædam enim non infamant solum propriam personam Prælati, sed etiam infamant ipsos subditos personaliter: qualia sunt crimina in quibus subditi solent plerumq́ue imitari prælatos, cuiusmodi est crimen hæresis. Etenim subditi solent sequi prælatorum doctrinam. Vt si episcopus esset hæreticus præsumerentur oues infectæ hæresi, ac proinde si prælatus notatur de hæ resi: notantur etiam de eodem crimine subditi. Alia sunt crimina quę quæ infamant tantum personaliter personam prælati, ex cuius infamia non sequitur subditos alia infamia, nisi quòd habent pręlatum prælatum infamatum. Huius generis sunt crimina in quibus subditi non statim pręsumuntur præsumuntur imitari prælatum: quale est peccatum inuidiæ & ambitionis.
His suppositis sit prima conclusio. Præ latus ex cuius infamia sequitur subditorum infamia primi generis: tenetur ex iustitia non condonare famæ restitutionem: ita quod si remissio facta fuerit, nihil valeat. Probatur: prælatus non potest cedere iuri subditorum, quin potius ex officio & iustitia tenetur illud tueri: sed quando subditi notantur de crimine infamiæ propter infamiam prælati habent ius ad famam Prælati & ad propriam: ergo pręlatus prælatus non potest condonare restitutionem propriæ famæ.
Secunda conclusio. Prælatus ex cuius in famia sequitur non quidem personalis infamia subditorum, sed solum secundi generis infamia: nihilominus adhuc tenetur ipse Prælatus non solum ex charitate, sed etiam ex iustitię iustitiæ titulo, non remittere restitutionem, si modo in officio perseuerare vult. Et in hoc differt ista conclusio à prima. Quòd in casu primæ conclusionis, siue perseueret in officio siue non: tenetur ex iustitia non condonare famę famæ restitutionem.
Probatur ergo conclusio secunda. Prę latus Prælatus tenetur ex officio strictiori vinculo charitatis, quam alij erga subditos: rursus tenetur etiam ex iustitia docere subditos & bonum eis exemplum prębere præbere & fraterna admonitione corripere, & reliqua spiritualia officia impendere. At vero pręlatus prælatus infamis etiam in crimine in quo solus ipse notatur, non potest hęc hæc officia commodè pręstare præstare : ergo vera est conclusio. Probatur minor, ex vulgatissimo dicto Diui Gregorij, necesse est vt cuius vita despicitur, doctrina quoque & prędicatio prædicatio contemnatur. Ex dictis sequitur corollarium, quod infamator in casibus prędictarum prædictarum conclusionum non manet tutus in conscientia, etiam si infamatus dicat se remittere restitutionem suæ famæ: sed adhuc tenetur restituere ex iustitia.
Tertia conclusio. Persona particularis non peccat contra iustitiam si remittat proprię propriæ famæ restitutionem. Probatur conclusio, quia ille est dominus suæ famæ & non habet illam obligatam alteri ex iustitia: ergo ex nulla parte potest peccare contra iustitiam condonando restitutionem propriæ famæ.
Hinc sequitur corollarium, quòd infamator talis personæ non peccabit contra iustitiam, si non restituat illi famam facta tali condonatione.
Quarta conclusio. Persona priuata non peccat mortale peccatum contra charitatem, etiam si absque rationabili causa condonet proprię propriæ famę famæ restitutionem. Hęc Hæc cō clusio conclusio intelligenda est per se loquendo & quantum est ex parte obiecti, scilicet ex parte remissionis proprię propriæ , id est ex parte remissionis famę famæ . Etenim ex parte circunstantiarum poterit esse mortale. Probatur conclu| sio sic intellecta, qui prodigit totũ totum censum proprium non peccat mortaliter, quātum quantum est ex parte obiecti, sed solum peccat peccatum prodigalitatis quod ab vniuersis Theologis dicitur veniale ex obiecto: ergo similiter persona priuata quæ propriam famam etiam absque rationabili causa remittit: non peccabit mortaliter sed venialiter tantum. Hæc conclusio est contra aliquos Theologos modernos, qui tenent esse peccatũ peccatum mortale contra charitatem ex genere suo remittere restitutionem propriæ famæ absque rationabili causa, sed profecto non probant: Quoniam illorum argumenta solum efficiunt quod ex circũstātijs circunstantijs erit mortale peccatum. Quæ argumenta ponemns ponemus ad probandam quintam conclusionem. Sit igitur quinta conclusio. Ex circunstantijs sæpenumero erit mortale peccatum contra charitatem remittere proprię propriæ famæ restitutionẽ restitutionem : imo vero quotiescunq; quotiescunque est peccatum mortale talis remissio etiam contra iustitiā iustitiam , prouenit ex circunstantijs: vt patet in prima & secunda conclusione, vbi propter qualitatẽ qualitatem personæ quæ habet obligatā obligatam famam ex officio, efficitur mortale remittere restitutionẽ restitutionem famæ. Probatur conclusio. Fama vt plurimum necessaria est priuatæ personæ ad cō tinendum continendum ipsum hominem in officio virtutis: experimur enim quod homines infamati statim pręcipites præcipites feruntur in vitia: quod etiā etiam docuit D. Tho. supra. q. 33. arti. 7. ergo absq; absque rationabili causa remittere restitutionẽ restitutionem propriæ famæ erit contra charitatem propriam sui ipsius, & mortale ex circũstantia circunstantia , quæ vt plurimum inuenitur in hominibus. Et propterea Sacræ literæ nos admonent. Curam habe de bono nomine: magis enim tibi proderit quam diuitiæ multæ. Et Apostolus alibi inquit, de cætero fratres quæcunq; quæcunque bonæ famæ facite, seu operamini. Deinde probatur conclusio. Peccare coram alijs frequenter, est peccatũ peccatum mortale scandali contra proximi charitatem: sed multo magis præbet occasionem ruinæ qui scandalizat fratrem qui remittit huiusmodi restitutionem: est enim atque si coram oculis omnium peccatum illud quod sibi imponitur peccaret, ergo. Tertio est alia circunstantia, quod amicis consanguineis & familiaribus magna ac cedit infamia ex amici cōsanguinei consanguinei & familiaris infamia: & obseruandum est in prædictis cōclusionibus conclusionibus , idem esse quantũ quantum attinet ad infamatum, non curare de famæ restitutione: & remittere illam expressè, in quibus enim casibus erit mortale remittere famam: erit etiam mortale non curare de famæ restitutione per media conuenientia & ordinaria. ¶ Hinc sequitur vnum corollarium, quod infamator in casu præcedentis conclusionis, tenebitur saltim ex charitate restituere famam infamato etiam remittenti restitutionem expressè. Si autem non remittat expressè, sed solum patienter ferat, & non curet de restitutione, siue hoc faciat prudenter siue imprudẽter imprudenter : tenebitur nihilominus ex iustitia restituere illi famam. Quemadmodũ Quemadmodum licet martyres patienter ferebāt ferebant tormenta, & maximè voluntariè propter Deum: tamen Tyranni peccabant contra iustitiā iustitiam torquentes illos. Ita licet infamatus vel propter Deum patienter ferat, vel propter negligentiam suam, peccet non curādo curando de bono nomine: nihilominus infamator tenebitur non solum ex charitate, sed etiam ex iustitia restituere illi famam: quia patientia infamati vel negligentia non debet fauere infamatori. Et propterea diximus in hac obseruatione, quod quantum ad infamatum, idem erat remittere & non curare: quia non est idem quantum ad infamatorem. ¶ Sit iam sexta cōclusio conclusio . Aliquando non solum nullum est peccatum remittere restitutionẽ restitutionem famæ, vel non curare de illa: sed etiam valde meritorium, videlicet quando fuerit rationalis causa secundum leges prudentiæ & charitatis: de quibus iudicant viri spirituales eruditi doctrina & exemplis Sanctorum. Ratio huius conclusionis est, quoniam quanuis fama & honor sit optimum bonum temporale, tamen ordinatum est ex natura sua ad maius bonum, vel communitatis vel virtutis: sicut & ipsa vita pretiosissima exponitur periculis prudenter & sancte propter huiusmodi maiora bona, ergo.
Deinde probatur exemplis Sanctorum, imo & Christi Domini: qui sæpe non curauit de infamia falsorum testimoniorũ testimoniorum quæ aduersum se obijciebantur, vt patet coram Pilato, Iesus autem tacebat. Cuius etiam | exẽplo exemplo sæpe sancti tacuerunt, dum falsa crimina imponebātur imponebantur eis. ¶ Sed est vnũ vnum argumẽ tũ argumentum principale contra corollariũ corollarium quod intulimus ex prima & secunda conclusione. Diximus in superioribus quod si pater lęsus læsus in bonis corporis: remittat percussori non solũ solum iniuriam sed etiam damna consequuta: non tenetur percussor restituere quicquam filijs neque tanquam hæredibus, neque titulo alimentorum ad quæ filij habebant ius, ergo similiter si prælatus condonet restitutionẽ restitutionem propriæ famæ: non tenebitur infamator famam subditis restituere. Probatur consequentia. Quia sicut prælatus tenetur procurare suam famam pro gubernandis subditis qui sunt filij spirituales: ita etiam pater carnalis tenetur & seipsum & bona sua conseruare pro sustentatione filiorum: ergo eadem est ratio vtriusque casus.
Ad hoc argumentum respōdetur respondetur , quòd non est eadem ratio sed est magna differentia, quoniam pater carnalis est totalis dominus bonorum suorum: quod si silij habent ius ad illa bona vt sustententur à patre: tamẽ tamen istud ius fundatur non in iustitia commutatiua qua obligetur pater sustẽtare sustentare filios: sed fundatur in voluntate & pietate patris, qua tenetur alere filios, & idcirco remittente patre restitutionem illorum bonorum, factũ factum tenet: quanuis ipse peccet contra pietatem. Quapropter non tenebitur percussor ipsius patris ex iustitia quidquam filijs restituere. At vero prælatus tenetur ex iustitia & ex officio defendere famam subditorum, & propriam famam habet obligatam ex iustitia ad bonam gubernationem subditorum. Ex quo sequitur, quòd si ex infamia prælati sequatur infamia subditorum: tenebitur infamator vtranque famam restituere. Quod si prælatus remiserit restitutionem quod ad se attinet: nihilominus infamator tenebitur restituere subditis famam suam, maxime in casu primæ conclusionis quando notantur subditi de eodem crimine. Nam in casu secundæ conclusionis, si prælatus dimittat officium, non tenebitur infamator vltra restituere quidquam subditis. Ex dictis potest colligi solutio aliorum dubiorũ dubiorum minorum, scilicet, Vtrùm qui infamauit seipsum teneatur sibi famam reparare? Re spondetur, quòd si pręlatus prælatus sit, tenetur ex iustitia reparare famā famam suā suam iuxta tenorẽ tenorem primæ & secundæ conclusionis: quonia huiusmodi iustitia non consideratur in ordine ad seipsum, sed ad subditos quibus prælatus tenetur ex iustitia commutatiua. At vero si priuata persona sit nunquam peccabit contra iustitiam quæ non est ad seipsum: poterit autem peccare contra charitatem sui ipsius, vel proximi mortaliter vel venialiter, vel tādem tandem nullo modo peccare iuxta tenorem aliarum conclusionum supra positarum.
Secũdo Secundo colligitur solutio alterius dubij, Vtrùm qui se inuicem infamauerũt infamauerunt possint sibi inuicem condonare famæ restitutionẽ restitutionem . Dicendum enim est, quòd si prælati sunt non possunt condonare ad inuicem restitutionem, sed peccant etiam contra iustitiam ratione subditorum iuxta tenorẽ tenorem primæ & secundæ conclusionis. Si autẽ autem sunt personæ priuatæ, dicẽdũ dicendum est de illis, iuxta tenorẽ tenorem aliarũ aliarum cōclusionũ conclusionum . Poterit autẽ autem cōtingere contingere quod quando duo ad inuicẽ inuicem se infamauerunt non sit æqualis vtriusq; vtriusque causa ita vt ambo æqualiter possint cōdonare condonare restitutionem. Tertiò potest colligi solutio specialis difficultatis, Quomodo sit facienda honoris restitutio. Est enim honor eiusdẽ eiusdem ordinis cum fama, & debetur virtuti secundùm se, sed differt à fama in eo quod honor exhibetur præsenti: fama vero est de absentibus proprie. D. Diuus Tho. Thomas in solutione ad tertium, dixit de restitutione honoris. Nos autem ponimus primam conclusionẽ conclusionem , qui honorem per contumeliā contumeliam abstulit vel quomodolibet alias, tenetur in eodẽ eodem genere restituere, scilicet, exhibendo reuerentiam iuxta cōditionem conditionem personę personæ . Secũdo Secundo probatur ex illo ad Rom. 13. Reddite omnibus debita cui honorẽ honorem honorẽ honorem , &c. Probatur. Quoniā Quoniam qui honorem abstulit, iniuriā iniuriam fecit proximo contra iustitiā iustitiam cōmutatiuam commutatiuam in re quæ in eodem genere restitui potest, ergo tenebitur in eodem genere restituere.
Secunda conclusio. Conuenientissimus modus & aliquādo aliquando necessarius ad restituendum honorem, est veniæ petitio. Probatur ex doctrina Augustin. Augustini in regula, melior est enim qui quanuis ira sæpe tentetur, tamen impetrare festinat vt sibi dimittat cui se agnoscit fecisse iniuriā iniuriam : quam qui tardius irasci| tur & ad veniam petendam tardius inclinatur. Quibus verbis expressè satisfactionem pro conuitio & maledicto dicit esse veniæ petitionẽ petitionem . Et statim subijcit. Qui autẽ autem nunquā nunquam vult petere veniā veniam aut non ex animo petit sine causa est in monasterio, etiāsi etiamsi inde non proijciatur. Et hæc est communis sententia doctorum. Solus Caietanus infra quæst. 72. art. 3. videtur negare petitionem veniæ esse necessariam ad restituẽdum restituendum honorem. At vero ipsemet in opusculo. 17. responsionum, responsione. 13. puncto. 5. explicans locum citatum, sentit omnino nobiscum in hac conclusione. Verum est tamen quòd sunt duæ exceptiones in hac nostra conclusione. Prima est quando prælatus fuit qui fecit iniuriam subdito in honore: iste enim non tenetur petere veniā veniam iuxta doctrinam Diui Augustini, ne regendi frangatur autoritas: sed alia via potest honorare subditum. Idem dicimus de magistris respectu discipulorum, & de illustribus ciuitatis respectu vulgi proportionabiliter ad arbitriũ arbitrium boni viri. Secunda exceptio est, quādo quando vsus patriæ & prouintiæ non admittit huiusmodi restitutionem honoris per petitionem veniæ: sed potius talis petitio reputatur & iudicatur noua iniuria. Tunc enim alia via suauior quærenda est, vt iniuriam passus recuperet honorem suum.
Diximus hactenus de restitutione faciẽ da facienda pro læsionibus, tam in corpore, quam etiam in fama & in honore. Cæterũ Cæterum de ipsis læsionibus secundùm se in sequentibus dicendum erit. Præterea. Difficultas huius articuli est circa solutionem ad tertium, vbi D. Diuus Tho. Thomas agit de restitutione ab eo facienda, qui impedit aliquẽ aliquem à cōsequutione consequutione præbendæ vel officij. Et quanuis dupliciter possit oriri obligatio restituendi in distributione harum dignitatum, videlicet vel ex parte distributoris qui iniquè diuidit atque distribuit, vel ex parte iniustè impedientis bonam distributionem: tamen in præsenti, solum facimus sermonem de obligatione restituendi quatenetur impediens bonam distributionem. Nam de priori obligatione vniuersaliter agendum est in quæst. 63.
DVbitatur duodecimo & vltimo in hoc articulo, Vtrũ Vtrum vniuersaliter om nis impediens iniustè, vel per dolũ dolum aut fraudem, alterũ alterum à consequutione officij vel beneficij, teneatur illi restituere? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ad hoc quod propriè dicatur restitutio, necesse est quòd aliquis sit deiectus à dominio vel possessione rei suæ, vt verè dicatur restitui. Sed ille qui impeditur à consequutione eius quod nondum habet videlicet beneficij, non est deiectus à dominio vel possessione rei suæ: ergo qui impediuit non tenetur restituere.
Secundò arguitur. Qui per fraudem aut dolum impedit dignũ dignum à consequutione beneficij vt præbenda detur digniori, non tenetur restituere, & tamen iniustè impedit videlicet per fraudem & dolũ dolum , ergo illa non est vniuersalis regula. Maior videtur esse doctrina D. Diuus Tho. Thomas in solutione ad tertium, vbi docet quòd qui impedit dignum à consequutione beneficij propter bonum Ecclesiæ, vt detur digniori: non tenetur restituere quidquam. Confirmatur. Quoniā Quoniam animus impedientis bene vel male affectus, nihil confert ad rationem iniustitiæ: sed pertinebit affectus ille ad charitatem vel ad odium proximi. At vero obligatio restituendi pensatur ex iniuria & damno dato, ergo nihil refert quòd impediens intendat bonũ bonum ecclesiæ vel non intendat: vt teneatur restituere præbendam: quanuis alias tenebitur ad restitutionem famæ si infamauit eum, vt impediretur à consequutione beneficij.
Tertiò arguitur. Ipsemet oppositor qui petit beneficium simul cum alijs candidatis siue oppositoribus concurrentibus, quos ipse cognouit esse digniores se, impedit iniuste alios digniores à consequutione præ bendæ: & tamen si sibi conferatur præbenda non tenebitur ad vllam restitutionem faciendam: ergo non est vniuersalis regula. Minor probatur ex communi consensu & vsu omnium. Maior autem probatur. Quia ille inducit electores in hunc errorem vt existiment se digniorem esse cæ teris, ergo.
Quartò arguitur, & intendimus probare quòd saltem quando solis precibus, induxit aliquis electores vt conferant beneficium minus digno vel certè indigno: non teneatur ad restitutionem digniori vel digno im| pedito ad consequutionem beneficij. Est argumentum à simili. Quando aliquis precibus aut consilio induxit aliquem, ne daret eleemosynam pauperi, vel ne relinqueret hæreditatem vel legatum vel quamlibet liberam donationem, non tenetur ad aliquā aliquam restitutionem faciendam ei quem impediuit à consequutione beneficij, ergo neque in nostro casu tenebitur ille ad restitutionem aliquam faciendam. Antecedens ab omnibus conceditur: consequentia probatur. Quoniam idcirco in casu exempli adducti, non tenetur impediens restituere: quia impeditus nondum erat assequutus illud beneficium, quin potius assecutio pendebat ex libera voluntate collatoris. Sed hoc ipsum contingit, quando quis precibus inducit collatorem vt conferat præbendam: ergo non tenetur ad restitutionem.
Vltimò arguitur. Ipsemet distributor si iniquè distribuat prætermittens digniorem, conferens beneficium digno: imò etiam indigno: non tenetur ad aliquam restitutionem faciendam digniori vel digno, ergo multo minus tenebitur, qui induxit illum solis precibus vt ita distribueret. Antecedens ferè ab omnibus doctoribus nostri temporis conceditur: qui solum aiunt, quòd si qua restitutio facienda est quando elegit indignum: illa facienda erit ecclesiæ vel communitati, cui accidit incommodum & malum ex electione indigni. Consequentia probatur. Quia quādo quando causa principalis alicuius actionis non tenetur ad restitutionem: minus videtur obligari causa minus principalis. Et confirmatur. Quia si impediens teneretur in prædicto casu ad restitutionem faciendam: teneretur ad restitutionem faciendam totius damni illati. Hoc autem est falsum, vt docet Diuus Thomas ad tertium, vbi ait, quòd non tenetur in totum restituere, sed ad arbitrium boni viri. Sequela probatur. Distributor ipse, si teneretur ad restitutionem, teneretur ad restitutionem totius damni illati, ergo etiam ille qui induxit eum ad prædictam restitutionem: sicut qui induxit alterum vt occidat hominem.
IN hoc grauissimo dubio prima sententia est Scoti, Ricardi, & aliorum in 4. as serentium, quòd ille qui impediuit alterum à consequutione beneficij, si id fecit intendens commodum suum vel amici: non tenetur ad vllam restitutionem faciendam. Si tamen id fecit in odium impediti vt ei malum faciat: tenetur ad restitutionem. Et aliqui existimant quòd D. Thom. ad 4. supra fauet huic sententiæ. Veruntamen sententia Diui Thomæ explicabitur sequentibus conclusionibus.
Prima conclusio est. Quod impediens aliquem iustè à consequutione præbendæ, videlicet, intendens honorem Dei vel vtilitatem ecclesiæ, procuret quòd detur digniori: non tenetur ad aliquā aliquam restitutionem.
Secunda conclusio. Qui impedit iniustè, intendens impediti nocumentum, consulens quòd non detur digno præbenda antequam sit firmatum quòd ei detur: tenetur ad aliquam restitutionem faciendam ad arbitrium boni viri.
Tertia conclusio. Si iam firmatum erat vt daretur præbenda alicui, & alius propter indebitam causam procuret quòd reuocetur propositum illud: tenetur ad restitutionem æqualis, scilicet, totius damni. Ecce in istis conclusionibus D. Diuus Thom. Thomas nihil fauet prædictæ sententiæ. Alia sententia est cuiusdam Geraldi, qui statuit regulam generalem. Quoties quis impedit alterum ab eo quod nondum erat sui iuris: non fit ei ad restitutionem obnoxius. Refert istum autorẽ autorem Adrian. in 4. Sententiarum in materia de restitutione, fol. 47. & Magister Soto art. 3. vbi supra ad sextum. ipse vero Magister Soto asserit, quòd is qui precibus aut consilio impedit dignum aut digniorem à consequutione officij publici: non tenetur ad aliquam restitutionem faciendam impedito. Si autem per vim aut fraudem impedierit: tenetur ad restitutionem faciendam magis vel minus, iuxta moderationẽ moderationem Diui Thomæ ad quartum. In eadem sententia est Nauarro in Manuali. capit. 17. à numer. 69. & deinceps.
Vltima sententia est asserentium, quod ille solum tenebitur ad restitutionẽ restitutionem in casu nostri dubij, qui impedit iniustè dignum à cō sequutione consequutione præbendæ: is autem qui impedit iuste, quocunque animo id fecerit | non tenetur ad restitutionem. Hæc sentẽtia sententia videtur mihi esse D. Diui Thom. Thomae & est Caietani super hunc artic. in solutione ad quartum. Hanc sequutus fuit Magister Victoria.
PRO decisione huius rei & intelligẽtia intelligentia D. Diui Tho. Thomae notandũ notandum est primò, quod bona à quorũ quorum assecutione potest aliquis impediri sunt in duplici differẽtia differentia . Quædā Quædam sunt ei debita ex iustitia, siue commutatiua siue distributiua. Alia vero non quidem ex iustitia, sed solum ex liberalitate & misericordia alterius expectantur. Exemplum primi est, in bonis publicis quæ ex iustitia distributiua debẽtur debentur ciuibus pro qualitate meritorũ meritorum . Exemplum secũdi secundi est in bonis gratuitis, scilicet, in largitis eleemosynis. Rursus bona publica quæ ex iustitia distributiua debentur diuidi possunt in duplici differentia. Quædam quæ potissime destinata sunt in commodum & fauorem personarũ personarum : quædā quædam vero quæ licet aliquo modo ordinata sint in fauorẽ fauorem personarũ personarum , tamen per se primo instituta sunt in cōmodũ commodum & vtilitatẽ vtilitatem reipublicæ. Exemplum primi est in ærario publico quod distribuitur per singulos ciues. Exemplum secundi est, in publicis magistratibus & officijs, siue ecclesiasticis siue secularibus. Notandũ Notandum est secũdò secundo , quod duobus modis potest aliquis impedire aliquem à cōsequutione consequutione alicuius boni, videlicet iustè vel iniustè. Iustè quidẽ quidem dicetur quis impedire alterũ alterum , quando neq; neque contra cōmutatiuā commutatiuam iustitiā iustitiam neq; neque distributiuā distributiuam quid facit. v. Verbi g. gratia, si quis sine vi & dolo impediat dignũ dignum vel minus dignũ dignum à cōsequutione consequutione beneficij iustè facit. Rursus dupliciter potest contingere quod aliquis iustè impediat alterum. Vno modo iustè formaliter secundũ secundum rationẽ rationem formalẽ formalem virtutis iustitiæ perfectæ, videlicet, quādo quando impedit propter debitũ debitum finẽ finem debito loco & tempore, & cum reliquis circũstantijs circunstantijs virtutis. Altero modo potest impedire iustè materialiter, & quantũ quantum ad substantiā substantiam actus: non violans iustitiā iustitiam cōmutatiuā commutatiuam vel distributiuā distributiuam . Vt si aliquis imprudenter maloq́ue animo, & propter malum finẽ finem impediat à consequutione boni alicuius. Iniustè vero potest quis impedire alterum. Primò quidem contra iustitiam cōmutatiuam commutatiuam tantum. Secundò cōtra contra distributiuā distributiuam tantum. Tertiò cōtra contra vtranq; vtranque simul. Exemplũ Exemplum primi, in eo quiper vim aut fraudem impedit indignũ indignum aut minus dignum à consequutione boni. Exemplum secũdi secundi est in eo qui absque vi & dolo impedit digniorem à consequutione præbendæ. Exemplũ Exemplum tertij est in eo qui vi aut fraude adhibita, impedit digniorem à consequutione præbendæ. Rursus qui iniustè impedit contra iustitiam commutatiuam tantum, aliquando procurat distributiuam iustitiam bene exerceri. V. Verbi g. gratia, si impediat indignum vt detur beneficium digno, vel impediat minus dignum vt detur digniori. Quandoque vero non procurat iustitiam distributiuam . v. , verbi g. gratia, si impediat dignum vt detur æquè digno. Denique aduertendum est, quòd quanuis præsens quæstio principaliter instituatur de officijs publicis distribuendis, & de impedimento bonæ & debitæ distributionis: tamen obiter etiam definiemus illam respectu cuiuslibet boni quod aliquis intendit vel sperat.
Prima conclusio. Qui per medium aliquod tantum contra iustitiam commutatiuam, impedit alterum à consequutione boni quod non est sibi debitum ex iustitia, sed ex liberalitate: tenetur ad restitutionem faciendam. Si autem non impediat per vim aut fraudem: non tenetur ad restitutionem. Prima pars cōclusionis conclusionis probatur. Quia per restitutionem debet reparari omnis læsio contra iustitiam commutatiuam & omnia damna, ergo qui per tale medium contra iustitiam commutatiuam impediuit aliquem à cōsequutione consequutione boni quod erat in promptu obtinere, etiam si obtinẽdum obtinendum ex misericordia vel liberalitate alterius: tenebitur ad restitutionem faciendā faciendam illius damni consecuti ex iniustitia quam ab altero passus est.
Secundò probatur conclusio. Qui per vim illatā illatam in bonis corporis, vel etiā etiam per infamiā infamiam , fuit causa quod proximus non obtineret aliquod bonũ bonum : tenetur ad restitutionẽ restitutionem illius boni, vt definitum est in superioribus, ergo etiam in casu nostræ conclusionis tenebitur qui impediuit per aliquod medium cō tra contra iustitiam commutatiuam. Secunda vero pars conclusionis probatur ex opposita ratione. Ille non facit aliquid contra iustitiā iustitiam commutatiuam neque distributiuam, ergo | non tenetur restituere. Probatur cōsequentia consequentia . Quia sola læsio cōtra contra iustitiam, obligat ad restitutionem. Hæc conclusio asseritur ab omnibus fere saltem quoad secundam partem, quantum vero ad primam partem videtur Caietanus aliquo modo contrariari in hoc artic. dub. 6. asserit enim vniuersali ter, quòd qui impedit alterum à consequutione huiusmodi bonorum, non tenetur ad restitutionem, etiam si faciat id ex odio. Ad eundem modum loquitur in Summa, verbo, restitutio. Sed profecto Caiet. nullibi dicit expresse, quod si apponat medium contra iustitiam commutatiuam per quòd impediat alterum à consequutione talis boni, non teneatur ad restitutionem: sed solum dicit, etiam si id faciat ex odio. Et sic Caietanus intelligendus erit quando non interuenit vis aut dolus. Syluester autem in verbo restitutio. 3. §. vltimo. magis videtur aduersari nostræ sententiæ: sed nos demonstrationem illam existimamus.
Secunda conclusio. Quandocunque aliquis impedierit ciuem à consequutione boni quod sibi conueniebat ex iustitia distributiua, & institutum erat principaliter in bonum particulare ciuium: tenebitur restituere, etiam si solis precibus absque dolo & fraude impedierit. Hæc conclusio communis esse debet consensus omnium doctorũ doctorum : & probatur. Distributor ipse minister reipublicæ, si non distribuat illa bona secundùm proportionem iustitiæ distributiuæ, tenebitur ad restitutionem faciendam illi, cui minus dedit: sed qui impedit distributorem etiam solis precibus & consilio quominus exerceat rectè officium ministri distribuentis est concausa illius damni quod alteri prouenit: ergo similiter ad restitutionem tenebitur: quoniam omnis consulens aut deprecans vt fiat iniustitia alteri: tenetur similiter ad restitutionem cum illo qui facit iniustitiam, quando suo consilio vel precibus mouit alterum vt faceret iniustitiam. Secundo probatur exemplo. Qui impedit œconomum solum consilio & rogatu, ne elargiatur eleemosynam illi pauperi cui dominus fieri pręceperat præceperat : tenetur ad restitutiouem restitutionem , ergo etiam in nostro casu, quoniā quoniam distributor per omnia quantum ad hoc simi lis est œconomo. Tenetur enim singulis ciuibus distribuere huiusmodi bona secundũ secundum voluntatem reipublicæ, quæ domina est illorum bonorũ bonorum . Sed de ista cōclusione conclusione & ratione illius, dicemus postea copiosiùs quæ stione sequẽti sequenti . Hactenus diximus de bonis priuatis in cōclusione conclusione prima, & publicis ordinatis in bonũ bonum particulare.
At vero de bonis publicis destinatis principaliter in cōmodum commodum communitatis, sit tertia conclusio. Qui impedit iuste formaliter aliquem à consequutionem officij publici, non tenetur ad aliquā aliquam restitutionẽ restitutionem . Qui autem impedierit iuste materialiter tantum, peccabit quidẽ quidem : non tamen tenebitur ad vllā vllam restitutionem faciendam. Sit exemplũ exemplum primæ partis conclusionis, in illo qui bono animo attentis omnibus circunstantijs impediuit indignũ indignum , vel minus dignũ dignum à consequutione beneficij. Exemplũ Exemplum secundæ partis, est in eo qui malo animo & malo fine idipsum fecerit, sine fraude tamen aut vi. Vtraque pars conclusionis videtur euidens, quia ille operatur secundũ secundum virtutẽ virtutem , ergo ad nullā nullam tenetur restitutionẽ restitutionem . Secunda vero probatur. Quoniā Quoniam euidẽs euidens est quod solius iustitiæ violatio obligat ad restitutionẽ restitutionem . Qui autẽ autem illo modo impedit, solum peccat cōtra contra charitatem & prudentiam: ergo non tenetur ad restitutionem.
Quarta conclusio. Qui impedit iniuste contra cōmutatiuā commutatiuam iustitiam procurans tamen, quod iustitia distributiua seruetur procurans quod officiũ officium detur digniori, tenetur ad restitutionẽ restitutionem iniuriæ illatæ cōtra contra iustitiā iustitiam cōmutatiuam commutatiuam : non tamen tenetur ad restitutionẽ restitutionem officij ablati. Itaque si vi aut fraus cōtra contra minus dignum æstimetur centum aureos, debet restituere centum aureos, nihil tamen pro beneficio ablato, etiam si aliàs certissime minus dignus assequuturus erat officiũ officium . Prima pars conclusionis manifesta est, quia læsio contra iustitiam commutatiuam reparanda est restitutio. Secunda vero pars, quòd ista restitutio non sit extendenda ad restitutionem beneficij vel officij. Probatur. Quia illud officium debebatur secundùm iustitiam distributiuam digniori, ergo minus digno non est facienda restitutio. Probatur consequentia. Quia quanuis dignus absolutè consideratus ius habet, vt se | opponat officio vel beneficio: tamen comparatione dignioris non propriè impeditur ius illius ad beneficium: quia comparatione dignioris non habet ius legitimum vt acquirat beneficium secundùm iustitiam distributiuam. Secundò probatur. Quoniam si ipsemet minister distributor consentiret cum fraude & dolo, vt minus dignus impediretur à consequutione officij vel beneficij non teneretur ad aliquam restitutionem beneficij quod datum est digniori: nam ipse ita tenebatur distribuere vt daret digniori, ergo neque alter tenetur restituere qui fuit cō causa concausa per fraudem & dolum, vt auferretur à minus digno & daretur digniori, siquidẽ siquidem causa & concausa æqualiter tenentur ad restitutionem. Ex hoc sequitur, quòd etiam si ille qui impediuit per fraudem & dolum contra iustitiam commutatiuam minus dignum à consequutione beneficij non procurauerit bonum iustitiæ distributiuæ. Tamen illud consequutum est, vt daretur digniori: non tenebitur ad aliquam restitutionem beneficij faciendam minus digno magis quam ipse distributor. Ratio huius est, quia restitutio non obligat propter solum malum animum iniquè operantis, sed propter damnum reuera consequutum, ad cuius contrarium bonum habebat ius ille qui impeditus est.
Quinta conclusio. Qui impedit iniustè contra iustitiam commutatiuam tantum, si ex actione illius consequutum est quòd seruetur distributiua, siue per se siue per accidens, non tenebitur ad restitutionem faciendam pro beneficio, etiam si ipse intenderet quòd eligeretur indignus. Cuius ratio est eadem atque corollarij præcedentis.
Sexta conclusio. Qui per vim aut fraudem impediuit dignum vt daretur beneficium æquè digno, vel reuera ita consequutum est quòd propter eius impedimentum daretur beneficium æquè digno, nihilominus ille tenetur ad restitutionem. Probatur ex celebri regula, si tua culpa damnum datum est, &c. sed culpa eius qui impediuit dignum per vim aut fraudem datum est illi hoc damnũ damnum quod caret beneficio quod erat habiturus iure optimo, ergo tenetur illi restituere. Confirmatur. Quia quanuis oppo sitores sint æquè digni, tamen ille qui per vim & fraudem impeditur, habebat ius magis propinquum ad obtinendum beneficiũ beneficium quam alij, ergo qui contra iustitiam cōmutatiuam commutatiuam impediuit illam propinquitatem, tenebitur ad restitutionem illius damni.
Hic sequitur, quòd si per vim aut fraudẽ fraudem reuera ille non fuit impeditus, licet iniquus intenderit impedire, non tenebitur ad restitutionem si alteri æquè digno datum est beneficium. Ratio est à contrario cōclusionis conclusionis præcedentis. Etenim reuera per fraudem & dolum non est datum illi hoc damnum, quoniam etiam si abfuisset vis aut fraus ille non erat consequuturus beneficium.
Sed est obiectio contra istam conclusionem. Nam in quarta conclusione dictũ dictum est qui tantum impedit contra iustitiam commutatiuam etiam per fraudem & dolum non tenetur ad restitutionem beneficij, quia non læsit iustitiam distributiuā distributiuam : sed hoc ipsum cōtingit contingit in casu sextæ cōclusionis conclusionis , ergo eadem est vtriusque ratio. Ad hoc argumẽ tum argumentum respondent quidā quidam , esse differentiā differentiam in eo quod in casu quartæ conclusionis non solũ solum non læditur iustitia distributiua, sed etiā etiam procuratur & consequitur recta distributio iustitiæ distributiuę distributiuae quod beneficiũ beneficium detur digniori. At vero in casu sextæ conclusionis quanuis non lædatur iustitia distributiua tamen non procuratur nec consequitur. Nihilominus nobis alia solutio videtur melior, videlicet, quod est impertinens quòd procuretur iustitia distributiua quando non consequitur talis rectitudo: si autem cōsequitur consequitur , etiam si quis procurauerit oppositum per iniquitatem non tenebitur ad restitutionem beneficij faciendam digno quem impediuit. Est igitur differentia inter casum quartæ conclusionis & sextæ, quod peccatum contra iustitiā iustititam cōmutatiuā commutatiuam cōmissum commissum in casu conclusionis sextæ extendit se ad maius damnũ damnum eius qui impeditur, videlicet, quod cæteris paribus ille erat propinquior assecutioni beneficij, eo quod distributor paratus erat illi cōferre conferre nisi per iniquitatẽ iniquitatem alterius, scilicet, fraudẽ fraudem vel dolũ dolum aut vim auerteretur eius animus vt illi non conferret: & hoc est damnũ damnum quod consequitur ex iniquitate alterius contra iustitiam commutatiuam, ac proinde tenetur restituere | beneficium: at vero in casu quartæ conclusionis datur beneficium digniori, respectu cuius dignus non habebat ius. Sed dicet aliquis: quid erit si per preces vel cōsilium consilium impediat aliquis dignum ad quem animus distributoris erat iam inclinatus vt conferret illi beneficium, & propter preces vel consilium alterius auersus est ab illo animo & contulit beneficium alteri æquè digno. An tunc impediens teneatur restituere beneficium. Respondetur, quòd non tenetur restituere. Ratio est manifesta. Quia ille non peccat contra iustitiam commutatiuam neque distributiuam, ergo non tenetur ad restitutionem. Probatur antecedens. Quia ille precatur & consulit id quod distributor posset iuste facere, ergo non peccat contra iustitiam distributiuam nec cōmutatiuam commutatiuam . Item medium quo vtitur, scilicet, preces & consilium absque vi & fraude non est contra iustitiam cōmutatiuam commutatiuam respectu digni quem impedit. Probatur. Quia licitum est vnicuiq; vnicuique rogare pro amico æqualiter digno absque vi & fraude respectu alterius digni.
Septima conclusio. Asseritur à quibusdā quibusdam modernis Theologis sub ista forma. Omnis qui impedit iniustè contra iustitiam distributiuam tantum, etiam si non vtatur vi aut fraude, sed roget vel consulat vt beneficium detur minus digno tenetur ad restitutionem faciendam pro beneficio digniori impedito. Hæc conclusio videtur necessario coniuncta cum sententia quæ asserit quod distributor qui violat iustitiam distributiuam tenetur ad restitutionem digniori faciendam, quæ quidem sentẽtia sententia , vt dicemus quæst. quæstione sequenti, verior est. Sed nunc probatur conclusio, quia D. Diuus Tho. Thomas in responsione ad quartum, nullam aliam iustitiā iustitiam assignat in eo qui impedit iustè, nisi quod ille procurat quòd detur præbenda digniori. Item nullā nullam iniustitiam aliam assignat in eo qui impedit iniustè, nisi quòd præbenda detur minus digno, sed illa iustitia quod præbenda detur digniori distributiua est & illa iniustitia quòd præbenda detur minus digno contra distributiuam tantum est, ergo ex hac sola radice quòd læditur iustitia distributiua tantũ tantum , tenebitur ad restitutionem, non solum distributor, sed etiam impediens & cōsulens consulens . Secundò. D. Diuus Tho. Thomas absolutè pronũtiat pronuntiat quod qui impedit iniustè, tenetur ad restitutionẽ restitutionem faciendam nulla facta mentione fraudis aut violentiæ, sed qui contra iustitiam distributiuam tantum impedit digniorem, reuera iniustè impedit non minus, imo magis quā quam si contra iustitiam commutatiuam tantum impediret, eo quòd iustitia distributiua prę stantior præstantior est quam commutatiua: reperitur enim in Deo propriè non autem commutatiua, ergo tenebitur ad restitutionem qui contra tantum iustitiam distributiuam impedit digniorem. Denique D. Diuus Tho. Thomas expresse dicit, quòd qui impedit ne præbenda detur digno vel digniori, consulens quòd ei non detur tenetur, ad restitutionem, sed iste tantum peccat contra iustitiam distributiuam, ergo conclusio posita est expressa sententia Diui Thomæ.
Nihilominus his non obstantibus ostendemus diligenter in quæst. 63. sequẽti sequenti . quòd nisi in violatione iustitiæ distributiuæ interueniat læsio contra iustitiam cōmutatiuam commutatiuam expressa vel virtualis, nunquam oritur ratio vel obligatio restituendi. V. Verbi g. gratia, si distributor sit absolutus dominus distribuendorum bonorum, potest quidem ille exercere iustitiam distributiuā distributiuam . At vero non poterit peccare cōtra contra iustitiam commutiuam etiam si minus dignis maiora conferat. Et ratio est, quia facit de suo quod vult neque tenetur aliunde ex vi iustitiæ commutatiuæ rectè exercere officiũ officium iustitię iustitiæ distributiuæ. Exemplum huius esse potest in Rege qui ex proprio patrimonio velit militibus aliquod beneficium conferre. Tunc enim etiāsi etiamsi minus dignis maiora conferat, non tenebitur ad aliquā aliquam restitutionem. Hoc ipsum magis lucet in Deo qui exercet iustitiā iustitiam distributiuā distributiuam proprissimè quādo quando vult & reddit vnicuiq; vnicuique secundũ secundum opera sua. At vero si Deus de facto velit maioribus meritis minus præmiũ præmium conferre, non teneretur ad restitutionẽ restitutionem , sed quia dixit quod redditurus est vnicuique secundùm opera sua, non esset verax & fidelis, nisi ita distribueret. Sic igitur in proposito dicemus, quod impediens etiam absque vi & fraude ne detur beneficium digniori, facit quidem contra iustitiā iustititam distributiuā distributiuam expresse & formaliter, sed tamẽ tamen tenetur ad restitutionẽ restitutionem | quia virtualiter facit contra iustitiam commutatiuam, quia ex iustitia commutatiua tenetur vnusquisque non impedire ius alienum. At vero dignior habet ius ad beneficium respectu distributoris qui tenetur digniori conferre, quanuis non teneatur vnusquisque ex iustitia commutatiua illud procurare, tamen tenetur illud non impedire. Item est alia ratio quare ille peccet contra iustitiam commutatiuam, quia ipse distributor cum non sit dominus absolutus illorum bonorum, tenetur ex iustitia commutatiua rectè exercere officium distributoris, quandiu vult esse dispensator reipublicæ quæ domina est illorum bonorum & idcircò tenetur illa bona dispensare secundùm voluntatem domini. Hinc igitur est quòd consulens & rogans ne recte exerceat officium distributoris peccet idem peccatum quod peccat ipse distributor contra iustitiam commutatiuam, sicut qui consuleret alicui ministro quòd non daret eleemosynam secundùm voluntatem domini teneretur etiam ipsi pauperi restituere.
Habemus igitur intentum quòd obligatio restituendi semper oritur ex læsione iustitiæ commutatiuæ expressa & formali vel saltem virtuali. Vnde sit septima conclusio. Si intelligatur expressè & formaliter vel virtualiter de impedimento contra iustitiam commutatiuam tantum vera est, si autem dictio exclusiua, tantum, excludat læ sionem virtualem falsa est. Denique circa omnia prædicta de restitutione pro beneficio totaliter vel in parte obseruāda obseruanda est mens & intentio distributoris. Etenim si nulla est intentio moraliter loquendo quòd distributor collaturus est beneficium impedito etiā etiam per iniquitatem non tenebitur intẽdens intendens impedire ad aliquam restitutionem faciendā faciendam , si autem aliqua spes erat, sed non certa moraliter loquendo, tunc intendens impedire, tenetur ad arbitrium boni viri aliquam partem restituere. Si verò certissima spes erat, quòd ille impeditus assecuturus erat officium vel beneficium, tunc qui iniustè impediuit tenebitur ad restitutionem æqualis. Rursus ex parte impedientis multum confert considerare intentionem illius: aliquando enim bona fides eius excusabit eum à re stitutione. V. Verbi g. gratia, si Petrus intendebat eligere digniorem neque sibi cōstabat constabat quòd per suam diligentiā diligentiam forte eligeretur indignior, tunc etiam si indignissimus euadat electus non tenetur ad aliquam restitutionẽ restitutionem , quia neque obligatur ratione iniuriosæ actionis, neque ratione rei acceptæ.
Sed contra huiusmodi obseruationes, & ea quæ supra dicta sunt in prima & tertia cō clusione conclusione est argumentum ex Iurisconsulto ex. l. 1. §. denique. &. l. 2. §. idem Labeo. ff. de aqua pluuiali arcenda. vbi inquit, quòd si vicinus superior fontem aut torrẽtem torrentem qui per fundum suum decurrit & in inferioris vicini prędium prædium deuoluitur auerterit. Siquidem animo nocẽdi nocendi vicino id fecerit est iniurius & tenetur ad restitutionem: si autem id fecerit vt sibi suisq́ue rebus prospiciat aut consulat non est iniurius, neque tenetur ad restitutionem. Confirmatur ex. l. Proculus. ff. de damno infecto. vbi simile quid habetur, imo vero D. Diuus Tho. Thomas in solutione ad quartum huius articuli inquit, quòd qui impedit iniustè tenetur ad restitutionẽ restitutionem . Et ponit exemplum. Si quis intendit nocumẽtum nocumentum eius qui impedit propter odium & vindictam. Ad hanc obiectionem respōdetur respondetur primò cum Iurisperitis doctissimis nostri temporis, leges illas esse pœnales & punire odiũ odium quod exercere potest vicinus contra vicinum: at vero pœna non incurritur ante iudicis sententiam & condemnationem. Respondetur secundò & melius leges illas non esse pœnales sed directiuas, & tribuere ius fontis aut torrentis ei per cuius agrum fons vel torrẽs torrens præterlabitur ea conditione, vt suis & sibi necessaria prouideat, quòd si non fuerit ei necessarius totus fons aut torrens tribuit ius vicino inferiori in cuius agrum decurrit, & consequenter si non existenti tali necessitate auertat fontem etiam si ex odio id faciat, non tenetur ad aliquam restitutionem. Et ratio est, quia odium illud non est causa iniuriæ: leges autem loquũtur loquuntur ex odio ex quo tanquam ex causa oritur illa iniuria.
Eodem modo respondetur ad legem Proculus. vbi est similis casus. At vero ad Diuum Thom. Thomam respondetur, quòd ille solum intendit quòd qui fuit causa damni iniustè teneatur ad restitutionem, & quoniā quoniam | vt plurimum causa huius nocumenti est odium & vindicta: posuit exemplũ exemplum in eo qui ex odio impediebat rectè fieri distributionem officiorum vel beneficiorum: quod autem dicit Diuus Tho. Thomas in solutione ad quartum. in vltimis verbis, quòd si aliquis propter indebitam causam procuret quòd reuocetur animus firmus distributoris qui decreuerat dare beneficium digniori tenetur ad restitutionem, diuersimodè intelligitur à discipulis D. Diui Tho. Thomæ quidam enim inter quos est Magister Soto vbi supra, aiunt indebitam causam esse tantum vim vel fraudem aut dolum. Alijs vero videtur quod D. Diuus Thom. Thomas vniuersaliter loquatur de indebita causa, ita vt per indebitam causam intelligatur siue sit contra iustitiam commutatiuam per vim aut fraudem siue contra distributiuam tantum. Nobis autem videtur quòd planius intelligatur per indebitam causam quādo quando aliquis procurat quomodocunque, quòd præ benda non detur minus digno & auferatur à digniori siue id faciat per dolum aut vim siue per preces aut cōsilia consilia , siue per pretium aut quomodocunq; quomodocunque hoc fiat. Cæterum iam nos diximus quòd per solam læsionem & violationem iustitiæ distributiuæ nũquam numquam oritur obligatio restitutionis. Hactenus diximus de restitutione quam debet facere impediens ipsi impedito. At vero de restitutione quæ facienda est Ecclesiæ vel communitati communis est sententia doctorũ doctorum , quòd impediens digniorem, si tamen officium vel beneficium conferatur digno non tenetur ad aliquam restitutionem faciendā faciendam communitati quomodocunque impedierit. Sed tamen hæc sententia quantumlibet communis diligenter examinabitur in quæ stione 63. sequenti.
Ad argumenta quæ posita sunt in principio huius dubij facile est respōdere respondere . Ad primum respondetur, quòd quanuis aufertur ius vel committitur fraus & dolus contra aliquem, manifestum est, quòd aufertur ab illo id ad quod habet ius acquisitum, videlicet libertas ꝓpria propria vel cognitio veritatis vel etiā etiam fama, quapropter qui sic impedit tenetur ad omnia damna quæ cōsequuntur consequuntur inde, quādo quando vero læditur iustitia distributiua tantum expressè & formaliter vt in casu se ptimæ conclusionis à nobis explicatum est, tunc etiā etiam aufertur ab impedito illud quod erat in promptu vt esset suum secundum voluntatem reipublicæ: & hoc sufficit vt ex necessitate facienda sit illi restitutio quia ibi latet violatio commutatiuæ iustitiæ eo quòd impediens procurat, quòd distributor qui est minister non distribuat illa bona secundum voluntatem domini. Vnde vterq; vterque peccat contra commutatiuam iustitiam.
Ad secundum argumentum respōdetur respondetur quòd impediens per vim aut fraudem minus dignũ dignum non tenetur ad aliquam restitutionem pro beneficio. Sed tantum tenetur ad restitutionem iniuriæ factæ contra iustitiam commutatiuam, reddendo illi libertatem vel famam suam.
Ad confirmationem respondetur, quòd animus bene vel male affectus non obligat ad restitutionem neque liberat à restitutione, sed nocumentum reuera illatum obligat ad restitutionem.
Ad tertium argumentum respondetur. Raros esse homines qui sint recti iudices suorum meritorũ meritorum , sed esto ita quòd aliquis modestus intelligat se quidem esse minus dignum alijs candidatis seu oppositoribus, sed tamen non iudicat se esse indignum, si enim hoc iudicaret peccaret certè concurrendo cum alijs dignis, etsi obtineret præ bendam teneretur illā illam renuntiare & restituere digno à quo ablata est. Quod si fuerit dignus non peccat concurrendo cum alijs quos nouit esse digniores, sed licitè potest proponere sua merita in veritate coram iudicibus. Ratio est quia non tenetur ipse docere electores quanuis sit dignior, sed ipsi electores tenentur ex officio hoc examinare. Item quia sæpe contingit, vt qui minus dignus est in oculis suis sit dignior respectu communitatis.
Ad quartum argumentum respondetur negando consequentiam quoniam gratuitũ gratuitum donum non debetur ex iustitia impedito. Cæterum officium publicũ publicum debetur ex iustitia distributiua digniori.
Ad quintum argumentum respondetur, quòd etiā etiam ipse distributor tenetur si iniquè distribuat ad restitutionem faciendam digniori, quia non est dominus distributionis | bonorum, sed minister & tenetur distribuere secundum voluntatem Domini.
Ad cōfirmationem confirmationem negatur sequela quoniam distributor tenetur ex officio applicare secundum iustitiæ distributiuæ formam beneficium digniori, neque ab ista applicatione potest impediri nisi culpa sua, at vero ille qui impedit non tenebatur ex officio applicare illud beneficium digniori: & rursus gerit illud negotium contra digniorem qui aliâs multipliciter poterat impediri: & propterea non semper tenetur ad restitutionem ęqualis æqualis quāuis quamuis distributor teneatur. Reliqua quæ poterant hic examinari remittuntur ad quæstionem 63.

ARTICVLVS III.Vtrùm sufficiat restituere simplum quod iniustè ablatum est.

Source
AD Tertium sic proceditur.
Videtur, quòd non sufficiat restituere simplũ simplum quod iniustè ablatum est. Dicitur enim Exod. 22. Si quis furatus fuerit bouem aut ouem: & occiderit vel vendiderit: quinque boues pro vno boue restituet: & quatuor oues pro vna oue. Sed quilibet tenetur mandatum diuinę diuinæ legis obseruare. Ergo ille qui furatur, tenetur restituere quadruplũ quadruplum , vel quintuplum.
¶ 2 Præterea. Ea quę quæ scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt: vt dicitur ad Rom. 15. Sed Lucæ 19. Zachæus dixit ad Dominũ Dominum : Si quẽ quem defraudaui, reddo quadruplum. Ergo homo debet restituere multiplicatum id quod iniustè accepit.
¶ 3 Præterea. Nulli potest iustè auferri id quod dare non debet. Sed iudex iustè aufert ab eo qui furatus est plus quàm furatus est pro emenda. Ergo homo debet illud soluere: & ita non sufficit reddere simplum.
SED contra est, quod restitutio reducit ad æqualitatem quod inæ qualiter ablatũ ablatum est. Sed aliquis reddendo quod accepit simplum, reducit ad æqualitatem. Ergo solum tenetur restituere tantum quātum quantum accepit.
RESPONDEO dicendum, quòd cùm aliquis iniustè accipit rẽ rem alienam, duo sunt ibi cōsideranda consideranda : quorum vnum est inæqualitas ex parte rei, quæ quandoque est sine iniustitia, vt patet in mutuis. Aliud autem est iniustitiæ culpa, quæ potest esse etiam cum æqualitate rei: puta cùm aliquis intendit inferre violentiam, sed non præualet. Quā tum Quantum ergo ad primum, adhibetur remedium per restitutionem: inquā tum inquantum per eam æqualitas reparatur: ad quod sufficit quòd restituat tantum quantum habuerit de alieno. Sed quantum ad culpam, adhibetur remedium per pœnam, cuius inflictio pertinet ad iudicẽ iudicem . Et ideo antequam sit condemnatus per iudicem, non tenetur restituere plus quàm accepit. Sed postquam condẽnatus condenatus est, tenetur pœnā pœnam soluere.
Et per hoc patet responsio ad primum: quia lex illa determinatiua est pœnæ per iudicem infligendæ: & quamuis ad obseruantiam iudicialis præcepti nullus teneatur post Christi aduentum, vt suprà habitum
est, potest tamen idem vel simile statui in lege humana: de qua erit eadem ratio.
AD secundum dicendum, quòd Zachæus id dixit quasi supereroga| re volens. Vnde & præmiserat: Ecce dimidium bonorum meorum do pauperibus.
AD tertium dicendum, quòd iudex condemnando, iustè potest accipere aliquid amplius loco emendæ: quod tamen antequam condemnaretur, non debebatur.
Commentary

SVMMA ARTICVLI.

PRima conclusio. Sufficit ex parte inæ qualitatis rei restituere simplum quod iniustè ablatum est, hoc est restituere tantũ tantum quantum abstulit. Ratio huius est in argumento, sed contra.
Secunda cōclusio conclusio . Ex parte iniustitiæ culpabilis quatenus scilicet iniustitia culpa est, non sufficit restituere simplum, sed oportet restituere pœnam infligendam à iudice.
Tertia cōclusio conclusio . Ad huiusmodi pœnam soluendam non tenetur quis ante iudicis sententiam, sed post illam tenetur soluere.
COMMENTARIVS.

COMMENTARIVS.

DVbium primum in hoc articulo literale est, an sit vera doctrina harũ harum conclusionum.
Arguitur primo. Pro parte negatiua ad restitutionẽ restitutionem pertinet vniuersaliter reparare omnẽ omnem inæqualitatẽ inœqualitatem quæ iniustè facta est & omnem culpabilẽ culpabilem iniuriam & iniustitiā iniustitiam in bonis cuiuscunque generis, vt dictum est, ergo frustra distinguit D. Diuus Tho. Thomas in hoc articulo, de inæqualitate ex parte rei reparāda reparanda per restitutionem & de iniustitiæ culpa reparanda per pœnam à iudice impositam.
Arguitur secundo. Si quis attentet inferre vim alteri, & tamen re ipsa non inferat . v. , verbi g. gratia, Si quis euaginet gladium aduersus alterum neque tamen percutiat, conatus iste est iniurius alteri, & reparandus per restitutionẽ restitutionem , ergo falsum est, quod dixit D. Diuus Tho. Thomas quod tantũ tantum inæqualitas ex parte rei reparatur per restitutionẽ restitutionem & quod iniustitiæ culpa reparatur per pœnam à iudice infligendam.
Arguitur tertio. Leges & ministri legum qui sunt iudices duntaxat puniunt actus perfectos & consummatos, sed culpa solum inchoata etiam imperfecta obligat ad restitu tionem, vt in casu præcedentis argumenti, ergo huiusmodi inæqualitas non reparatur per pœnam infligendā infligendam à iudice. Maior patet, quoniam lex non punit simoniacum qui tentauit vendere beneficium neque semper punit eum qui tentauit hominem occidere vel furari. ¶ Denique arguitur quarto, quoniam in qualibet acceptione iniusta rei alienæ interuenit præter inæqualitatem rei ablatæ etiam iniuria & culpa cōtra contra proximum: læditur enim in honore & in respectu sibi debito, ergo vtraq; vtraque inæqualitas reparāda reparanda est per restitutionẽ restitutionem ante iudicis sententiā sententiam . Antecedens probatur inductiuè, in rapina quidẽ quidem manifestũ manifestum est, quod fit iniuria ei à quo aliquid rapitur corā coram oculis eius & à manibus eius. Præterea, in furto etiam videtur misceri minor respectus & despectus quidam eius à quo quis occultè accipit. Pro intelligentia literæ D. Diui Tho. Thomæ notandũ notandum est quod in omni acceptione iniusta & læditur pars contra quam exercetur iniustitia & lex contra quā quam peccatur violatur ac per consequens peccatur cō tra contra legislatorem & ministros eius qui sunt iudices . , exemplum est in furto per quod læ ditur proximus & violatur præceptum: non furtum facies & fit contra legislatorem.
Sit ergo prima conclusio D. Diui Tho. Thomæ in hoc articulo appellat inæqualitatẽ inæqualitatem ex parte rei vniuersaliter omnem iniuriā iniuriam quæ fit proximo in quibuslibet bonis. Vocat autem iniustitiæ culpam quatenus quis operatur cōtra contra legem & legislatorem: ratio huius loquutionis est quoniam si propriè & formaliter loquamur nulla inæqualitas etiā etiam ex parte rei habet rationem culpæ & peccati nisi quatenus contra legem quis operatur . , vt patet ex definitione peccati. Peccatum enim est dictum vel factum vel concupitum contra legem Dei. Vnde Dauid in Psal. 50. Cum adulterium & homicidium commisisset agens pœnitentiā pœnitentiam aiebat, Tibi soli peccaui & malum coram te feci. quoniam adulterium & homicidium non haberet rationem culpæ nisi esset cōtra contra legem Dei, & idcirco Diuus Thom. Thomas voluit in hoc articulo loqui propriè & formaliter & intelligere per inæqualitatem ex parte rei omnem iniuriam contra proximum qua ratione est damnificatiua proximi. At vero omnem iniustitiæ cul| pam vocat inæqualitatẽ inæqualitatem non quidem ex parte rei, sed qua ratione est contra legem & legislatorem vnde reparanda est per pœnam à ministro legis infligendam.
Secunda cōclusio conclusio . Omnis offensa contra ꝓximũ proximum in quibuslibet bonis cōpensanda compensanda est per restitutionẽ restitutionem simpli, hoc est vt tantũ tantum reddat quantũ quantum abstulit, vel quantũ quantum dānificauit dannificauit . Explicatur in furto quo quidem offenditur ꝓximus proximus in bonis tẽporalibus temporalibus . At vero in honore raro aut parũ parum offenditur ille à quo quis in occulto accipit. Quapropter abundè satisfacit fur si reddat simplum quod abstulit: si autẽ autem sciens & prudens quod alter plus nimio affligendus erat & quod incurrere poterat aliquā aliquam infirmitatem: tenebitur etiā etiam restituere ipsa damna cōsequuta consequuta . Cæterum in rapina manifestũ manifestum est, quod præter damnũ damnum datũ datum in bonis tẽporalibus temporalibus læditur proximus contumeliose in ipso honore. Vnde oportebit etiam restituere non solum rem ablatā ablatam , sed etiā etiam honorẽ honorem ipsum secundũ secundum regulas supra positas.
Tertia conclusio. Iniustitiæ culpa quatenus cōtra contra legem est, reparatur tantũ tantum per pœ nam à iudice per sententiā sententiam infligendā infligendam . Probatur cōclusio conclusio . Ex differentia quæ est inter ipsam legem & iudicẽ iudicem . Etenim lex ipsa est quasi quidā quidam magistratus mutus & mortuus. At vero iudex ipse dicitur esse lex animata, & iustũ iiustum animatũ animatum loquens & habens manus ad executionem: ita prorsus vt ex lege & iudice cōpleatur compleatur integrũ integrum ministeriũ ministerium legislatoris. Ergo ad iudicem pertinet vendicare offensas cōmissas commissas contra legem & legislatorẽ legislatorem . Cōfirmatur Confirmatur , quoniā quoniam iustitia vindicatiua potissimè residet in ipso iudice ad ciuium malefacta punienda. Deniq; Denique ipse iudex ex officio & ex iustitia cōmutatiua commutatiua tenetur seruare rempublicā rempublicam in pace & purgare illā illam à perniciosis hominibus: quemadmodũ quemadmodum custos vineæ tenetur seruare vineam à bestijs & latronibus. ¶ Ad argumẽta argumenta in principio dubij posita, respōdetur respondetur , quod cōfirmant confirmant & probant nostras conclusiones. Sed pro maiori explicatione secundi & tertij argumenti, notandum est, quòd leges quandoq́ue puniũt puniunt crimina inchoata nōdum nodum perfecta & consummata . v. , verbi g. gratia, Punitur crimen læsæ maiestatis attentatum & non consummatum. Punitur etiam propinatio veneni, etiam effectu non consequuto. Et non solum hæc grauissima crimina inchoata puniuntur, sed quædam alia minus grauia puniũtur puniuntur inchoata. Vt habetur in. l. 1. ff. de extraordinarijs pœnis: quā uis quamuis leuiori pœna puniantur inchoata: & profecto potestatem habet respublica puniendi omnia peccata exteriora, quatenus sunt cōtra contra legem. At vero plurima impunita permittit fieri: quoniam non perturbāt perturbant pacem reipublicæ. Quin potius si illa punirentur, perturbaretur pax reipublicæ, & maiora dā na damna euenirent. Et idcirco permittit publicas meretrices, & alia similia peccata. Dictum ergo Diui Thomæ absolutè intelligitur, quod lex punire potest & iudex omnem iniustitiæ culpam, quatenus est contra ipsam legẽ legem . Quòd si de facto non puniat omnem iniustitiæ culpam etiam delatam ad iudicium: hoc prudenter dissimulat propter maiorẽ maiorem tranquillitatem reipublicæ. Et idcirco permittit fraudem in emptionibus & venditionibus citra medietatẽ medietatem iusti pretij ad minuendas lites. Cæterum quanuis huiusmodi iniustitiæ culpa interim non reparetur per iudicium reipublicæ: nihilominus reparāda reparanda est omnino per iudicium supremi legislatoris Dei, vel in foro pœnitentiario misericorditer ad veniam per ministrum sacramẽti sacramenti , vel in die iudicij in condemnationem, & tunc non solum iniustitia populi, sed etiam ipsorum iudicium reparabitur per vindictam. Iuxta illud Ecclesiastes capit. 3. Vidi in loco iudicij iniquitatem, & dixi in corde meo, iustum & impium iudicabit dominus: & tũc tunc tempus omnis rei erit. Hactenus de literæ intelligentia sufficienter dictum est.
DVbitatur secundo. Circa secũdam secundam & tertiam conclusionem. An leges pœ nales ante cōdemnationem condemnationem per sententiam iudicis obligent reum ad subeundā subeundam pœnā pœnam legis: vel etiam post ipsam sentẽtiam sententiam latam teneatur ipse pœnam soluere?
Et quoniā quoniam quæstio hæc propriam sedem habet in 1. 2. quæstione 96. artic. 4. & apud Magistrum Soto in lib. 5. de Iustitia & iure. quæstione. 6. artic. 6. habetur latius definita: operæ pretium est in summa huius difficultatis decisionem proferre.
Notandum ergo primò, quod leges pœ nales quandoq; quandoque cōtinent continent solas pœnas, nullā nullam | mentionem facientes præcepti affirmatiui vel negatiui: sed præsupponentes peccatum vel operationem aliquam, adijciũt adijciunt pœnas. Exemplum est cum dicitur. Qui gladio occiderit gladio peribit. Qui ceciderit ligna de sylua, soluat certam pœnam. Aliæ vero leges sunt pœnales, quæ continent duas partes: in priore parte dirigunt homines præcepto affirmatiuo vel negatiuo, in altera parte adijciunt pœnam cōtra contra transgressores. Exẽ plum Exemplum est in Pragmatica sanctione de venditione tritici: vbi præcipitur, ne quis vendat triticum, vltra quatuor decim argenteos: & adijcitur contra transgressores, vt qui oppositum fecerit, soluat certam pecuniæ quā titatem quantitatem . Nos igitur in præsenti non disputabimus de priori parte huiusmodi legum, an obligent in foro conscientiæ. Est enim constitutissimum apud vniuersos Theologos, quòd prior pars obligat in conscientia ante iudicis sententiam: ita vt qui vendiderit triticum vltra taxationem Pragmaticæ, teneatur restituere emptori. Tota igitur difficultas est de lege quæ cōtinet continet tantum pœnam vel de posteriori parte legis: quæ continet pœnam. Notādum Notandum est secundo quòd reus qui cōmisit commisit crimen quod lege punitur potest cōsiderari considerari in triplici statu. Primus status est, quādo quando patratum est crimen: sed nondũ nondum est delatum ad iudicium exterius, vel si delatum est: nondum interrogatur à iudice iustè secundum ordinem iuris. Secundus status est, quando iam accusatus est & interrogatus à iudice iuridicè. Tertius status est, quando iam contra reum est pronuntiata iuridica sententia, qua reus puniendus tali pœna decernitur. ¶ Notandum est tertio, leges pœnales quandoque continere sententiam ferendam à iudice: vt quando lex dicit, qui tale crimen commiserit, excommunicetur, suspendatur. Quandoq́ue vero lex ipsa pœnalis continet formam latæ sententiæ ab ipsa lege. Vt cum dicitur qui tale crimen commiserit, sit ipso facto excōicatus excommunicatus , sit ipso iure & facto expoliatus bonis suis.
Sit prima conclusio. Lex pœnalis quæ continet sententiam tantum ferendā ferendam de aliqua pœna, non obligat ad soluendam pœ nam ante iudicis sententiam. Hæc communis sententia est Doctorum omnium: & ra tio est manifesta ex ipsa forma legum: quæ committit iudici, vt talem pœnam infligat. Iudex autem non nisi per sententiam, cognita causa condemnat quemquam.
Secunda conclusio. Lex pœnalis Ecclesiastica quæ continet sententiā sententiam latā latam alicuius censuræ . v. , verbi g. gratia, Excōmunicationis Excommunicationis vel suspensionis vel irregularitatis statim ante aliquā aliquam iudicis sententiam habet effectum quātùm quantum ad ipsam pœnam censuræ. Hæc etiam est cōmunis communis omnium sententia: quanuis in ratione conclusionis non omnes conueniant, sed nos statim reddemus rationem cōmunem communem quatuor conclusionibus.
Tertia conclusio. Nulla lex pœnalis etiā etiam si contineat sententiam latam obligat reum, vt seipsum expoliet bonis suis. Hæc conclusio verior est & communior inter Iurisperitos & Theologos.
Quarta conclusio. Verosimilis sententia est: quæ asserit, quod reus qui commisit crimen contra legem quæ continet sententiā sententiam latam de priuatione bonorum, ipso facto sit priuatus statim dominio bonorũ bonorum suorũ suorum , licet maneat cum possessione & vsu illorum bonorũ bonorum . Hæc est Caietani sententia in pręsenti præsenti artic. articulo
Quinta cōclusio conclusio . Verosimilior sentẽtia sententia est, quod eiusmodi reus retinet adhuc dominiũ dominium bonorũ bonorum suorũ suorum , licet caducum & infirmũ infirmum ante sententiā sententiam iudicis. Hanc tenet Mag. Magister Soto vbi supra citatus est, & latius ostendimus in nostris cōmẽtarijs commentarijs supra 2. 2. q. 12. art. 2. dub. vnico, de pœnis Apostatarũ Apostatarum & hæreticorũ hæreticorum . Ponamus exemplũ exemplum quartæ & quintæ cōclusionis conclusionis . Est lex quæ hæreticũ hæreticum ipso facto decernit esse priuatum bonis suis, quæ bona applicat fisco. Dicit Caietanus & qui illā illam sententiā sententiam sequuntur: quod hæreticus ante sententiā sententiam iudicis iam est priuatus dominio bonorũ bonorum suorũ suorum , & manet cum possessione illorũ illorum & vsufructu & non poterit illa vendere. At verò nos dicimus cum probabiliori sententia, quod ad huc hæreticus manet etiā etiam cum dominio bonorum suorũ suorum , licet caduco & infirmo: & quod poterit non solũ solum vti & frui bonis suis, sed etiā etiam vendere, & alienare declarādo declarando tamen vitiũ vitium rei venditæ, scilicet dicendo, quod illa bona poterunt confiscari. Neque in hac sententia aliquatenus derogatur iuri quod habet fiscus erga illa bona, quoniam post latam senten| tiam omnia bona hæretici à die commissi criminis confiscantur vbicunque reperiantur. At vero ante latam sententiam, communior consensus est doctorum, quòd hæreticus non tenetur seipsum priuare bonis suis & tradere fisco. Ergo per quartam & quintam conclusionem nihil derogatur nec aufertur à fisco. Ratio autem communis præ dictarum conclusionum, & quæ mihi magis satisfacit, ea est: quòd leges pœnales non sunt extendendæ magis quam oporteat ad bonum cōmune commune & intentionem legislatoris, sed potiùs oportet eas suauiores facere. Et quia in re dubia semper fauendũ fauendum est magis reo quam actori, præsertim cum cōmune commune bonũ bonum non periclitatur: idcirco nobis probabiliores sententiæ videntur, quæ declināt declinant in fauorem ipsius rei: quoniam non inuenimus in illis conclusionibus, quòd aliqua ex parte derogetur bono communi. Imo vero prouidemus suauitati legis, quæ instar Dei debet omnia suauiter disponere. Cùm igitur esset durissimũ durissimum obligare hominem hæ reticum etiam occultum, vt spoliaret se statim bonis suis & traderet fisco, præsertim cum nullus homo hoc facturus esset: & lex nihil aliud tunc efficeret, quàm scandalum hominis hæretici: idcirco optima ratione ducti declinamus absque iniuria legis in fauorem rei: non solum in tertia conclusione, sed etiā etiam in quinta conclusione, eo vel maxime quod si hæreticus nunquā nunquam deducitur in iudiciũ iudicium , vel quia crimen fuit occultum, vel quauis alia ratione, manebit ipse & hæredes illius in perpetua possessione bonorũ bonorum illorum. Frustra ergo aufertur ab illo dominium, & rationabilius dicimus, quòd manet cum dominio caduco & infirmo magis aut minus secundum maiorẽ maiorem & minorẽ minorem probabilitatem, quod crimen illius deferendum sit ad iudicium. Vnde si omnino fuerit crimen illius occultum, poterit vendere suam domũ domum tanti quā ti quanti si non cōmisisset commisisset hæresis crimen. Hactenus de primo statu rei diximus in istis quinque conclusionibus.
Sed est obiectio aduersus prædicta. Diximus enim legem pœnalem ecclesiasticā ecclesiasticam , quæ continebat latam sententiam de aliqua cẽsura censura ecclesiastica, statim ligare ipso facto ante iudicis sententiam: quanuis in ipsa lege non dicatur quòd obliget ante iudicis sentẽ tiam sententiam . Ergo aliæ leges pœnales, quæ cōtinẽt continent formam latæ sententiæ, per hoc quòd dicũt dicunt ipso facto & ipso iure aliquẽ aliquem priuari dominio bonorum suorum statim obligāt obligant , ita vt qui commiserit tale crimen ante iudicis sententiam teneatur bona sua reddere fisco cui applicantur per legem. Et cōfirmatur confirmatur , quia procul dubio legislator habet potestatem transferendi dominium bonorũ bonorum per legem latam ab ipso, cum expedierit bono cōmuni communi : sed nullis alijs verbis poterit commodius exprimere mentem suam, quàm dicendo, ipso facto sit priuatus dominio bonorũ bonorum suo rum. Ergo eadem est ratio de huiusmodi legibus atque de lege ecclesiastica: quæ continet censuram latæ sententiæ. Respondetur ad hanc obiectionem, quòd quanuis reuera ita sit, quòd legislator habeat potestatem transferendi dominia rerum per legem iustam, cùm expedierit bono communi: tamen nunquam præsumendus est id velle facere ante iudicis sententiam, qui cognoscat de crimine perpetrato, & applicet pœ nam legis spoliando hominem bonis suis. Et ratio est quoniā quoniam ad suauitatem legis pertinet, vt non obliget criminosum hominem, quòd ipse sit executor suæ pœnæ & priuet se bonis quorum possessionem actu habet. Est enim hoc durissimum secundũ secundum hominum ingenium & naturam, & vix reperiretur qui in hac parte obediret legi. Vnde lex non deseruiret nisi ad scandalum animarũ animarum . Et idcirco merito probabiliores sententias existimamus, quæ requirunt cognitionem iuridicam facti & condemnationem à iudice legem applicāte applicante . Cæterum in legibus ecclesiasticis continentibus censuram latæ sententiæ vel ipso facto, non est eadem ratio. Quoniam per illam pœnam non priuatur homo bonis quæ antea acquisierat actu, vt patet in sententia excōicationis excommunicationis , per quā quam priuatur homo suffragijs spiritualibus quæ sibi prouenire poterant ab ipsa ecclesia. At vero quæ antea acquisierat non amittit per illam sententiā sententiam : similiter dico in censura suspensionis & irregularitatis, quod propter quas pœnas non tollitur potestas homini, quam antea habebat, sed tantũ tantum impeditur ne exerceatur. Item pœnæ Ecclesiasticę Ecclesiasticæ quæ sunt censuræ | merè priuatiuæ, non ligant hominem, vt ipse sit exequutor suæ pœnæ. At vero leges pœnales quæ priuant dominio & possessione bonorum suorum obligarẽt obligarent hominem, vt ipse esset exequutor suę suæ pœnę pœnæ , nisi fuisset necessaria iudicis sententia.
Hinc sequitur vnum corollarium: quòd si in lege Ecclesiastica quæ cōtinet continet pœnam latæ sententiæ de aliqua censura, simul cōtineretur continereur aliqua pœna pecuniaria, non obligaret illa lex ad soluendam illam pœnam ante iudicis sententiam: quantum libet sub eadem forma legis dicatur, quòd ipso facto sit excommunicatus & soluat decem millia dipondiorum.
De secundo vero statu, sit sexta conclusio. Suauior & clemẽtior clementior sententia est & mihi verosimilior, quòd etiam si reus iuridice interrogatus, videlicet, quando tenetur respondere veritatem criminis, neget illam vt effugiat pœnam legis: non tenebitur restituere bona sua fisco. Ratio est, non solùm suauitas legis (vt iam dictum est): sed etiam quia ille non tenebatur confiteri veritatem ex iustitia commutatiua, sed solum ex iustitia legali, cuius transgressio non obligat ad restitutionem: & ex alia parte fiscus nunquam acquirit dominium illorum bonorum ante iudicis sententiam. Ergo non est aliqua causa quare obligetur ille ad restitutionem suorum bonorum faciendam fisco. Et denique humano more non est factibile, quòd aliquis qui ita euaserit cōdemnationem condemnationem suam: velit reddere bona sua fisco: ergo non est credendum, quòd lex velit illum obligare ante condemnationem iudicis.
Et confirmatur, quoniam ille qui sic euasit iudicium condemnationis suæ, non tenetur iterum reuerti ad iudicium & confiteri veritatem quam negauerat: ergo neq; neque reddere bona sua fisco. Probatur consequentia, ex vulgari maxima, propter quod vnumquodq; vnumquodque tale & illud magis. Ergo si ille teneretur reddere bona sua fisco: magis teneretur confiteri veritatem in iudicio, propter quam cōdemnatur condemnatur vt reddat sua bona fisco. Eo vel maximè, quia si redderet illa bona fisco, perinde esset atque si confiteretur crimen suum.
De tertio statu sit septima & vltima con clusio. Qui post latam sententiam à iudice: per dolũ dolum vel fraudem aut vim occultat bona sua, ne sententia executioni mandetur: tenetur ipsa bona restituere ante aliam iudicis sententiam fisco. Est hæc conclusio concors omnium doctorum sententia. Et ratio eorum est manifesta, quoniam omnis qui retinet alienum: tenetur illud restituere vero domino. Sed per sententiam iudicis aufertur dominiũ dominium à criminoso, & transfertur in fiscũ fiscum : ergo ipse tenetur illa reddere fisco.
Sed obseruandum est, non opus esse quod ipsemet cōdemnatus condemnatus proprijs manibus reddat bona illa fisco, nisi forte expressè iuberetur ita facere: sed sufficit quòd permittat illa à se auferri, nec occultet: sed manifestet veritatem interrogatus. Et ratio huius est, quoniam ipsamet sententia iudicis non obligat condemnatum, vt ipse sit exequutor illius, sed ea conditione transfert dominium in fiscum: vt fiscus sit executor sententiæ illius.
Ex quo sequitur, quòd ille condemnatus, si fiscus fuerit negligens in exigendis illius bonis: poterit præscribere intra tempus à legibus designatum. Hoc dixerim, nisi forte sit aliqua lex ecclesiastica, quæ impediat huiusmodi præscriptionem in pœnam hæreticorum.
Deinceps agendum nobis est de triplici genere legum pœnalium: de quibus frequẽ ter frequenter dubitari solet: an obligent ad solutionem pœnæ ante sententiam iudicis, & quomodo obligent in foro conscientiæ? Huiusmodi leges sunt. Primò quæ feruntur de tributis soluendis. Secundò leges quæ prohibent cæsionem lignorũ lignorum in syluis alienis, vel non proprijs. Tertiò leges quæ prohibent venationem, piscationem, & aucupium præsertim columbarum in alienis columbarijs.
DVbitatur tertio. Vtrum leges latæ de tributis Regi soluendis, obligent in foro conscientiæ ad soluendum, non solũ solum tributum, sed etiam pœnam impositam non soluenti intra tempus definitum? Pro cuius rei intelligentia supponendum nobis est ante omnia: tributa deberi ex iustitia ipsis Regibus, quanuis aliquando Reges ipsi, iniusta tributa soleant imponere reipublicæ. Nos autem loquimur de iustis tributis quorum iustitia inde colligitur: quoniam Reges te| nentur ex officio seruare rempublicam in pace & in bello. In pace quidem, componẽ do componendoi lites ciuiles & puniẽdo puniendo malefactores potenter, etiam ipsos magnates. In bello autẽ autem , defendendo rempublicam ab inuasoribus iniquis, & insuper vindicando iniurias factas reipublicæ: ad quæ omnia necessariæ sunt opes ingentes, & etiam ad splendorem regium tam in cibo quam in multitudine ministrantium. Ergo cum ipsa respublica transtulerit suam autoritatem totam in Regem ea conditione, vt talia exequatur officia difficillima: tenetur ei tributa cōuenientia conuenientia exhibere, vt decenter & conuenienter possit gubernare. Igitur quemadmodũ quemadmodum mercenario debetur merces ex iustitia cōmutatiua commutatiua : multò magis ipsi Principi debetur ingẽs ingens tributũ tributum pro labore & officij sui dignitate.
Confirmatur prædictum fundamẽtum fundamentum . Quoniam decimæ ecclesiasticæ debentur, ex iustitia ecclesiasticis ministris pro stipendio officij sui: sed non sunt minus necessarij in republica seculari princeps & ministri eius. Ergo respublica tenetur illos conuenienter sustentare pro dignitate officij sui. Hoc etiam fundamentum constat ex sacra Scriptura, imo Christus Dominus Matth. 17. Indicauit Reges terræ iustè tributa exigere dicens, Reddite quæ sunt Cæsaris Cæsari, & quæ Dei Deo. Et D. Diuus Hieronymus & Theophilactus aiunt, quod Christus Dominus iussit ibi tributa dari Cæsari, & Apostolus ad Roman. 13. præcipit, Reddite omnibus debita cui tributum, tributum: cui vectigal, vectigal. Et denique vniuersi Reges tam in populo Dei antiquo quam etiam inter gentes acceperunt sibi tributa semper à suis regnis. Ergo illa necessaria iudicata sunt ab omnibus gentibus vt respublica rectè gubernaretur.
Obseruanda sunt tamen quatuor in iustificatione huiusmodi tributorũ tributorum . Primo quidem, quòd ipsi regno interest quòd Rex sit potentissimus & diues. Rursus regi etiam interest, quòd regnum sit locuples & abundet diuitijs, vt habeat vnde possit rex abũdā tia abundantia tributa recipere. Secundo quòd vtraq́ue pars nititur ad se trahere alterā alteram in huiusmodi diuitijs. Et ideò regula cōponẽdi componendi vtranq; vtranque partẽ partem desumitur ex fine officij Regis: quod quidem est considerare seipsum esse pro pter regnum, non autem regnum esse propter ipsum. Vnde ad sustentandam regiam magnitudinem seu magnificentiam, non debet pati regnum, nisi tantum quantum satis est ad salutem regis. Quòd si circunstantiæ fuerint tales, quòd requirantur sumptus maiores solito: ita vt necessarium sit, quòd populus grauetur tributis, tunc tributa iusta erunt, si & ipse Rex in sua proportione similiter patiatur cum populo, & se se temperet à sumptibus superfluis: alioquin erunt tributa iniusta. Et ratio est, quia in tali euẽtu euentu Rex non ordinaretur ad bonũ bonum regni: sed potius ordinaret regnum ad seipsum tanquam ad finem, quod consueuit Turca tyrannissimus facere.
Tertio obseruandum est, quòd postquā postquam consiliarij Regis & procuratores regni conuenerunt in aliquo tributo & noua impositione iniusta: nihilo minus huiusmodi iniustitia toleranda est potiusquā potiusquam admittatur rebellatio populi. Ratio est euidens: quoniam de duobus malis minus est eligendum. Est autem maximum malum regni diuisio & rebellatio ab ipsa vnitate, quæ est in vno Rege: sicut experientia compertum est. Tunc enim contingunt in populo maximi insultus latrocinia &c. Et quod peius est religio Chr̃iana Christiana patitur detrimẽtũ detrimentum . Ergo Theologi prudentis & concionatoris officiũ officium erit, suadere populo, vt obediat mandatis Regis, nec exasperet populum manifestādo manifestando rationem iniustitiæ tributorũ tributorum , etiam si essent iniusta. Notandum est secundo, quòd in Hispania sunt duo genera tributorũ tributorum . Alterum est decima pars pretij eorum quæ venduntur, quod vulgo dicitur, Alcauala. Quod quidem impositũ impositum est & originem habuit, quando Reges Catholici Ferdinandus & Isabela bellum moliebantur contra Regnũ Regnum Granatense, quod Sarraceni occupabant. Et in subsidium huius belli postulauerunt à regno necessarium tributum: & tunc Decretũ Decretum est, quod daretur Regibus decima pars pretij eorum quę quæ venderentur, quod vocatum est meritò Alcauala. Quia quidā quidam de cōsultoribus consultoribus adinueniẽs adinueniens hũc hunc modũ modum tributi, quod non esset illustribus molestum, sicut illud quod vulgò dicitur, Pecho, dixit, Yo dire al que vala tanto y mas que pecho, y non sea pecho. Postea | verò finito huiusmodi bello mansit huiusmodi tributum in corona Regia non cum tanto rigore, ita vt solueretur decima pars pretij, sed trigesima paulò plus minusve. Et huiusmodi pactum inter nos dicitur, Encabeçamientos de los pueblos y ciudades. Rex autem huiusmodi tributum aliquando transfert in alios vel donatione vel magnificentia Regia vel etiam venditione. ¶ Rursus est aliud genus tributi, quod soluitur propterea quòd merces aliquæ transuehuntur de regno in regnũ regnum . Et quidem si per mare transferātur transferantur appellatur à nostris, diezmos del mar. Quæ autem per terram transferuntur dicuntur à nostris portazgo, & à Latinis vectigal.
Tertiò notandũ notandum est pro explicatione huius tributi, quod sunt aliquæ leges quæ prohibent aliqua transferri de regno in regnum, sub certa pœna: & huiusmodi leges non sunt propriæ de tributis, sed sunt leges pœnales, de quibus iudicandum est secundùm decisionem dubij præcedentis. Non enim obligant ad solutionem pœnæ ante sententiam iudicis, quantum libet aliquis per fraudem & dolum se se occultauerit ad transferẽdas transferendas merces vel pecunias de regno in regnum Aliæ verò sunt leges quæ non prohibent, sed potiùs admittunt & præsupponunt aliqua transferri de regno in regnum: sed imponũt imponunt transferentibus aliquod tributum Regi soluendũ soluendum . Et istæ leges propriè sunt tributariæ.
HIS ita constitutis arguitur primo pro parte affirmatiua. Id quod debetur ex iustitia cōmutatiua commutatiua , soluendum est ante omnem iudicis sententiam: sed iusta tributa debentur Regi ex iustitia commutatiua, vt dictum est, ergo quilibet tenetur ea soluere antequam exigantur.
Arguitur secundò. Quoniam publicani, quos vulgò dicimus alcaualeros, vel arrendadores, dato pretio Regi emunt huiusmodi tributa, ergo qui non soluunt tributa iniuriā iniuriam faciunt istis hominibus, qui titulo emptionis habent ius ad ea percipiẽda percipienda . Et denique multi magnates in regno siue alias diuites emunt à Rege oppida multa cum iure percipiendi huiusmodi tributa, ergo illis etiam fiet iniuria nisi tributa soluātur soluantur ante iudicis sententiā sententiam vel ministri exequutionẽ exequutionem . Ad hāc hanc dubitationem Summa Angelica in verbo pedagium, quæst. 6. asserit vniuersaliter partem negatiuā negatiuam . Sed opposita sentẽtia sententia est communis doctoribus Theologis & Iurisperitis.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio certa naturali ratione & secundùm fidem. Tributa de quibus cōstat constat esse iusta, soluẽda soluenda sunt ante iudicis sententiā sententiam cum eis cōditionibus conditionibus , quæ lege aut vsu admittuntur. De quibus dicemus sequentibus cō clusionibus conclusionibus . Ista conclusio non aliter probatur quam ex fundamento primo & rationibus eius. ¶ Secunda conclusio sit specialiter de tributo, quod dicitur alcauala. Qui merces suas vendit bona fide, idest, absq; absque dolo & fraude interueniente in illis occultandis, si fortè id faciat ignorante publicano, non tenetur huiusmodi tributũ tributum ipsemet reddere. Si autem aliquis dolo & fraude vtatur in occultanda venditione rei, tenetur in foro conscientiæ reddere huiusmodi tributũ tributum ante iudicis sententiam, & antequā antequam exigatur ab ipso publicano ignorante. Probatur prima pars cōclusionis conclusionis , quia huiusmodi tributum semper in Hispania visum est durum post bellum Granatense: & propterea mitigatũ mitigatum est à Regibus, vt non exigatur decima pars sed tricesima plus minusvè & cum conditionibus, quæ tributum reddant suauius, videlicet, quod venditor soluat illud tributum quando requisitus fuerit. Esset enim durissimum & intolerabile, quod qui vendit rem suam necessitate coactus, teneatur ipsemet quærere publicanum & reddere illi decimam partẽ partem pretij, & hoc est receptissimũ receptissimum iam in Hispania inter viros timoratę timoratæ cōsciẽtiæ conscientiæ & doctissimos, quod huiusmodi venditor non teneatur soluere huiusmodi tributũ tributum , nisi fuerit requisitus. Ex quo sequitur, quod lex quædam 120. quæ habetur en el quaderno de las alcaualas, quæ præcipit, quod venditor intra quinq; quinque dies notam faciat publicano venditionem, nunquam fuit vsu recepta: vtpote quæ reputata est acerbissima. Secunda vero pars conclusionis probatur. Quia hoc genus tributi cum prædictis conditionibus & moderaminibus iustum est, & debetur ex iustitia cōmutatiua commutatiua , ergo tenetur vẽditor venditor qui vsus est fraude & dolo, in foro conscientiæ restituere.
Tertia conclusio. Venditor etiā etiam qui vsus est fraude & dolo, non tenetur ad restitutio | nem transacto biennio. Probatur ex. l. 129. in citato quaternione. Vbi præfigitur ipsi publicano tempus biennij intra quod possit huiusmodi tributa exigere. Imo in quibusdam mercibus quæ non venduntur corā coram tabellione, præfigitur illi spatium duorũ duorum mensium, intra quod possit exigere tributa, ergo cum ista conditione obligantur venditores soluere tributum.
Quarta conclusio. Vt in plurimum in oppidis particularium dominorũ dominorum , qui sunt vassalli Regis, etiam qui vtuntur fraude & dolo non tenentur ad restitutionem aliquā aliquam faciendam huiusmodi tributi. Imo propriè non est fraus aut dolus, sed cautela occultare venditionem mercium suarũ suarum . Ratio est, quia vt in plurimum isti domini exigunt tributa cum maiori rigore quam ipse Rex: quod est iniquissimum, quia Rex ipse non dedit illis maiorem potestatem, quam ipse haberet in exigendis tributis. Diximus autem regulariter, quoniam aliqui sunt domini oppidorum, qui non exigunt tributum acerbius quàm ipse Rex, ergo istis soluendum est tributum iuxta conditiones secundæ conclusionis & tertiæ.
Vltima conclusio. Qui bona fide merces vel res alias transferunt de regno in regnum, si portitor non adsit qui exigat portorium: non tenentur ipsi quidquam soluere. Si autem mala fide, scilicet, vtendo fraude & dolo occultant transitum mercium, tenentur ad restitutionem tributi sicut dictũ dictum est del alcauala.
AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quòd quāuis quamuis ipsa respublica teneatur ex iustitia commutatiua sustentare Regem, tamen sufficiẽter sufficienter hoc præstat per impositionem tributorum cum illis cōditionibus conditionibus , quæ efficiunt suauior atributa: ac proinde qui soluit tributa cum illis cō ditionibus conditionibus , non tenetur ad aliquid amplius.
Ad secundum & tertium argumentum respondetur, quòd tam publicani quam domini oppidorum recipiunt ius percipiendi illa tributa cum illis conditionibus. Vnde qui seruat illas conditiones non facit eis iniuriam. Hactenus de tributis.
DVbitatur quartò, Vtrùm qui ligna cæ dunt in alienis syluis vel colligũt colligunt syl uestres glandes, castaneas, vel etiam qui pascunt in alienis pascuis sua pecora, teneantur ad restitutionem in foro conscientiæ ante omnem iudicis sententiam. ¶ Arguitur primò pro parte affirmatiua. Isti lædunt iustitiam commutatiuam, ergo tenentur restituere. Probatur antecedẽs antecedens . Quia damnum inferunt in alienis bonis.
Arguitur secundò, & confirmatur. Quia isti sunt verè fures, & sic appellantur. ff. arborum furtim cæsarum, maximè in. l. 2. Et probatur, quia vsurpant rem alienam inuito domino. Sed dicet aliquis quod hoc argumẽtum argumentum non procedit de vicino qui cædit ligna in sylua sui oppidi, quoniam illa sylua cōmunis communis est. Sed contra replicatur: quia non minus est fur, qui compilat publicum ærariũ ærarium , quàm qui surripit pecuniā pecuniam à proximo, imo ille magis punitur: quia grauius peccat, ergo non minuitur obligatio restituẽdi restituendi per hoc quod quis cędat cædat ligna in sylua cōmunitatis communitatis ipsius.
In hac difficultate dissoluenda, quidā quidam doctores graues sunt plus nimio scrupulosi. Nam Ioānes Ioannes de Medina in. C. de restitutione. quæst. 12. asserit vniuersaliter partẽ partem affirmatiuam, nisi forte excusentur omnes isti ex aliquo statuto vel voluntate interpretatiua domini syluæ: qui videtur esse cōtentus contentus ipsa pœna, quando capiuntur homines cædentes ligna. Sed Castro lib. 1. de potestate legis pœnalis. c. 10. corol. 1. asserit, omnino cōdẽ nādos condemnandos esse lignatores, qui in alienis syluis ligna cędũt cædunt : & inuehitur vehemẽter vehementer in cōfessarios confessarios qui illos absoluunt absq; absque restitutione.
PRO decisione veritatis notandũ notandum est, quod syluæ quædā quædam sunt cōmunitatis communitatis : aliæ vero sunt adiudicatæ particularibus personis. Et istæ sunt in duplici differentia. Quædam enim adiudicatæ sunt particulari personæ ab ipso Rege vel à republica: aliæ vero possidentur à particulari persona, titulo plantationis in proprio fundo: quoniam ipse plantauit syluam vel antecessores eius à quibus illā illam hæreditauit vel emit, &c. ¶ Secundo notandum, quòd quando non constat de isto secundo titulo, præsumendum est quod priori titulo possidetur sylua ab aliquo particulari. Et ratio est, quia is qui secũdo secundo titulo possidet, semper curat diligenter huius rei testimonium habere vel proferre.
Sit ergo prima conclusio. Frequens lignorũ lignorum cæsio in alienis syluis, quæ sunt communitatis, peccatum est contra iustitiam legalem. Ratio est, quia semper est lex vel statutum in ipsa communitate, vt non cædantur ligna de sylua communi: nisi certis temporibus & cum certa moderatione, ergo cum iustitia legalis respiciat bonum commune, ipsi particulares tenentur secundùm legem non destruere syluam, sed conseruare, & peccatum erit contra iustitiam legalem frequenter ligna cædere extra tempora determinata. Non autem audeo semper cōdemnare condemnare eos peccati mortalis, nisi quando notabile detrimentum fit in ipsa sylua, attenta proportione quantitatis & magnitudinis ipsius syluæ. Tunc enim erit peccatum mortale.
Secunda conclusio. Qui cædit ligna in syluis alienis etiam priuatæ personæ, quas tamen non constat esse consitas à particulari persona, non tenetur ad aliquam restitutionem: nisi fortè syluam deuastauerit, quòd vulgo dicitur, talar. Probatur prima pars conclusionis. Si ab initio syluæ essent adiudicatæ siue oppidis siue particularibus personis ea conditione, vt ipsis dominis liceret impunè materiam inde cædere: alijs tamen liceret, sed non sine aliqua pœna, tunc ipsi lignatores non tenerentur ad restitutionem: sed tantum soluere pœnam dum caperentur. At vero ita se res habet quòd oppidis & huiusmodi priuatis personis hac lege & cō ditione conditione , saltim interpretatiua, adiudicatæ sunt syluæ: quod etiam constat ex consuetudine, ergo non tenentur nunc ad restitutionem. Probatur minor. Quoniam arbores syluestres quas sua sponte terra producit, aut certè minima humana industria, sunt maximè necessariæ humanis vsibus, ergo non decebat, ita appropriari dominis sicut appropriantur arbores, quæ maiore indigẽt indigent diligentia, ergo. Minor illa vera est. Confirmatur. Quoniam ad quietem conscientiarum hominum pertinebat, vt hoc modo adiudicarẽtur adiudicarentur syluæ: quia moraliter loquendo necessitas frequens & communis earum vsus cogit homines ligna de syluis cædere. At vero ad quietem cōscientiæ conscientiæ quo ad fieri potuerit, reficienda sunt & reducen da omnia commoda temporalia reipublicæ, ergo meritò sic arbitramur: eo vel maximè quòd parùm incommodatur respublica, & particulares maximè accōmodantur accommodantur : & sufficienter conseruatur sylua cum illa pœna, ergo absq; absque aliquo dubio hæc sententia potest teneri & practicari. Hoc ipsum probatur ex more & vsu non solum lignatorum quorum nemo existimat teneri se ad aliquam restitutionem: sed etiam ipsorum iudicum, qui capiunt huiusmodi lignatores ligna cædentes, non enim obligant ad restitutionem ipsorum lignorum: sed tātum tantum ad statutam pœnam. Secunda vero pars probatur. Quoniam qui depopulatur syluam etiā etiam proprij oppidi, peccat contra iustitiā iustitiam commutatiuā commutatiuam , ergo. Probatur antecedens. Quoniam ille tollit & destruit à domino syluæ ius quod habet ex iustitia commutatiua ad ipsam syluā sylvam , & ad vtilitatem illius, tam pro communitate quàm pro particularibus, ergo qui isto modo deuastat syluam, tenetur ad restitutionem. Et hoc probat replica facta in secundo argumento.
Tertia conclusio. Qui cædit ligna in aliena sylua, quam constat esse plantatam à domino in proprio fundo, tenetur ad restitutionem damni illati ante omnem sentẽtiam sententiam iudicis. Ratio est, quia plantatio syluæ in proprio fundo est perfectus titulus propter quem sylua appropriatur perfectè ipsi domino: ita vt ipsi soli liceat colligere fructus & ligna cædere, ergo qui inde aliquid accipit tenetur restituere, sicut qui accipit ex vinea vel ex messibus alienis. Hanc conclusionem probant argumenta facta in principio huius dubij. Et probatur adhuc, quia ille qui plantauit syluam in proprio fundo, priuauit se alijs commoditatibus & fructibus terræ illius, ergo qui inde aliquid accipit, perinde atque si acciperet ab alijs fructibus quos ille dominus poterat habere ab illo fundo: tenebitur ad restitutionem. ¶ Nihilominus sit quarta conclusio, quæ præcedentem moderatur. Graue damnum & insigne requiritur, vt qui ligna cædit in huiusmodi syluis, obligetur ad restitutionem sub peccato mortali. Explicatur ista cōclusio conclusio ex differentia, quæ inuenitur inter obligationẽ obligationem ad restituendũ restituendum damnum datũ datum in huiusmodi syluis | & in alijs. Etenim in alijs sola populatio & deuastatio obligat ad restitutionem. Quæ vero dicatur depopulatio vel deuastatio relinquitur arbitrio boni viri iudicandum. At verò in sylua de qua loquimur in hac cō clusione conclusione , etiam citra depopulationem, obligamus ad restitutionem. Cæterum vt obligemus sub mortali peccato, requirimus graue damnum datum syluæ domino. Hoc autem graue damnum aliter iudicatur pro diuersitate qualitatis materiæ. Etenim ad grauem materiam in furto, minor requiritur quantitas in auro, quàm in argento. Similiter in rebus quas sponte terra ipsa producit, maior quantitas requiritur, vt materia sit grauis, quam in illis rebus quas frequens humana industria produci facit. Cum igitur syluestres arbores consitæ à domino syluæ requirunt minimam industriam: requiritur magna quantitas vt sub peccato mortali obliget restitutio. Et dixerim ego iudicio meo, esse peccatum mortale integram arborem detruncare. Et ratio est, quia quanuis in colendis huiusmodi arboribus non requiratur frequens industria: tamen multo tempore procreantur: & postquam procreatæ sunt huiusmodi arbores, multũ multum fructum afferunt, & vtilitatem annualem, ergo priuare dominum hac vtilitate ad multos annos, grauis materia est & mortale peccatum. Cæterum ramos ex huiusmodi arboribus cædere, vix erit peccatum mortale: nisi sit frequens cæsio.
Quinta conclusio. Quod dictum est de arboribus syluestribus, dicendum est de illarum fructibus ita videlicet, quod in syluis in quibus licet ligna cædere, licebit etiam colligere fructus arborum. In syluis autem in quibus non licet ligna cædere, non licebit neque fructus illorum accipere. Probatur conclusio. Quia fructus sequitur naturā naturam & cōditionem conditionem arboris, & eodem modo applicatur suis dominis, qualiter & applicantur syluæ, ergo ita iudicandum est, Vtrũ Vtrum liceat vel non liceat fructus colligere, & vtrũ vtrum accipientes teneantur restituere, sicut supra iudicauimus de cæsione lignorum. Et confirmatur. Quia fructus etiam arborum vtiles & necessarij sunt in varios vsus, videlicet, ad ignem, ad pastum pecorum & hominum, sicut & ipsæ arbores, ergo & idem iudiciũ iudicium erit de vtrisque.
Sexta cōclusio conclusio . Qui pascit pecora in syluis alienis, si huiusmodi syluæ circumseptæ sunt, tenetur restituere damnum illatum ante iudicis sententiam: si verò prata non circumdata sint, qui pascit herbam illorũ illorum , non tenetur restituere: sed subiacebit pœnis taxatis à lege. Prima pars probatur. Quia sicut consertio & seminatio syluarum tribuit ius & dominium perfectum seminanti domino: ita similiter circundare prata, tribuit ius & dominium perfectum suis dominis, ergo qua ratione qui cædit ligna syluarum quæ appropriata sunt titulo plantationis, tenetur restituere ante iudicis sententiam: ita etiam qui pascit herbam prati circundati contra voluntatem sui domini, tenebitur restituere. Et confirmatur. Quia vt diximus de præcedentibus, herba prati peruia est, & indiget sua custodia, ergo si ipsa iam septa est & perfectè appropriata domino, tunc qui illam pascit tenetur restituere.
Ex quo sequitur secunda pars conclusionis, quòd videlicet si prata non sint peculiari titulo adiudicata perfecto domino, non tenebitur restituere nisi fiat maxima deuastatio prati.
Ad primum respondetur, quòd peccatũ peccatum cædentis ligna in sylua, non est contra iustitiam commutatiuam, nisi in syluis appropriatis titulo plantationis: & quando fuerit magna depopulatio. Et ita non semper tenentur lignatores ad restitutionem.
Ad secundum respōdetur respondetur , quòd ille propriè loquendo nec furatur neque appellabitur fur, quia non accipit alienum simpliciter. Nam quando syluæ & nemora donā tur donantur , aut sunt reipublicæ, non perfectè subduntur dominio illorum: sed tantum quantùm ad hoc quòd ipsi vtantur & possideant talem syluam qualiter libuerit sine peccato & sine pœna. Alij verò cum pœna taxata & sententia ista à iudice poterunt eisdem syluis vti: & ita leges inductæ abusiuè & impropriè loquũtur loquuntur appellantes fures eos qui sic cædunt ligna.
Ad tertium respondetur, quòd quæ reponuntur in ærario ciuitatis, omnino sunt appropriata dominio reipublicæ in cōmo| p. 221 dum comm odum singulorum ciuium. Vnde qui compilat ærarium, tenetur restituere non aliter atq; atque fur & latro. Verum tamen syluæ & ligna & herbæ camporum non ita sunt appropriatæ: sed vt diximus appropriatione imperfecta & dominio diminuto. Et hoc fit propter maximam necessitatem talium rerum, quas non decet omnino appropriari dominis, ita vt reliquis ciuibus non liceat aliqua via vti illis ad supplendam suam indigentiam. Ex quibus sequitur primo, quòd arbores hortenses & similiter fructus eorum qui accipit: tenetur restituere; quia similiter deputati sunt & circumsepti, & indigent peculiari industria & custodia.
Secundò sequitur, quòd quando feruntur excommunicationes contra cæsores lignorum, solùm obligant illos de quibus diximus, quòd teneantur restituere etiamsi excommunicatio omnes videatur respicere: quia illi solum peccant mortaliter qui contra iustitiam commutatiuam cædunt ligna, & excommunicatio solum ligat, supposito peccato mortali.
Tertiò sequitur, quòd episcopi imprudenter imo perperam concedunt huiusmodi excommunicationes: quia peccata ista etiamsi procedant contra iustitiam cōmutatiuam commutatiuam : tamen communia sunt & frequentia, quæ vix à lignatoribus & pastoribus euitantur. Vnde in Concil. Trident. Sessio. 25. de reformat. ca. 3. præcipitur ne excommunicationes ferantur pro delictis vulgaribus.
DVbium aliud est, Vtrùm qui venatur in alienis montibus & nemoribus, & qui piscantur in alienis fluminibus, aut denique qui aucupantur in alienis locis, & maxime ex columbarijs, teneatur restituere damnum illatum ante iudicis sententiam. De qua materia disputant Scholastici in. 4. Sententiarum quæst. 15. Summistæ verbo venatio, & verbo restitutio. Ioan. Medina in cap. de restitutione quæst. 12. Caiet. opusc. 17. responsionum, respons. 12. Soto lib. 4. de iustitia quæst. 6. art. 4. Nauar. in Manua. ca. 17. quæst. 120. Couar. in relect. supra regula peccatum. §. 8.
PRO explicatione huius rei, tria animaduertenda sunt. Primum est, supposito quòd Princeps iustis de causis potest interdicere venationẽ venationem , piscationem, & aucupiũ aucupium . Prima ratio est quæ desumitur ex tẽpore tempore : quare iustè interdicātur interdicantur huiusmodi. Vt quod v. verbi g. gratia instet tẽpus tempus , quādo quando animātia animantia edunt suos partus: aut in tẽpore tempore frigoris & niuiũ niuium , quādo quando facile animātia animantia capiũtur capiuntur , & ita fit magna deuastatio illorum. Secunda causa est, propter modũ modum & instrumẽta instrumenta quibus aliqui venatores vtuntur: qui cedunt in perniciem ipsorũ ipsorum animantiũ animantium & reipublicę reipublicæ . De quo vide. l. 40. tit. vlt. c. 8. in Regijs ordin. & etiā etiam in Repertorio Pragmat. Caroli V. lib. 8. tit. de las ca ças. specialiter videantur duæ leges editæ à Carolo ipso V. apud Matritũ Matritum , anno 1552.
Tertia causa quare venatio vel piscatio interdicitur est, ratione loci: quia, videlicet, locus aut feræ vel aues ibi existẽtes existentes applicatæ sunt alicui dño domino in particulari à republica vel à principe. Et in præsenti non quęrimus quærimus de venatione aut piscatione quæ fit cōtra contra legẽ legem prohibentẽ prohibentem ratione tẽporis temporis aut instrumẽ torum instrumentorum ; manifestũ manifestum est enim, quod isti venatores peccāt peccant cōtra contra leges, & tenẽtur tenetur luere pœnas taxatas facta cōdemnatione condemnatione , sed loquimur de venatiōe venatione vel aucupio interdictu, ratione tertia. ¶ Secũdo Secundo nota quod applicatio ista ferarum vel auiũ auium aut pisciũ piscium potest fieri tripliciter. Primò, quia locus vbi existũt existunt ferę feræ vel pisces vel aues applicātur applicantur alicui domino: qualiter applicata sunt Regi Catholico Philippo II . , nemora quę quæ circũstant circunstant Matritũ Matritum . Quod potuit fieri rationabiliter dupliciter. Primò, quia hoc respublica gratuitò potuit donare. Secũ dò Secundo , quia ipse Princeps potuit sibi deputare ista loca, etiā etiam non cōsentiente consentiente republica, quia in hoc Rex vtitur iure suo. Decet enim maiestatẽ maiestatem Regiā Regiam , quædā quædam loca in Regno sibi designare recreandi animi gratia, etiā etiam renuẽte renuente cōmunitate communitate . Verũtamen Verumtamen hoc moderatè debet fieri: ita nempe vt nec plura loca, nec magna sibi vsurpet contra vsum & cōmoditatẽ commoditatem populorũ populorum . Vtrũ Vtrum verò Reguli idipsum possint facere? Respondetur negatiuè, sed suis facultatibus possunt emere agros, vel petere à republica vt nemora sibi constituant. Poterunt tamen interdicere venationẽ venationem suis oppidanis certis temporibus & locis ex causis congruentibus: hoc enim expedit ipsi communitati. Secundo modo potest fieri hæc applicatio à Principe, qui inter| dicit venationem aut piscationem talis loci existẽtis existentis sub dominio alicuius priuatę priuatæ personæ: quod potest fieri iustè, licet non debeat frequenter, quia venatio & piscatio vidẽtur videntur esse de iure gentium. Vnde non debent totaliter vel quasi totaliter impediri. Tertia applicatio fit quādo quando dominus priuatus vallat & circundat locum suum, syluam aut stagnum vbi existunt feræ & pisces, quod pro suo libito potest facere. Tertiò nota, quod damna quæ sequuntur ex huiusmodi venationibus vel piscationibus interdictis, debẽt debent restitui in integrum dominis locorum in quibus fiunt damna. Et confessarij non possunt absoluere damnificantes, nisi restituant: & cauti debent esse in prospiciendo lucro cessante & damno emergente. Vt si v. verbi g. gratia seminentur agri & plantentur vineæ, si fructus in spe recipiendi pereant propter feras, si etiam incumbant custodiæ ipsi agricolæ taliter quòd desistāt desistant ab alijs laboribus sibi proficuis. Si etiam infestentur occasione nemorum custodibus & ministris ipsius Principis. Hæc enim omnia & similia expendenda sunt à confessario: alias sibi imputabuntur ad peccatum huiusmodi damna.
HIS suppositis, quæ sunt fundamenta huius materiæ, & quæ communiter recipiuntur, est modo difficultas proposita de obligatione ad restitutionem. Et pro parte affirmatiua arguitur primò ex. l. 16. titul. 18. Part. 3. Et. §. feræ. Instit. de rerum diuisione. vbi habetur, quòd qui in alienis syluis venatur aliquam feram non manet dominus illius, ergo tenetur restituere. Probatur consequentia, quia retinet alienum.
Secundò arguitur. Recte applicantur loca ista & feræ aut pisces priuatis dominis, ergo iustè possident ac subinde iniustè accipit piscator & venator: & tenebitur restitue re. Confirmatur. Quia facta applicatione loci, si quis vsurparet illum aut partem illius, esset iniustus & teneretur restituere: vt manifestum est, ergo etiam ille qui accipit feram aut pisces, ita enim applicantur huiusmodi feræ prædictis dominis, sicut & loca in quibus existunt.
Tertiò. Venator aut piscator accipit alienum, inuito domino, ergo iniustus est & tenetur restituere. Antecedens patet, quia do mini syluarum & fluminum maxime resistunt huiusmodi venationibus.
Quartò. Si isti venatores non tenentur restituere, ergo manent cum dominio venationis & piscationis. Consequens est falsum, ergo. Minor probatur, quia non habẽt habent aliquem titulũ titulum in quo fundetur tale dominium. Non enim iniqua acceptio & clancula clausula , & furtiua venatio præstantius, sicut in iure habetur, quòd fraus & dolus nemini patrocinantur.
IN huius dubij solutione sunt tres sententiæ. Prima quæ asserit, quòd istæ applicationes & reseruationes venationum & piscationum sunt iniustæ omnino: ac subinde venatores non peccant contra iustitiā iustitiam , nec tenentur restituere. Ita multi ex Iurisperitis, quos refert Couar. vbi supra, sentiunt.
Secunda sententia est ipsius Episcopi Couar. vbi supra, quod non teneantur isti venatores restituere omnem prædam: verũtamen verumtamen tenentur restituere damnum illatum domino illius fundi . v. , verbi g. gratia, si dominus voluit exercere venationem aut piscationem, & tantũ tantum accepit paucas feras, duas vel tres, vel pisces paucos: quia præuentus est ab alio iniquo venatore vel piscatore deuastante magnam partem prædæ: ait quòd iste venator tenetur restituere eam quantitatem ferarum aut piscium, quam probabiliter caperet verus dominus, si non præueniretur ab illo.
Tertia sententia eorum qui dicũt dicunt , quòd venatores non tenentur restituere quæ ceperunt, nec damnũ damnum illatum: nisi fiat magna deuastatio aut strages ferarum aut piscium.
PRO decisione huius difficultatis iuxta doctrinam præcedentis dubij decisiuā decisiuam , cui proportionatur præsens difficultas; Respondetur & sit prima conclusio. Qui venatur in montibus patentibus & non circumseptis cuiuscunque sint huiusmodi mō tes montes , non tenetur restituere, nisi faciat magnam deuastationem ferarum. Et hoc ipsum dico de piscatione in fluminibus patentibus & cōmunibus communibus . Probatur primò, quia venatio & piscatio: similiter feræ & pisces sunt cōmunes communes de se, & illis gaudent rationabiliter oppidani, & quicunq; quicunque etiā etiam plebani, ergo quādo quando montes aut flumina donantur & applicātur applicantur alicui in particulari, existimādũ existimandum | est rationabiliter quòd non est illi translatũ translatum dominium ita exactum & perfectũ perfectum , vt nullus possit venationem & piscationem exercere, se subijciendo pœnis statutis pro conseruatione piscium & ferarum. Quod patet, maxime si aduertamus quæ de cæsione lignorum dicta sunt. Qualiter, videlicet, dominium sit imperfectum. Ex quo prudenter collegimus lignatores non teneri ad restitutionem. Ita ergo in proposito dicẽdum dicendum est de piscationibus & venationibus, quas omnino auferre à vulgo, iniquum esset & durum nimis. ¶ Secunda pars conclusionis probatur. Quia talis venator tollit ius quod habet verus dominus super animantia aut pisces, ergo. Antecedẽs Antecedens patet, quia tollit materiam venationis & piscationis, quā quam dominus loci illius poterat exercere. Et confirmatur. Quia grauiter lædit rem alienam, qui facit huiusmodi stragem, ergo contra aliquā aliquam virtutem peccat, & non nisi cōtra contra iustitiam commutatiuam, ergo tenebitur restituere.
Secunda cōclusio conclusio . Venator qui capit animalia existentia intra nemora circumuallata, tenetur restituere damnum illatũ illatum , & etiā etiam animalia & aues. Et idem dico de piscibus reseruatis in stagno. Et quidem de damno dato communis sententia ita tenet. De restitutione verò animaliũ animalium , probatur. Quia per inclusionem illam, quæ fit medio vallo, manet dominus perfectus & perfectum habet dominium omnium eorum: quæ reseruantur in talibus nemoribus, ergo iniustitiam committit, qui animalia extrahit aut aues. Et quidem certum est, quòd qui iustè potuit circumuallare montem aut stagnum, iuste etiā etiam possidet: quæ ibi reseruantur? Hęc Hæc conclusio certa est, si loquatur de animalibus & auibus mansuefactis, vel quæ non possunt extra exire, vt sunt cuniculi & lepores inclusi. Si autem loquatur de feris & auibus quæ possunt vltrò exire, non ita certum est. Nihilominus tamen est satis probabile quòd de ijs etiā etiam verificetur conclusio: quia etiam huiusmodi peculiariter deputata sunt & pertinent ad tale nemus. Sed cōtra contra . Nam possessor talis mōtis montis non habet dominium supra huiusmodi feras liberè exeuntes, ergo venator non tenetur restituere, licet intra montem capiat illas. Et confirmatur de aui bus quæ liberè volant, & ita vagantur, ac si non haberent habitudinem aliquam ad fundum illud. Respōdetur Respondetur tamen ad argumentum, primo negando consequentiam, quia licet possessor talis loci non haberet dominium supra animantia: habet tamen ius, vt quando libuerit possit ea occidere in propriam commoditatem: & hoc iure priuatur à venatore, quod non potest restitui cō mode commode , nisi restituatur animal occisum.
Secundo respondetur negando antecedens, & ad probationem dico, quòd eodem argumento probares, quod aqua quę quæ intrat & labitur hortum meum, non sit mea: quia statim postquam egreditur à mea hæredita te, aliena efficitur. Ita etiam in proposito dicendum est. Ad cōfirmationem confirmationem , fateor mihi videri nimis durum, quòd qui aucupantur aues feraces seu liberas, vt sunt perdices intra nemus alienum, obligentur ad restitutionem: quia nullus videtur titulus præstans efficaciter dominium illarum possessori illius montis. Non enim est titulus proprietatis & possessionis iustæ, qualiter locus ipse est possidentis. Neque etiam est titulus generationis & procreationis prouenientis ex tali fundo: qua ratione arbores & herbæ possidentur à domino illo, neque etiam est titulus custodiæ aut reclusionis: quia aues illę illæ liberè volantes non reputantur nec astringuntur custodiæ aut reclusioni. Quocirca ego non obligarem istum captorem ad restituenda ista volatilia. Licet oppositum sit probabile propter autoritatem asserẽtium asserentium .
Tertia conclusio. Qui venantur animalia exeuntia extra septa nemoris, non tenentur illa restituere: etiamsi talia animalia consuetudinem habeant eundi & redeundi ad nemora. Probatur primò. Quia ista animalia postquam vagantur communia sunt iure naturæ, ergo non manent sub dominio possessoris illius montis. Antecedens patet, quia postquam exeunt, iure naturæ omnino liberè vagantur, ergo. Secundò. Si Petrus v. , verbi g. gratia, manucapiat feram aut auem & illa effugiat, quam postmodum Paulus accepit, profecto eo ipso quòd effugit manus Petri, etiam effugit eius dominium, & subijcitur dominio Pauli capientis, ergo à simili postquam animal effugit syluam, | & auis egrediatur, potest possideri à quolibet capiente, & non manet sub dominio antiqui possessoris. Antecedens ab omnibus conceditur: & probatur cōsequentia consequentia . Quia animal captum à Petro magis subijcitur dominio Petri quam animal existens in sylua subijciatur domino illius syluę syluæ . Tertiò, quia columbæ vt statim patebit, postquam egrediuntur vltra leucam à columbario, possunt occidi & efficiuntur occisoris, etiamsi consuetudinem habeant eundi & redeundi ad propria columbaria, ergo à simili dicẽdum dicendum est de animalibus & auibus egredientibus à locis circumseptis.
Sed contra est argumentum, quo conuincũtur conuincuntur aliqui doctores ex. l. naturali. §. seruos. ff. de acquirendo rerum dominio. &. §. ijs igitur animalibus. Instit. de rerum diuisione. & in. l. Regia tit. 28. l. 22. Part. 3. vbi approbatur regula quæ dicit, quòd animalia quæ habent consuetudinem eundi & redeundi ad sua loca, tandiu censentur esse domini illius loci, quandiu seruant consuetudinẽ consuetudinem eundi & redeundi, ergo qui capit ista animalia quæ reuertuntur ad propria loca, iniustitiam facit & contra voluntatem veri domini. Respondetur nihilominus quòd regula ista interpretanda est de animalibus quæ mansuefacta sunt & discedunt & redeunt. Ita gloss. in dict. §. ijs igitur. & colligitur exemplis ipsis adductis à legibus in argumento memoratis. Nam prima lex ponit exemplũ exemplum in ceruis mansuefactis. Et lex Regia ponit exemplum in anseribus & faisanis, accipitribus, & cignis, quæ mansuescunt. Idem dico de piscibus qui forte irrepserint per rimulas stagni, aut ex paludibus circumuallatis, fiunt enim capientis. Ex quibus sequitur primò, quòd postquā postquam animal egrediens à nemore obsito, occiditur & capitur, ita efficitur illius capientis, vt etiam si dominus nemoris assistat & velit tale animal repetere, non habetius, quia per egressum animalis & captionem alterius, illud amisit. Sed quid si venator occiderit feram, & antequam illam manucapiat adueniat dominus nemoris volens illam accipere? Respondetur, quòd habet ius ad illam sibi assumendam, quia vsque dum capiatur à venatore non est illius. Et ita dominus nemo ris babet ius, vt si feram inuenerit nondum captam eam sibi arripiat. Colligitur ex. l. naturalem. §. illud. ff. de acquirendo rerum dominio. vbi dicitur, quòd venatores per captionem comparant sibi dominium.
Sed contra. Nam si postquam venator occiderit feram, aut lethali vulnere percussam insequitur, habet ius vt ipsam capiat, sic adeò quòd si qui occurrerint, non possunt illam feram sibi assumere aut occultare, ergo occisio aut percussio ante manucaptionem præstat ius venatoribus. Respōdetur Respondetur , quòd absque dubio occisio aut percussio tribuunt ius quasi in via & in spe: si tamen venator persequatur animal, & sua industria facile possit illud comparare, non iustè impeditur à pastoribus vel occurrentibus. Secus est de possessore nemoris, qui quousque capiatur animal in re, habet ius ad ipsum non obstante percussione venatoris. Hoc dixerim nisi propter rationabilẽ rationabilem causam leges quandoque decernant oppositũ oppositum : quod factum est in aliquibus partibus, vt refert Couar. vbi supra. Idem etiam intelligo de feris vltro egredientibus. Cæterum si venator arte aut violenter alliciat & extrahat feras aut pisces à locis in quibus reseruātur reseruantur , non potest illas capere: & tenetur restituere perinde ac si intra nemus illas acciperet.
Secundò sequitur, quòd animalia mansueta & etiam mansuefacta, etiamsi egrediantur à montibus circumseptis, non potest venator illa sibi accipere, quia māsueta mansueta sunt & vbique pertinent ad possessorem nemoris. At vero quia mansuefacta consuetudinẽ consuetudinem amittunt aliquando eundi & redeundi, & multo tempore extra syluam commorantur vt non censeantur iam pertinere ad talem syluam, tunc prudenter censendũ censendum est idem de illis sicut de feris.
Quarta conclusio. Qui aucupatur columbas intra alienum columbarium, aut vero prope ipsum, tenetur restituere & damnum & columbas. Probatur. Quia columbæ istæ sunt sub dominio possessoris columbarij duplici titulo. Primò, quia ibi recluduntur & quasi domi reseruantur. Secundò, quia peculiari custodia & cura sustentantur, ergo qui columbas aucupatur intra vel prope columbarium, tenetur restituere. | Et suppono quod columbaria ista iustè construantur & etiam iustè conseruentur absq; absque iniuria vicinorum & conformitur ad leges positiuas regni. Nam si secus res habeat, nullum acquirit ius constructor talis columbarij super columbas ibi iniquè reseruatas.
Quinta conclusio. Qui aucupatur columbas intra leucam à columbario peccat, non tamen tenetur restituere illas. Prima pars probatur, ex l. Henrici Tertij Regis Hispaniæ qui præcepit, quòd nullus intra leucam aucupetur colũbas columbas alienas, ergo cum lex ista iusta sit, obligat in conscientia ex iustitia legali. Eademq́ue confirmata est à Carolo Quinto apud Matritum, Anno 1552. Secunda pars conclusionis quæ videtur contra Sotum & Couarruuiam. Probatur, quia lex huiusmodi, non aufert nec confert dominium columbarum exeuntium à columbario alicui: nec de dominio verbum loquitur. Ergo qui aucupatur intra leucam non tenetur restituere. Probatur cōsequẽtia consequentia , quia istæ columbæ postquam exeunt & vagantur non sunt possessoris columbarij, nec à lege illud habent, ergo erunt capientis. Quod cōfirmatur confirmatur , quia columbæ istæ feraces sunt, ergo qui extra locum eas ceperit efficitur iustè dominus illarum: sicut diximus de feris egredientibus à vallatis locis. Et hæc omnia intelligenda sunt, si non inferatur graue damnum aut magna strages in columbario quod prudenter iudicandum est.
Ad primum argumentum respondetur, quòd leges illæ loquuntur de animalibus mansuetis & quandiu consuetudinem retinent eundi & redeundi ad proprium locũ locum . De animalibus autem feracibus sequendæ sunt regulæ prædictæ.
Ad secundum argumentum respondetur, concedo quòd applicatio nemoris lignorum & animaliũ animalium iustè fit & iustè possidetur. Vnde argumentum conuincit, quòd qui tollit hoc ius iniustitiam committit. Cæ terum qui venatur in montibus patentibus, non tollit propriè ius: sed vtitur iure suo, quod luendo pœnas venetur animantia intra mō tem montem . Similiter qui feras exeuntes à montibus circumuallatis ceperit, vtitur iure suo: quia animantia ista sicut iure vagantur, iure etiam capiũtur capiuntur à quolibet indiscriminatim . ¶ Ad confirmationem respondetur, quòd diuersimodè applicatur locus & arbores: quam animātia animantia . Nam locus & ligna ibi perseuerāt perseuerant vinculo naturæ. Feræ autem & aues iure naturæ possunt vagari.
Ad tertium respondetur, quòd venator ille non accipit alienum perfectum: sed quod habet aliquam dependentiam à casibus supra commemoratis.
Ad quartum respondetur, quòd habet titulum venator iure naturæ, & similiter iure positiuo legibus concedentibus, quòd per manutentionem comparetur dominium feræ aut piscium aut auium.

ARTICVLVS IIII.Vtrùm aliquis debeat restituere quod non abstulit?

Source
AD Quartum sic proceditur. Videtur, quòd aliquis debeat restituere quod non abstulit. Ille enim qui damnũ damnum infert alicui, tenetur damnum remouere. Sed quandoque aliquis dā nificat damnificat aliquem vltra id quod accepit: puta cùm aliquis effodit semina: damnificat eum qui seminauit in tota messe futura. Et sic videtur quòd teneatur ad eius restitutionẽ restitutionem . Ergo aliquis tenetur ad restitutionem eius quod non abstulit.
¶ 2 Præterea. Ille qui detinet pecuniam creditoris vltra terminum præfixum: videtur eum damnificare in toto eo quod lucrari de pecunia posset: quod tamen ipse non aufert. Ergo videtur quòd aliquis teneatur restituere, quod non abstulit.
¶ 3 Præterea. Iustitia humana deriuatur à iustitia diuina. Sed Deo debet aliquis restituere plus quàm accepit ab eo: secundum illud Matthæi 25. Sciebas quod meto vbi non | semino: & cōgrego congrego vbi non sparsi. Ergo iustũ iustum est vt etiam restituat homini aliquid quod non accepit.
SED contra est, quòd recōpensatio recompensatio ad iustitiam pertinet inquantum æqualitatẽ æqualitatem facit. Sed si aliquis restitueret quod non accepit, hoc non esset æquale. Ergo talis restitutio non est iustum quòd fiat.
RESPONDEO dicendum, quòd quicunq; quicunque damnificat aliquẽ aliquem , videtur ei auferre id in quo ipsum damnificat. Damnum enim dicitur ex eo quod aliquis minus habet quàm debet habere, secũdum secundum Philosophum in quinto
Lib. 5. ca. 4. to. 5.
Ethicor. Et ideo homo tenetur ad restitutionẽ restitutionem eius in quo aliquem damnificauit. Sed aliquis damnificatur dupliciter. Vno modo, quia aufertur ei id quod actu habebat: & tale damnũ damnum est semper restituendum secũdum secundum recompensationem æqualis, puta si aliquis dānificet damnificet aliquem diruẽs diruens domum eius, tenetur ad tantum quātum quantum valet domus. Alio modo, si damnificet aliquem impediẽdo impediendo , ne adipiscatur quod erat in via habendi. Et tale damnum non oportet recompensare ex æquo, quia minus est habere aliquid in virtute quàm habere in actu. Qui autẽ autem est in via adipiscendi aliquid, habet illud solum secundum virtutem, vel potestatem, & ideo si redderetur ei, vt haberet hoc in actu, restitueretur ei quod est ablatum non simplũ simplum , sed multiplicatum: quod non est de necessitate restitutionis, vt dictum
Artic. præ cedenti.
est. Tenetur tamẽ tamen aliquam recompensationem facere secun dum conditionem personarum & negotiorum.
Et per hoc patet responsio ad primum & secũdum secundum . Nam ille qui semen sparsit in agro, nōdum nondum habet messem in actu, sed solum in virtute. Et similiter ille qui habet pecuniam, nondum habet lucrum in actu, sed solum in virtute: & vtrunq; vtrunque potest multipliciter impediri.
AD tertium dicendum, quod Deus nihil requirit ab homine, nisi bonũ bonum quod ipse in nobis seminauit. Et ideo verbum illud vel intelligitur secundum prauam existimationem serui pigri, qui existimauit se ab alio non accepisse: vel intelligitur quantum ad hoc, quòd Deus requirit à nobis fructus donorũ donorum qui sunt & ab eo & à nobis: quāuis quamuis ipsa dona à Deo sint sine nobis.
Commentary

SVMMA ARTICVLI.

PRima conclusio. Qui infert damnum alteri in re quam actu possidet, tenetur ad restitutionem æqualis.
Secunda conclusio. Qui infert alteri dā num dannum in re quam non actu possidet, sed est in via vt habeat illam, non tenetur ad restitutionem æqualis: sed ad recompensationẽ recompensationem , habita ratione personarum cōditionis conditionis & negotiorum. Ratio huius est, quia id quod habetur in actu respectu eius quod habetur in potentia aliquid maius est. Ergo si quis dā nificat damnificat in eo quod habetur in potentia, non debet restituere tantum quantum si damnificaret in eo quod habetur in actu: alias non sufficeret restituere simplum.
COMMENTARIVS.

COMMENTARIVS.

MEns D. Diui Tho. Thomæ in hoc articulo est docere, nihil referre commodum accipientis alienum, vt ipse teneatur restituere: sed attendendum esse ad damnum quod revera intulit in actu siue in spe.
DVbitatur circa secundam conclusionem, & arguitur primo contra illam, Sufficit ad reparādam reparandam omnem iniuriam factam contra iustitiam cōmutatiuam commutatiuam reddere æquale. At vero si quis redderet quātum quantum valet res in potentia, habita ratione futuri, cogeretur dare plusquam ęquale æquale . Ergo hoc non est necessarium. Probatur minor, quia iustum pretium rei est illud in quo æstimatur in præsenti. Confirmatur, nam si quis occideret infantem seruum vel eqnuleum equuleum , non tenetur restituere pretium in quo æstimaretur mancipiũ mancipium in ætate virili vel in quo æstimaretur equus perfectus, ergo non oportet habere rationem futuri.
Arguitur secundo. Sequitur ex secunda conclusione, quod qui furatus est frumentum quādo quando æstimabatur magno pretio, sed erat seruatum à domino in aliud tempus in quo fortè accidit, vt minori pretio æstimaretur: quod ille fur non tenetur restituere triticum in illo pretio maiori in quo æstimabatur quando ille furatus est, sed sufficit quòd restituat in illo modico pretio. Consequens videtur falsum: quia ille damnificauit in eo quòd ille habebat actu, scilicet in tritico quod tunc æstimabatur in tanto pretio.
Arguitur tertio. Sequitur ex illa conclusione, quòd qui furatus est pecunias negotiatori, teneatur restituere pretium quod ille lucraturus erat cum illis pecunijs ex negotiatione sua. Consequens cōtendit contendit probare falsum Magister Soto in lib. 4. de Iustitia & iure. quæst. 6. art. 5. ad 2. & libr. 6. q. 1. art. 3.
SED in oppositum est, primo quidem vsus agricolarum, qui solent in æstimandis damnis illatis segetibus quando sunt in herba, solent in quam expectare tempus messis: & tunc habita ratione messium vicinarum & similium iudicant faciendam esse restitutionem eius quod minus habet damnificatus, quàm vicinus in similibus terris.
Arguitur secundo. Ipse dominus rei in qua damnificatus est, paratus erat & volebat expectare pericula quibus res illa erat exposita: sed qui damnum intulit per iniuriam, destruxit hanc expectationem. Ergo tenetur totũ totum restituere quod ille habiturus erat. ¶ Denique si quis Tyrannus vim inferens reipublicæ depopuletur agros, videli cet, vineta oliueta, &c. videtur quòd si iste non teneatur restituere totum pretium totius fructus agrorum, vehementer pateretur respublica & deueniret in summam inopiā inopiam & in caritatem magnam annonæ.
Ad hæc duo argumenta postrema respō det respondet Soto art. 5. vbi supra, quod si damnũ damnum datum fuerit à casu & non à proposito, non tenetur damnificator ad restitutionem æqualis: sicut D. Diuus Tho. Thomas asserit in ipsa conclusione. At vero si damnum datum fuerit consultò per iniuriam, & renuente domino, tunc erit facienda restitutio æqualis eius quod erat in spe: præsertim quando damnum fuerit graue vt in casu postremi argumenti.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Quando quis sine culpa in foro conscientiæ, hoc est omnino inuoluntariè damnum dedit, non tenebitur ad aliquam restitutionem in foro cōscientiæ conscientiæ . Probatur primo, ex illa communi regula, si tua culpa damnũ damnum datum est, &c. Ergo requiritur culpa, vt aliquis obligetur restituere tale damnum. ¶ Deinde probatur, quia duplex titulus est vnde oritur obligatio restituendi. Alter est ipsius rei acceptæ: alter iniustæ acceptionis. Sed neuter titulus est vbi nulla est culpa. Ergo nulla est obligatio restituendi in foro conscientiæ. Dixerim in foro conscientiæ, quoniam sæpe numero cōtingit contingit in foro exteriori, vbi nulla est culpa, quia præ sumitur esse, iudicetur aliquis obligatus ad restitutionem.
Secunda conclusio. Quando quis dedit damnum alteri voluntariè quidem, non directè sed indirectè & interpretatiuè, tenetur ad restitutionem faciendā faciendam damni illati: sed non erit obligandus ad solutionem pretij rigurosi, quo æstimaretur res illa si venditioni exponeretur. Exemplum est in illo qui per ignorantiam culpabilem occidit puerũ puerum mancipium, vel conculcauit segetes in herba. Probatur ista cōclusio conclusio , quia in huiusmodi casu oritur obligatio restituendi tantũ tantum ex iniusta acceptione: sed inter iniustas actiones ea minima reputatur, quæ fit per ignorā tiam ignorantiam & negligentiam, ac proinde non est directè voluntaria sed indirectè & interpretatiuè. Ergo qui taliter damnificauit, sufficit quòd restituat pretium quidem iustum, sed | minimum. At vero minimum pretium est quo æstimatur quādo quando vltro exponitur venditioni. In huiusmodi casu procedit primũ primum argumentum cum sua confirmatione.
Tertia conclusio. Quando quis damnũ damnum dedit alteri voluntariè quidem formaliter, non tamen per se primò, licet per se secũdo secundo : tenetur ad restitutionem iuxta tenorem secundæ conclusionis Diui Thomæ, hoc est habita ratione futuri boni expectati. Probatur conclusio, quia ista acceptio iniusta est directè & per se voluntaria. Ergo iste per se obligandus erit ad solutionem iusti pretij, non quidem minimi quādo quando res vltrò exponitur venditioni, sed ad restitutionem maioris pretij iusti quando scilicet, emptor rogat dominum vt vendat: tunc enim habetur ratio futuri cōmodi commodi expectati. Diximus autem acceptionem iniustam esse directè, & per se secũdo secundo , quando aliquis . v. , verbi g. gratia, Sciens & prudens quòd damnificat proximũ proximum , nihilominus eligit illud medium videns sequi damnificationẽ damnificationem , quia est medium ad finem per se primò volitum & intentum. Et quia iste casus est frequens in humanis damnificationibus, ideo in illo maximè verificatur secunda conclusio Diui Thomæ.
Quarta conclusio. Qui voluntariè & directè & per se primò intendit dare damnũ damnum alteri, obligabitur ad restitutionẽ restitutionem cum summo rigore: ita vt teneatur restituere simpliciter æquale habita ratiōe ratione absolutè expectati cōmodi commodi . Ista conclusio verificatur in casu postremi argumenti pro secũda secunda parte, quā do quando tyrannus depopulatur vineta & oliueta & messes. Et probatur ista conclusio argumento ibidem facto.
Aduertẽdi Aduertendi tamen sunt duo modi pro intelligentia præcedentis conclusionis, qui seruari possunt in huiusmodi restitutionibus. Prior est, si attentis periculis quibus res erat exposita, & deductis expensis faciendis in curanda re eo tempore quo infertur damnum, tunc æstimetur res ipsa arbitrio prudentis viri certo quodam pretio, & hic modus iustus est & seruandus in casu tertiæ cō clusionis conclusioni , si velit ille qui damnũ damnum intulit isto modo restituere: etiam si ipse dominus renuat damnificatus. Secũdus Secundus modus est quẽ quem significabamus in primo argumento in op positum, & est iustus modus ex conuentione & condicto vtriusque partis, neq; neque tamen necessariò seruandus absolutè, si nolit damnificator ita conuenire. At verò in casu quartæ conclusionis, si pars læsa istum modum eligat, etiam si reclamet damnificatus, seruandus est iste modus. Et ratio huius est æ quissima. Etenim æquitate plenum est, vt qui ex animi nequitia intendit aliquem fraudare expectatione, quam habebat prouentuum & commodorum: ipse cogatur ad restituendum totum commodum quod expectabatur, maximè autem habet verũ verum ista sententia quando damnificator aperto marte intulit damnum.
Ad argumẽta argumenta quæ proposita sunt in principio respondendũ respondendum est quatenus militāt militant cō tra contra tertiam & quartam conclusionem: quanuis faueant primæ & secundæ conclusioni. Respōdemus Respondemus ergo ad primum argumentũ argumentum cum sua confirmatione, quòd iustum pretium rei non debet iudicari esse illud quo æstimatur res quādo quando vltro venditur & quæ rit emptorem. Etenim in casu tertiæ & quartæ conclusionis dominus rei nulla ratione quærit emptorem, quapropter pretium iustum non erit illud quo æstimaretur res si vltro quæreret emptorem.
Quod si quis obijciat, quoniam in casu secundæ conclusionis dominus rei non quæ rit emptorem, & nihilominus diximus, quod pretium iustum ad restituendum in illo casu erat illud quo æstimaretur res vltro venditioni exposita, ergo etiam in casu tertiæ & quartæ conclusionis erit illa sufficiens restitutio. Respondetur non esse eandem rationem. Negatur enim consequentia. Quoniā Quoniam in casu secundæ conclusionis quanuis dominus non erat paratus vendere rem suam, tamen res ipsa exposita est fortuitis periculis atque fortunis quæ solent contingere vel cum nulla culpa damnificantis, & tunc nulla est obligatio restituendi in foro cōscientiæ conscientiæ : vel cum minima culpa quando dānificator damnificator non est directè & formaliter voluntarius, sed indirectè & reductiuè dicitur voluntarius. Et propterea meritò & æquissimè arbitramur quod in casu secundæ conclusionis satisfiat domino ipsius rei, si restituatur illi minimum pretium quo res solent valere & quo valent | æstimari quando vltro venduntur, etiam si ipse dominus non erat venditurus. Cæterum in casu tertiæ & quartæ conclusionis vbi iniusta acceptio est completissime volũtaria voluntaria , merito condemnamus damnificatorem, vt restituat cum illo rigore iustum pretium.
Ad secundum respondent aliqui viri docti, quòd in illo casu si fur conuertit in suum cōmodum commodum triticum, quod furatus est . v. , verbi g. gratia, vendendo vel comedendo, tunc tenetur restituere pretium illud, quo in præsenti æstimabatur frumentum. Et ratio est, quia tunc ratione rei alienæ factus est ditior. Cæterũ Cæterum si fur ipse frumentũ frumentum combusit aut forte seruauit in aliud tẽpus tempus , ad quod dominus erat seruaturus, dicunt quòd tunc satisfacit, si reddat pretium, quo æstimabatur illo tempore frumentum. Et ratio huius est, quia ipse dominus non est damnificatus re vera: nisi in illo pretio quo ipse tunc erat vẽditurus venditurus . Sed profecto quanuis hæc sententia vtcunque probabilis sit, mihi non placet: sed videtur aliter dicendum, videlicet, quòd quia obligatio restitutionis statim oritur in illo casu ex ipso furto: tunc erit positũ positum in volũtate voluntate domini vt eligat pretium quo sibi debeat fieri restitutio. Ita prorsus quòd si velit exigere à fure non solum pretium quo pro tunc æstimabatur frumentum (hoc enim iustissimũ iustissimum est secundum primam conclusionem Diui Thomæ) sed etiam aliquid amplius ad arbitrium boni viri propter commodum quod expectabatur in futurum, quia ille erat reseruaturus frumentum: erit iustissimum & illud tenetur fur restituere statim, quia in toto isto pretio damnificat dominum rei. Et confirmatur nostra sententia, quia non videtur æquum vt fur ille sit melioris conditionis, quàm qui per ignorantiam damnificaret dominum rei: iste enim obligatus est à nobis & ab eis qui habent contrariam sententiam, vt soluat pretium quo pro tunc æstimaretur res, si venditioni esset exposita: constat autẽ autem quòd in casu secundi argumenti triticum pluris valet de præsenti quàm valiturum erat in futuro tempore, ergo melioris conditionis esset fur quia reseruauit triticum vel combusit, quam ille qui per ignorantiam perdidit.
Ad tertium argumentum respondetur, quòd eius difficultas examinabitur quæstione 78. Est enim singularis opinio Magistri Soti contra communem sententiam quæ tenet, quòd ratione lucri cessantis licitum est aliquid accipere.

ARTICVLVS V.Vtrùm oporteat semper restitutionem facere ei, à quo acceptũ acceptum est aliquid.

Source
AD Quintum sic proceditur.
Videtur, quod non oporteat semper restitutionẽ restitutionem facere ei, à quo acceptũ acceptum est aliquid. Nulli enim debemus nocere. Sed aliquando esset in nocumẽtum nocumentum hominis si redderetur quod ab eo acceptum est, vel etiam in nocumentum aliorum, puta si aliquis redderet gladium depositum furioso. Ergo non semper est restituẽdum restituendum ei, à quo acceptum est.
¶ 2 Præterea. Ille qui illicitè aliquid dedit, non meretur illud recuperare. Sed quādoq; quandoque aliquis illicitè dat quod alius etiā etiam illicitè accepit, sicut apparet in dante & recipiẽte recipiente aliquid simoniacè. Ergo non semper restituendũ restituendum est ei, à quo acceptũ acceptum est.
¶ 3 Præterea. Nullus tenetur ad impossibile. Sed quandoq́ue est impossibile restituere ei, à quo acceptum est, vel quia est mortuus, vel quia nimis distat, vel quia est ignotus. Ergo non semper facienda est restitutio ei, à quo acceptum est.
¶ 4 Præterea. Magis debet homo recompensare ei, à quo maius beneficiũ beneficium accepit. Sed ab alijs personis homo plus accepit beneficij, quàm ab illo qui mutuauit vel de| posuit, sicut à parentibus. Ergo magis subueniendum est quandoque alicui personæ alteri, quàm restituẽ dum restituendum ei, à quo acceptum est.
¶ 5 Præterea. Vanũ Vanum est restituere illud quod ad manum restituentis per restitutionem peruenit. Sed si prælatus iniustè aliquid ecclesiæ subtraxit: & ei restituat, ad manus eius deueniet: quia ipse est rerum ecclesiæ conseruator. Ergo non debet restituere ecclesiæ à qua abstulit: & sic non semper restituendum est ei, à quo est ablatum.
SED cōtra contra est, quod dicit̃ dicitur Rom. 13. Reddite omnibus debita: cui tributum, tributũ tributum , cui vectigal, vectigal.
RESPONDEO dicendum, quod per restitutionem fit reductio ad æqualitatem cōmutatiuæ commutatiuæ iustitiæ, quæ cōsistit consistit in rerum adęquatione adæquatione , sicut dictum
est. Huiusmodi autem rerum adæquatio fieri non posset nisi ei, qui minus habet quàm quod suum est, suppleretur quod deest. Et ad hanc suppletionem faciendam, necesse est vt ei fiat restitutio, à quo acceptum est.
AD primum ergo dicendum, quod quādo quando res restituenda apparet esse grauiter nociua ei, cui restitutio facienda est, vel alteri, non ei debet tunc restitui: quia restitutio ordinatur ad vtilitatẽ vtilitatem eius, cui restituitur. Omnia enim quæ possidentur, sub ratione vtilis cadũt cadunt . Nec tamen debet ille qui detinet sic rem alienā alianam , sibi appropriare, sed vel reseruare, vt cōgruo congruo tẽpore tempore restituat, vel etiā etiam alibi tradere tutius conseruādam conseruandam .
AD secundum dicendum, quod ali quis dupliciter aliquid illicitè dat. Vno modo, quia ipsa datio est illicita, & cōtra contra legem, sicut patet in eo qui simoniacè aliquid dedit. Et talis meretur amittere quod dedit: vnde non debet ei restitutio fieri de his. Et quia etiam ille qui accepit, contra legẽ legem accepit, non debet sibi retinere, sed debet in pios vsus conuertere. Alio modo aliquis illicitè dat, quia propter rem illicitam dat, licet ipsa datio non sit illicita: sicut cùm quis dat meretrici propter fornicationem. Vnde & mulier potest sibi retinere quod ei datum est. Sed si superfluè aliquid per fraudem vel dolum extorsisset, tenetur eidem restituere.
AD tertium dicendum, quod si ille cui debet fieri restitutio, sit omnino ignotus, debet homo restituere secundum quod potest, scilicet dando in eleemosynas pro salute ipsius, siue sit mortuus, siue sit viuus: præ missa tamen diligenti inquisitione de persona eius, cui est restitutio facienda. Si verò sit mortuus ille, cui est restitutio facienda, debet restitui hæredi eius, qui cōputatur computatur quasi vna persona cum ipso. Si verò ille sit multũ multum distans, debet sibi transmitti quod ei debetur, & præcipuè si sit res magni valoris, & possit cō modè commode trāsmitti transmitti . Alioquin debet in aliquo loco tuto deponi, vt pro eo cōseruetur conseruetur , & domino significari.
AD quartum dicendum, quod aliquis de hoc quod est sibi propriũ proprium , debet magis satisfacere parentibus vel his à quibus accepit maiora beneficia. Non autem debet aliquis | recompensare benefactori de alieno. Quod contingeret, si quod debet vni, alteri restitueret: nisi fortè in casu extremę extremæ necessitatis, in quo posset, & deberet aliquis, etiam auferre aliena, vt patri subueniret.
AD quintum dicendum, quod præ latus potest rem ecclesiæ surripere tripliciter. Vno modo, si rem ecclesiæ non sibi deputatam, sed alteri, sibi vsurparet, puta si episcopꝰ episcopus vsurparet sibi rem capituli. Et tunc planum est quòd debet restituere, ponendo in manus eorũ eorum , ad quos de iure pertinet. Alio modo, si rẽ rem Ecclesiæ suæ custodiæ deputatā deputatam in alterius dominium transferat, puta consanguinei vel amici. Et tunc debet restituere Ecclesiæ, & sub sua cura habere, vt ad successorem perueniat. Tertio modo potest prælatus surripere rem Ecclesiæ solo animo, dum, scilicet, incipit habere animũ animum possidendi eam vt suam, & non nomine Ecclesiæ: & tunc debet restituere, talem animum deponendo.
Commentary

SVMMA ARTICVLI.

COnclusio est affirmatiua. Ratio est, quia per restitutionem fit rectitudo secundum æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, quæ consistit in adæquatione quadam ipsarum rerum: sed ista adæquatio fieri non potest nisi restituatur eidem qui minus habet, quā quam oporteat eum habere: ergo eidẽ eidem faciẽ da facienda est restitutio à quo aliquid acceptũ acceptum est.
COMMENTARIVS.

COMMENTARIVS.

HActenus D. Diuus Tho. Thomas definiuit quæ pertinebant ad substantiam restitutionis ipsius: nunc autem in hoc articulo & sequẽ tibus sequentibus agit de circũstantijs circunstantijs restitutionis: & in hoc quinto articulo agit de circunstantia, cui scilicet facienda est restitutio. Et quāuis quamuis conclusio D. Diui Tho. Thomæ habeat formam vniuersalis in eo quod dicit semper: tamen intelligenda est per se loquendo & quantum est ex natura rei, si absolute consideretur ipsa iniusta acceptio, vel detentio quod idem est. Nihilominus possunt interuenire quædam accidẽ tia accidentia & circunstantiæ propter quas non possit eidem fieri restitutio à quo aliquid acceptũ acceptum est: & de istis agit D. Diuus Thom. Thomas in solutionibus ad argumenta. Sed antequam ad argumentorũ argumentorum explicationem perueniamus, oportet aduertere quasdam intelligẽtias intelligentias & moderationes ipsius conclusionis. Prima intelligentia & moderatio est, quod D. Diuus Tho. Thomas dicit quod semper fieri debet restitutionem eidẽ eidem à quo aliquid acceptũ acceptum est, intelligendũ intelligendum est si ille sit verus dominus: quoniā quoniam qui furatur à latrone non debet restituere latroni, sed vero domino. Et secundũ secundum hanc intelligẽtiā intelligentiam procedit ratio articuli, alias minimè. Si enim latroni fieret restitutio, latro haberet plusquā plusquam oporteret eum habere & verus dominus haberet minus: ergo talis operatio non est vera restitutio. Notandum tamen est, quod si qui accepit dubitat an ille à quo accepit furatus fuerit rem illam vel non, tunc tenetur eidem restituere. Ratio est, quoniam in re dubia melior est conditio possidentis. Itaq; Itaque debet esse homo certus quod ille à quo accepit detinebat rem illam iniustè & iniquè. Secunda limitatio est, quando ille qui accepit à latrone incurrit magnum detrimentum si restituat vero domino & non latroni: & hoc maximè habet verum quando ille qui accepit, bona fide accepit. Ratio huius est, quia nemo tenetur cum dispendio & detrimẽto detrimento proprio rebus alienis consulere, præsertim quando ipse qui accepit non habuit culpam iniustæ acceptionis. Diximus quando non habuit culpā culpam : quoniam si quis sciens & prudens, quod ille à quo accipit furatus est rem illam, eam accipit, iam quasi consors furti tenebitur cum aliquo detrimẽto detrimento vero domino restituere: quantum vero detrimenti teneatur pati relinquitur arbitrio boni viri: non enim tenebitur restituere cum periculo vitæ aut percussionis, aut famæ, neque cum periculo notabili bonorum suorum: sed attendenda est quantitas furti: si enim fuerit res magni momenti tenebitur etiam ille qui cum mala fide | accepit à latrone, pati aliquod detrimẽtum detrimentum bonorum suorum, vt res illa restituatur vero domino: non tamen tenebitur tantũ tantum detrimenti pati quantum ille qui primo furatus est. Et ratio est, quoniam qui accepit vel emit rem ab ipso latrone, accepit eam iam periclitantem & sine spe redeũdi redeundi ad verum dominũ dominum : quapropter si eam reddat eidem latroni, non obligabitur vt cum maximo detrimento suo teneatur illā illam reddere vero domino. Si autem absque suo detrimento potuit illam rem reddere vel seruare vero domino tenebitur ad restitutionem in integrum: quoniam rem alienam constituit in manibus ipsius latronis.
Tertia moderatio est, quando ille qui accepit rem illam reddit alicui tertio de quo certus est quòd reddet vero domino. v. Verbi g. gratia, qui furatus est rem alienam ab aliquo patri familias potest eam reddere vxori vel filio vel maximo amico, de quibus certus est quod reddent vero domino, vel expendent in vtilitatem ipsius secundum voluntatẽ voluntatem eius saltim interpretatiuam. Sed obseruandum est hic, quod qui isto modo restituit per tertiā tertiam personam, debet procurare vt verus dominus non possit alias petere rem illam à latrone, & vt latro non putet se teneri iam ad restitutionem. Hoc autẽ autem conuenienter fiet, si possibile est per admonitionem vtriusq; vtriusque . Sed est vnicum argumentum contra conclusionẽ conclusionem sic explicatam & moderatā moderatam . Quoniam in cap. in literis. de restitut spoliat. & etiam in l. bona fi de. ff. depositi. dicitur quòd prædo spoliatus, est ante omnia restituendus secundum ordinem iuris, sed leges iustæ obligāt obligant in foro cōscientiæ conscientiæ : ergo ille qui accepit rem à latrone, tenebitur in foro conscientiæ eidẽ eidem restituere, vt ipse adimpleat suam obligationem & restituere possit vero domino. Respondetur, quod huiusmodi leges non transferunt dominium neque conferunt ius ipsi prædoni vt sibi fiat restitutio: sed sunt quasi pœnales in odium eius qui propria autoritate accepit rem ab ipso latrone, & propria autoritate vult rem illam proprio domino reddere quando causa educta est iam ad iudicium: tunc enim ordo iuris merito postulat, vt per manus iudicis fiat ista restitutio. Cæterum vniuersaliter verum erit in foro conscientiæ, quòd si quis restituat rem vero domino etiam si imprudenter faciat quādo quando res deducta est vel deducẽda deducenda creditor ad iudicium: non tenebitur in foro conscientiæ amplius aliquid restituere prædoni. ¶ Iam vero in solutionibus ad argumenta D. Diuus Thomas ponit quasdam alias limitationes conclusionis articuli.
Sit igitur cōclusio conclusio in solutione ad primũ primum . Quando restitutio nociua est ei cui debet fieri vel tertiæ personæ: non est facienda tũc tunc . Ratio est, quia restitutio ordinatur ad vtilitatem eius cui faciẽda facienda est: ergo si fuerit nociua destruitur omnino finis restitutionis, ac proinde non est facienda tunc. Sed aduertit D. Diuus Tho. Thomas quod tunc debitor debet seruare rem illam reddendā reddendam opportuno tempore, vel deponere illam apud tertiam personam, vt cō modius commodius seruetur & reddatur.
DVbitatur primo, circa istam cōclusionem conclusionem . An sit peccatũ peccatum in tali casu reddere vero dño domino suum debitum. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ipse dñs dominus in eo quod vere dñs dominus est, ius habet ad petendā petendam rem suā suam : ergo debitor facit illi iniuriā iniuriam non reddendo saltim cum petit, alias esset quasi bellũ bellum iustum ex vtraq; vtraque parte. ¶ Arguitur secundo. Ipse debitor non est tutor vel custos creditoris, sed solum est debitor: ergo ad illum non pertinet nisi vt faciat officium debitoris: ipse autem creditor prouideat sibi an sit commodũ commodum sibi tunc recipere debitum an non.
SED in oppositũ oppositum est. Primo quod dicitur Eccles. 17. Vnicuiq; Vnicuique mandauit Dñs Dominus de proximo suo. Et Prouerb. 24. Erue eos qui ducuntur ad mortem, ergo cum ipse debitor retinendo pro tunc debitũ debitum , custodiat creditorẽ creditorem vel à damno spirituali peccati, vel à temporali maiori quā quam carentia debiti, aut etiā etiam tertiā tertiam personā personam eripiat vel custodiat ab huiusmodi malis: non tenebitur pro tunc restituere.
Arguitur secũdò secundo ratione D. Diui Tho. Thomæ in solutione ad primum. Et confirmatur, quia quā uis quamuis restitutio secundum specificā specificam rationem iustitiæ commutatiuæ non respiciat nisi æ qualitatem rei ad rem, tamẽ tamen quia debet esse actus virtutis: oportet vt fiat vbi & quando secundum rectam rationem expedierit. At vero pro tunc non expedit, imo vero nocet, ergo non est facienda pro tunc.
Arguitur tertiò. Quoniam etsi verus dominus habeat ius ad suum depositum vel ad quoduis aliud debitum: tamen non habet ius vt pro tunc exigat debitum ab altero. Nemo enim habet ius ad id quod non est secundùm rectam rationem: cum igitur non sit secundùm rectam rationem tunc accipere non est illi facienda restitutio.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Quando debitor nullũ nullum incurrit detrimentum ex retentione debiti: & alias sequitur graue detrimentum siue spirituale siue temporale ex illius solutione debiti: erit peccatum tunc reddere debitum, maxime si creditor non vrgeat neq; neque instet. Istam conclusionem probant argumenta facta pro secunda parte, & hanc videtur D. Diuus Tho. Thomas voluisse statuere in solutione ad primum: neque enim distinxit de damno spirituali vel corporali, sed communiter dixit quando fuerit grauiter nociua restitutio.
Secunda conclusio. Non est peccatum reddere debitum domino petenti: etiam si ex solutione debiti sequatur graue damnũ damnum spirituale vel corporale petenti vel tertiæ priuatæ personæ, quando ex retentione debiti sequitur graue damnum ipsi debitori. V. Verbi g. gratia, si latro cōminetur comminetur mihi mortem nisi reddam ei gladium alienum quod emi ab illo, possum illi reddere licitè, vt iam diximus: ergo multo magis quando ipse verus dominus exigit rem suam ita vt nisi reddidero notabile periculum incurram ego. Ratio huius conclusionis est, quia in tali casu damnum illud quod sequitur non est mihi volũtariũ voluntarium expressè neq; neque interpretatiue. Expressè quidẽ quidem patet, non enim intendo damnum alterius. Interpretatiuè vero probatur, quia interpretatiuũ interpretatiuur volũtariũ voluntarium dicitur & est, quando aliquis tenetur aliquod malũ malum impedire & non impedit: at vero pro tunc ego non obligor succurrere proximo cum tanto periculo meo vt diffiniuimus supra. q. 26. art. 4. ergo non est illud damnũ damnum pro tunc mihi interpretatiuè voluntariũ voluntarium . Probatur & explicatur secundò bono exemplo. Nemo tenetur succurrere hosti periclitanti, si prudẽter prudenter existimat quod erutus ab illa necessitate occidet illũ illum vel aliquod magnũ magnum damnũ damnum inferet, ergo simile est in nostro casu. Diximus autẽ autem in cōclusione conclusione vel alterius priuatæ personæ: quoniam si fuerit persona publica cuius vita & salus est reipublicæ maximè necessaria, tenebitur ipse debitor pati detrimentũ detrimentum illud propter illius personæ salutem.
Tertia conclusio. Quando ex debiti retentione nullũ nullum detrimentum incurrit debitor, etiam si creditor vrgeat: erit peccatum reddere debitũ debitum , si malum quod sequitur ex debiti solutione est corporale etiā etiam ipsius petentis. Non autẽ autem erit peccatũ peccatum si illud damnũ damnum quod sequitur fuerit spirituale ipsius petentis. Ista cōclusio conclusio quantũ quantum ad vtranq; vtranque partem, probatur soluendo obiectionẽ obiectionem quæ statim se offert. Etenim damnum spirituale multo maius est quā quam corporale: quomodo ergo si tenetur debitor non reddere debitũ debitum quando sequitur malũ malum corporale petenti, dicimus quod non tenetur non reddere quando sequitur malum spirituale? Respōdetur Respondetur ergo, quod non est eadẽ eadem ratio sed est differentia maxima, quoniā quoniam retentio debiti pro tunc mediũ medium est ex natura sua ordinatũ ordinatum & efficax vt proximus non incurrat malũ malum illud corporale: at vero vt non incurrat damnũ damnum spirituale non est medium ordinatũ ordinatum neq; neque efficax: etenim mediũ medium ordinatũ ordinatum est correctio fraterna. Deinde etiamsi denegatur debitũ debitum , iam ipse proximus peccauit in corde suo, & fortassis peccabit magis ex non redditione debiti propter maiorẽ maiorem appetitum ex priuatione. ¶ Est & alia optima differentia, videlicet, quod bonorũ bonorum corporis, scilicet, vitę vitæ & salutis homo non est dominus: & propterea cum illa pericilitātur periclitantur tenetur quisq; quisque impedire etiā etiam impugnante ipso domino. At vero ipsarũ ipsarum actionũ actionum spiritualiũ spiritualium homo dominus est, quapropter nemo potest cogere hominẽ hominem quādo quando vult peccare nulla interueniente iniuria tertiæ personæ: nisi forte sit iudex aut prælatus ad cuius officium pertineat impedire per aliqua media determinata. Est exemplũ exemplum huius quod dicimus. Si Petrus velit se ipsum vel aliũ alium occidere aut percutere, possum ego imo tenebor, si absque meo detrimento id possum facere, ligare illum, & in vincula si opus fuerit conijcere: at vero si pergit fornicari, non est mihi licitum ligare illum aut aliquam vim facere ne pergat ad fornicandum: sed solummodo possum vti correctione fraterna.
Ex dictis sequitur, quod si detrimentũ detrimentum quod sequitur ipsi creditori fuerit rei familiaris: tunc scienti & volenti detrimentũ detrimentum , licitum est mihi & debeo soluere debitũ debitum ipsi petenti. Ratio est, quia ille est dominus rei familiaris & potest pati detrimentum.
Quarta conclusio sit, in eodem casu prę cedentis præcedentis cōclusionis conclusionis . Si damnũ damnum quod sequitur redundat in tertiā tertiam personam siue sit corporale siue sit spirituale, peccatum erit reddere debitum. Prima pars patet ex præcedẽ ti præcedenti conclusione & ratione ipsius. Secunda vero pars probatur, videlicet quando damnũ damnum spirituale sequitur tertiæ personæ. v. Verbi g. gratia, si petat debitũ debitum ad solicitandam mulierẽ mulierem non paratam. Probatur ex illo testimonio Ecclesiasti. 17. Vnicuiq; Vnicuique mandauit Dominus de proximo suo, sed in illo euentu ego possum absque detrimento meo euitare scandalum proximo: ergo debeo euitare retinendo debitũ debitum , siquidem ex hoc efficaciter impeditur scandalum. Neque valet obiectio ex præcedenti conclusione, vbi diximus quod quando ipse creditor petit debitum ad fornicādum fornicandum vbi incurrit damnum spirituale: non possum illi denegare, ergo eadem est ratio quando tertia persona incurrit damnum spirituale. Respōdetur Respondetur quod est maxima differẽtia differentia , quoniam ipse creditor petens debitum ad fornicandũ fornicandum , iam fornicatus est in corde suo: at vero tertia persona innocens scandalizanda nondum peccauit: quapropter retentio debiti est medium efficax ad impediendum damnum spirituale illius tertiæ personæ, non autem est efficax ad impediendum damnum spirituale ipsius creditoris.
AD argumenta vtriusque difficultatis facile potest patere respōsio responsio ex supradictis, præterquam ad primum argumentũ argumentum pro parte negatiua positum. ¶ Pro cuius solutione notandum est, quod dupliciter potest dici quis habere ius ad aliquid petendum: vno modo secundùm rationẽ rationem iustitiæ, materialiter & quantũ quantum ad substantiā substantiam actus: altero modo formaliter secundùm rationẽ rationem iustitiæ, prout est virtus requirens circunstantias virtutis. Dicimus ergo, quod quando creditor petit debitum suum semper habet ius ad petendum priori modo: & si debitor soluit semper facit opus iustitiæ quantum ad substantiam actus saltim, etiam si aliàs peccet. At vero quando creditor petit debitum deficientibus circunstantijs illis, de quibus diximus in supradictis conclusionibus, excusatur ipse debitor sufficienter propter rationes quas diximus.
DVbitatur secundò, Vtrùm quando in prædictis casibus est peccatum reddere debitum, sit peccatum contra charitatem tantum, an vero sit etiam contra iustitiam? quod quidem multum refert Theologo dignoscere, quoniam si tantùm est peccatum contra charitatem, non obligabit ad restitutionem. Si autem fuerit etiam contra iustitiam, tenebitur peccans restituere totũ totum damnum consequutum ex redditione debiti.
Ante omnia supponamus, quòd quādo quando damnum consequutum ex redditione debiti fuerit tantum contra charitatem, ipsa etiā etiam redditio debiti erit tantum contra charitatem. Sed tota difficultas est quando damnũ damnum consequutum fuerit contra iustitiā iustitiam , an tunc ipsa redditio debiti sit etiam semper contra iustitiam? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ex differentia quæ inuenitur inter personam priuatam & personam publicam, ad cuius officium pertinet gubarnare rempublicam, innocentes defendere & alia huiusmodi. Etenim huiusmodi persona peccat contra iustitiam, si sciens & prudens non euitet periculũ periculum quod instat ciuibus: at vero persona particularis non tenetur ex iustitia obuenire huiusmodi periculis sicut nec iam periclitantem defendere. At vero debitor siue depositarius persona particularis est: ergo non peccat contra iustitiā iustitiam si reddat debitum siue depositum nihil curans de damno proximi quod postea consequetur. Et cōfirmatur confirmatur . Si me præsente Petrus inuadat Ioannẽ Ioannem , & ego sim potens absq; absque meo detrimẽto detrimento eripere Ioannem, nihilominus non pecco contra iustitiam si nolim eripere: sed solum contra charitatem, ergo debitor qui non tenetur ex iustitia defendere proximũ proximum , non peccat nisi contra charitatem reddendo debitum. Ipsa enim redditio debiti secũdùm secundum se bona est neque ordinatur à reddente ad damnificandum proximũ proximum , sed solum erit mala & peccatum ex illa circunstantia quam ipse debitor non tenetur ex iustitia euitare.
Arguitur secundò. Si creditor in eodem casu dubij petat à debitore debitum coram iudice, & iudex ferat sententiam vt reddat statim debitum, ipse debitor non peccabit si statim reddat obediendo iudici: ergo neque etiam peccaret contra iustitiā iustitiam saltim, si ante sententiam iudicis redderet. Probatur consequentia. Quia si antea erat peccatum contra iustitiam, non potuit per sententiam iudicis excusari debitor à peccato.
Arguitur tertiò. Si debitor vel depositarius in eodem casu fuisset homicidij causa reddendo gladium aut debitum, sequitur quòd si etiam ipse aliquod detrimẽtum detrimentum pateretur ex retentione debiti: non posset reddere debitum absque peccato contra iustitiam, quod est contra definita in dubio præ cedenti. Probatur sequela, quia si ipsa redditio debiti vel depositi in illo casu est causa homicidij: non poterit fieri licita propter detrimentum quod aliàs incurreret ipse debitor si retineat debitum.
PRO decisione veritatis sit vnica conclusio. Redditio debiti in casu nostri dubij peccatum est contra iustitiam, & per cōsequens consequens qui reddit debitum tenebitur ad restitutionem totius damni consequuti. Ista conclusio euidenter sequitur ex quadam falsa sententia Caietani in summa in verbo, restitutio. Vbi tenet, quod quando quis absque detrimento suo potest defendere proximũ proximum & non defendit, peccat contra iustitiam, & tenetur restituere, ergo multo magis in nostro casu, vbi debitor dat instrumẽtum instrumentum vel exercet actionẽ actionem vnde sequitur damnũ damnum . Videtur etiā etiam sequi ex alia sententia eiusdẽ eiusdem Caiet. infra. q. 169. art. 2. ad 4. dub. 2. vbi asserit, quod vendentes arma gerentibus bellum iniustũ iniustum contra ecclesiasticos, homicidæ sunt & sacrilegi: ergo etiā etiam in nostro casu reddens gladium apud se depositum ei qui vult proximum occidere, erit etiā etiam ipse homicida: & nihilominus aliqualis est differentia inter vendentes arma & reddentes depositũ depositum siue debitum in prædicto casu. Quoniam sic vendentes non possunt cogi vt vendant, isti vero possunt cogi à iudice vt reddāt reddant , quapropter illi sunt magis voluntarij respectu damni consequuti quam reddentes depositũ depositum aut debitum. ¶ Deinde probatur conclusio ex vulgari regula in cap. fin. de iniurijs & damno dato. si tua culpa damnum datum est, aut iniuria irrogata, aut irrogantibus opem fortasse tulisti: Iure te super his satisfacere oportet. Sed debitor in casu proposito fert opem homicidæ reddendo gladium vel pecunias, ergo tenebitur restituere. Idem colligitur ex. l. si pignore. §. ferramenta. ff. de furtis. vbi habetur quòd qui ferramenta sciens & prudens accommodauerit ad defringendum ostium vel armarium, etiamsi nullum consilium dederit ad furtum faciendum: tenetur ad restitutionem furti. Præterea probatur conclusio. Debitor qui reddit debitũ debitum in casu nostræ conclusionis, in foro exteriori si accusetur , condemnabitur & obligabitur ad restitutionem damni: sed sententia iudicis quæ non fundatur in falsa præsumptione non obligat de nouo ad restitutionem ad quam antea non tenebatur ipse reus: ergo in foro conscientiæ tenebatur ipse reus restituere. Denique si debitor vel depositarius in eodem casu reddat gladium amenti furioso qui alium parat occidere, procul dubio esset reus illius homicidij & teneretur ad restitutionem: ergo etiam si reddat gladium homini quidem mentis compoti sed irato & parato occidere proximũ proximum , erit reus homicidij. Probatur consequentia, quoniā quoniam non minus concurrit cum isto quam cum ipso amente, quanuis ille qui non est amens adijciat suum voluntarium. Hoc enim non diminuit meum voluntarium neque meũ meum concursum moralem.
AD argumenta in oppositum respondetur ad primum & cōfirmationem confirmationem , quòd aliud est non defendere proximum, aliud offendere apponendo aliquā aliquam actionẽ actionem vel instrumentũ instrumentum vnde noceatur proximus.
Ad secundum respondetur, quòd in illo casu tenetur ipse debitor admonere iudicem de periculo quod timetur contra proximum, & tũc tunc si nihilominus cogatur reddere gladium vel depositum ipse excusatur à culpa.
Ad vltimum argumentum respondetur, quòd in illo casu debitor non est voluntarius respectu damni quod sequitur: quia non tenetur pro tunc retinere depositum cum tanto suo periculo.
Deinceps in solutione ad secundum ponit D. Diuus Tho. Thomas duas conclusiones. Prima est, quādo quando datio est illicita & contra legẽ legem is qui accepit tenet̃ tenetur restituere, non ei qui dedit: sed in pios vsus debet conuertere. Ponit exẽplũ exemplum in datione pretij simoniaca ex vtraq; vtraque parte.
Secunda conclusio est. Quando ipsa datio non est illicita sed est propter rem illicitam: nihil est restituẽdum restituendum , nisi superfluè aliquid accipiatur ad fraudem & dolum. Ponit exemplum in pretio quod datur meretrici pro illicito vsu corporis.
PRO intelligentia huius doctrinæ notā dum notandum est primò, quòd Diuus Thomas vocat hic dationem illicitam eam quæ ab intrinseco illicita est, vocat vero dationem licitam eam quæ non habet ex proprio obiecto & materia aliquam culpam: quanuis habeat illā illam ab extrinseco ex fine vel alia circunstantia fiat illicita. ¶ Nota secundo, quod datio quæ est illicita in seipsa & intrinsecè, potest esse illicita ex parte vtriusque, scilicet, dantis & accipientis: vt contingit in datione pretij simoniaca & conuentione. Aliquādo Aliquando vero potest fieri illicita tantum ex altera parte scilicet recipientis. v. Verbi g. gratia, si Petrus det pretium Ioanni ne committat aliquod flagitiũ flagitium tunc recipiẽs recipiens peccat. ¶ Denique nota, quòd datio illicita ex vtraque parte dupliciter potest contingere. Vno modo quod sit illicita ratione materiæ quæ non est pretio æstimabilis, vt patet in exemplo posito simoniacæ cō uentionis conuentionis & dationis. Altera vero est illicita ex eo tantum quod est contra legem, quanuis materia sit pretio æstimabilis. V. Verbi g. gratia, cum Petrus dat Ioanni pretium vt interficiat hominem. De his omnibus dicendum est per singula, præterquā præterquam quod tractationem de simonia remittimus in quæstionem cẽtesimam centesimam .
DVbitatur tertiò in ordine huius articuli. Vtrùm quando datio est illicita in seipsa ex parte vtriusque, & nihilominus datio est pro re quæ pretio æstimari potest, est tamen contra legem & iniuriam & detrimẽ tum detrimentum alterius, vt cum datur iudici pretiũ pretium pro iniqua sententia, vel testi pro falso testimonio: teneatur recipiens ad restitutionẽ restitutionem pretij? nam de damno dato alteri parti non est dubitandi ratio. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Qui accipit pretium pro be neficio ecclesiastico per conuentionẽ conuentionem simoniacā simoniacam tenetur illud restituere & eidem qui dedit, vt habetur probabilis opinio, ergo etiā etiam in casu nostri dubij tenebitur recipiens pretium eidem cui dedit restituere.
Arguitur secũdò secundo . Qui dedit pretium in casu nostro, per talem conuentionẽ conuentionem non abdicauit à se dominiũ dominium neq; neque transtulit in alterũ alterum qui accepit pretiũ pretium , ergo qui accepit tenetur restituere. Probatur antecedens, quoniā quoniam per contractum & conuentionem iure irritam non transfertur dominium, sed illa conuentio quę quæ est ex parte vtriusq; vtriusque illicita est, etiam iure ipso irrita & nulla est, vt patet in. l. iuris gẽtiũ gentium . §. si hoc maleficiũ maleficium . ff. de pactis. & in. l. generaliter. ff. de verbor. obligat. & in. c. non sane. 14. q. 5. quod desumitur ex August. in epist. 54. quæ est ad Macedonium.
Arguitur tertiò. Si quis recipiat pretium pro re quam tenetur ex iustitia facere . v. , verbi g. gratia, iudex pro iusta sententia pronuntianda, tenetur restituere illud pretium: ergo multo magis tenetur restituere qui accipit pretiũ pretium pro iniusta sentẽtia sententia . Inquit enim D. Diuus August. Augustus vbi supra, quod iniquius accipitur pretium pro iniqua sententia, quam pro iusta.
Sed pro altera parte arguitur. Non tenetur iure naturæ qui accipit pretium per huiusmodi cōuentionem conuentionem ex vtraque parte illicitam ad aliquam restitutionem, sed ius positiuum tam ciuile quam canonicum damnans huiusmodi conuentiones, solum denegat actionẽ actionem petendi & repetendi pretium in iudicio, & non facit inhabilem eum qui recipit, ad recipiendum dominium pretij, vt patet consideranti leges pro contraria parte, ergo. Maior patet. Quoniā Quoniam industria ipsa & labor quem impendit is qui accipit pretium per huiusmodi conuentionem in vtilitatem illius qui dat pretium, profecto est pretio æstimabilis: at vero ex conuentione vtriusq; vtriusque partis fit pretiũ pretium iustũ iustum : ergo non tenetur qui recipit illud iure naturæ restituere.
Arguitur secundò & cōfirmatur confirmatur . Quoniā Quoniam ex opposita sentẽtia sententia sequitur quod faber qui fabricat vel acuit gladium ex pacto alterius qui vult occidere hominẽ hominem : teneatur ad restitutionem pretij pro suo labore. Itẽ Item miles qui conductus est stipendio ad bellum iniquum teneatur ad restitutionem stipendij. | Itẽ Item qui vẽdidit vendidit venenũ venenum sciens in malũ malum vsum vẽdi vendi teneretur ad restitutionẽ restitutionem pretij pro veneno accepti, quæ omnia falsa reputamus.
Denique arguitur tertio. Si restitutio esset facienda in casu proposito, maxime illi qui dedit pretiũ pretium . Consequens est falsum, ergo nulli facienda est restitutio. Sequela probatur à sufficienti diuisione, quoniā quoniam non est facienda pauperibus. Nam pauperes substituuntur loco veri domini quādo quando ipse dominus non comparet: sed in casu nostro verus dominus cōparet comparet , ergo. Deinde non est facienda restitutio illi in cuius iniuriam facta est iniqua conuentio, quoniā quoniam illi fit satis si restituatur totum damnum illatum, reliquũ reliquum est ergo, quòd maxime sit facienda ei qui dedit. Hoc autẽ autem esse falsum probatur, is qui dedit pretium pro re quæ pretio æstimari poterat, voluntariè abdicauit à se dominiũ dominium ex pacto & conuentione vtriusque partis, ergo illi non est facienda restitutio.
In hoc dubio definiendo, Doctores variè sentiunt. Prima sententia est affirmatiua, sed inter affirmantes est maxima dissensio cui facienda restitutio sit. Caiet. in summa, in verbo restitutio. cap. 4. inquit, faciendam esse restitutionem ei in cuius iniuriā iniuriam fit iniqua conuentio, aut certe Christo vniuersorum hæredi, idest, pauperibus. ¶ Secunda sententia est, faciendam esse restitutionẽ restitutionem ei qui dedit vel pauperibus indifferenter ad libitum recipientis. Hanc videtur sequi Syluest. in verbo restitutio. 2. §. 1. & verbo restitutio. 4. §. 1. & Adria. in 4. in materia de restitutione, in speciali quæstione de hac re. ¶ Alij dicunt, faciendam esse ei qui dedit. Hanc sequitur Soto lib. 4. de iustitia & iure, art. 1. ad 2. col. 4. & 5. ¶ Alij vero aiunt faciẽ dam faciendam esse restitutionem pauperibus si maleficium iam perpetratum est pro quo datũ datum fuerat pretium, si autem nondum fuerit admissum, facienda est restitutio ei qui dedit. Sic opinatur Medina Compluten. in C. de restitutione. in tract. de restituendis rebus, quæst. 2. dub. 2.
Secunda sententia principalis est in altero extremo, nullam faciendam esse restitutionem si recipiens pretium perpetrauit delictum pro quo datum est. Hanc sententiā sententiam videtur sequi Syluest. in verb. eleemosyna, quæst. 4. & summa Angelica in verbo concussio. & verbo restitutio. 1. & Nauar. in manuali, cap. 17. à num. 33.
Tertia sententia est quæ videtur esse media inter has sententias, quòd quādo quando res pro qua datur & accipitur pretium non est æstimabilis pecunia: tunc pauperibus restitutio facienda est. Et inter res non æstimabiles pecunia connumerat hæc opinio iniustam sententiam iudicis. Quando vero res pecunia æstimabilis est & requiritur labor corporis aut vsus illius, tunc non obligat ad restitutionem ei qui dedit. Sic opinatur Couar. in relect. reg. peccatũ peccatum in. 2. par. §. 2. nu. 7.
PRO decisione veritatis sit prima cōclusio conclusio . Si consideremus solum naturæ ius, nulla ex huiusmodi conuentione obligatio oritur ad restituendum. Hæc conclusio iudicio meo demonstratur argumentis factis pro parte negatiua. Tota igitur difficultas est si consideremus ius positiuum. Pro quo sit secunda conclusio. Iure positiuo saltim denegatur actio & repetitio in foro exteriori ei qui dedit pretium pro maleficio perpetrando. Hæc cōclusio conclusio satis probatur legibus citatis pro parte affirmatiua, & habetur etiā etiam in. l. 3. & 4. & in. l. si ob turpem. ff. de conditionibus ob turpẽ turpem causam. & in. l. 2. C. eod. tit. & in regula, In pari delicto & causa melior est conditio possidentis de regulis iuris in. 6. Decret. & in. l. Regni. 53. tit. 14. part. 5. quibus in locis statutum est quod in pari turpitudinis gradu, vt contingit in casu nostro, deneganda est actio ei qui dedit pretium. In hac conclusione nulla est controuersia inter ipsos doctores.
Tertia conclusio. Probabilis est sententia cōmunior communior quæ tenet restitutionẽ restitutionem esse faciendā faciendam in casu proposito, & cōsequenter consequenter verosimilior est sententia quæ asserit faciendā faciendam esse ei qui dedit pretiũ pretium . Istā Istam cōclusionẽ conclusionem cōpetẽter competenter probant argumẽta argumenta facta pro parte affirmatiua & autoritas autorũ autorum sic opinantium.
Quarta conclusio. Nihilominus nobis multo probabilior & verosimilior est sentẽ tia sententia quæ negat obligationẽ obligationem restituendi etiam iure positiuo. Hæc conclusio probatur ante omnia argumentis factis pro parte negatiua. Deinde probatur reprobādo reprobando aliorũ aliorum sententias. Et principio quidem tāta tanta differentia | eorum qui asserunt faciendam esse restitutionem, super hoc cui facienda sit, magnũ magnum est argumentum nullam faciendam esse necessario restitutionem. Deinde inter istos autores quidam dicunt restitutionem faciẽ dā faciendam esse aut ei qui dedit, aut pauperibus: quidam vero aut ei qui dedit, aut ei in cuius iniuriam facta est conuentio. Contra hos autores optimum est argumentum. Etenim videntur sibi contrariari. Nam restitutio facienda est vero domino, nisi forte propter crimen puniatur & priuetur: at vero iuxta sententiam horum Doctorum necessario dicendum est, quòd is qui dedit, est verus dominus pretij dati, & quod non est lege spoliatus: ergo illi solum necessario facienda esset restitutio. Maior manifesta est ex definitione restitutionis. Minor autem probatur quantum ad priorem partem. Nam iuxta horum autorum sententiam: idcirco restitutio facienda est in præsenti casu: quia per talem conuenientiam iniquam ex vtraque parte non transfertur dominium, eo quod iure positiuo irrita est: ergo cōsequenter consequenter debent dicere quòd mansit dominium apud eum qui dedit. Rursus probatur minor quā tum quantum ad alteram partem, scilicet, quòd ipse non sit spoliatus. Quoniam isti autores asserunt quòd potest fieri restitutio, ergo non est aliqua lex quæ faciat ipsum inhabilem ad recipiendum pretium datum, & per consequens sibi contrariantur. Denique vltimò probatur conclusio. Quidam istorum doctorum numerant sententiam iudicis iniustam inter res quæ pecunia æstimari non possunt: at vero hoc falsum est, non enim sententia iniusta est aliqua res spiritualis quæ pretio æstimari non potest, quin potius est actio quædam libera in vtilitatem eius qui dat pretium & in periculum eius qui profert iniquam sententiam: ergo hac ratione poterit inter illos fieri pactum de pretio iusto secũdùm secundum se inter ipsos pactum facientes, quanuis sit iniustum pactum ex fine ad damnificandum aliquem tertium. Propterea vterque tenetur ad restitutionẽ restitutionem illam in integrum faciendam. Valebit igitur huiusmodi contractus, vt pretio dato obligetur aliquis ad faciendam iniuriam proximo, ita vt si fecerit adquirat dominiũ dominium pretij dati neque teneatur ad illius restitutionem, sed maneat obligatus ad restitutionem damni contra proximum.
Ad argumenta pro parte affirmatiua respondetur ad primum negando consequentiam. Quoniam pro simoniaca conuenne sunt iam leges ecclesiasticæ. At vero leges quæ reprobant conuentiones præ dictas non faciunt inhabilem recipientem pretium neque impediunt dominij translationem quando res ipsa pecunia æstimabilis est. Et per hoc patet ad secundum. Ad tertium vero argumentum dicemus in sequentibus.
DVbitatur quartò circa dationem illicitam ex altera parte, scilicet ex parte recipientis. Vbi si propriè loquamur, potius dicemus quòd receptio est iniusta non vero ipsa datio. Quærimus ergo, Vtrũ Vtrum pretium quod recipit aliquis iniustè teneatur restituere ante omnem iudicis sententiam. V. Verbi g. gratia, si datur pretium sicario ne occidat hominem & iudici ne proferat iniquam sententiam, sed potius iustam & scholari vt det suffragium digniori?
Arguitur primo pro parte negatiua. Quā do Quando datio & acceptio est iniusta ex vtraque parte, diximus esse probabilius quòd accipiens pretium non tenetur ad restitutionẽ restitutionem : ergo neque quando est iniusta ex parte recipientis. Probatur consequentia. Nam quòd vterque peccet non excusat alterum à restitutione, ergo si cum vterque iniquè agit non tenetur recipiens restituere, non etiam tenetur cum ipse solus iniquè agit.
Arguitur secundò. Sit iudex iam paratus & certus ferre iniustam sententiam vel etiā etiam sicarius qui statuerit occidere hominem: sit etiam homo qui precibus & pretio vtrunq; vtrunque auertat ab iniquitate exercenda. Tunc sic arguitur. Quanuis illi iniqui teneātur teneantur cessare præcepto iustitiæ ab huiusmodi iniquitatibus, tamen in casu proposito reuera non cessant nisi in gratiam eius qui pretium dat: ergo pro illa actione vel potius cessatione ab iniquitate poterunt recipere pretium, siquidem pretio æstimabilis est.
Arguitur tertiò & probatur, quòd non sit possibile quod acceptio sit iniusta & datio sit licita, sed quòd vtraque sit iniusta si altera in| iusta est, ac proinde recipiens non tenetur ad restitutionem iuxta definita in præcedẽ ti præcedenti dubio. Probatur hoc. Quia non solũ solum peccat qui facit aliquod peccatum, sed etiā etiam qui consentit facienti, præsertim si persuadet & rogat vt faciat: sed in prædicto casu ille qui dat pretium rogat vt alter accipiat, & præ uenit illum: ergo etiā etiam ipsa datio est iniqua. Et confirmatur ex. l. 2. ff. de conditionibus ob turpem causam. vbi Vlpianus expresse determinat, quòd qui dat pecuniam pro sententia iusta pronuntianda, crimen contrahit & punitur litis amissione: & legibus Regni cautum est ne quis iudici munera offerat.
SED in oppositum est quod dicitur in l. 1. ff. vbi supra. quòd si conuentio fuit turpis tantum ex parte recipientis: id quod acceptum est repeti potest ab eo qui dedit. & in. l. 2. adhibẽtur adhibentur exempla, vtpote si dedero pretium ne sacrilegium facias, ne occidas. Idem habetur in. l. 4. & in. l. vltima ibidem. & in cap. non sanè. 14. quæst. 5.
In hoc dubio, cōmunis communis sententia Iurisperitorũ Iurisperitorum in locis citatis, imo & Theologorum est, quod qui accepit tenetur ad restitutionem. Sic tenet Adria. & Syluest. vbi sup. & Ioan. de Medina vbi sup. q. 25. & Caiet. in verb. restitutio. c. 4. ¶ Est altera sentẽtia sententia , quod non tenetur ad restitutionẽ restitutionem . Cæterũ Cæterum quātũ quantum ad repetitionẽ repetitionem in foro exteriori distinguit hæc sentẽ tia sententia . Si enim peccatũ peccatum à quo auertitur recipiẽs recipiens pretiũ pretium , sit contra iustitiā iustitiam : dabitur repetitio in foro exteriori illi qui dedit. Si autẽ autem peccatũ peccatum non fuerit cōtra contra iustitiam sed contra virtutes alias, non dabitur huiusmodi repetitio. Hæc est expressa sentẽtia sententia Soti in loco citato in illa lōga longa solutione ad secundũ secundum . quāuis quamuis Nauar. in manual. c. 17. nu. 37. dicat M. Soto sentire quod in priori mẽbro membro huius distinct. sit obligatio ad restitutionẽ restitutionem : in secũdo secundo vero membro non sit obligatio ad restitutionẽ restitutionem . Sed M. Magister Soto nihil tale dicit. Nihilominus ipse Nauar. Nauarrus sequitur illā illam sententiā sententiam quod in priori casu tenetur recipiens restituere, non autem in secundo.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Repetitio in casu nostri dubij dabitur ei qui dedit pretiũ pretium quando peccatũ peccatum erat cōtra contra iustitiā iustitiam : non autem quādo quando fuerit cō tra contra alias virtutes. Hæc patet ex legibus citatis quæ expressè probant priorem partẽ partem huius conclusionis. Secunda vero pars probatur. Quia cum illæ leges sint pœnales & odiosæ non sunt extẽdendę extendendæ vltra casus ibidẽ ibidem positos: qui profecto sunt cōtra contra iustitiā iustitiam . Sed vt definiamus quādo quando sit facienda restitutio ante iudicis sententiā sententiam , oportet aduertere quod peccatũ peccatum cōtra contra iustitiā iustitiam à quo auertitur aliquis propter pretiũ pretium , quādoq; quandoque potest esse cōtra contra iustitiā iustitiam & in iniuriā iniuriam eius qui pretiũ pretium dat. Aliquādo Aliquando vero erit cōtra contra iustitiā iustitiam & in iniuriā iniuriam alterius tantũ tantum .
Secunda conclusio. Quoties aliquis accipit pretium vt cesset à peccato quod est cō tra contra iustitiam eius qui dedit pretium, proculdubio tenetur in foro conscientiæ ante omnem iudicis sententiam. Hæc conclusio euidens est, & quanuis Magister Soto vniuersaliter negauerit obligationem restitutionis in casu dubij propositi: tamen intelligendus est iuxta subiectam materiam de qua loquebatur, quando peccatum erat contra iustitiam tertij. Probatur autem nostra conclusio. Qui dat pretium in casu nostræ conclusionis non transfert dominium, ergo alter non recipit ac proinde tenetur restituere in foro conscientiæ. Probatur antecedens. Nam qui dat est inuoluntarius in dando, sed solum dat vt redimat vexationem suam iniquam: quod est dare inuoluntariè mixtè, quod quidem sufficit vt alter qui iniuriam facit & accipit pecuniam non acquirat dominium. ¶ Arguitur secundò & confirmatur prædicta ratio. Vsurarius certissimè tenetur restituere vsuras, ergo multo magis qui accipit pretium in casu conclusionis. Probatur consequentia. Quoniam vsurarius tenetur ad restitutionem, quoniam etiamsi ex iustitia cōmutatiua commutatiua non tenebatur dare mutuũ mutuum , tenebatur tamẽ tamen ex iustitia cōmutatiua commutatiua nihil recipere ratione mutui. At vero in casu nostræ cōclusionis conclusionis ille qui accipit pretiũ pretium tenetur ex iustitia cōmutatiua commutatiua non solũ solum non recipere pretiũ pretium propter illā illam causam, sed etiā etiam tenebatur non me lædere: ergo pro eo quod non me lædit nulla ratione adquirit dominiũ dominium pretij, sed tenebitur ad restitutionẽ restitutionem magis quā quam vsurarius. ¶ Tertia cōclusio conclusio . Verosimilis est sentẽtia sententia quæ tenet quod is qui accipit pretiũ pretium quādo quando peccatũ peccatum à quo auertitur est contra iustitiam alterius tertiæ personæ, teneatur ad restitutionẽ restitutionem pretij in foro cōscientiæ conscientiæ . Hæc est fere | sententia omnium doctorum communis, vno excepto Magistro Soto vbi supra. Probatur secundò. Is qui accipit pretiũ pretium in præ dicto casu tenebatur ex iustitia commutatiua non lædere proximum, ergo modo cum pretium accipit peccat contra iustitiā iustitiam commutatiuam. Probatur consequentia, quia facit vt qui dat pretium minus habeat in bonis suis quam oportebat illum habere, ergo tenetur illi restituere. Confirmatur. Cum iudex accipit pretium vt proferat iustam sententiā sententiam , accipit amplius quam mereatur exercitium sui officij, ergo non est illi licitum accipere. Antecedens probatur. Quoniam respublica iudicibus prouidet sufficiens stipendium, ergo non potest amplius accipere pro ferenda iusta sententia.
Quarta conclusio. Si rationibus hæc res expendenda sit & non multitudine doctorum: non minus verosimilis, imo & verosimilior nobis iudicatur sententia quæ asserit non esse obligationem ad restituendũ restituendum quando recipiens pretium recipit illud, vt cesset ab iniustitia contra tertiam personam. Hæc est expressa sententia Magistri Soto vbi supra, & argumenta facta pro parte negatiua probant illam: quæ mihi validiora videntur quam argumenta præcedentis cōclusionis conclusionis . Deinde probatur & explicatur conclusio, ex differentia quæ inuenitur quando peccatum à quo cessat recipiens pretium, est contra iustitiam respectu dantis pretium, & quā do quando est contra iustitiam alterius tertiæ personæ. Etenim iam in priori casu ex iustitia debitum erat ei qui dedit pretium antequam daret, quòd recipiens cessaret à tali peccato: & idcirco qui pretium accipit manifestam iniuriam illi facit. At vero quando peccatũ peccatum iniustitiæ erat futurum contra tertiam personam, non debebat ex iustitia ei qui dat pretium, ille qui recipit cessare à peccato in gratiam dantis pretium, ergo propter istam gratiam quam illi facit poterit recipere pretium non peccando contra iustitiam respectu illius. Hinc sequitur, quòd quando tertia illa persona cui facienda erat iniuria, est vsque adeo coniuncta ei qui dedit pretium, vt etiam illius iniuria redundet in iniuriam ipsiusmet dantis pretium: tunc recipiẽs recipiens pretium tenetur in foro conscientiæ restituere illi qui dedit pretium. v. Verbi g. gratia, si pater dat pretium nequis occidat filium, imo si socius peregrinationis dat pretium inuasori ne socius suus occidatur: tenetur qui accipit pretium in foro conscientiæ restituere.
Sequitur etiam ex dictis aliud corollarium, quòd quando peccatum quod erat committendum à recipiente pretium, futurum erat contra charitatem aut alias virtutes: non tenetur restituere in foro conscientiæ. v. Verbi g. gratia, tenebatur aliquis medicus ex charitate aut etiam ex misericordia curare pauperem infirmum & nolebat eum curare: in tali casu si recipiat pretiũ pretium pro illa curatione siue ab illo paupere siue ab alio non peccat contra iustitiam. Idem dicimus de aduocato in casu quo teneretur causam dicere pro paupere ex misericordia, sed nihilominus recipit pretium pro aduocatione. Hoc corollarium sufficienter probatur rationibus factis pro quarta conclusione.
AD argumenta vero facta pro tertia cō clusione conclusione hinc patet solutio. Ad primũ primum quod erat ex multitudine doctorum, respondetur, quòd in rebus moralibus obscuris & difficillimis decidendis non mirum est si alicui viro docto se se offerat aliqua noua ratio vrgentior, vt opinetur contra communẽ communem sententiam merito & non temerariè: & isto modo sunt introductæ plurimæ opiniones contrariæ alijs quæ solebant esse communes. Neque hoc habet aliquid temeritatis quando optima ratione disceditur à communi sententia in rebus moralibus.
Ad secundum argumentum quod procedebat ex ratione: dicitur, quod qui dat pretium ne fiat iniuria alteri tertio, non habet minus quam ex iustitia debet habere. Illi enim nulla fit violentia aut iniuria, sed liberè omnino ex charitate & misericordia proximi dat pretium sicario ne occidat hominem, ac proinde non violatur iustitia commutatiua respectu dantis: quin potius recipiens pretium cessat ab iniuria facienda illi tertio. ¶ Ad confirmationem respondetur, quòd etiamsi iudex non haberet stipendiũ stipendium ab ipsa republica, sed merè gratis vellet exercere officium iudicis, non posset recipere pretium pro cessatione à ferenda sententia iniusta contra datorem ipsum pretij: pecca| ret enim contra iustitiam & teneretur restituere pretium: non autem peccaret contra iustitiam si reciperet pretium pro cessatione ab iniqua sententia ferenda contra tertium hominem.
Iam vero ad argumenta pro parte negatiua quatenus procedunt contra primā primam conclusionem respondetur breuiter. Ad primũ primum negatur consequentia iuxta ea quæ dicebamus in explicatione quartæ conclusionis, illic enim patet manifestum discrimen.
Ad secundum negatur consequentia, vel certè respondetur, quòd probat nostram quartam conclusionem.
Ad tertium respondetur, quòd dans pretium vt redimat propriam vexationem vel alienam: non consentit iniquitati recipientis, siue recipiens peccet contra iustitiam siue contra aliam virtutem. Quemadmodũ Quemadmodum qui dat vsuras vsurario non consentit cum iniquitate illius: quoniam ille paratus est dare pecuniam suam ad vsuras. Si enim persuaderet illi vt exerceret officium vsuræ: consentiret cum peccato illius.
Notandum est tamen, quod in casu particulari huius argumenti, quòd attinet ad iudicem qui pretiũ pretium recipit, tenetur omnino restituere à quocunque recipiat. Quoniam leges Regni in Hispania reddunt inhabilem ipsum iudicem ad hoc recipiendum, vt patet, En el libro segundo delas ordenaciones Reales, en el titulo del Consejo del Rey, y en el titulo de la Audiencia y Chancilleria, y en el titulo de los Alcal des y Corregidores, &c. Cæterum quòd leges illæ allegatę allegatæ , quantum attinet ad illum qui dat pretium iudici: ideo puniunt illum an litis perditione: quia præsumũt præsumunt , quod dat pretium ad peruertendum iudicium & non ad redimendam suam vexationem.
DVbitatur quinto. Vtrùm impudicæ fœminæ possint accipere pretium sui corporis? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Nemo est dominus sui corporis aut membrorum sui corporis, ergo illæ fœminæ non possunt vendere suum corpus & pretium receptum retinere.
Arguitur secundo. In pari turpitudinis gradu, melior est conditio possidentis: sed vir & fœmina parem turpitudinem cōmittunt committunt in fornicatione: ergo ipse vir commissa iam fornicatione non tenebitur promissum pretium soluere.
Arguitur tertio. Quia pari ratione sequeretur quòd ipse vir posset exigere pretium à fœmina & vendere corpus suum, quod nullatenus est in consuetudine. Et cōfirmatur confirmatur , quia si fœmina præbet vsum corporis sui viro & est obiectum delectationis ipsius viri: etiam ipse vir reddit æquale, ergo iniquum est pretium quod vltra accipitur.
Arguitur quarto, & probatur quòd saltim fœmina coniugata non possit recipere pretium pro adulterio: quia illa non est domina sui corporis neque vsus sui corporis, sed vir eius est dominus: ergo non potest iustè recipere pretiũ pretium siquidem alienũ alienum vendit.
Denique arguitur. Sequitur pari ratione quod vir possit accipere pretium pro nefando vsu corporis sui, quod videt̃ videtur absurdissimũ absurdissimum .
Circa istā istam difficultatem sunt qui asserant omnes huiusmodi impudicas fœminas teneri ad restitutionem accepti pretij pro turpi vsu corporis sui. Sic aiunt quidam Iurisperiti in. l. 4. §. sed neque meretrici. ff. de conditionib. ob turpem causam. Inter Theologos etiam Ioan. de Medina. C. de restit. tractatu. de rebus restituendis, opinatur meretrices non posse recipere pretium corporis sui: bene tamen possunt aliquid recipere titulo liberæ donationis. Alij vero dicunt quòd publicis meretricibus licitum esset pretium recipere, non tamen occultis. Hoc etiā etiam tenent quidam Iurisperiti quos refert Couarruuias in relect. reg. peccatum. 2. part. §. secundo. Alij denique aiunt, licitum quidem esse omnibus solutis fœminis pretium recipere pro vsu corporis sui, non autem coniugatis propter quartum argumentum.
PRO decisione veritatis sit prima cōclusio conclusio vniuersalis. Omnes fœminæ possunt absque iniustitia in pretium sui corporis aliquid accipere & retinere. Ista conclusio quod attinet ad meretrices, patet ex cō muni communi omnium nationum vsu. Etenim non solum permittuntur in republica, sed etiam defenduntur petentes pretium sui corporis. Et confirmatur etiam in Sacris literis. Nam Genes. 38. narratur, Iudam fecisse pactum cum Thamar, quam existimabat meretricem, & postea illud pretium procurauit sol | uere. Item Prouerb. 6. dicitur pretium scorti vix est vnus panis: Ecce vbi vocat pretium, quod datur scorto pro actu turpi. Sunt denique plurimæ leges in iure ciuili, quibus hoc ipsum confirmatur, quas refert Couar. vbi supra. Probatur autem cōclusio conclusio ratione vniuersali. Omnis conuentio & promissio quæ iure naturæ valida est imo & ciuili, trāsfert transfert dominium quando exercetur & confert ius in conscientia, etiam si ab extrinseco fiat illicita: sed datio quæ fit impudicæ fœminæ pro turpi actu iure naturæ & ciuili valida est: ergo transfert dominium, licet ab extrinseco sit illicita. Minor probatur, quātum quantum ad ius naturæ: quoniam illa datio fit pro re quę quæ pretio æstimari potest, videlicet pro delectatione quam exhibet impudica fœmina vsu sui corporis. Quantum vero ad ius ciuile probatur, quoniā quoniam non inuenitur lex quæ casset & irritet huiusmodi contractus & translationes dominij.
Et confirmatur. Nam si quis pactum faciat cum cauponario in die ieiunij Ecclesiastici, vt det sibi cibos ad comedendum mane, ille contractus validus est, & homo ille tenetur soluere pretium ex iustitia, ergo non obstat quòd pretium detur pro re turpi & illicita, quominus sit valida ipsa datio pretij & translatio dominij.
Deinde probatur, quoniam si fœmina consentiat cum viro in turpem actum ea cō ditione conditione vt vir postea ducat eam in vxorem, poterit fœmina iustissimè petere à viro vt adimpleat promissum, & dabitur fœminæ actio in iudicio, & compelletur vir ducere illam vxorem vel illam dotare: ergo multo magis poterit iustè recipere aliud pretium. Id ipsum quod dicimus de fœminis respectu virorum, asserendum est de viris respectu illarum, possunt enim ab illis pretium accipere delectationis præstitæ.
Sed aduertendum, quod lucrũ lucrum quod ex turpi actu acquirũt acquirunt fœminę foeminæ nuptæ debet reponi in communi thesauro mariti, & reputandum est sicut alia bona quæ acquiruntur durante societate matrimonij: & ita est expendendum, & diuidendũ diuidendum suo tempore. Idem dicimus proportionabiliter de pretio quod acquirit religiosa mulier: illud enim communitati acquiritur sicut aliud pretiũ pretium , quod monacha acquireret labore manuũ manuum suarũ suarum .
Secunda conclusio. Si fœmina impudica solum modo blanditijs & verbis amatorijs exigat à viro pretium plusquam par erat: non tenebitur ad restitutionem illius excessus accepti: bene tamen tenebitur ad restitutionem si dolo aut fraude extorsit illũ illum . Prima pars probatur, quia is qui dat illum excessum dat omnino voluntariè, ergo valida est translatio.
Sed hic obseruandum est, quòd continget aliquando. Vt fœmina petat ab amatore suo aliquid pretiosum coram alijs personis coram quibus cogitur concedere, alias amittet honorem suum. Tunc dicimus quod talis fœmina non potest recipere illud, sed tenebitur restituere: quoniam inuoluntariè mixtè datum est. Secunda vero pars probatur, quia fraus & dolus causant inuoluntarium. Etenim si vir cognosceret fœminam mentiri, non daret illi quod petit. Exemplũ Exemplum est si impudica fœmina fingat se esse virginem & ob hanc causam exigat pretium notabile, tenebitur illud restituere. Item si mẽ tiatur mentiatur dicens se nullum alium amatorem ad missurā missuram , & ob id multa munera recipit: tenetur omnia illa restituere si alium admittat.
Tertia conclusio. Si quis promittat impudicæ fœminæ aliquam quantitatem pretij quam exhibere est prodigalitas: non tenetur postea adimplere promissum, etiam si iurauerit. Probatur quia iuramentum promissorium de re illicita non est adimplendum, imo est peccatum illud facere, & maius peccatum titulo religionis illud adimplere: sed prodigalitas saltim est peccatum veniale cum quis propria bona prodigit: ergo vera est conclusio. Quænam autem sit prodigalitas in huiusmodi casu, iudicio prudentis considerata personarum qualitate arbitrandum est.
Aduertendum est tamen, quòd si de facto ipse vir prodige dedit meretrici quod promisit, factum tenet & illa manet domina accepti pretij, dummodo qui dedit non sit pupillus: quoniam iste secundum leges non potest alienare bona sua: poterit autem tantum dare meretrici quantum ludere. De religiosis autẽ autem qui omnino sunt pauperes, aliter arbitrandũ arbitrandum est quantũ quantum ad huius| modi expensas, secũdum secundum facultatem quam vnusquisque habere præsumitur à suis præ latis ad expendendas pecunias in sibi placitis. Neque in hoc peccabit peccatum iniustitiæ, nec tenebitur ad restitutionem ipse, neque meretrix quæ accepit tale pretium iustum proportionatum cum facultate interpretatiua prælati ad expendendum in rebus sibi placitis in animi sui gratia.
Ad argumenta in oppositum respondetur ad primum, quòd quanuis fœmina non sit domina sui corporis secundum se neque est domina vitæ: veruntamen est domina vsus sui corporis: vnde sicut potest aliquis locare operas suas vel vẽdere vendere . v. Verbi g. gratia, iter facere aut saltare: ita etiam fœmina potest vendere illum vsum corporis sui.
Ad secundum respondetur, quòd quanuis in actu impudico vir & fœmina parem turpitudinis gradũ gradum incurrāt incurrant : tamen in datione & acceptione pretij nulla est turpitudo.
Ad tertium concedo sequelam. Verum est tamen, quòd quia mulier est infirmior, & in illo actu magis impudice se habet: habet tamen se passiuè: magis decet quòd vir det pretium fœminæ, quam fœmina viro.
Ad quartum argumentum respondetur, quod mulier nupta quanuis non sit domina vsus sui corporis sed vir, tamen est domina actionis liberæ committendi adulterium in gratiam adulteri: & pro hoc potest pretium recipere. Sicut sicarius non est dominus vitæ alienæ, & tamen cum sit dominus actionis suæ liberæ occidendi vel non occidendi proximum: potest iustè vendere istam actionẽ actionem in gratiam postulantis mortem alterius. Ita contingit in muliere adulterante, quæ quidem facit iniuriam viro: non tamen adultero recipiens pretium ab illo.
Ad quintum argumentum respondetur, quòd tota turpitudo, & absurditas in illo actu non est contra iustitiam sed contra virtutem castitatis, vsque adeo vt sit vitiũ vitium omnino cōtra contra naturam non solum rationalem, sed etiam contra naturam animalem.
Iam vero in responsione ad tertium docet D. Diuus Tho. Thomas quomodo sit faciẽda facienda restitutio quando dñs dominus rei non comparet. Numerat autem tres casus in quibus rei dñs dominus dicitur non cōparere comparere . Primus est quando est ignotus. Se cundus quando erat notus sed obijt. Tertius quando est notus & viuit, sed distat longè.
In primo casu est prima conclusio Diui Thomæ. Restitutio facienda est conuertendo rem in vsus pios.
Secunda conclusio. In secundo casu restitutio facienda est hæredi.
Tertia conclusio. In tertio casu, transmittendum est debitũ debitum in locum vbi est verus dñs dominus , maximè si debitum sit notabilis quantitatis & transmissio commodè fieri potest, alioquin deponatur in loco tuto & significetur vero domino quod illic habet rem suam.
CIrca primam cōclusionem conclusionem dubitatur sexto. Quis nam sit & dicatur dominus ignotus rei. Respondetur & sit prima conclusio. Non dicitur verus dñs dominus esse ignotus moraliter loquendo, donec fiat sufficiens diligentia & inquisitio illius arbitrio boni viri secundum qualitatem negotiorũ negotiorum & rerum. Probatur, quoniam aliâs culpabiliter esset ignotus ex parte eius qui rem alienam habet, & verificaretur de illo: noluit intelligere vt bene ageret.
Secunda conclusio. Si facta iam diligentia & inquisitione sufficienti non constet determinatè, quis nam sit verus dñs dominus , sed sit in dubio an sit Petrus, vel Paulus: tunc diuidendum erit debitum iuxta proportionem dubij inter illos de quibus dubitatur. Itaque si dubium fuerit æquale inter vtrunq; vtrunque diuidatur debitum æqualiter inter ambos: vel etiā etiam si fieri potest de consensu illorum mittatur sors vel applicetur alteri. Ratio huius est, quia quanuis in re dubia melior sit conditio possidentis: tamen vbi nullus possidet debet fieri diuisio inter eos de quibus dubitatur quis nam sit dominus.
Tertia conclusio. Quando nullo pacto constat quis nam sit dñs dominus , cōstat constat autẽ autem de oppido cuius erat ciuis: tunc facienda est restitutio pauperibus reipublicæ illius maximè si res erat alicuius momenti, si autẽ autem non sit notabilis momenti poterit fieri restitutio occurrẽtibus occurrentibus pauperibus. Sit exemplũ exemplum primæ partis cōclusionis conclusionis . Multi ex Hispanis asportauerũt asportauerunt ab Indis magnas diuitias iniquo bello acquisitas, isti tenẽtur tenentur non cōparentibus comparentibus veris dominis restituere pauperibus illius oppidi vbi erant ciues veri dñi domini . Probatur conclusio | quantũ quantum ad priorẽ priorem partẽ partem . Quoniā Quoniam verosimile est quod in illo oppido maneāt maneant saltim hæredes veri dñi domini , ergo cōuenientius conuenientius & certius fiet illic restitutio ad voluntatẽ voluntatem ipsius reipublicę reipublicæ . Secũdo Secundo probatur, quoniā quoniam quando verus dñs dominus non comparet, facienda est restitutio illi de quo præsumit̃ præsumitur quod verus dñs dominus in tali casu habet voluntatẽ voluntatem interpretatiuam vt illi detur: sed vnusquisq; vnusquisque merito præsumitur habere amorem & pietatẽ pietatem erga patriā patriam vel rempublicā rempublicam : ergo illi facienda est restitutio. Et intelligimus conclusionẽ conclusionem etiā etiam si res illa non sit ablata cum iniuria facta reipublicæ aut oppido, contra Mag. Magistrum Soto vbi supra in solut. ad 3. qui tenet quod solũ solum faciẽda facienda est restitutio ipsi oppido, quando res ablata est cum iniuria facta ipsi oppido. Secũda Secunda pars conclusionis maximè probatur arbitrio boni viri, quoniā quoniam res minoris pretij non est materia restitutionis necessariæ respectu reipublicæ, sed sufficiet illā illam dare occurrenti pauperi. Eo vel maximè quòd rationes factæ pro priori parte cō clusionis conclusionis non militant pro secunda parte.
DVbitatur septimo. Quo iure, ignoto vero dño domino aliquibus facienda est restitutio. Et supponendũ supponendum est nobis quod in præsenti non loquimur de restitutione rerũ rerum inuentarũ inuentarum , de quibus dicemus quæst. 66. sed loquimur de restitutione rerũ rerum quæ per iniquitatẽ iniquitatem ablatę ablatæ sunt. Respōdetur Respondetur ergo ad hoc dubiũ dubium breuiter, & sit prima conclusio. Si cōsideremus consideremus præcise solũ solum ius naturæ, facienda est restitutio reipublicæ: vbi cōstat constat quod ipse dñs dominus ciuis erat. Probatur, quia iure naturæ bona ciuiũ ciuium ordinātur ordinantur ad bonũ bonum reipublicæ, sicut bonũ bonum partis ad bonũ bonum totius, ergo deficiẽte deficiente vero dño domino respublica habet ius ad bona illius.
Secũdo Secundo ꝓbatur probatur . In tali casu illa bona quasi redeunt ad statũ statum in quo omnia erāt erant cōmunia communia antequā antequam fieret rerũ rerum diuisio & applicatio: sed in illo statu bona erāt erant cōmunia communia reipublicæ: ergo in nostro casu respublica acquirit ius ad illa bona. Maior probatur, quia quantũ quantum attinet ad mores hominũ hominum , idẽ idem omnino est quod non cōpareat compareat verus dñs dominus cui applicata erāt erant , & quod nũquā nunquam fuerint applicata, ergo finita applicatione ad particulare dñium dominium , manent sicut antea. Probatur tertio, quoniā quoniam si respublica non est dña domina iure naturæ illorũ illorum bonorũ bonorum , sequitur, quod illa bona sunt omnino deserta absq; absque vero dño domino quod videt̃ videtur esse incōueniẽs inconueniens .
Secũda Secunda cōclusio conclusio . Legibus ciuilibus & potissimè Ecclesiasticis & ipsa cōsuetudine consuetudine introductũ introductum est, vt huiusmodi bona cōuertantur conuertantur in eleemosynas. Probatur ex cap. cum tu. de vsuris. & cap. quāquā quamquam . eod. tit. in 6. & cap. non sanè. 14. q. 5. quibus in locis expressè definitur cōclusio conclusio , Itẽ Item in authẽ authen . omnes peregrini. C. de successionib. colla. 10. & in. l. penul. titu. 1. parti. 6. decretũ decretum est, quod bona peregrini morientis absque testamento distribuenda sunt in pios vsus, & eleemosynas si legitimus hæres non cōpareat compareat . Quod autẽ autem huiusmodi leges sint sanctæ & iustæ probatur, ex cōclusione conclusione præcedẽti præcedenti . Quoniā Quoniam huiusmodi bona iure naturæ efficiũtur efficiuntur reipublicæ: sed princeps tam ecclesiasticus quā quam secularis habet potestatẽ potestatem ab ipsa republica administrandi bona publica: ergo in fauorem pauperũ pauperum quorũ quorum cura pertinet ad rempublicā rempublicam , optimè decernũt decernunt vt huiusmodi bona pauperibus obuenirent. Et deniq; denique probatur, quoniā quoniam superflua erogāda eroganda sunt in pios vsus & eleemosynas: sed hæc bona superflua videntur esse rei publicæ. Ergo merito conuertuntur in vsus pauperũ pauperum : vbi aduerte, quod si debitor fuerit pauper, poterunt illa bona ipsi adiudicari, ad arbitrium sui confessarij vel parochi.
Tertia cōclusio conclusio . Non est necessaria episcopi licẽtia licentia ad distribuẽda distribuenda huiusmodi bona in pios vsus. Hæc cōclusio conclusio est cōtra contra multos Iurisperitos, sed est cōmunis communis omnibus Theologis & quibusdā quibusdam Iurisperitis. Vide Syluest. in verb. restitutio. §. 8. & Io. Medinæ vbi supra. Probatur conclusio. Si cōpareret compareret verus dñs dominus nulla esset necessaria facultas vt fieret eidẽ eidem restitutio: sed leges ecclesiasticæ quæ postulāt postulant ea bona cōuertenda conuertenda esse in eleemosynas, non requirunt episcopi facultatem: ergo non est necessaria. Neque obstat, quòd in cap. cum sit. de Iudæis. & in cap. quāquā quamquam . de vsuris in 6. requiritur Episcopi licentia. quoniā quoniam ista capita loquuntur in casibus particularibus. Primum quando à Iudæo faciẽ da facienda est illa distributio debiti in pauperes. Secundum est, quādo quando ab vsurario, & in istis casibus requiritur Episcopi licentia. Neque rursus obstat, quòd in multis synodalibus episcoporum reseruatur huiusmodi distributio ipsis episcopis. Respondetur ergo, quod | si eiusmodi leges iustæ sunt, debent intelligi quantum ad reseruationem peccati, quod committunt qui non distribuunt huiusmodi debita pauperibus.
DVbitatur octauo. An pro huiusmodi debito possit fieri cōpositio compositio ? De qua re Ioan. de Medina vbi supra. cap. 11. & Soto in quarto, dist. 21. quæst. 1. arti. 4. Nos autem breuiter respondentes ponimus primā primam conclusionem.
Prima cōclusio conclusio . Quilibet princeps siue secularis siue ecclesiasticus, potest si attendamus tantum ius naturæ huiusmodi compositionem facere si adsint causæ honestantes talem compositionem. Probatur cōclusio conclusio . Quoniā Quoniam vt diximus huiusmodi bona, stando in solo iure naturæ, redeunt ad communitatẽ communitatem , ergo princeps qui est dispensator bonorum cōmuniũ communium potest aliquam partem illorum bonorũ bonorum applicare in aliquem vsum vtilem cōmunitati communitati & remittere aliquā aliquam partem debitori, si talis remissio fuerit etiam vtilis cōmunitati communitati . v. Verbi g. gratia, Si instat bellum necessarium pro defensione reipublicæ, vtile est cōmunitati communitati vt vndecũq; vndecunque fuerit possibile fiat collectio in subsidium belli, hæc autem collectio copiosius & breuius fiet ex huiusmodi debitis incertis, si princeps pro aliqua parte data remiserit alteram partem, ergo in principe est huiusmodi potestas vt debitores libentius & citius cōtribuant contribuant ad bellum necessaria. Secundo probatur. Omnis princeps potest dispensare in suis legibus proprijs: sed huiusmodi bona incerta solis principũ principum legibus decernuntur distribuenda pauperibus: ergo ipse princeps poterit illa bona aliter dispensare in communem vtilitatem. Tertio probatur. Quoniam pauperes nondum habent ius adquisitum, ergo absque illorum iniuria poterit princeps illa bona cō uertere conuertere in alium vsum cōmunitati communitati vtilem.
Secunda conclusio. De facto fieri non potest huiusmodi cōpositio compositio in republica Christiana nisi à summo pōtifice pontifice . Ratio est, quoniam pontifex habet potestatem super omnes Principes Christianos ad reseruandum sibi aliquam materiam, de qua leges ferendæ sunt quando hoc expedierit ad spirituale bonum vel tranquillitatẽ tranquillitatem Ecclesiæ. Hinc est quòd reseruauit sibi omnes causas matri moniales: quæ alias ratione humani contractus subiectæ erant legibus secularium principum, & consequenter reseruat sibi causas de legitimatione quatenus includunt notitiam de vero matrimonij cōtractu contractu . Cum igitur legibus iam sancitũ sancitum est, quod huiusmodi bona incerta distribuantur in eleemosynas pauperũ pauperum , merito & iustè ipse Pontifex quoniam est pater pauperũ pauperum in Ecclesia, sibi reseruat mutationem & dispensationem in huiusmodi legibus de distribuendis huiusmodi bonis pauperibus: vnde iam princeps secularis non potest facere cōpositionem compositionem .
Tertia conclusio. Multum suspecta est de iniustitia huiusmodi compositio prout à multis exercetur de facto. Probatur, quoniam de facto pro debito quinque millium dipondiorum componitur aliquis pro. 68. Tunc est argumentum, nulla videtur esse proportio & æqualitas inter debitum & talem solutionem, ergo Pontifex qui est dispensator non dissipator huiusmodi bonorum, non debet intendere talem compositionem absolutè facere. Secundo probatur. Quoniā Quoniam hac via datur occasio maxima cauponibus & alijs huiusmodi hominibus, vt paulatim defraudent populũ populum furantes aliena bona minutatim: quoniam postea facilè manerent tuti in conscientia si se componerent pro tam minimo pretio postea cum Bulla cruciatæ. Propter istas rationes semper visa est maioribns maioribus nostris præceptoribus huiusmodi compositio valde suspecta de iniustitia. Vt autem excusemus Summũ Summum Pontificem à culpa, sit quarta conclusio.
Quarta conclusio. Quando pontifex cō cedit concedit bullam huiusmodi cōpositionis compositionis , præ supponit causam legitimam esse, & legem naturalem seruādam seruandam esse, quod relinquitur iudicandum arbitrio discreti cōfessarij confessarij . v. Verbi g. gratia, Si ipse debitor sit ita pauper vt ægrè aut vix possit restituere, aut debitum non sit adeo certum, poterit tunc confessarius discretus admittere compositionem & absoluere pœ nitentẽ pœnitentem , aliàs non est licitũ licitum debitori talẽ talem cō positionẽ compositionem facere. Probatur prima pars, quia tunc fit aliqua proportio inter solutionẽ solutionem & debitũ debitum ipsum, & tunc est causa decens vt Sũ mus Summus Pōtifex Pontifex dispenset aliquā aliquam partem debiti mediocriter pauperibus vt libẽtius libentius & citius | adiuuent ad expeditionẽ expeditionem belli vel alterius boni operis vtilis cōmunitati communitati : quando vero debitum ipsum est incertum cōstat constat quod fit maior proportio: quoniā quoniam in dubio melior est conditio possidentis: & quanuis attendenda sit quātitas quantitas dubij pro vtraq; vtraque parte, tamẽ tamen semper minuitur valor debiti, quando est aliquod dubium an teneatur. Et deniq; denique pro tranquillitate conscientiæ merito & iustè Pontifex potest facere huiusmodi compositionem. Secunda vero pars conclusionis probatur mihi, argumentis factis pro tertia conclusione.
Sit quinta conclusio. Postquam semel facta est compositio conuenienter & iustè, si verus dñs dominus rei compareat, compelletur debitor in foro exteriori restituere id quod sibi reliquũ reliquum erat: at vero in foro conscientiæ non tenetur ante iudicis sententiam restituere. Prior pars conclusionis cōmunis communis sententia est & ipsa experientia & de facto comperta: & ratio esse potest, quoniā quoniam huiusmodi cōpositiones compositiones magis respiciunt tranquillitatẽ tranquillitatem conscientiæ debitoris, quam intendant in foro exteriore tollere ius quod habet verus dñs dominus vel impedire actionem in iudicio. Secunda pars conclusionis sententia est expressa Magistri Soto vbi supra, & ratio esse potest: quoniam si compositio semel iustè facta est & legitimè, transfert reuera dominiũ dominium in eum qui erat debitor, aliâs nulla prorsus vtilitas esset in compositione, si adhuc debitor mā net manet obligatus ad restituendum quotiescũq; quotiescumqe verus dñs dominus comparuerit, ergo in foro cōscientiæ conscientiæ transfertur in illum dominiũ dominium eius quod reliquum sibi est. Et confirmatur, quoniam aliâs ipse Pontifex non procederet vt dispensator & distributor bonorũ bonorum quæ debita sunt cōmunitati communitati vel pauperibus: si illa non posset cum effectu applicare alicui pro iusta & cō uenienti conuenienti causa. Et confirmatur secundo. Si Pontifex omnia illa bona applicasset pauperibus debita dño domino ignoto, non teneretur ille qui antea erat debitor restituere quidquam; ergo neq; neque si Pontifex ipsimet applicauerit tanquam mediocriter pauperi vel alia iusta de causa aliâs ipse Pontifex omnino falleret ipsos debitores.
Hæc secunda pars conclusionis est contra aliquos Theologos nostri temporis, qui aiunt quod statim comparente vero dño domino te netur ille debitor in foro cōscientiæ conscientiæ restituere ante iudicis sententiā sententiam . Et ratio illorũ illorum est, quoniā quoniam per sententiā sententiam iudicis non obligatur aliquis restitnere restituere id quod antea non debebat, ergo si per sententiā sententiam in foro exteriori iudicis quę quæ non fundatur in falsa præsumptione obligatur homo ille restituere, saltem quod sibi reliquum est, colligitur quod antea tenebatur restituere. Ad hanc tamen rationem respondetur, quod Pontifex quāuis quamuis transferat dominium eius quod reliquũ reliquum est in ipsum debitorem propter iustā iustam & piam causam: tamen transfert dominiũ dominium infirmum & caducum, non enim intendit iniuriā iniuriam facere vero dño domino si opportuno tempore comparuerit & egerit in iudicio contra debitorẽ debitorem . Quapropter illa sententia quāuis quamuis non fundetur in falsa pręsumptione præsumptione : potest obligare debitorem vt restituat quod sibi reliquum est, nisi forte fuerit ita pauper quando facta est compositio quod sibi potuit applicari sicut alijs pauperibus. Quod si hoc in iudicio non constiterit iam sententia fundatur in falsa præsumptione. Neq; Neque mirum est, quod in iudicio obligetur aliquis per sententiā sententiam restituere aut reddere quod ante sententiā sententiam non tenebatur, quando aliquis acquisiuit dominium cum illa cōditione conditione , vt teneatur reddere quando in iudicio alter petierit & iudex sententiā sententiam tulerit in fauorẽ fauorem petentis. Exemplũ Exemplum est in dominio quod acquiritur in multis casibus per ludũ ludum , datur enim sæpe actio perdenti vt in iudicio possit repetere amissum, nihilominus ille qui lucratus est dominus lucri est quādiu quamdiu non obligatur per sententiam iudicis illud reddere.
Hactenus diximus de genere cōpositionis compositionis rerũ rerum quæ iniustè ablata sunt & detinentur. Sed est aliud genus compositionis quæ fit cum ecclesiasticis de bonis beneficiorũ beneficiorum malè perceptis, quia non recitauerunt, vel quia non resederũt resederunt officium suum exercentes. De quibus sit conclusio.
Vltima cōclusio conclusio . Si pontifex cuius autoritate fit cōpositio compositio vel eius vicarius sit omnino volũtarius voluntarius in illa compositione faciẽda facienda : trāsfertur transfertur omnino dominiũ dominium illorũ illorum bonorũ bonorum in ipsum virũ virum ecclesiasticũ ecclesiasticum qui se cōponit componit . Probatur cōclusio conclusio . Quia pontifex procedit tũc tunc sicut verus dñs dominus cui debentur fructus beneficiorũ beneficiorum malè percepti, ergo potest trans| ferre illorũ illorum dominiũ dominium in ipsos debitores si volũtariè voluntarie id faciat. Probatur antecedẽs antecedens , nam si ex iure cōi communi tales fructus debebantur fabricę fabricæ vel pauperibus: tamen iam vsu & consuetudine approbata applicatæ sunt cameræ Pontificis, & idcirco procedit vt dominus illius remissionis. Diximus autem in cōclusione conclusione . Si voluntarius sit Pontifex in illa remissione: quoniam potest contingere quod propter ignorantiam quā quam habet ex falsa relatione admittat aliquam cōpositionẽ compositionem , quæ quidem non erit voluntaria, ac proinde neque valida sed subreptitia omnino.
Circa secũdam secundam conclusionem in hac solutione D. Diui Tho Thomæ . Notādum Notandum est primo, quod nomine hæredis, venit intelligendus omnis qui succedit in ius defuncti. v. Verbi g. gratia, bona hæretici condẽnati condennati qui aliâs mortuus est restituenda sunt fisco. ¶ Notandum secundo, quod illa cōclusio conclusio procedit in diuitijs & pecunijs: at vero de restitutione famæ & honoris defuncti iam diximus in art. 2. ad 1. & 2.
Denique notandum, quod qui debet aliquid defuncto non potest illud expendere in pios vsus vel in eleemosynas & sacrificia pro anima defuncti: donec sit certus quod defunctus non habet hæredem, nec est aliquis qui succedat in ius defuncti.
DVbitatur nono, circa tertiam conclusionem. Cuius nam expensis trāsmittendum transmittendum est debitum quando dominus longè distat. ¶ Ad quod respondetur, & sit prima conclusio. Si debitor ipse tenetur restituere ratione in instæ acceptiōis acceptionis vel ipse dominus lōgè longe distat culpa ipsius debitoris vel causa eius: tenetur tunc ipse debitor proprijs expensis transmittere debitum. Si autem debitor non tenetur ratione iniustæ acceptionis nec dominus longè distat culpa vel causa ipsius debitoris: non tenebitur debitor proprijs expensis debitum transmittere. ¶ Probatur prima pars cōclusionis conclusionis . Quia ipse dominus rei seruandus est indemnis ab omni iniuria, ergo in tali casu certa est prima pars cōclusionis conclusionis . ¶ Obseruandũ Obseruandum tamen est quod si ipse dominus in asportanda illa re iniquè accepta, facturus erat expensas alias, tunc debitor non tenebitur proprijs expensis trāsmittere transmittere . Ratio est manifesta, quia sicuti dñs dominus non debet reportare damnũ damnum ex iniuria: ita neq; neque lucrũ lucrum : aliâs non sufficeret restituere simplũ simplum quod est falsum. Altera pars probatur, quoniam debitor in tali casu tantum tenetur restituere quātum quantum accepit, at vero si proprijs expẽsis expensis trāsmitteret transmitteret amplius restitueret quā quam acceperat. Secundum doctrinam huius cō clusionis conclusionis conciliabuntur varia dicta doctorum quæ videntur contraria & non sunt.
Secunda conclusio. Si res semel cōmissa commissa est fideli portatori vt eam traderet vero domino, & forte in via perijt res illa: tunc si debitor tenebatur tantum ratione rei acceptę acceptæ non tenetur amplius restituere: si vero tenebatur ratione acceptionis siue iustæ siue iniustæ: tenebitur nihilominus in casu posito vero dño domino restituere. Sit exemplum prioris partis in eo qui rem aliquam inuenit vel in deposito accepit. Quæ pars probatur. Debitor non accepit rem illam in propriũ proprium commodum, sed potius in commodum dñi domini , sed quando transmittit illam per fidelem portatorem fideliter agit negotium dñi domini veri, ergo non tenebitur amplius restituere. Est exemplum secundæ partis in eo qui accepit rem mutuo vel accōmodatam accomodatam vel emerat rem aliquam transmissurus pretium illius. Tunc probatur conclusio. Quia debitor accepit rem in proprium cōmodum commodum , ergo si res illa perijt ipsi debitori perijt: quoniam qui sentit commodum æquum est vt damnũ damnum sentiāt sentiant .
Cōfirmatur Confiramtur . Si talis debitor haberet rem iam paratam vt restitueret vero dño domino . v. , verbi g. gratia, pecuniam numeratā numeratam in mensa sua, & accederet fur qui illam clanculũ clanculum surriperet procul dubio teneretur nihilominus ipse debitor restituere, ergo eadem est ratio si pecunia perijt in via. ¶ Sed obseruandum est, quod si cum consensu dñi domini res illa tradita est portatori aut ex imperio iudicis tunc non tenetur ipse debitor amplius restituere: quanuis res illa pereat. Ratio est manifesta, quia voluntas domini liberat illum debitorẽ debitorem , & imperium iudicis iustè iudicātis iudicantis super id aliquid est. De conclusione ista copiosius dicemus artic. sequenti, & de præcedenti artic. 8.
In solutione ad quartum ponit D. Diuus Tho. Thomas duas conclusiones. Prima est. Non debet aliquis benefacere parentibus nec alijs benefactoribus de his quæ debet alteri, aliâs de alieno benefaceret.
Secunda conclusio. In casu extremæ necessitatis debet aliquis succurrere potius patri & benefactori quam creditori restituere. Ratio est, quia tunc posset & deberet homo accipere aliena vt patri subueniret.
DVbitatur decimo & vltimo, circa vtrā que vtramque conclusionẽ conclusionem D. Diui Tho. Thomæ an saltim debitor ipse existens in extrema necessitate teneatur restituere creditori æqualiter periclitanti: & simul quærimus de parentibus, vel cōsanguineis consanguineis ac specialibus amicis existentibus in extrema necessitate: an debitor teneatur potius creditori succurrere extremè periclitanti quam illis. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua, quod ipse debitor teneatur potius creditori succurrere. Præceptũ Præceptum de restituẽdo restituendo est affirmatiuũ affirmatiuum obligans pro tẽ pore tempore necessitatis: sed tunc est extrema in creditore, ergo pro tũc tunc debet illi succurrere & restituere. ¶ Arguitur secũdo secundo . Creditor in tali euẽtu euentu duplici iure gaudet ad illā illam rẽ rem , altero dñij dominij altero extremæ necessitatis in qua omnia cōmunia communia sunt, ergo illi potius tradenda est. ¶ Arguitur tertio & probatur. Quod saltim qui per iniuriā iniuriam acceperat rem alienā alienam teneatur tunc dño domino restituere. Est argumentũ argumentum . Ille debitor per iniuriā iniuriam accepit & possidet rẽ rem alienam: sed iniusta acceptio & possessio non facit possessorẽ possessorem melioris conditionis nec tribuit illi ius aliquod, ergo in extrema necessitate non debet oriri damnum ipsi vero dño domino .
Arguitur quarto. Quoniā Quoniam aliâs sequeretur quod si ex duobus existentibus in extrema necessitate alter ab altero arriperet per vim panem vel tabulā tabulam vt euaderet mortẽ mortem : non teneretur iste statim restituere, quod videtur maximũ maximum absurdũ absurdum , quia videtur bellũ bellum iustũ iustum ex vtraq; vtraque parte: & ex iniuria facta efficeretur melioris cōditionis conditionis faciens iniuriam quā quam patiens. Sequela vero probatur. Quia sicut nihil noceret iniusta acceptio in priori casu quominus ipse debitor sibi succurreret: ita nec in isto posteriori deberet nocere recens iniusta acceptio accipienti iniustè.
Circa quæstionẽ quæstionem hanc est triplex Theologorũ Theologorum opinio. Prima est Scot. in. 4. d. 15. q. 2. quem sequitur Gabriel ibidẽ ibidem ad. 3. casum post secundā secundam cōclusionẽ conclusionem , quod in tali casu tenetur debitor restituere. Secunda opinio est quorundā quorundam distinguentiũ distinguentium . Si enim debitor ac cepit rem alienam per iniuriam, tenetur tũc tunc restituere. Huic sententiæ fauet tertiũ tertium argumentũ argumentum quod fecimus. Tertia opinio est Caietani in isto loco & Soti libr. 4. de Iustitia. quæst. 7. artic. 1. ad 4. quod in neutro casu tenetur debitor restituere.
PRO decisione sit prima cōclusio conclusio . Sententia Caiet. & Soti nobis vera est, cuius ratio est euidens & à primis principijs deducta: quoniā quoniam ius gentiũ gentium per quod rerũ rerum diuisio & appropriatio facta est non debet derogare iuri naturali: est autẽ autem iure naturæ insitũ insitum cordibus hominũ hominum , quod in extrema necessitate omnia sunt cōmunia communia , ita vt efficiātur efficiantur ꝓpria propria præoccupātis præoccupantis quantũ quantum ad vsum necessarium ad supplendā supplendam extremā extremam necessitatẽ necessitatem : ergo si debitor est in extrema necessitate & habet rẽ rem in manibus non tenetur alteri restituere.
Secũda Secunda cōclusio conclusio . In eodẽ eodem casu potest debitor præferre patrẽ patrem & matrẽ matrem & filiũ filium & vxorem existentes in extrema necessitate & non restituere creditori æqualiter periclitanti. Mag. Magister Soto vbi supra, inquit hoc assertũ assertum esse problema. Sed nobis videtur certa cōclusio conclusio , cui videtur fauere D. Tho. supra. q. 31. art. 3. ad 3. vbi ait quod existẽtibus existentibus in extrema necessitate creditori & cōsanguineis consanguineis debitoris non potest dari vniuersalis regula cui potius subueniendũ subueniendum sit: sed prudentis iudicio relinquitur, vt consideratis cōditionibus conditionibus iudicet cui potius subueniendũ subueniendum sit. Ex quo sic argumentor, si quādo quando cōsideratis consideratis conditionibus licitũ licitum est cōsanguineos consanguineos præferre in extrema necessitate maximè, quando sunt coniuncti in illo gradu posito in cōclusione conclusione , ergo merito tunc præferendi sunt. Deinde debitũ debitum quod ex virtute pietatis debetur maius est & antiquius quā quam illud quod ex particulari iustitia cōmutatiua commutatiua debet̃ debetur : sed parentibus & filijs & cæteris debetur ex pietate vt in illo casu illis subueniat̃ subueniatur , ergo in extrema necessitate illis potius subueniẽdũ subueniendum est. ¶ Et cōfirmatur confirmatur , quoniam pietas præstantior virtus est quam iustitia cōmutatiua commutatiua : ergo in casu extremę extremæ necessitatis illa potius exercẽda exercenda est quam ista. Antecedens colligitur ex Diuo Tho. infra quæst. 101. art. 3. vbi ex specialissima ratione debita quę quæ fundatur ex parte principij cōnaturalis connaturalis , colligit pietatẽ pietatem esse specialem virtutem. Cum igitur ratio obligatiōis obligationis debiti quod | inuenitur in pietate fundetur in ratione principij connaturalis: illud erit maius vinculũ vinculum & in extrema necessitate magis obligabit ad exercitiũ exercitium pietatis quā quam iustitiæ commutatiuæ. Et quidẽ quidem D. Tho. in 3. Sent. d. 34. q. 1. artic. 2. ad 8. dicit expressè quod donũ donum pietatis est supra iustitiam & omnes partes eius.
Tertia conclusio. Problema esse potest, Vtrũ Vtrum in prædicto casu sit præferendus frater vel magnus amicus qui vitam suam pro mea periculo obiecerat. Pro parte negatiua faciunt argumẽta argumenta posita in principio huius dubij, & illam tenet Soto vbi supra. Sed pro parte affirmatiua est argumentum. Nam frater cōiunctus coniunctus est mihi in primo cōsanguinitatis consanguinitatis gradu, ergo ex debito pietetis pietatis in extrema necessitate licitũ licitum erit præferre fratrẽ fratrem creditori. De amico etiā etiam insigni & speciali probatur. Quoniā Quoniam ille pluris æstimatur quā quam frater apud viros prudẽtes prudentes iuxta illud Sap. 27. Melior est vicinus propè quā quam frater lōge longe , ergo illi potius subueniendũ subueniendum est quā quam creditori. Huius sententiæ fuit sapientiss. sapientissimus M. Magister Victoria.
AD argumenta in oppositum respondetur ad primum negando cōsequentiā consequentiam . Quia tunc necessitas extrema creditoris non est necessitas exercendi præceptũ præceptum de restitutione: eo quod simul cōcurrit concurrit alia vrgẽ tior vrgentior causa adimplẽdi adimplendi præceptũ præceptum pietatis vel etiā etiam cōcurrit concurrit ius cōseruandi conseruandi vitā vitam propriam.
Ad secundum respondetur negando maiorem. Imo extrema necessitas debitoris facit illum dominum rei debitæ quam apud se habet si fuerit vsu consumptibilis. Si autem vsu extremæ necessitatis non consumitur facit illum dominum ipsius vsus.
Ad tertium respondetur, quòd etiam si debitor iniquè acceperit rem debitā debitam , tamen extrema necessitas tribuit illi ius ad omnem vsum necessariũ necessarium ad supplendā supplendam extremā extremam necessitatẽ necessitatem propter rationẽ rationem primę primæ cōclusionis conclusionis .
Ad quartum negatur sequela. Quoniam in articulo extremæ necessitatis efficitur res primo occupantis, vnde qui per vim rapit vel furatur ab eo qui est in extrema necessitate, tenetur illi restituere etiam cum periculo propriæ vitæ: quia violauit ius primariũ primarium naturale quo res illa erat præoccupantis in extrema necessitate etiā etiam secluso iure gentiũ gentium .
Sed quæret aliquis. Quid si persona val de vtilis reipublicæ periclitetur, an possit quis rapere panem ab alio inferiori existenti inæquali periculo. Respōdetur Respondetur negatiuè. Quemadmodum non est licitum occidere vnum innocentem minimũ minimum pro salute reipublicæ, vt habet communis opinio Theologorum, non enim est medium ordinatũ ordinatum occisio vnius hominis ad salutem alterius.
Sed contra. Ille tenetur dare panem personæ publicæ cuius vita est valde necessaria, ergo alius potest ab illo rapere si noluerit dare. Respondetur negando consequentiā consequentiam . Ratio est, quia ille non tenetur ex iustitia sed ex charitate & pietate, & idcirco non potest compelli. Verũ Verum est tamen quod si Rex vel ipsa respublica vel iudex præciperet in tali casu personæ priuatæ vt succurreret personæ publicæ, & persona priuata non obediret, iam tunc posset puniri tanquam inobediens, & auferri ab illo panem vel ipsum tradere hostibus pro salute communi. Cæterum de solutione ad quintum argumẽtum argumentum disputabitur infra quæst. 185. art. 7.

ARTICVLVS VI.Vtrùm teneatur semper restituere ille qui accepit.

Source
AD Sextum sic proceditur. Videtur, quòd non teneatur semper restituere ille, qui accepit. Per restitutionẽ restitutionem enim reparatur æqualitas iustitiæ, quæ consistit in hoc, quòd subtrahatur ei qui plus habet, & detur ei qui minus habet. Sed cōtingit contingit quā doque quandoque , quòd ille qui rem aliquam subtraxit alicui, non habet eam, sed deuenit ad manus alterius: ergo non tenetur illi restituere qui accepit, sed alius qui rem habet.
¶ 2 Pręterea Præterea . Nullus tenetur crimen suum detegere. Sed aliquādo aliquando aliquis restitutionem faciẽdo faciendo , crimẽ crimem suum detegit: vt patet in furto: | ergo non semper tenetur ille qui abstulit, restituere.
¶ 3 Præterea. Eiusdem rei non est multoties restitutio facienda. Sed quandoque multi simul rem aliquam surripiunt, & vnus eorum eam integrè restituit. Ergo non semper ille qui accepit, tenetur ad restituendum.
SED contra. Ille qui peccauit, tenetur satisfacere. Sed restitutio ad satisfactionem pertinet: ergo ille qui abstulit, tenetur restituere.
RESPONDEO dicendum, quòd circa illum qui rem alienam accepit, duo sunt consideranda: scilicet ipsa res accepta & ipsa acceptio. Ratione autem rei tenetur eam restituere, quandiu eam apud se habet: quia quod habet vltra id quod suum est, debet ei subtrahi, & dari ei cui deest secundùm formā formam commutatiuæ iustitiæ. Sed ipsa acceptio rei alienæ potest tripliciter se habere. Quandoque enim est iniuriosa, scilicet contra voluntatẽ voluntatem existens eius, qui est rei dominus, vt patet in furto, & rapina. Et tunc tenetur ad restitutionem, non solum ratione rei, sed etiam ratione iniuriosæ actionis, etiam si res apud ipsum non remaneat. Sicut enim qui percutit aliquem, tenetur recompensare iniuriā iniuriam passo, quanuis apud ipsum nihil maneat: ita etiam qui furatur, vel rapit, tenetur ad recompensationem damni illati, etiā etiam si nihil inde habeat. Et vlterius pro iniuria illata debet puniri. Alio modo aliquis accipit rẽ rem alterius in vtilitatem suam absque iniuria cum vo luntate, scilicet eius cuius est res, sicut patet in mutuis. Et tũc tunc ille qui accepit, tenetur ad restitutionem eius quod accepit, non solum ratione rei, sed etiam ratione acceptionis, etiam si rem amiserit: tenetur enim recompensare ei, qui gratiā gratiam fecit: quod non fiet, si per hoc damnũ damnum incurrat. Tertio modo aliquis accipit rem alterius absq; absque iniuria, non pro sua vtilitate, sicut patet in depositis. Et ideo ille qui sic accepit, in nullo tenetur ratione acceptionis: quinimo accipiendo, impendit obsequium. Tenetur autẽ autem ratione rei: & propter hoc si ei subtrahatur res absque sua culpa, non tenetur ad testitutionem: secus autem esset si cum magna sua culpa rem depositam amitteret.
AD primum ergo dicendum, quod restitutio non ordinatur prineipaliter principaliter ad hoc, quòd ille qui plus habet, quàm debet, habere desinat: sed ad hoc, quòd ille qui plus habet suppleatur. Vnde in his rebus quæ vnus potest ab alio accipere sine eiꝰ eius detrimento, non habet locum restitutio: puta cùm aliquis accipit lumen à cādela candela alterius. Et ideo quanuis ille qui abstulit, non habeat id quod accepit, sed in alium sit trāslatum translatum : quia tamen alter priuatur re sua, tenetur ei ad restitutionem, & ille qui rem abstulit ratione iniuriosæ actionis, & ille qui rem habet ratione ipsius rei.
AD secundum dicẽdum dicendum , quòd homo, etsi non teneatur crimen suũ suum detegere hominibus, tenetur tamẽ tamen crimen suum detegere Deo in con| fessione: & ita per sacerdotem, cui confitetur, potest restitutionem facere rei alienæ.
AD tertium dicendum, quòd quia restitutio principaliter ordinatur ad remouendum damnũ damnum eius, à quo est aliquid iniustè ablatum: ideo postquam ei restitutio sufficiens facta est per vnum, alij non tenẽtur tenentur ei vlterius restituere, sed magis refusionẽ refusionem facere ei qui restituit: qui tamen potest condonare.
Commentary

SVMMA ARTICVLI.

COnclusio prima. Qui accepit rẽ rem alienam tenetur illam restituere quandiu illa apud se habet. ¶ Secũda Secunda conclusio. Qui per iniuriā iniuriam accepit rem alienā alienam , tenetur ad restitutionẽ restitutionem non solũ solum ratione rei acceptæ: sed etiā etiam ratione iniuriosæ acceptionis etiam si ipsa apud illũ illum non remaneat. ¶ Tertia cōclusio conclusio . Qui accepit rẽ rem alienā alienam in vtilitatem suā suam absq; absque iniuria domini, tenetur nihilominus ad restitutionẽ restitutionem : non solũ solum ratione rei acceptæ: sed etiā etiam ratione acceptionis etiā etiam si rẽ rem amiserit, v. verbi g. gratia, in mutuo. ¶ Quarta cōclusio conclusio . Qui accepit rem alienam absque iniuria domini nec in propriam vtilitatem sed potius in vtilitatem dantis: non tenetur ad restitutionem ratione acceptionis, sed solum ratione rei acceptæ . v. , verbi g. gratia, in depositis quæ gratuitò accipiuntur ad seruandum. ¶ Hinc sequitur corollarium. Depositarius non tenetur restituere depositum quòd sibi subtractum est nisi magna sua culpa depositum amiserit.
COMMENTARIVS.

COMMENTARIVS.

IN hoc articulo ante omnia duo tituli ante oculos sunt habendi quoties agitur de restitutione, videlicet res aliena accepta, & ipsa acceptio vel iniusta vel licita quidẽ quidem , sed tamen in cōmodum commodum ipsius accipientis. Et quanuis vterq; vterque titulus seorsum sufficiat vt teneatur quis restituere: tamen aliquando ambo tituli simul cōueniunt conueniunt . Ratio autẽ autem quare quilibet sufficiat ea est: quia dominium rei alienæ in alterũ alterum transferri non potest nisi voluntate domini, vel virtute legis transferentis dominium: sed quando adest aliquis titu lus de supra dictis, neque lex neque voluntas domini transfert dominium in alium, ergo ille vtroque titulo seorsum tenebitur ad restitutionem faciendam vero domino.
Notandum secundò, quòd nomine rei alienæ, intelligimus non solum rem ipsam secũdùm secundum se, sed etiam fructus eius. Nomine autem iniustæ acceptionis, intelligimus etiā etiam iniquam detentionem: etiam si à principio fuerit licita acceptio. Dicitur autem iniqua acceptio solum illa quæ est contra ius alterius & particularẽ particularem iustitiā iustitiam , scilicet, cōmutatiuā commutatiuam : si autẽ autem sit acceptio cōtra contra iustitiā iustitiam legalem tātum tantum , aut cōtra contra quālibet quamlibet aliā aliam virtutem: non obligat ad restitutionẽ restitutionem vt supra dictum est.
Notandũ Notandum est tertiò, quod qui rẽ rem alienā alienam accipit vel possidet: potest tripliciter eam possidere, vel bona fide, vel mala, vel dubia. De his omnibus per singula nobis disputādum disputandum est.
DVbitatur primò, Vtrũ Vtrum ille qui bona fide emit rẽ rem alienā alienam à fure vel latrone & postea cognoscit rẽ rem alienā alienam esse: teneatur restituere vero dño domino , an potius licitum sit illi cōuenire conuenire vẽditorẽ venditorem & rescindere cōtractũ contractum recuperādo recuperando suũ suum pretiũ pretium & reddendo rẽ rem alienā alienam ?
Arguitur primo & probatur, quod talis emptor teneatur restituere vero dño domino : titulus sufficiẽs sufficiens ad obligationem ad restituendũ restituendum vero dño domino est ipsa res aliena: sed ipse retinet illam apud se sciẽs sciens esse alienā alienam : ergo tenebitur. Cō firmatur Confirmatur ex dictis artic. præced. vbi D. Diuus Tho. Thomas ait, quod vero domino est facienda restitutio.
Arguitur secũdò secundo . Emptor ille non potest vendere rẽ rem illā illam alteri, quoniā quoniam res aliena est, ergo neq; neque reddere latroni postulato pretio. Probatur cōsequẽtia consequentia . Quia verus dñs dominus tantũ tantum detrimenti patitur si tradatur res illa latroni ac si vẽderetur venderetur , imo videtur quod magis detrimẽti detrimenti patiatur si traditur latroni, ergo non potest illā illam tradere. Cōfirmatur Confirmatur . Quia cum ille emptor reddit rem illam latroni, videtur esse manifestus cooperator cum iniqua acceptione latronis & cum detẽtione detentione iniqua: ergo tenebitur restituere vero domino.
Arguitur tertio. Si latro qui vendidit abesset lōge longe vel moreretur, teneretur emptor vero domino reddere illā illam rem etiam cum iactura dati pretij, ergo etiam viuente latrone & præsente tenebitur rem illam restituere vero domino. Probatur cōsequentia consequentia . | Quia vita & præsentia latronis non tollit ius à vero domino.
Arguitur quartò. Iudex in foro exteriori per sententiam iustam neq; neque fundatus in falsa præsumptione sed omnino cognita veritate cogeret emptorem vt statim restitueret vero domino, imo etiā etiam si iam emptor rescidisset contractum cum latrone & latro nondum restituisset neque compareret, cogeretur emptor restituere: ergo in foro conscientiæ tenebatur ante sententiam iudicis. Probatur consequentia. Quia lex ciuilis quæ non est pœnalis, & iusta sententia, obligant reum ad id ipsum ad quod tenebatur antequam sententia pronũtiaretur pronuntiaretur : ergo emptor ille iam tenebatur in conscientia. ¶ De ista quæstione est duplex sentẽtia sententia . Prior est Magistri Soto lib. 4. de iustit. q. 7. art. 2. & Ioan. de Medina in tractatu de rebus restituendis quæst. 10. quod restitutio facienda est vero domino neque est licitum rescindere contractum cum latrone. ¶ Altera sententia est Alexan. Alen. in. 4. par. q. 86. memb. 3. art. 5. & Gabr. in. 4. Sent. d. 15. q. 3. dub. 5. & Sylu. in verb. restitutio. 3. §. 3. quam etiam sequutus fuit M. Magistro Victoria, videlicet, quod si talis emptor non potest aliter recuperare pretiũ pretium datum, tunc licitum est rescindere contractum cum latrone. Si autem potest aliter recuperare pretium, non est licitum rescinde re contractum cum ipso latrone.
PRO decisione veritatis notādum notandum est, quod emptor qui bona fide emit rem alienā alienam potest dupliciter se habere. Vno modo ignorans esse alienam, sed emit illam in suam vtilitatem: altero modo sciens quidẽ quidem esse furtiuā furtiuam , sed emit illam modico pretio, vt vero domino restituat: quia intelligit quod aliter peribit res illa vero domino.
Sit igitur prima cōclusio conclusio . Emptor secũdi secundi generis, tenebitur quidẽ quidem rem illā illam restituere vero domino: sed licitũ licitum erit sibi deducere pretium quod dederat pro reilla. Probatur vtraque pars. Prima, quia sciens rẽ rem esse alienā alienam emit ea intẽtione intentione vt redderet vero domino, & propterea emptio fuit licita. Altera pars probatur. Quia nemo tenetur procurare vtilitatem alterius cum proprio detrimẽto detrimento , nisi forte sit obligatus ex officio vt tutor vel custos: sed emptor ille procurauit rem alte rius dum illā illam emit à latrone, ergo potest sibi deducere modicũ modicum illud pretium quod dederat. ¶ Confirmatur ex cap. rapinam. 14. quæst. 5. vbi eiusmodi emptio laudatur: sed exactione bona non debet aliquis reportare damnũ damnum , ergo poterit deducere illud pretiũ pretium . Item in foro exteriori daretur actio emptori contra verũ verum dominum, si dominus nollet soluere illud pretium, ergo etiam in foro conscientiæ licitum erat emptori deducere pretium. Antecedens probatur ex cap. citat. & est sententia Hostiensis titul. de pœnitentia. quem sequitur plurima Iurisperitorum turba: & quanuis Baldus & Paul. de Castro in. l. 1. ff. de negotijs gestis. negent competere huic emptori actionem nisi dominus ratam habuerit emptionem: sunt tamen intelligendi in foro exteriore quādo quando emptor non potest probare bonũ bonum animum quẽ quem habuit emendo rem illam. Hæc conclusio sic intellecta & explicata est communis sententia Theologorum & Summistarum.
Secunda conclusio. Si emptor bona fide etiam ex ignorantia rescindat contractum cum latrone putans se licitè id facere, non tenebitur postea ad vllam restitutionem faciendam vero domino. Probatur, quia ille non tenetur ratione acceptionis iniquę iniquæ : quia bona fide emerat: neque ratione rei acceptæ, quia iam non habet illam quam bona fide transtulit in venditorem, recuperato suo pretio, neque enim tenebatur scire subtilitates iuris: ergo nulla ratione tenetur.
Tertia conclusio. Probabilis est sententia quæ negat esse licitum rescindere cōtractum contractum cum latrone, sed potius asserit restituendam rem vero domino, etiam cum iactura dati pretij, loquimur de emptore primi generis. Hæc conclusio probatur argumentis factis initio quæstionis. Quam sentẽ tiam sententiam etiam tenet Couar. initio tertiæ partis relect. regul. peccat. & Caiet. hic videtur eandem tenere. Ait enim absque vlla limitatione, quod qui rem alienam ignorans emit non potest eam retinere quam primum nouerit esse alienam, sed tenetur vero domino restituere.
Quarta conclusio. Verosimilem etiam sententiam iudico, quæ asserit licitum esse in prædicto casu, aut saltem non esse contra | iustitiam: quòd emptor rescindat contractum cum latrone, etiam si sciat latronem rem illam nũquam nunquam esse restituturum. Hæc sententia videtur Nauar. in manua. cap. 17. num. 29. vbi ait, quod quando aliquid accipitur à latrone: potest eidem restitui, etiā etiam si cessantibus incōueniẽtibus inconuenientibus , melius est reddere vero domino. Idem dicit Syluest. restitutio. 4. §. 1. Hæc sententia videtur esse D. Tho. infra. q. 66. art. 3. ad tertium, vbi ait. Id quòd est per rapinam ablatum, est rapientis non simpliciter sed quantum ad detentionem. Ex quo sic arguitur. Latro habet ius ad rem furtiuam conseruandam vero domino: ergo emptor potest illi reddere. Confirmatur ex. l. in literis. de restitutione spoliatorum. vbi prædo spoliatus, secundùm iuris rigorem est restituendus. Præterea probatur conclusio. Contractus ille fuit iniquus, ergo potest rescindi. Confirmatur. Nam rescindere talem contractum nihil aliud est quàm reducere rem furtiuam in eum statum in quo antea erat sine culpa emptoris, ergo non facit iniuriam vero domino. Probatur consequentia. Quia nemo tenetur ex iustitia res alienas in meliorem statum reducere, quam inuenerat: maxime cum proprio detrimento.
Sit quinta conclusio ex nostra sententia. Peccatum est saltim contra charitatem, si emptor absque proprio detrimento potest restituere vero domino & restituat latroni, de quo non est certus quod restituet. Probatur. Quia vnusquisque tenetur prospicere proximo & rebus eius ne pereant, maxime si id potest facili negotio præstare.
Sexta conclusio. Mihi profecto verosimillimum est, quod peccet cōtra contra iustitiā iustitiam , qui sine suo detrimento potest vero domino restituere: & rescindit contractũ contractum cum latrone, de quo non est certus quod restituet. Probatur. Quia dum res illa venit ad manus emptoris, iam est in meliori statu, ergo dum iterũ iterum tradit illam latroni, tenebitur restituere vero domino. Probatur consequentia. Quia illa noua traditio, est quasi ablatio rei alienæ inuito domino, & est consensus cum ipso latrone, qui iterum accipit rem alienā alienam inuito domino. Cæterũ Cæterum vbi est detrimentũ detrimentum & periculũ periculum emptoris: iam habet excusatio nem dum reddit rem illam latroni. Nemo enim tenetur ex iustitia cum proprio detrimento cōseruare conseruare rem alienā alienam : nisi forte aliàs sit obligatus ex officio. Confirmatur. l. bona fide. ff. depositi. vbi dicitur, quod depositarius bona fide accipiens à latrone: tenetur ex iustitia vero domino reddere, ergo simile est in nostro casu. Et cōfirmatur confirmatur denique, quia sequeretur quod si quis pallium proximi de torrente eriperet periturum: quod postea non peccaret contra iustitiam, si iterũ iterum proijceret in torrentem. Probatur sequela, quia eadem est ratio.
Denique notandum. Quod omnia quæ diximus de emptore bonæ fidei circa restitutionem faciendam vero domino: sunt intelligenda proportionabiliter de depositario, qui bona fide accipit aliquid in deposito à latrone.
AD argumenta proposita initio respō detur respondetur , quatenus militāt militant cōtra contra aliquas conclusiones. Ad primũ primum respondetur, quod ita verum est, quod ratione rei acceptæ tenetur emptor restituere vero domino nisi rescindat contractũ contractum : & tunc etiam rescindẽdo rescindendo dat illā illam habenti ius ad eam, vt cōseruet conseruet vero domino. Quemadmodũ Quemadmodum qui accipit rem à depositario, restituet depositario & non tenetur vero domino reddere. Ad confirmationem respondetur, quod iam diximus in quibus casibus licitũ licitum sit non reddere vero domino.
Ad secundum respondetur negando cō sequentiā consequentiam , quoniam latro habet ius ad rem illā illam vt restituat vero domino. Item quia rescindendo contractũ contractum reducitur res ad statũ statum quẽ quem antea habebat, quod quidem non contingit si alteri vendatur. Ad confirmationẽ confirmationem negatur antecedens. Imo non tenetur emptor cum suo detrimento euitare iniquam detentionẽ detentionem rei alienæ. Concedimus autem quod cooperabitur cum latrone, quando sine proprio detrimento poterat rem vero domino reddere: & iterum reddit latroni de quo non est certus quod restituet. ¶ Ad tertium negatur cō sequentia consequentia . Et ratio discriminis est. Quoniā Quoniam quando ipse latro non comparet, deficiunt rationes factæ pro nostra sententia: & cum ipse emptor non possit iam recuperare pretium suum, qui erat finis honestans rescisionem cōtractus contractus : tenebitur ratione rei alienæ | reddere vero domino. Ad probationẽ probationem consequentiæ respondetur, quòd vita vel præ sentia latronis non tollit secundùm se ius veri domini: sed facit possibilem rescisionem contractus, vt emptor seruet seipsum indemnem.
Ad quartum respondetur, quod illa iudicis sentẽtia sententia fundatur in duplici præsumptione iuris, quæ in casu particulari falsa est. Altera est quòd in conuentione cum latrone præsumitur dolus, & maxime in rescisione contractus: altera quia qui possident res alienas præsumuntur auidiores ad illas & timidiores in vitandis proprijs damnis, quàm ratio postulat: & ideo sententia pronũtiaretur pronuntiaretur ex tali iuris præsumptione in fauorem veri domini. Respondetur secundò, non esse omnino vniuersalem regulam, vt id ipsum teneatur homo facere in conscientia ante iudicis sententiam & post illam: vbi nulla est etiam ignorantia iuris vel facti. Est enim instantia, primò quidem si sint duæ opiniones probabiles contrariæ, tunc possum ego qui rem alienā alienam possideo, sequi opinionem quæ est in meũ meum fauorem: at vero iudex qui fert sententiam potest sequi contrariam opinionem, & obligabit me ad restitutionem. Bene verum est, quod lata sentẽtia sententia non potero ego executioni resistere: quia non potest esse bellum iustum ex vtraque parte: at vero si absque aliquo scandalo & repugnantia exteriore, possem ego adhuc retinere rẽ rem illam: licitum est retinere. Deinde est altera instantia. Dictum est in artic. 5. & certissimum est, quod non tenetur homo cum periculo vitæ restituere vero domino rem quam à latrone acceperat: & tamen si iudex ferret sententiam, vt reddat tunc rem vero domino: etiā etiam si retinens illam, obijciat quod sibi imminet periculum à latrone, respondebit namque iudex ( que lo oye y que le hara justicia suo tempore) sed quod interim reddat alienum proprio domino. Ecce casus vbi per iustam sententiam iudicis vbi nulla est ignorantia, cōpellitur compellitur aliquis reddere quod non tenebatur in conscientia. Ratio huius est, quia iudex ex officio tenetur reddere vnicuique quod suum est: non autem pertinet ad eum considerare detrimenta quæ per accidens cōsequuntur consequuntur debitoribus: ipsi autem debitores poterunt in cōscientia conscientia proprium detrimentum attendere.
DVbitatur secundò. An ille qui emit rem furtiuam bona fide . v. , verbi g. gratia, Petrus & in eadem bona fide perseuerans vendit illam Francisco: teneatur postea comperta veritate, restituere pretium vero domino, quando non potest res ipsa restitui?
Arguitur primo pro parte negatiua, quoniam in casu præcedentis dubij, potest Petrus post rescissum contractum cum latrone, retinere sibi pretium, ergo multo magis in præsenti casu. Probatur consequentia. Quia in casu priori, sciens rem alienam esse, rescindit contractum cum latrone: at in casu nostri dubij, nesciens adhuc esse furtiuam: vendit alteri, ergo &c.
Secundò arguitur. In præsenti casu, Petrus non tenetur restituere ratione iniustæ acceptionis, quia bona fide emerat: neq; neque ratione rei acceptæ, quia iam bona fide vendidit, ergo nullo modo tenetur.
Tertiò arguitur. Si Petrus rem illam donasset vel in suum vsum consumpsisset vel amisisset, non tenetur ad restitutionẽ restitutionem , quia non est factus ditior ex illa re, ergo neque in casu posito, vbi etiam non est factus locupletior: quia tanti vendidit quanti emit.
Sed pro altera parte, facit primò. Quod vnus titulus faciendi restitutionem, est res aliena detenta vel fructus illius, ergo cum Petrus receperit pretium ex venditione rei alienæ: tenebitur illud restituere, quoniam est quasi fructus ipsius rei. Confirmatur. Quoniam in illa venditione quam Petrus fecit, non transfert dominium rei alienæ in Paulum, ergo neque ipse acquirit dominium pretij, & per consequens tenetur illud restituere.
Secundò arguitur. Qui rem quam acceperat à latrone dono, posteà si vendat, tenetur cognita veritate restituere pretium vero domino in quo factus est ditior: sed similiter Petrus efficitur locupletior, ergo tenetur pretiũ pretium illud restituere. Probatur minor. Quia iam re vera amiserat ipse pretium quod dederat latroni, ergo ex re aliena fit locupletior quàm debebat esse reparando damnum suum de re aliena.
Tertiò arguitur. Paulus in casu posito te| netur rẽ rem illā illam cognita veritate reddere vero domino, ergo etiam Petrus qui fuit venditor tenetur seruare Paulum indemnem, ergo tenebitur ad restitutionẽ restitutionem pretij ipsi Paulo, quod si non fuerit possibile: vero domino tenebitur restituere tale pretium.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Petrus in casu posito tenetur facere quantum in se est, vt Paulus qui bona fide emit rem alienam nullum patiatur detrimentum: ita sanè quòd si verus dominus rei inuenerit illam apud Paulum, vel sit probabile quòd inueniet: tenebitur Petrus reddere pretium Paulo, vel esse paratus vt reddat si opus fuerit. Hanc conclusionem probant argumenta pro parte affirmatiua.
Sed tota difficultas est, quando Paulo nullum imminet periculum & Petrus retinet pretium rei alienæ quam vẽdidit vendidit olim: an teneatur illud pretiũ pretium vero domino reddere, vel an teneatur rescindere contractum cum ipso Paulo, vt rem ipsam restituat vero domino? De qua re est communis sententia, quod Petrus tenetur ad restituẽdum restituendum vero domino in tantum, in quantum factus est locupletior quam antea erat: quando bona fide accepit rem à latrone, ita sanè quod si tāti tanti vendidit quanti emit, ad nullam tenetur restitutionem: si autem pluris vendidit tenebitur ad restitutionem totius pretij in quo factus est locupletior. Hanc sententiam tenet Caietan. hic & Syluest. verbo restitutio. 3. & Maior in. 4. distin. 13. quæst. 16. & Medina quæst. 10. de rebus restituendis. Soto vbi supra art. 2. & Couarruuias vbi supra. Id etiam tenuit Victoria. Et ratio est, quia in prædicto casu neque tenetur ratione acceptionis, quia bona fide accepit, neque ratione rei, quia iam bona fide transtulit à se talem rem: neque manet cum aliquo fructu ipsius, quod si manet cum fructu obligabitur ad restituendum illum, ergo ex omni parte manet hæc sententia iustificata.
Secunda conclusio. Hæc sententia propter autoritatem asserentium probabilis est plurimis, quæ & apparenter probatur argumentis factis pro parte negatiua, eo vel maxime quod fauet possessori bonæ fidei.
Tertia conclusio. Mihi multo probabilior sententia est, imo opposita non videtur mihi probabilis, si ratio bene examinetur, videlicet, quòd in prædicto casu Petrus tenetur restituere totum pretium iustum vero domino rei, si non potest rem ipsam restituere. Hanc sententiā sententia docuit in hac schola Salmātina Salmantina Magister Peña: & probatur. Si Petrus retineret apud se rẽ rem illā illam , neq; neque cōpareret compareret latro cum quo posset rescindere contractum, teneretur cognita veritate quod res illa est aliena, reddere illam vero domino, ergo & tenebitur restituere pretium si rem illam iam vendiderat. Probatur consequentia. Quia res illa & eius pretium quasi idem censentur quantum ad humanas commutationes. Secundò probatur. Nam si Petrus tenetur ad excessum pretij si pluris vendidit quàm emerat, eo quòd in illo factus est locupletior: etiam tenebitur ad restituendum pretium iustum. Probatur consequentia. Quia in toto illo factus est locupletior quā do quando vendidit rem bona fide. Probatur. Quia quando vendidit rem illam, vendidit alienum, ergo pretium quod accipit pro re aliena non debet illud habere, atque adeo si retinet efficitur locupletior quā quam debet esse quā do quando vẽdidit vendidit rem alienā alienam . Confirmatur. Quia Paulus qui bona fide emit rem alienam, habet intentionem dandi pretium vero domino rei, ergo reuera non transfett transfert dominium pretij in Petrum venditorem, ergo Petrus nulla ratione potest retinere pretium illud, siquidem non acquirit dominium: quemadmodum non acquisiuit dominiũ dominium rei quā quam vendidit. Denique probatur. Si res illa aliena vendita Petro, fructificasset in domo Petri, teneretur Petrus restituere fructus vero domino: sed pretium rei non est minus, imo magis videtur esse res ipsa quā quam fructus eiusdem, ergo non minus tenebitur restituere pretium rei. Et hanc cōclusionem conclusionem probant argumenta facta pro parte affirmatiua.
AD argumenta facta pro parte negatiua respondetur. Ad primum negatur consequentia. Est enim differentia, quoniā quoniam in priori casu rescindens contractum cum ipso latrone non facit aliquam iniuriam vero domino, sed rescindit iniustitiam sibi factam, & quasi defendit se à latrone deducendo rem furtiuam ad eundem prorsus statum in quo antea erat constituta. At | vero in secundo casu de nouo transfert rem alienam in alterum statum, neque enim debet Petrus resarcire illam iniuriam quam sibi fecit latro de fructu rei alienæ.
Ad secundum autem respondetur, quòd Petrus in casu ibi posito tenetur ad restitutionem ratione rei alienæ: quoniam etiam si non habeat illam rem apud se materialiter loquendo, habet tamen fructum vel pretium illius, cuius dominium non potuit acquirere ex tali venditione rei alienæ. Sequitur ergo euidenter, quòd tenebitur pretium illud alicui restituere, vel rescindendo contractum cum Paulo & reddẽdo reddendo ipsam rem vero domino, vel saltem dando vero domino pretium ipsius rei, illud scilicet quod habuit ex eo quod talem rem vendiderit alteri scilicet Paulo, cui talem rem vendiderat.
Ad tertium argumentum transeat antecedens, & nego consequentiam, quia si donasset vel amisisset rem illam, non est factus Petrus locupletior, at tunc factus est locupletior recipiendo pretium pro re vendita, quod iam ipse Petrus amiserat datum latroni.
DVbitatur tertiò. An bonæ fidei possessor teneatur restituere fructus rei furtiuæ? v. Verbi g. gratia, emit Petrus bona fide & possidet oues vel vineam: an teneatur restituere lac , lanam, &c. Pro parte negatiua, sunt quæ dam leges ciuiles quæ tribuunt ius & dominium horum fructuum possessori bonæ fidei . v. , verbi g. gratia, lex bonæ fidei. ff. de acquirendo rerum dominio. &. l. sequitur. §. lana. ff. de vsucapionibus. &. l. in pecudum fructu. ff. de vsuris. & Instituta de rerum diuisione. §. in pecudum. vbi dicitur fructus pecudum, continuò efficitur possessoris bonæ fidei.
Secundò arguitur. Qui bona fide emit rem alienam, nihilominus exponit se periculo amittendi pretium & reddendi rem vero domino, ergo æquũ æquum est vt interim recipiat commodum ex re quam emit.
Tertiò arguitur. Si quis inuitetur ad cœ nam furtiuam, & bona fide cœnet, non tenetur postea cognita veritate restituere pecunias, quas erat consumpturus in sua cœna in domo propria: & tamen in illis factus est ditior propter cœnam furtiuam, ergo simile est in nostro casu.
SED in oppositum est. l. certum. C. de rerum vendicatione. &. l. eos. §. itẽ item veniunt. &. l. sed etsi. ff. de petitione hæreditatis. &. l. fructus. ff. de vsuris. &. l. si me & Titium. ff. si certum petatur. quibus legibus cautum est: vt possessor bonæ fidei teneatur fructus rei furtiuæ restituere in quantum factus est locupletior.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Possessor bonæ fidei non tenetur restituere fructus rei furtiuæ si non est factus ditior ex illis. Hæc est communis sententia & Theologis & Iurisperitis: & probatur ex legibus citatis in primo argumento, & etiā etiam ex quibusdam citatis in oppositum, & ratio ipsam confirmat. Quia ille bonæ fidei possessor non tenetur ratione iniquæ acceptionis: neque ratione rei acceptæ, siquidem fructus iam sunt consumpti neque possessor inde factus est ditior: ergo nulla ratione tenetur restituere.
Secunda conclusio. Bonæ fidei possessor tenetur restituere omnem fructũ fructum & quidquid apud se retinet rei furtiuæ, ex quo factus est locupletior. Hæc probatur ex legibus citatis in oppositum, & insuper ratione. Quoniam fructus rei & res ipsa quantum ad mores attinet & humanas commutationes, pro eodem reputantur. Sed res aliena est restituenda, ergo & fructus rei alienæ. Item ratio D. Diui Tho. Thomæ ad primam conclusionem cōfirmat confirmat istam nostram. Quia secundum formam commutatiuæ iustitiæ debet subtrahi ab eo, qui habet vltra id quod suũ suum est. Sed talis possessor habet aliquid vltra id quod suum est: ergo debet illud restituere. De hac conclusione videatur Couar. lib. 1. Variar. cap. 3. num. 6. Denique communis sententia est Theologis & Iurisperitis. Verum est tamen, quod est controuersia in cō ciliandis conciliandis legibus citatis, videlicet, in diffiniẽ do diffiniendo , an dominus rei possit petere à bonæ fidei possessore actione rei vindicationis, an ex officio iudicis. Hoc est an possit petere à iudice in omni rigore, vt adiudicet sibi fructus etiam si nolit: an potius possit petere à iudice vt liberaliter arbitretur, & secundùm æquitatem quandam adiudicet sibi fructus aut partem illorum.
Tertia conclusio. Fructus & effectus vti| les rei furtiuæ, possunt vsucapi à bonæ fidei possessore spatio triennij transacto cum bona fide: etiam illi fructus quos durante triennio bonæ fidei ceperat, efficiuntur possessoris bonæ fidei. Hęc Hæc est communis sententia Theologis & Iurisperitis & patet ex his quę quæ diximus in superioribus in materia de præ scriptione.
Quarta conclusio. Qui bona fide accipit à latrone res quæ sunt materia mutui, non tenetur ad restitutionem fructuum, etiam si ex illis factus sit locupletior: dummodo fur non reddatur ex illa datione impotẽs impotens ad restituendũ restituendum vero domino. Est tamen aduertẽdũ aduertendum , quod illę illæ rei dicuntur materia mutui, quę quæ vnico vsu cōsumũtur consumuntur , vt est pecunias panis & vinum. Probatur modo cōclusio conclsuio , qui bona fide accipit aliquid huiusmodi à latrone non tenetur ratione acceptionis vt patet, neque ratione rei acceptæ, quia iam cōsumpsit consumpsit illam bona fide, ergo nulla ratione tenetur. Secundo probatur, ipse verus dominus rei non habet ius petendi à latrone eandem numero rem, sed similem vel eiusdem pretij: sed res similis vel eiusdem pretij manet apud latronem vnde possit restituere: ergo accipiens ab illo non tenebitur restituere, sed poterit remittere verum dominum ad latronem. Tertio, latro poterat donare aliam pecuniam vel aliud frumentum cuius erat dominus ipsi Petro: ergo etiam ipsam furtiuā furtiuam pecuniam vel frumentum. Probatur consequentia, quia non magis est obnoxia restitutioni pecunia furtiua apud latronem: quam quæ erat propria, ergo cum apud latronem maneat vnde possit soluere, poterit Petrus ab eo accipere dono pecunias vel panem emere vel vinum.
Sed est obiectio. Ex hac ratione sequitur, quod etiam si Petrus sciat hanc numero pecuniam esse furtiuam, poterit eam dono accipere à latrone vel per contractum vendendo illi vestem vel aliquid aliud: dummodo ipse latro habeat alia bona vnde possit facile restituere. Respōdetur Respondetur , quod in foro exteriore cōdemnaretur condemnaretur Petrus in tali casu: quia præsumitur dolus: sed in foro conscientiæ non tenebitur, maximè si accepit illam pecuniam ex cōtractu contractu venditionis rei. Respondetur secundo, quod si constat Petro pecu niam illam singularem esse furtiuam & accipit eam: tenebitur ratione iniquæ acceptionis: at vero si non constat quando accepit, & vsus est illa non vltra tenebitur restituere, vt in quarta conclusione dictum est.
Ad argumenta in oppositũ oppositum pro parte negatiua. Respondetur ad primum, quod illæ leges probant primam cōclusionem conclusionem . Ad secundum nego consequentiam, quia ipse emptor propria voluntate emit illam: & idcirco verus dominus non debet pati detrimentum. ¶ Ad tertium, aliqui dicunt, quòd inuitatus ad cœnam furtiuam, tenetur restituere tantum inquantum sactus est locupletior cœnando in conuiuio. v. Verbi g. gratia, Si domi suæ consumpturus erat argentum: tenebitur ad restitutionem argenti illius. Sed profecto mihi magis placet, quod non teneatur ad aliquam restitutionem: si ille qui inuitauit non est factus impotens ad soluendũ soluendum , ꝓpterea propterea quod Petrus cœnauit cum illo.
DVbitatur quarto, circa secundam conclusionẽ conclusionem . An Petrus mala fide emens vel accipiẽs accipiens aliquid à latrone teneatur semper restituere vero domino, ac possit rescindere contractum?
Ad hoc dubium breuiter respōdetur respondetur . Petrus in tali casu non potest rescindere contractum cum latrone, si non est certus quòd latro restituet vero domino: sed tenebitur Petrus cum detrimento pretij dati restituere vero domino. Hæc conclusio est contra Syluest. in verb. restitutio. 3. quæst. 7. & contra Nauar. in suo manual. cap. 17. nu. 84. qui citat pro sua sententia Alex. Alens. in. 4. parte. Aiunt itaque isti autores quòd saltim in foro cōscientiæ conscientiæ potest Petrus rescindere cō tractum contractum cum latrone.
Sed probatur nostra conclusio, Petrus in tali casu efficitur socius furis & furti particeps, ergo tenetur ad restitutionẽ restitutionem sicut ipse fur. Item videtur expressa sentẽtia sententia D. Diui Thomæ, ait enim in secunda conclusione, quòd ratione iniquæ acceptionis: tenetur homo ad restitutionem, etiam si res accepta apud ipsum non maneat. Sed Petrus in prædicto casu sciens & prudens rem esse furtiuam, iniquè accepit illam: ergo tenebitur ad restitutionem, etiam si rescindat contractum cum latrone ratione iniquæ acceptionis.
Secunda conclusio. Petrus tenebitur in isto casu ad restitutionem, non solum ipsius rei: sed etiam lucri cessantis & damni emergentis, ipsi domino: deductis tamen expensis quās quas dominus ipse erat facturus in colenda re sua, vel sustentāda sustentanda . Sed quæret aliquis, an si res illa erat vsu consumptibilis: teneatur Petrus ad restitutionem? Respondetur affirmatiuè, & est eadem ratio atque ipsius conclusionis, quoniam acceptio fnit fuit iniqua, & propterea omnia damna & detrimenta quæ sequuntur ipsi domino sunt restituenda. Neq; Neque videtur nobis distinguendũ distinguendum cum Ioanne de Medina tractatu de rebus restitu. quæst. 10. vbi ait, quòd nisi fur ex illa emptione & venditione factus sit impotens ad restituendum: non tenebitur Petrus ad restitutionem, Et ratio eius est, quia Petrus poterat pecunias furtiuas dono accipere, si fur alias habebat vnde solueret: ergo siue rẽ rem vsu consumptibilem potuit accipere. Sed respō detur respondetur negando antecedens. Imo in tali casu est iniqua acceptio, si Petrus in particulari cognoscit quòd istę istæ singulares pecunię pecuniæ sunt furtiuæ, & etiam si sint res vsu consumptibiles. Non enim debemus fauere consentienti cum latrone: cum detrimento veri domini.
DVbitatur quinto. Quid teneatur dubiæ fidei possessor facere circa rem alienam restituendam?
Respondetur & sit prima cōclusio conclusio . Qui initio emptionis dubius, an res esset furtiua emit eam intendens commodum veri domini: non peccat, sed tenetur post ea facere inquisitionem diligentem pro qualitate rei & quantitate dubij. Quod si verus dominus comparuerit tenebitur rem illi reddere, & potest deducere pretium quod pro re illa dedit, vt diximus in dubio. 1. conclusione. 1.
Secunda conclusio. Qui dubius an res sit furtiua emit eam in proprium commodũ commodum : peccat contra iustitiam, & tenetur illam restituere ratione iniquæ acceptionis, & ratione rei acceptæ: sicut dictum est de emptore malæ fidei. Est exemplũ exemplum frequens in argentarijs, & bibliopolis qui facile possunt coniectari ex cōditione conditioni vendentium & ex alijs circunstantijs rem esse furtiuam: & nihilominus emunt in proprium commodum. Ratio huius est: quia ille euidenter se expo nit periculo contrectandi rem alienam inuito domino: ergo peccat contra iustitiam. Confirmatur ex. l. bonæ fidei. ff. de acquirendo rerum dominio: vbi dicitur, quod bonæ fidei possessor facit fructus suos, at malæ fidei possessor vel dubiæ non facit fructus suos, ergo eadem est ratio de mala fide & dubia fide ad accipiendam rem.
Sed contra. Regula communis est quod in dubijs melior est conditio possidentis, ergo emptor dubitans poterit postea sibi retinere quod emit. Respondetur primo, quod hoc argumentum conuincit saltem, quod non potest emere: quia dum vult emere nondum possidet: ergo in dubio non debet intrare in possessionem alieni. Respondetur secundo, quòd in dubijs dicitur melior esse conditio possidentis: quando bona fide accepit sibi possessionem, quando vero mala fide vel dubia, fuit iniqua acceptio: ac proinde non erit melior conditio in dubio istius possidentis.
Tertia conclusio. Qui à principio, bona fide rem furtiuam occupauit: & postea dubitat rationabiliter an illa res sit aliena: tenetur diligentem inquisitionem facere, vt sciat veritatem: quòd si nouerit esse alienam debet restituere: si autem non facit inquisitionem diligentem, exponit se euidenter periculo retinendi rem alienā alienam inuito domino.
Sit quarta cōclusio conclusio . Si facta diligenti examinatione, adhuc manet dubius rationabiliter: nihilominus poterit retinere sibi rem illam & vti illa. Ratio est, quia in isto casu verificatur, quod in dubio melior est conditio possidentis. Intelligitur enim de dubio iam diligenter examinato: tunc enim dubium illud, magis est speculatiuum, quam practicum. Quemadmodum si quis duxit vxorem bona fide, existimans priorem maritum esse mortuum: & postea rationabiliter dubitat an sit viuus vel mortuus: non potest licitè cum illo dubio accedere ad vxorem, donec faciat diligentem inquisitionem ad cognitionem veritatis. Facta vero diligenti inquisitione iam poterit accedere ad vxorem: non obstante quod maneat dubius: quia iam dubium illud est speculatiuum. Ita etiam continget in illo, qui bona fide accepit rem alienā alienam : & postea | dubitat, debet enim examinare dubium sicut iam diximus. Vtrùm vero cum tali dubia fide possit esse præscriptio, quādo quando bona fide cœpit homo possidere? De hac re variæ sententiæ sunt. De quo vide Syluest. in verbo, præscriptio. §. tertio. par. 3. vbi tenet sententiā sententiam Bart. in. l. naturaliter. ff. de vsucap. quod cōtinuatur continuatur pręscriptio præscriptio cum illa fide dubia: examinato tamen dubio diligenter & ego ita teneo, quanuis sentiat oppositum Magister Soto libr. 4. de Iustitia. quæst. 5. artic. 4. quoniam re vera post illam diligentem inquisitionẽ inquisitionem , iam illa potest dici bona fides, moraliter & practicè: quanuis habeat dubitationẽ dubitationem quandam speculatiuam.
Quinta conclusio. In casu posito, licet possit homo rescindere contractũ contractum cum illo à quo emit, quia vult se ipsum indemnem seruare: tamen non poterit alteri vendere illam rem, nisi manifestando dubium illud. Probatur, quia vendens tenetur manifestare vitium rei, ex quo emptori potest incommodum euenire. Ista conclusio est contra Syluestrum in verbo, restitutio. 3. quæstio. 7. vbi ait, quod absolutè potest vendere. Verum est tamen quod si facta diligenti inquisitione, nulla reliqua est spes decidendi dubium illud: poterit homo absolutè vendere, sicut ipsemet iam bona fide possidet. Hactenus de prima & secunda conclusione.
DVbitatur sexto. Et principaliter circa tertiam conclusionem Diui Thomę Thomæ , vbi ait quòd qui accipit rem alienam in suā suam vtilitatem & absque aliqua iniuria domini, tenetur ad restitutionem ratione acceptionis. Est enim grauis difficultas, vtrùm qui accepit rem accommodatam . v. , verbi g. gratia, Equum, teneatur restituere domino: etiam si equus perierit absque culpa commodatarij? Ratio dubitandi non est modica, quoniā quoniam in capit. vnico. de commodatis habetur quod is qui gratia sui tantum accepit rem commodatam: tenetur ad restitutionem, etiam de leuissima culpa. Fortuitus autem casus nisi interueniat culpa vel pactum vel nisi in mora fuisset commodatarius, non est illi imputandus. Ecce quomodo non videtur vniuersalis conclusio Diui Thomæ.
Arguitur nihilominus in fauorem sententiæ Diui Thomæ. Primo. Mutuatarius tenetur restituere debitum, etiam si nulla sua culpa pereat mutuum: ergo etiam commodatarius tenetur restituere commodatum vniuersaliter. Probatur consequentia. Nam magis videtur teneri ad restitutionẽ restitutionem , is qui non accipit dominium rei: quam is qui accepit: sed commodatarius non acquirit dominium commodati, mutuatarius vero acquirit: ergo si iste tenetur restituere, multo magis ille.
Secundo arguitur. Si culpa requiritur in commodatario vt teneatur restituere, vel requiritur mortalis vel sufficit venialis, si venialis sufficit, videtur durissimum quod pro leuissima culpa soluat magnum pretium, si vero mortalis fuit, sequitur quod ferè nunquam tenebitur commodatarius restituere: raro enim accidit vt rem alienam tanta negligentia commodatarius perdat, vt sit mortalis culpa.
Tertio arguitur. Si culpa requiritur, sequitur quod pro quantitate culpæ teneatur commodatarius restituere plus minus ve pretij, propter rem perditam. Consequens videtur inconueniens magnum, quia esset magna confusio metiri quantitatem culpæ, ergo.
De hac difficultate Magister Soto lib. 4. de Iustitia. quæst. 7. artic. 2. dicit quatuor: Primum est, quod commodatarius tenetur restituere de leui culpa. Secundum est, quod non tenetur in totum, sed pro ratione & quantitate culpæ. Tertium est, quod non tenetur in foro cōscientiæ conscientiæ nisi ex culpa mortali. Quartum est, quod omnia æstimanda sunt secundum forum exterius, & eius sententiæ standum etiam in foro conscientiæ. At vero sententia communis est, quod commodatarius tenetur ad restitutionem: etiam si leuissima sua culpa res commodata perijt. Hanc sententiam docet Caietanus in hoc loco. Et Adrianus in. 4. in materia de restitutione. fol. 48. Et Syluester in verbo, commodato. §. sexto. quæst. 8. & verbo, culpa. §. quarto. & est communis sententia Iurisperitis.
PRO decisione veritatis, notanda est distinctio celebris in hac materia apud Iurisperitos, videlicet, quod res commodata tripliciter potest perire apud commoda| p. 260 tariũ commod atarium . Primo quidẽ quidem fraude vel dolo, quando ex certa scientia & malitia res perijt. Secundo aliqua culpa commodatarij, Vbi aduertat Theologus quòd nomine culpæ aliud intelligunt Iurisperiti, quam Theologi. Nam Theologi intelligunt peccatum aliquod coram Deo: sed Iuristæ intelligunt aliquam priuationem diligentiæ, quæ secundũ secundum mores hominum poterat adhiberi ad conseruandam rem illam, iuxta materiam & conditionem vniuscuiusque rei: siue illa priuatio sit peccatum coram Deo siue non, & huiusmodi culpam rursus distinguũt distinguunt in leuem & leuissimam & latam & amplam. Tertio potest perire res accommodata ex casu fortuito, qui non cadit sub humana prouidentia, seu diligentia circa talem rem seruandā seruandam .
HIS positis, sit prima conclusio. Commodatarius tenetur ad restitutionem rei commodatæ: etiam si leuissima sua culpa perierit, neque peccauerit coram Deo. Hæc conclusio probatur ex citato capit. de commodato. Item ex. l. in rebus. & ex. l. si certo. §. commodato. ff. cōmodati commodati . Vbi hæc conclusio expressè habetur: & est communis sententia Theologorum & Iurisperitorum, & ratione probatur, nam ius naturæ postulat, vt qui rem ab alio accipit in proprium commodum: teneatur ad hoc quod dominus rei qui gratiam fecit non patiatur detrimentum: ergo si culpa vel inconsideratione commodatarij res perijt: non debet dominus pati aliquod detrimentum. Confirmatur. Quoniam aliâs tolleretur de republica commodandi contractus, qui valde necessarius est: nemo enim vellet commodare rem suam cum tanto periculo.
Præterea arguitur specialiter contra sententiam Magistri Soto, quoniam secundum ipsum standum est sententiæ quæ pronuntiatur in foro exteriori: sed in foro exteriori condemnatur semper commodatarius de leuissima culpa: ergo non requiritur mortalis culpa vt in conscientia teneatur restituere. Neq; Neque valebit dicere quod est lex pœ nalis, & propterea obligat postquam prolata est sententia, quoniam profecto tam leuis culpa non est digna tanta pœna, ac proinde lex esset iniqua si pœnalis esset. Rursus neque valebit respondere, quod sententia fundatur in falsa præsumptione: quoniam si hoc esset verũ verum non obligaret in cōscientia conscientia . Neque rursus lex præsumit peccatum mortale: nam expressè condemnat de leuissima culpa. Dicendum ergo est, quod iura nihil aliud statuunt in hac parte: quàm quod naturæ iure constitutum est.
Secunda conclusio. Commodatarius non tenetur restituere, quando res commodata perit casu fortuito. Hæc conclusio intelligitur, nisi forte qui commodauit non expressit conditionem casus fortuiti: tunc enim cō modatarius commodatarius tenebitur restituere: quoniam alter potuit in cōtractu contractu libero qui nullo modo erat in vtilitatem propriam, talem conditionem apponere. Conclusio itaque sic intellecta asseritur ab omnibus Iurisperitis, & ipsa iura citata illam confirmant.
Sed oportet obseruare, quis nam sit casus fortuitus. Est enim qui non cadit sub humana prouidentia . v. , verbi g. gratia, Si fulmine percusus equus accōmodatus accommodatus pereat: & latrones multi repente aggrediantur, vbi grassari non solent. Ratione vero probatur, nam dominus rei accommodatæ non debet exigere maiorem solicitudinem à commodatarijs seruanda re, quam ipsemet posset habere: nisi forte vellit exprimere talem conditionem casus fortuiti: ergo si casu fortuito res ipsa perijt domino perit.
Sed rursus obseruandum est, quòd cum fuerit dubium an casus fuęrit fuerit fortuitus, an vero prouideri potuerit ab ipso commodatario, & non fuerit prouisus: tunc declinandum est potius in fauorem domini. Ratio est, nam æquum est vt commodatarius qui beneficium recipit, patiatur potius damnũ damnum in casu dubio, quam ipse dominus qui nullam reportat vtilitatem.
Tertia conclusio. Quando commodatarius ex culpa etiā etiam leuissima tenetur restituere, tenebitur in totũ totum & non in partem. Hanc expressè tenent iura citata, & cōmunis communis sententia. Et ratio est manifesta: quoniam obligatio ad restituendum non oritur ex culpa veniali aut mortali coram Deo: sed potius ex natura cōtractus contractus accommodationis, qui postulat vt cōmodatarius commodatarius teneatur rem cō modatā commodatam domino reddere nisi perierit casu fortuito: & quomodocunq; quomodocunque alias pereat im| putandum erit damnum ipsi commodatario. Siquidem non fuit solicitus seruare rẽ rem alienam, & hoc est quod nomine culpæ intelligunt Iuristæ, ergo illi tenebitur in totum restituere.
Quarta conclusio. Mutuatarius tenetur restituere, etiam si fortuito casu mutuatum amiserit. Ratio est, quia mutuatarius statim efficitur dominus mutuati, vnde si mutuatum perit apud dominum ipsi domino perit: & ipse tenetur restituere magis ratione acceptionis, quam commodatarius qui non acquirit dominium commodati.
Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum concedo antecedens & nego consequentiam. Ad probationem negatur maior. Nam licet pluribus titulis teneatur commodatarius restituere, scilicet, ratione acceptionis, & ratione acceptæ rei, tamen mutuatarius strictius tenetur ratione acceptionis: eo quod suscipit rem vt verus dominus, ad consumendum illam: & idcirco tenetur ad restituendum illam in omni euentu. ¶ Ad secundum argumentum iam diximus, quod non requiritur culpa mortalis neque venialis coram Deo: sed sufficit non apposuisse necessariam diligentiam secundum humanam prouidentiam possibilem: & idcirco tenebitur ad restituendum in totum.
Ad tertium respondetur, quod culpa iuridico modo accepta, requiritur in quātum quantum est signum non perijsse rem humano casu fortuito, in quo solum excusatur commodatarius à restitutione quando non præcessit pactũ pactum . Vnde etiam leuissima culpa sufficit vt teneatur restituere.
DVbitatur septimo. Circa quartam cō clusionem conclusionem vbi agitur de acceptione iusta quæ est in vtilitatem dantis. An depositarius teneatur restituere solum quando sua culpa magna, depositum amiserit?
Arguitur primo pro parte negatiua. Ex cap. bona fides, de deposito. vbi dicitur bona fides abesse præsumitur, si rebuis tuis saluis existentibus depositas amisisti. Ex quo sic arguitur. Sit casus quod Petrus non poterat simul res proprias & depositas ab incendio eripere, & reliquit depositas vt proprias liberaret: tunc condemnabitur ex citato ca pit. ergo non requiritur aliqua culpa in depositario vt teneatur restituere.
Arguitur secundo. Ex eodem capit. vbi habetur quod pacto vel culpa vel mora prę cedentibus præcedentibus , casus etiam fortuitus imputatur depositario: ergo sufficit quæuis culpa neque requiritur magna. Confirmatur ex capit. si tua culpa. de iniurijs & damno dato, vbi dicitur quod sufficit negligentia, nec ignorantia excusat: quo minus teneatur depositarius restituere. Et capit. consuluisti. 2. quæst. 4. Et capit. in lectulo. 34. quæst. 2. Et capit. si clerico. 50. distinct. In quibus omnibus leuissima culpa imputatur depositario.
Propter hæc testimonia Adrianus in. 4. vbi supra ait, depositarium teneri ad restituendum: etiam de leuissima culpa, accepto nomine culpæ iuridico modo. Altera sentẽtia sententia est Magistri Soto vbi supra, quod depositarius qui recipit depositum in gratiam eius qui deponit: non tenetur ad restitutionem, nisi ex culpa mortali, & multo maiori quam illa, quæ commodatariũ commodatarium obligat: quia licet sit mortalis culpa quæ obligat cōmodatarium commodatarium : tamen putat ipse quod vocatur leuis culpa respectu culpę culpæ , quę quæ obligat depositarium.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Depositarius tenetur ad restitutionem ex culpa lata & ampla, etiam si coram Deo non sit nec veniale quidem peccatum. Verbi gratia. Si depositarius etiam obliuione naturali, reliquit depositum in limine domus: non peccauit coram Deo, & tamen dicetur iuridice loquendo culpa lata & ampla. Hæc conclusio communis est Theologis & Iurisperitis, & est Diui Thomæ in corollario quartæ conclusionis, & colligitur ex capit. bona fides citato. Et ex. l. prima. §. vltimo. ff. depositi. & in. l. contractus. ff. de regulis iuris. & Instit. quibus modis contrahitur obligatio. §. præterea. Hanc etiam cōclusionem conclusionem probant duo argumenta facta in principio huius dubij.
Secunda conclusio. Depositarius non tenetur de leui culpa. Hæc probatur ex. l. citata. ff. depositi. & est communis sententia & ratione probatur, quoniam depositum recipitur in gratiam tantum deponentis: ergo depositarius non debet grauari nisi de cul| pa lata & ampla. Secũdo Secundo probatur. Si depositarius obligaretur de leui culpa, nemo vellet suscipere depositũ depositum : si autem non obligaretur saltem de lata & ampla culpa, nemo vellet depositum tradere: ac proinde periret iste contractus necessarius reipublicæ. Tertio probatur vtraque conclusio, cōmodatarius commodatarius tenetur de leuissima culpa: ergo depositarius tenebitur tantum de lata & ampla culpa. Probatur consequentia, nam depositum differt à commodato per extremũ extremum quatenus commodatum est tantum in gratiam commodatarij: depositum vero non est in gratiā gratiam depositarij, sed tantum deponẽ tis deponentis : ergo commodatarius & depositarius debent obligari differenter ex culpis extremis.
Tertia conclusio. Quotiescunque depositarius habuit culpam latam tenebitur restituere in toto. Hæc est communis sententia, & ratio est: quia tunc sua culpa totum damnum emergit alteri. Sed obseruandum est, quod in casu dubio an culpa fuerit lata neene necne , declinādum declinandum est in fauorem depositarij: quia depositum fit in fauorem tantum eius qui deposuit. & idcirco æquum est, vt ipse potius patiatur incommodum quam depositarius, vbi res dubia fuerit. ¶ Ad argumenta in oppositũ oppositum respōdetur respondetur . Ad primũ primum , quod sententia illius capituli bona fides, fundatur in præsumptione: & idcirco in foro exteriore cōdemnabitur condemnabitur depositarius: nihilominus si re vera ille non fuit negligens non tenebitur in conscientia restituere: quia non obligabatur seruare rem alienā alienam cum detrimento rei familiaris.
Ad secundum argumentum & cōfirmationem confirmationem respōdetur respondetur , quod iuxta varietatem contractuum, requiritur diuersitas culpæ, vt teneatur quis restituere rem alienā alienam . Et hoc est quod probant iura ibi citata, non autem quod quæuis culpa semper sufficiat, vt depositarius teneatur restituere depositum.
DVbitatur octauo. Circa tertiā tertiam & quartam conclusionem, quid sentiendum sit, quando rei acceptio iusta est in commodum vtriusque partis, dantis, scilicet, & accipientis . v. , verbi g. gratia, locantis & recipientis seu cōducentis conducentis : & quando depositarius pretium recipit pro seruanda re in deposito. Quærimus ergo, an etiam tũc tunc ipse recipiens teneatur re stituere rem, quæ sine culpa sua apud ipsum perijt. Ad hoc dubium Mag. Magister Soto vbi supra dicit duo. Primum est, quod depositarius qui pretio se obligat ad custodiendũ custodiendum depositum: tenetur ad restituendum illud, etiam si sine culpa sua perierit, ratio eius est, quoniā quoniam qui assecurat merces tenebitur restituere, etiam si casu fortuito pereant, ergo etiam depositarius cui datur pretium vt custodiat depositum, est enim quasi contractus quidam assecurationis. Alterum est quod de conductore perinde dicendum est, sicut de cōmodatario commodatario dixerat, scilicet, quod tenetur conductor de leui culpa in partem, de graui in totum restituere. Et sicut ipse dixerat, cōmodatarius commodatarius non tenetur in conscientia nisi de culpa mortali: multo magis id debet dicere de conductore, quoniam iste non tantum in proprium commodum recipit, sed etiam in commodum locantis.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Conductor tenetur ad restitutionem rei perditæ ex leui culpa. Hæc est cōmunis communis sententia Theologis & Iurisperitis, qui agunt de hac re in lege cōtractus contractus . ff. de regulis iuris. & in titul. de locato & conducto. Et ratio huius est quoniā quoniam conductor habet se medio modo inter depositarium & commodatarium. Cōmodatarius Commodatarius enim accipit rem tantum in proprium commodum: depositarius vero recipit rem solum in commodum deponentis: conductor autem partim in proprium commodum, partim in cōmodum commodum domini accipit rem conductam, ergo æquum est vt in obligatione ad restituendũ restituendum , medio modo se habeat conductor. Ergo non tenebitur de leuissima culpa sicut cōmodatarius commodatarius , neque tantum de lata & ampla culpa, sicut depositarius: sed de leui quæ est media inter leuissimā leuissimam & latam.
Secunda cōclusio conclusio . Si contingat quod cō modatarius commodatarius accipiat pretium pro custodia rei cōmodatæ commodatæ : tenetur ad restitutionem cō modati commodati quod perijt sine culpa sua etiam casu fortuito. Probatur quoniam recepto pretio obligatur magis quā quam antea: sed sine pretio tenebatur etiam de leuissima culpa, ergo recepto pretio tenebitur de nulla culpa.
Tertia conclusio. Conductor qui accipit pretium pro custodia rei conductæ: tenetur | ad restitutionem de leuissima culpa. Probatur, quia non accepto pretio tenetur de leui culpa: sed accepto pretio magis tenetur, ergo tenebitur de leuissima culpa.
Quarta conclusio. Depositarius qui pro custodia depositi pretium accipit, tenetur ad restitutionẽ restitutionem de leui culpa. Probatur, quia sine pretio tenebatur solũ solum de lata & ampla culpa: sed accepto pretio magis tenebitur: ergo tenetur de leui culpa. ¶ Vltima conclusio. In huiusmodi contractibus diiudicādis diiudicandis , in omni circunstantia, habenda est ratio ad quantitatem pretij & ad laborem & periculum in custodia rei, & sic ad arbitrium boni viri determinanda est maior vel minor obligatio in foro conscientiæ: imo etiam in foro exteriori. Et ad argumẽtum argumentum Magistri Soto respondetur, quod depositarius non semper recipit pretium vt assecuret: sed vt custodiat rem depositi, & tunc iudicandus erit depositarius secundum leges custodiæ. Si autem fiat cum illo contractus assecurationis expressus vel interpretatiuus: tenebitur tunc in omni euentu, etiam in casu fortuito ad restitutionem depositi: sicut crebro contingit in depositario generali, qui designatur in omni republica.
DVbitatur nono & vltimo in hoc articulo. Circa solutionem ad secundum argumentum. Vtrùm teneatur quis cum detrimento proprio in rebus superioris ordinis restituere res inferioris ordinis. Est exẽ plum exemplum celebre de adultera quæ habet filium ex adulterio: vtrũ vtrum teneatur illa cum periculo vitæ vel famę famæ reuelare filiũ filium adulterinum, vt ille excludatur ab hæreditate mariti. Est etiam exemplum in tabellione, qui fecit falsam scripturam, & in teste qui dedit falsum testimonium, vnde aliquis fuit damnatus ad pœnam pecuniariam: an isti teneantur ad restitutionem cum detrimento famæ vel vitæ?
Pro parte affirmatiua arguit̃ arguitur primo. Obligatio ad restituendũ restituendum est de iure naturæ, ergo restitutio non est omittenda propter damnum temporale.
Arguitur secundo. Ille cui facienda est restitutio, potest illam petere non obstante detrimento famæ vel vitæ eius qui debet pecunias, ergo ipse tenebatur cum eo dem detrimento restituere. Probatur consequentia, quia non potest dari bellum vel litigium iustũ iustum ex vtraq; vtraque parte, nulla existente ignorantia.
Arguitur tertio. Quanuis enim fama vel vita hominis sint ex genere suo excellentiora bona quam pecunia: tamen tanta potest esse quantitas pecuniæ, quod excedat famam hominis vulgaris, ergo saltim in illo casu homo ille infimæ conditionis, tenebitur restituere: non obstante detrimento suę suæ famæ imo etiam vitæ.
Arguitur quarto. Nemo potest aliena rapere vt seruet suam famam, ergo neque retinere.
Sed in oppositum est, determinatio Innocentij Tertij, in capit. officij. de pœnitentijs & remissionibus. vbi ait, non esse denegandam pœnitentiam mulieri quæ ex adulterio suscepit prolem, neq; neque vult hoc marito reuelare propter metum.
De quæstione hac Caiet. in hoc loco, & in opusc. 17. respons. respons. 14. dub. 2. & in Summa verb. adulterium. statuit vniuersalem regulam, scilicet. Nemo tenetur restituere res inferioris ordinis cum detrimento rerum superioris ordinis. Et hanc sententiā sententiam in casu adulteræ iam posito, tenet Scot. in. 4. distin. 15. quæst. 2. & Gabr. ibidem. & Ioan. de Medina in tractatu de rebus restitu. quæ stione. 3. causa. 4.
Altera sententia est, quod licet adultera non teneatur restituere secundum allegatũ allegatum capitulum: tamen tabellio & testis falsus tenetur restituere cum illo detrimento. Sic tenet Panormi. in cap. officij citato. & alij Iurisperiti ibidem, & Syluester in verbo, adulterium. §. secundo.
Tertia sententia est, quod adultera tenetur cum periculo famæ restituere. Hanc tenet Maior in. 4. dist. 15. quæst. 17. & Adria. in. 4. in materia. de restitutione. Imo adijcit, quod etiam cum periculo vitæ tenetur reuelare crimen marito, dummodo non timeat quòd ipse maritus peccaturus sit occidendo illam: licet aliundè timeat sibi periculum vitæ imminere, v. verbi g. gratia, à cognatis mariti vel etiam à iudice per sententiam.
Vltima sententia est Magistri Soto articulo secundo citato, vbi regulam Caietani | positam, asserit esse perniciosam si vniuersaliter accipiatur: sed inquit ille habendam esse rationem ad quantitatem damni in temporalibus & ad qualitatem famæ vel vitæ adulteræ. Vnde asserit quod aliquando tenebitur adultera cum certo periculo famæ. Verbi gratia, quando ipsa non est adeo illustris & filius spurius succedet in patrimonium insigne: imo etiam cum periculo vitæ tenebitur quando successio futura est in regnum vel principatũ principatum illustrissimum. Doctissimus Couarruuias in relectione regulæ peccatum, parte. 1. refert hanc opinionem & quantum ad periculum famæ approbat illam: quantum vero ad periculum vitæ, non audet approbare nec reprobare.
PRO decisione huius difficultatis sit vnica conclusio. Per se loquendo nemo tenetur restituere res inferioris ordinis, cum detrimento rerum superioris ordinis: nisi in casu in quo bonum publicum periclitaretur. Probatur conclusio. Primo, nam res inferioris ordinis debent ancillari rebus superioris ordinis, neque possunt cum illis adæ quari: at vero si restitutio rerum inferioris ordinis deberet fieri cum detrimento rerum superioris ordinis, permutaretur ordo naturæ: ergo non est talis obligatio. Probatur secundo. Ex illo Matth. 7. quæcunq; quæcunque vultis vt faciant vobis homines, eadem vos facite illis. Sed omnis homo rationabiliter vult, vt in tali casu non obligetur ad restitutionem cum tanto detrimento: ergo nemo debet illam restitutionem exigere vt sibi fiat. Probatur tertio, in casu extremæ necessitatis, non tenetur debitor restituere creditori, etiam patienti similem necessitatem: sed qui periclitatur circa famam vel circa vitam est in extrema necessitate: ergo non tenetur restituere cum tanto periculo. Confirmatur. Si quis etiam iustè damnatus ad mortem, accipiat equum alienum pretiosum vt effugiat: non tenebitur ad restitutionem equi pereuntis in ipsa via: cuius ratio non est alia, nisi quia res inferioris ordinis ancillantur rebus superioris ordinis, & in extrema necessitate non solum est licitum non restituere temporalia, sed etiam capere aliena.
Denique probatur conclusio. Specialiter quantum ad hoc, quod cum detrimento famæ: scilicet, cum infamia non teneatur homo restituere temporalia. Quoniā Quoniam Diuus Thomas in solutione ad secundum, ait, quod nemo tenetur reuelare crimen suum vt restituat nisi Deo & confessori. Et confirmatur, quia nemo tenetur libertatem suam vendere vt restituat alienum, eo quod libertas pretiosior est omni auro: sed etiam fama est pretiosior diuitijs: ergo nemo tenetur cum eius detrimento temporalia restituere.
Et confirmatur secundo, quia nemo est qui non rationabiliter eligeret potius seruitutem cum bono nomine, quam libertatem cum infamia, ergo fama non minus æstimanda est, quam libertas, ac proinde si non tenetur quis cum amissione libertatis restituere: nec tenebitur cum amissione famæ.
Sed obseruandum est, quod in conclusione diximus per se loquendo. Etenim aliquando, tam leuis potest esse infamia vt teneatur illam pati vt restituat rem magni pretij, cuius iudicium relinquitur arbitrio boni & prudentis viri. Diximus etiam in conclusione, nisi in casu in quo bonum publicum periclitaretur: quoniam in tali casu tenetur etiam homo pati mortem, vt subueniat reipublicæ, ergo multo magis restituere si hoc expedit bono communi.
Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum quidem, quod præceptum restituendi cum sit affirmatiuum, quā uis quamuis obliget iure naturæ: tamen non obligat vbiq́ue & semper, sed pro loco & tempore & circunstantijs alijs sicut cætera præ cepta affirmatiua: ac proinde dicimus quod in casu proposito, non obligat cum tanto detrimento ipsius debitoris. Non enim ius naturæ postulat, vt debitum in rebus inferioris ordinis restituatur rebus superioris ordinis.
Ad secundum respondetur. Transeat antecedens, sed nego cōsequentiam consequentiam , sicut non valet ista cōsequẽtia consequentia , accusator iustè reum accusat: ergo ipse tenetur se prodere. Neque inde sequitur, quod sit bellum iustum ex vtraque parte: quoniam qui tacet delictum suum, non contra pugnat.
Ad tertium respondetur, quod per se loquendo pecunia nunquam poterit ad æqua | re valorem rerum superioris ordinis: semper enim est maius malum quod aliquis incurrat infamiam, quam meram paupertatem, at vero quoniam diuitiæ sunt instrumenta ad acquirendum honorem & conseruandum illum: hinc est quod sæpe possit contingere, vt aliquis teneatur cum aliqua infamia & proprio dedecore, restituere res inferioris ordinis: quatenus defectus illarum rerum, causa est vero domino dedecoris & infamiæ vel etiam impedit eum ab honore notabili, quem diuitijs poterat acquirere & conseruare. Hinc igitur est quod sententia illa Magistri Soto in quibusdam casibus verificanda sit & sequenda.
Obseruandum tamen est, quod quando defectus restitutionis inferiorum bonorũ bonorum redundat in damnum boni communis: tũc tunc tenetur homo etiam cum periculo famæ & vitæ restituere. Et ratio est, quia bonum commune & tranquillitas reipublicæ non referuntur inter bona inferioris ordinis: sed inter bona superioris ordinis, videlicet, quatenus ipsa respublica bonis temporalibus vel instrumentis acquirit honorem, vel pacem & salutem suorum ciuium.
Ad vltimum argumentum respondetur, quòd licitum quidem est accipere bona aliena vt quis effugiat mortem, & similiter non restituere quod consumptum est in extrema necessitate. Ratio est, quia huiusmodi bona sunt media per se primo ordinata ad conseruationem vitæ. Cæterum non ita semper verum erit, quod possit aliquis accipere res alienas, vt euitet infamiam: quoniam ista bona non sunt media per se ordinata ad acquirendam famam, vnde non est licitum quod aliquis accipiat alienum ad acquirendam famam. Nihilominus licitum erit non restituere cum periculo amittendi famam: quia iam tunc ipse homo cooperaretur sua actione ad seipsum infamandum, vt proximo restitueret rem aliquam temporalem merè inferioris ordinis.
Notandum tamen est, quòd dupliciter potest quis in infamiam deuenire vt restituat alienum. Vno modo crimen suum manifestando, & sic non obligatur seipsum prodere nisi Deo & confessori, vt dicit Diuus Thomas. Altero modo, quia restituen do alienum venit in paupertatem, & amittit honorem quem ex alienis diuitijs acquisierat & conseruabat: & de huiusmodi hominibus dicimus, quod tenentur restituere. Et ratio est, quia bona aliena non sunt ordinata ad honorem alterius: bene tamen ad vitæ sustentationem in extrema necessitate.
Denique in huiusmodi casibus notandum est, quomodo debeant homines se habere in facienda eiusmodi restitutione. Dicimus ergo primò, quòd tabellio & testis falsus, qui infamauerunt alium, tenentur cum periculo propriæ famæ seipsos retractare. Si autem timent imminere sibi periculum vitæ ex huiusmodi restitutione, debent seipsos vt poterint in tutum collocari, & si opus fuerit fugere in aliam prouinciam: & inde mittere literas testimoniales sufficientes ad restitutionem famæ. Quod si tabellio vel testis falsus constituerunt aliquem suo testimonio in discrimine amittendæ vitæ: tenentur ipsi cum eodem periculo negare quòd affirmauerant. Adultera vero de qua diximus, si habet magnum patrimonium & alia bona parafrenalia, ex quibus possit restituere legitimo hæredi, tenetur id facere: tenetur etiam quantum potest adulterini filij hæ reditatem minuere. Potest etiam & decet, vt suadeat adulterino filio vt ingrediatur religionem, vbi non sit successio hæreditaria in bona paterna religiosorum. Quod si adultera putauerit vtilem fore reuelationem sui criminis ipsi filio adulterino: tenebitur pati illam leuissimam infamiam vt legitimi filij non defraudentur in sua hæ reditate. Nihilominus filius adulterinus raro tenebitur matri credere reuelanti suum crimen. Quod si mater, tot & tam vrgentes coniecturas dederit vt filius credat se adulterinum esse: tenebitur relinquere hæ reditatem, nihilominus non tenebitur se omnino priuari bonis paternalibus: sed licitum erit ei seruare portionẽ portionem aliquā aliquam , ad vitæ sustentationẽ sustentationem . Et ratio huius est, tum quia hoc ipsum expedit ad honorem patris putatiui & aliorum fratrum, quòd ipse non viuat cum magna abiectione & mendicitate: tum etiā etiam , quia ipsa mater tenetur iure naturæ sustenta | re filium, etiam adulterinum, vnde ipse poterit ex bonis maternis aliquid sibi accipere moderatum ad vitæ sustentationem. Et quā uis quamuis leges tam ecclesiasticæ quam ciuiles videantur reddere inhabiles huiusmodi filios spurios ad aliquam hæreditatem acquirendam: tamen semper sunt intelligendæ, ita vt non derogent iuri naturali quo parentes tenentur filios nutrire & sustentare. Sed quæ ret aliquis, an ipse adulter si credat rationabiliter filium esse adulterinum, teneatur restituere alijs filijs legitimis vel hæredibus mariti adulteræ, vel ipsi marito omne damnum quod patiuntur propter filium adulterinum? Ad hoc respondet M. Soto lib. 4. de iustitia & iure. q. 7. art. 2. quod non tenetur aliquid restituere, nisi forte adulter fuerit multum diues & potens. Sed nos tenemus sententiam communem, quod adulter tenebitur non minus quam adultera ipsa, restituere omnia damna quæ sequuntur ex adulterio. Nam etiam si adultera voluerit & inuitauerit adulterum: tamen ipse adulter nihilominus iniuriam facit marito, ergo tenebitur ad omnia damna quæ re vera sequuntur ex tali iniusta actione, neque retulerit quicquam, quod ipse adulter sit valde diues aut mediocriter: semper enim tenebitur restituere inquantum poterit. Cæterum de doctrina D. Diui Tho. Thomæ ad tertium argumentum dicemus articulo sequenti.

ARTICVLVS VII.Vtrùm illi, qui non acceperunt, teneantur restituere.

Source
AD Septimum sic proceditur.
Videtur, quòd illi qui non acceperunt, non teneantur restituere. Restitutio enim quædam pœna est accipientis. Sed nullus debet puniri, nisi qui peccauit. Ergo nullus debet restituere, nisi qui accepit.
¶ 2 Præterea. Iustitia non obligat aliquem ad hoc, quòd rem alte rius augeat. Sed si ad restitutionem teneretur, non solum ille, qui accepit, sed etiam illi, qui qualitercunque cooperātur cooperantur , augeretur ex hoc res illius, cui est aliquid subtractũ subtractum : tum quia sibi multoties restitutio fieret: tum etiam quia quandoque aliqui operam dant ad hoc, quòd aliqua res alicui auferatur, quæ tamen non ei aufertur. Ergo non tenentur alij ad restitutionem.
¶ 3 Præterea. Nullus tenetur se periculo exponere ad hoc, quòd rẽ rem alterius saluet. Sed aliquando manifestando latronem, vel ei resistendo, aliquis periculo mortis se exponeret. Non ergo tenetur aliquis ad restitutionem propter hoc quòd non manifestat latronem, vel ei non resistit.
SED cōtra contra est, quod dicitur Roman. 1. Digni sunt morte, non solum qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. Ergo pari ratione etiam consentientes debent restituere.
RESPONDEO dicendum, quòd sicut dictum
Art. præc.
est, ad restitutionem tenetur aliquis, non solum ratione rei alienæ quam accepit, sed etiam ratione iniuriosæ acceptionis. Et ideo quicunq; quicunque est causa iniustę iniustæ acceptionis, tenetur ad restitutionem. Quod quidem cōtingit contingit dupliciter, directè, scilicet & indirectè. Directè quidem, quādo quando inducit aliquis alium ad accipiendũ accipiendum . Et hoc quidem tripliciter. Primo quidem modo, mouendo ad ipsam acceptionem: quod quidem fit præ cipiẽdo præcipiendo , consulendo, cōsentiendo consentiendo | expressè, & laudādo laudando aliquem quasi strenuum de hoc, quòd aliena accepit. Alio modo ex parte ipsius accipientis, quia, scilicet eum receptat, vel qualitercunque ei auxiliũ auxilium fert. Tertio modo, ex parte rei acceptæ: quia scilicet, particeps est furti vel rapinæ, quasi socius maleficij. Indirectè verò, quando aliquis non impedit, cùm possit, & debeat impedire. Vel quia subtrahit præceptũ præceptum , siue consilium impediens furtum, vel rapinam: vel quia subtrahit suũ suum auxilium, quo posset obsistere, vel quia occultat post factum: quæ his versibus comprehenduntur.
Iußio, consilium, consensus, palpo, recursus,
Participans, mutus, non obstās obstans , non manifestans.
Sciendum tamen, quòd quinque præmissorum semper obligant ad restitutionem. Primò, iussio, quia scilicet ille qui iubet, est principaliter mouẽs mouens , vnde ipse principaliter tenetur ad restituendum, secundò, consensus, in eo scilicet sine quo rapina fieri non potest: tertiò, recursus, quando scilicet aliquis est receptator latronum, & eis patrociniũ patrocinium præ stat: quartò, participatio, quādo quando , scilicet aliquis participat in crimine latrocinij, & in præda: quintò, tenetur ille qui non obstat, cùm obstare teneatur. Sicut principes qui tenẽ tur tenentur custodire iustitiā iustitiam in terra, si per eorum defectũ defectum latrones increscāt increscant , ad restitutionem tenẽtur tenentur : quia redditus quos habent, sunt quasi stipendia ad hoc instituta, vt iustitiā iustitiam conseruent in terra. In alijs autem casibus enumeratis non semper obligatur aliquis ad restituendum. Non enim semper consilium, vel adulatio, vel aliquid huiusmodi, est efficax causa rapinæ. Vnde tũc tunc solum tenetur cōsiliator consiliator , aut palpo, id est adulator, ad restitutionem, quādo quando probabiliter æstimari potest, quòd ex huiusmodi causis fuerit iniusta acceptio subsecuta.
AD primum ergo dicendum, quod non solum peccat ille qui peccatũ peccatum exequitur, sed etiam qui quocunque modo peccati est causa, siue cō siliando consiliando , siue præcipiẽdo præcipiendo , siue quouis alio modo.
AD secundum dicẽdum dicendum , quòd principaliter tenetur restituere ille, qui est principalis in facto. Principaliter quidem præcipiens, secundariò verò exequens: & consequenter alij per ordinem. Vno tamen restituente illi qui passus est damnũ damnum , alius eidem restituere non tenetur: sed illi qui sunt principales in facto, & ad quos res peruenit, tenentur alijs restituere, qui restituerunt. Quando autem aliquis pręcipit præcipit iniustam acceptionem, quæ non subsequitur, non est restitutio faciẽda facienda , cùm restitutio principaliter ordinetur ad reintegrādam reintegrandam rem eius, qui iniustè est damnificatus.
AD tertium dicendum, quòd non semper ille qui non manifestat latronem, tenetur ad restitutionẽ restitutionem , aut qui non obstat, vel qui non reprehendit: sed solum quando incumbit alicui ex officio, sicut principibus terræ, quibus ex hoc non multum imminet periculum. Propter hoc enim potestate publica potiuntur, vt sint iustitiæ custodes.
Commentary

SVMMA ARTICVLI.

PRima conclusio principalis & vniuersalis. Quicunque est causa iniustæ acceptionis, siue directè siue indirectè, tenetur ad restitutionem. Ratio est, quia ad restitutionem tenetur aliquis non solum ratione rei acceptæ, sed etiam ratione iniustæ acceptionis (vt art. 6. dictum est.) Sed omnis qui est causa directè vel indirectè iniustæ actionis, est causa iniuriosæ actionis, ergo tenebitur. ¶ Secunda conclusio. Omnes isti videlicet, præcipiens, consulens, consentiens, laudans, receptator vel auxiliator, participans, sunt causa directè iniustę iniustæ acceptionis. ¶ Tertia conclusio. Isti vero, scilicet, non obstans qui tenetur obstare, non loquens qui tenetur manifestare: sunt causa indirectè iniustæ acceptionis. ¶ Quarta conclusio. Ex omnibus numeratis, quinque semper tenentur restituere, videlicet præcipiens, consentiens in aliquo sine quo iniusta acceptio fieri non poterat, receptator latronis, participans in crimine & præda, qui non obstat cum teneatur obstare: qualis est princeps & prætor ciuitatis. ¶ Quinta conclusio. In alijs casibus numeratis, non semper tenetur homo restituere . v. , verbi g. gratia, consiliator & laudans, non semper tenebuntur restituere: nisi quando probabiliter iudicari poterit, quod ex huiusmodi consilio & laude iniusta acceptio fuerit subsequuta.
COMMENTARIVS.

COMMENTARIVS.

CIrca istas conclusiones aduertendum est, quòd Syluest. in verb. restitutio. 3. §. 6. & Adrian. in. 4. Palud. in. 4. dist. 15. q. 2. aiunt, quod si quis concurrat ad iniquam acceptionem quæ aliàs etiā etiam sine illius concursu sequeretur: non est dicendus causa acceptionis neq; neque tenebitur ad restitutionẽ restitutionem , nisi tantũ tantum partis quam ipse accepit. Nihilominus hanc sententia fallam existimamus: nam ex illa sequeretur, quod si duo homines percuterent Pe Petrũ Petrum , vterq; vterque lethaliter: quod neuter esset causa occisionis, nec teneretur restituere. Probatur sequela. Nam sine concursu vtriuslibet, Petrus moreretur accepto vulnere ab altero. Itẽ Item sequeretur, quòd in vastatione ciuitatis per bellũ bellum manifestè iniquũ iniiquum , nemo militũ militum teneretur restituere: nisi tantũ tantum damnum singulare quod ipse fecerit. Probatur sequela. Quia sine quolibet milite singulari vastaretur ciuitas. Similiter sequeretur ex ista sentẽ tia sententia , quod quando multi simul deuastant vineā vineam nullus teneretur restituere, nisi damnum quod ipse fecerat. Nos igitur regulā regulam vniuersalem statuimus, quod ille dicitur causa iniustæ acceptionis, vel iniuriosæ actionis: ad cuius actionem sequitur ipsa iniusta acceptio, siue aliàs sequeretur siue non.
Vbi notandũ notandum est, quod quoniam hic de moralibus actionibus est sermo: etiam sequela effectus moraliter & non physicè accipiẽda accipienda est. Ex quo sequitur, quod sicut potest cōtingere contingere quod aliquis sit causa simpliciter moralis & nullo modo physica. v. Verbi g. gratia, cōsulens consulens furtũ furtum : ita potest contingere quod aliquis sit causa moralis simpliciter & causa physica secundùm quid: videlicet concausa tantũ tantum . v. Verbi g. gratia, Petrus consentiens cum Paulo in furto talenti aurei, cōcurrit concurrit cum illo ad frangendas fores quas solus Paulus non poterat confringere. Item concurrit cum illo ad portandũ portandum pondus auri, quod solus Paulus non poterat portare: tunc trus Petrus est causa simpliciter moralis: & tamen physicè loquendo non est simpliciter causa, sed cōcausa concausa . Ratio huius est, quia causa moralis est simpliciter voluntaria & libera: cum igitur totus ille effectus sit voluntarius Petro, directè vel indirectè: ita etiam vt ille effectus quem Paulus facit, imputetur Petro tanquam obiectum suæ voluntatis: & similiter Paulo imputetur effectus quem facit Petrus: tenebitur vterq; vterque ad restitutionẽ restitutionem in integrum, si alter non restituerit, ratione iniquæ acceptionis. Cæterum physicè loquendo, neuter est causa simpliciter, sed partialiter. Quoniā Quoniam igitur obligatio ad restitutionẽ restitutionem oritur ex actione iniqua, inquantum est moralis non inquantũ inquantum est physica: hinc est, quòd etiam si plurimi cōcurrant concurrant ad damnũ damnum quod nullus solus potuisset facere: tamen singuli tenentur totum restituere, quia singulis totum est voluntarium directè vel indirectè. Est igitur mens D. Diui Tho. Thomæ docere, quòd omnes numerati in quarta conclusione semper tenentur restituere totum: quia semper sunt causa totius damni.
DVbitatur circa conclusionem, an recipiens latronem ad hospiciũ hospicium teneatur restituere? Arguitur primo pro parte nega| tiua. Recipiens latronem ad hospitium, non est causa moralis furti, ergo non tenetur restituere. Probo antecedens. Nam si aliquo modo esset causa moralis furti, esset indirectè: sed hoc est falsum, quia recipiẽs recipiens latronẽ latronem ad hospitium non tenetur non recipere, maxime si paratus est omnes transeuntes recipere quasi ex officio stabularij: ergo iste talis non tenetur restituere.
Arguitur secundò. Si postquā postquam latro accepit prædam absque meo auxilio & cōsilio consilio , sed prorsus me ignorāte ignorante , & postea det mihi partem prædę prædæ : ego non sum causa moralis totius damni, ergo non tenebor restituere totũ totum .
Arguitur tertiò. Si Petrus videns furem accipientem alienũ alienum taceat, non tenetur restituere: & tamen poterat obstare, imo tenebatur: ergo non semper ille talis tenebatur restituere. ¶ Sed in oppositum est ipsa doctrina Diui Thomæ.
Ad primum argumentum respondetur, quòd receptator latronis non solum est, qui sciens esse latronem semel recipit illum ad necessarium hospitiũ hospitium : sed ille qui hospitio suo fauet iniquitati latronis . v. , verbi g. gratia, si latro cō modius commodius sua latrocinia exercet habens refugium in diuersorio, tunc stabularius ipse cognoscens esse latronem: tenetur totum restituere, etiam si ex præda nihil accipiat.
Ad secundum respondetur concedo cō sequentiam consequentiam . Neque enim D. Diuus Thom. Thomas ait, quod participans in præda capta teneatur in totũ totum semper restituere: sed participans in crimine & ipsa præda.
Ad tertium argumentum respōdetur respondetur , quod qui tenetur obstare ex sola charitate, non tenetur restituere si non obstat: at vero qui tenetur obstare ex iustitia & ex officio sicut est princeps, aut prætor ciuitatis: tenetur totum damnum restituere si non obstat.
Hinc sequitur amplissimum corollariũ corollarium , quòd omnes qui ex officio & pacto sunt custodes boni communis aut particularis, tenentur restituere totum damnum illatum: si potuerunt obstare clamando, vel reuelando, aut quomodolibet aliàs & non obstiterunt, verbi gratia, Rex qui videns reipublicæ damna, tacet & dissimulat, neq; neque impedit cum possit: similiter prætor & ministri eius dissimulantes latrocinia & furta, custo des vinearũ vinearum & montiũ montium & segetum, & famuli domus qui debent res cōmunes communes ipsius domus custodire, tutores & curatores minorũ minorum & alij similes. Sed quæret aliquis, an isti teneantur de leuissima culpa vel leuia ut lata? Respondetur, quòd nimis durũ durum esset obligare istos custodes de leuissima culpa, sicut obligat Adria. in. 4. in materia de restitutione. Sed nos dicimus satis esse, quod teneātur teneantur de leui culpa. Ratio est, quoniam isti suscipiunt rem sub custodia in vtilitatẽ vtilitatem vtriusq; vtriusque partis, ergo tenebuntur ad restitutionem, sicut supra diximus de conductore. ¶ Sed est obiectio, & probatur quod custodes montiũ montium nullo modo teneantur restituere, etiā etiam si videntes ligna cædi dissimulent. Est argumentum, ipsi cædentes ligna non peccant contra iustitiam vt supra diximus, ergo neque custodes tacẽtes tacentes . ¶ Pro solutione huius argumenti nota, quod si mons est cōmunitatis communitatis & necessitas vrget, cædẽtes cædentes ligna sibi necessaria non peccāt peccant cædentes, neq; neque custodes dissimulantes: at vero si custodibus non constat ista necessitas peccant contra iustitiam dissimulantes: quoniā quoniam tenentur ex officio & pacto iustissimo custodire montẽ montem : & tenebuntur saltẽ saltem ad restitutionẽ restitutionem pœnæ taxatæ per legem cōtra contra cædentes ligna. Dixi saltem, quia tanta potest esse aliàs dissimulatio custodis, quod mons destruatur: & tunc tenebitur ad restitutionẽ restitutionem damni totius. Si autẽ autem mons fuerit particularis dñi domini propria manu plantatus, vel antecessorũ antecessorum : tunc & ipsi cædentes ligna peccant cōtra contra iustitiā iustitiam , nisi magna necessitate excusentur, & ipsi custodes dissimulātes dissimulantes tenebũtur tenebuntur ad restitutionẽ restitutionem dāni damni dati dño domino suo.
Ad argumentũ argumentum positum respōdetur respondetur , trā seat transeat antecedens & nego cōsequẽtiam consequentiam . Quia custodes tenentur ex officio & pacto seruare montẽ montem : cæteri vero tenentur ad solutionẽ solutionem pœnæ si capiātur capiantur in monte cōmunitatis communitatis . Et sæpe alias potest cōtingere contingere , quòd aliquis teneatur ad aliquid siue faciendũ faciendum siue non faciendum solum ex charitate, vel misericordia: & tamẽ tamen ille cui incumbit ex officio prouidere, vt illud fiat vel non fiat: peccabit cō tra contra iustitiam si dissimulet. v. Verbi g. gratia, si princeps tempore maximæ famis in republica, non prouideat si opus fuerit, quod diuites eleemosynas faciant pauperibus, ipse peccabit | contra iustitiam, quanuis aliàs diuites non peccarent nisi contra charitatem & misericordiam.
Circa vltimam conclusionem notādum notandum est, quòd quando consiliarius, aut laudator mali operis non influit suo consilio aut laude in animum iniquè agentis, ita vt ex eo moueatur ad opus iniustum, aut animosior efficiatur ad illud perpetrandum: non tenebitur ad restitutionem, etiam si laudatus ille inique agat. Ratio est, quia tunc consiliator & laudans, nullo modo est causa moralis iniquæ actionis. Cum autem reuera mouet animũ animum alterius, vel audaciorẽ audaciorem efficit: tenebitur ad restitutionẽ restitutionem , si sequatur iniqua actio.
Sed quæris, quid si antequam sequatur iniqua actio consiliator, vel laudator retractet sententiam, vel vituperet factũ factum : an tunc teneatur ad restitutionem? Respondetur, quòd nihilominus tenebitur ad restitutionem. Et ratio est, quia damnum illud sequitur ex iniqua actione istius hominis: & pœ nitentia ipsa non debet deobligare à restitutione.
Sed est obiectio. Si quis antequam occidatur proximus ab altero cui consilium dedit vel quem laudauit ad illam actionem, retractauerit sententiam, & vituperauerit actionem illam, non incurret irregularitatẽ irregularitatem , ergo non tenebitur ad restitutionẽ restitutionem . Probatur antecedens. Quoniam si occidẽdus occidendus fuerit clericus, non incurret excommunicationem, ergo nec irregularitatem. Respondetur, nego antecedens. Ad probationem, concedo antecedens & nego consequentiam. Et ratio discriminis est, quia irregularitas quæ sequitur ex homicidio voluntario, non est per se pœna peccati: sed est indecentia quæ potest incurri ab existẽti existenti in gratia Dei, sicut prætor incurrit irregularitatem occidendo latrones. At vero excommunicatio, est proprijssime maxima pœna peccati, quæ non incurritur (secundùm probabiliorem sententiam) coram Deo ab existenti in gratia: neque infligitur pro peccato præterito, nisi de præsenti perseueret contumacia dum exercetur actus pro quo lata est excommunicatio. Verum est tamẽ tamen , quod ille talis haberetur excōmunicatus excommunicatus in foro exteriori sed non coram Deo.
DVbitatur secundò circa solutionem ad secundum, an cum multi simul cō currunt concurrunt ad iniuriosam actionem, si vnus illorum restituat domino totum damnum, teneantur cæteri illi refundere pro rata parte. De quare, aliqua dicit Caiet. art. præcedenti ad tertium argumentum.
Pro solutione istius dubij sit prima conclusio. Quādo Quando res ablata adhuc extat apud socios furti, aut certè ab illis mala fide consumpta est, tenentur socij restituere. Hęc Hæc est cōmunis communis sententia & certa. Et ratio est, quia ipsi socij tenebantur totum damnum restituere domino ratione rei acceptæ, aut ratione rei mala fide consumptæ: sed qui restituit domino totum damnum, succedit in omne ius & dominium quod habebat verus dominus erga res illas, ergo illi facienda est restitutio.
Secunda cōclusio conclusio . Si ex iniqua acceptione nullum commodum accessit ijs qui iniuriam fecerunt, tunc si is qui restituit vero domino totum damnum, fuit inductus ad faciendum damnum aliorum precibus aut monitis, tenebuntur alij ei rependere pro rata parte. Ratio est, quia inductus ab alijs ad faciendum malum, incurrit obligationẽ obligationem restituendi in solidum, ergo si restituit tenebuntur alij ipsi refundere partes suas. Probatur consequentia. Quia quilibet illorum tenebatur ex iustitia restituere totum damnũ damnum cuius fuit causa. Confirmatur. Quia si omnes pariter conuenirent ad faciendum malum, & quidam illorum restitueret, tenerentur alij ei rependere, ergo multo magis quā do quando ille qui restituit fuerat inductus ab alijs qui fuerunt causa principalis.
Tertia conclusio. In eodẽ eodem casu, si ille qui restituit fuit autor & persuasor iniuriæ faciẽ dæ faciendæ , non tenentur alteri aliquid eidem refundere. Ratio est, quia tunc socij non tenentur ratione rei acceptæ, nihil enim mansit apud illos, nec mala fide quidquam cōsumptum consumptum est, neq; neque ratione iniustæ acceptionis, siquidẽ siquidem ipse qui restituit dum alios induxerat, visus est iuri suo cedere. Hæc cōclusio conclusio est Caiet. vbi supra: quāuis quamuis M. Soto lib. 4. de iust. q. 7. ar. 3. moderatur illā illam . Ait enim, quod si autor criminis non intentaret malum nisi comitatus alijs socijs: tunc tenebuntur socij eidem | restituere. Nihilominus nobis magis placet sententia Caietani: quia ipse autor criminis etiam persuasit socijs, vt se comitarentur: & idcirco in hac parte omnino cessit iuri suo.
Quarta conclusio. Quando plures vno animo conuenerunt ad faciendam iniuriā iniuriam : siue quilibet illorum esset illam facturus siue socio siue non: nihilominus quilibet illorum tenebitur restituere pro rata ei qui restituit totum. Ratio est, quia in tali casu videntur omnes inter se implicitum pactum societatis fecisse, vt omnes teneantur ad commoda vel incommoda.

ARTICVLVS VIII.Vtrùm quis teneatur statim restituere, an verò poßit restitutionem differre.

Source
AD Octauum sic proceditur. Videtur, quòd non teneatur aliquis restituere statim, sed potius licitè possit restitutionem differre. Præcepta enim affirmatiua non obligant ad semper. Sed necessitas restituendi imminet ex præcepto affirmatiuo. Ergo non obligatur homo ad statim restituendum.
¶ 2 Præterea. Nullus tenetur ad impossibile. Sed quandoque aliquis non potest statim restituere. Ergo nullus tenetur ad statim restituendum.
¶ 3 Præterea. Restitutio est quidam actus virtutis, scilicet iustitiæ. Tempus autem est vna de circunstantijs quæ requiruntur ad actus virtutum. Cùm ergo aliæ circunstantiæ non sint determinatæ in actibus virtutum, sed determinabiles secundùm rationem prudentiæ: videtur quòd nec in restitutio ne sit tempus determinatum, vt, scilicet aliquis teneatur ad statim restituendum.
SED contra est, quòd eadem ratio esse videtur in omnibus, quæ sunt restituenda. Sed ille qui conducit opera mercenarij, non potest differre restitutionem, vt patet per illud quod habetur Leuitici 19. Non morabitur opus mercenarij tui apud te vsque mane. Ergo neque in alijs restitutionibus faciẽdis faciendis potest fieri dilatio: sed statim restituere oportet.
RESPONDEO dicendum, quòd sicut accipere rem alienā alienam est peccatum contra iustitiam, ita etiā etiam detinere eam, quia per hoc, quòd aliquis detinet rem alienam inuito domino, impedit eum ab vsu rei suæ, & sic ei facit iniuriam. Manifestum est autem, quòd nec per modicum tempus licet in peccato morari, sed quilibet tenetur peccatum statim deserere, secũdùm secundum illud Ecclesiast. 21. Quasi à facie colubri fuge peccatum: & ideo quilibet tenetur statim restituere, si potest, vel petere dilationem ab eo, qui potest vsum rei concedere.
AD primum ergo dicendum, quod præceptum de restitutione facienda, quanuis secundùm formam sit affirmatiuum: implicat tamen in se negatiuum pręceptum præceptum , quo prohibemur rem alterius detinere.
AD secundum dicendũ dicendum , quòd quando aliquis non potest statim restituere, ipsa impotentia absoluit eum ab instāti instanti restitutione faciẽda facienda sicut etiam totaliter à restitutione | absoluitur, si omnino sit impotẽs impotens . Debet tamen remissionem, vel dilationem petere ab eo, cui debet, aut per se, aut per alium.
AD tertium dicendum, quòd quia cuiuscunq; cuiuscunque circũstantiæ circunstantiæ omissio contrariatur virtuti, pro determinato est habendum, quòd oportet illam circunstātiam circunstantiam obseruare. Et quia per dilationem restitutionis, committitur peccatum iniustę iniustæ detentionis, quod iustitiæ opponitur: ideo necesse est tempus esse determinatũ determinatum , vt statim restitutio fiat.
Commentary

SVMMA ARTICVLI.

COnclusio prima. Quilibet tenetur statim restituere si potest, vel petere dilationem ab eo qui habet cōcedere concedere vsum rei.
Secunda conclusio ad primũ primum argumentum. Præceptum de restitutione facienda, quanuis secundùm formam sit affirmatiuum: implicat tamen in se negatiuum præ ceptum, quo prohibetur rem alterius detinere, scilicet, inuito domino.
COMMENTARIVS.

COMMENTARIVS.

DE hac materia disputant Scholastici in 4. dist. 15. Caietan. in hoc loco, & in summa verb restitutio. cap. 5. Syluest. in verb. restitutio. 5. Soto vbi supra artic. vlt. & lib. 5. de iustitia, quæst. 3. art. 1. ad 2. & in 4. Sent. dist. 17. quæst. 2. art. 6. Adrian. in 4. in materia de restitutione, fol. 34.
Dubitatur in hoc artic. An sit vera doctrina harum conclusionum. Arguitur primò contra primam conclusionem. Nemo cum peccat tenetur statim pœnitere, ergo qui habet rem alienam non statim tenetur restituere. Probo consequentiam. Quia ratio cō clusionis conclusionis D. Diui Thomæ fundatur in hoc quod aliquis tenetur statim exire à peccato, dicit enim. Manifestum est autem quod neq; neque ad modicum tempus licet in peccato morari.
Arguitur secundò. Pœnitentia est quæ dam species iustitiæ per quam Deo satisfa cere nitimur pro offensis commissis: ergo si Deo non tenemur statim satisfacere: sequitur quod multo minus ipsis hominibus.
Tertiò arguitur. Quoniam sequitur ex ipsa conclusione, quod non restituens statim passim peccaret nouum peccatũ peccatum . Probatur sequela. Nam si ille tenetur restituere modo, & non restituit modo, modo peccat. Rursus post paulum temporis fiet idem argumentum, ergo iterum peccabit, & sic per singula tempora fiet idem argumẽtũ argumentum , ergo.
Quartò arguitur contra secundam conclusionem. Præcepta affirmatiua frangũtur franguntur per omissionem: negatiua vero per cōmissionem commissionem : sed præceptum de restitutione frangitur per omissionem: ergo est omnino affirmatiuum.
PRO solutione difficultatis notandum est, quod omne præceptum affirmatiuum habet annexum negatiuum. v. Verbi g. gratia, honorare parentes, habet annexum non dehonorare. Diligere Deum habet annexũ annexum nunquam odio habere. Nihilominus D. Dius Tho. Thomas aliquid speciale voluit docere de præceptis restitutionis, quod quidem non cōuenit conuenit cæ teris omnibus præceptis affirmatiuis. Et quidem differentia in hoc consistit, quod alia præcepta affirmatiua non solum habẽt habent formam siue apparentiam affirmatiuam: sed ratio ipsa obligandi est affirmatiua, & ad illam reducitur obligatio præcepti negatiui annexi, v. verbi g. gratia, diligere Deum est in pręcepto præcepto affirmatiuo, & ratio obligandi affirmatiuè explicatur, videlicet, quia Deus est summe bonus & autor & finis totius boni creati, & ad hanc rationẽ rationem reducitur obligatio præ cepti negatiui: nũquam nunquam odio habebis Deũ Deum . At vero præceptum restituendi habet quidem formam & faciem affirmatiuam, scilicet, reddite omnibus debita: sed ratio obligandi negatiuè explicatur, & ad negatiuum præceptũ præceptum reducitur sicut ad principale, scilicet, ad hoc præceptũ præceptum : non furtum facias: ac proinde non retineas rem alienam inuito domino. ¶ Hinc sequitur alia differentia, quod in præcepto restituendi, illa circunstantia temporis quod statim fiat restitutio: oritur ex ipsamet ratione obligatoria præ cepti: quæ ratio negatiuè explicatur, videlicet non licet vsurpare alienum: sed qui reti| net inuito domino vsurpat alienum: ergo statim debet restituere. Et idcirco proprius loquendo non deberet dici circunstantia restitutionis quod statim fiat, sed potius est intrinseca proprietas ipsius actus restitutionis sibi conueniens secundum propriā propriam speciem, alię aliæ vero circunstantiæ quæ propriè dicuntur circunstantiæ, conueniunt actibus virtutũ virtutum secũdum secundum cōmunem communem rationẽ rationem virtutis: omnis enim actus virtutis debet exerceri vbi & quādo quando & propter quid oportet. Hoc igitur est quod D. Tho. docet in solut. ad 3. quod est speciale in præcepto restitutionis.
Ad argumenta in oppositum respondetur: ad primum negando cōsequentiam consequentiam . Ad probationem respondetur, quod sensus Diui Thom. Thomæ est, nunquam esse licitum ad modicum tempus in peccato morari continuā do continuando peccatum quod semel ceptum est: sed semper tenetur homo cessare à peccato, non autem dicit D. Diuus Tho. Thomas non esse licitum manere habitualiter in peccato sine proposito de cætero peccādi peccandi : sed potius cessando à transgressione præcepti. Vnde qui non statim pœ nitet, dummodo cesset ab actu vel omissione: non dicitur morari in peccato.
Ad secundum argumentum respondetur negando consequentiam. Et ratio differentiæ est: quia pœnitẽtia pœnitentia ordinatur ab ipso Deo qui est summè bonus, ad remedium peccatoris pœnitentis: & idcirco noluit obligare peccatorem vt statim recompensaret offensam contra se commissam, sed certis temporibus magis oportunis ad commodum ipsius peccatoris. Cæterum restitutio facienda hominibus, ordinatur in bonum eius cui facienda est restitutio: & propterea tenemur statim restituere, quia quandiu non statim restituimus, ipse proximus re vera patitur damnum. Huic doctrinæ consonat quod dicitur Iob 22. Si iustus fueris quid ei cōferes conferes , porro si peccaueris quid ei nocebis?
Ad tertium, vt respondeamus, multa necessariò nobis dicenda sunt. Primo, dicimus, parum referre ad mores, vtrum qui non statim restituit peccet plura peccata numero, vel vnum tantũ tantum quandiu non restituit. Quoniam tanta grauitas est in vno sicut in multis: debet enim explicari in confessione quā tum quantum temporis detinuit quis rem alienā alienam inui to domino, & quo animo. Et quantum damni accepit proximus ex illa iniqua detentione: at vero distinguere ibi plures omissiones numero potius ad speculationem quàm ad mores attinet. Nihilominus dico secundo, quod qui retinet rem alienam inuito domino cum possit statim reddere, peccat mortaliter ex ipso genere peccati. Probatur, quia peccat contra iustitiam. Diximus autem ex genere peccati: quia potest esse veniale tam ex paruitate materiæ, quàm ex minimo incommodo quòd ex paruo tempore incurrit dominus. Dico tertio, qui habet animum deliberatum retinendi rem alienam multo tempore, mortaliter peccat & tenetur confiteri tale propositum: etiam si non impleuerit: sed potius statim restituerit. Ratio est quia obiectũ obiectum sui propositi erat materia peccati mortalis, videlicet notabile damnũ damnum proximi. ¶ Dicimus quarto, quod qui vno proposito expresso, vel interpretatiuo multo tempore retinet rem alienam, vnum tantũ tantum peccatum committit. Ratio est, quia vnus actus numero est moraliter loquendo, quā do quando vnica volitione sequitur effectus etiam multiplex: præsertim si illa multiplicitas non est specifica. V. Verbi g. gratia, Si vnico ictu occidat aliquis multos homines, vnicus actus est moralis æquiualens in grauitate multis.
Hinc sequitur, quod si quis multiplicat propositum retinendi alienum: multa peccata numero distincta committit. Dicimus quinto, quoties aliquis vtitur re aliena aliquo vsu pretio æstimabili: peccat nouum peccatum. Ratio est, quia tunc habet nouā nouam voluntatem expressam vel interpretatiuam vsurpandi alienum inuito domino.
Denique dicimus, quòd quotiescunque dominus rei petit rem suam, & qui retinet negat illam, vel quotiescunque dominus patitur nouum detrimentum, quod non ignorat retinens peccat nouum peccatũ peccatum retinendo alienum. Ratio est, quia in istis casibus, retinens alienum habet nouam voluntatem vsurpandi illud vel saltem non habet voluntatem pro tunc restituendi alienũ alienum quando erat specialis ratio restituendi.
Ex hac doctrina sequuntur aliquot corollaria. Primum est, quod qui non restituit debitum statim, cum tamen in confessioni| bus præcedẽtibus præcedentibus ꝓmiserit promiserit se restituere: non est absoluẽdus absoluendus à cōfessario confessario , etiā etiam si dicat se habere propositũ propositum firmũ firmum restituendi. Ratio est, quia ille est expositus periculo peccādi peccandi mortaliter non restituẽdo restituendo , sicut iam experiẽtia experientia est cōpertũ compertum : ergo ad iudicẽ iudicem & medicũ medicum cōsciẽtię conscientiæ spectat eruere illũ illum à tali periculo. Et hæc est doctrina Caieta. in sum. verb. restitutio. c. 8. & D. Antoni. in 2. par. Theologali titu. 2. c. 8. Sed oportet quod si est vere pœnitẽs pœnitens , debet vel statim restituere si potest vel cautionẽ cautionem præ stare quod certo tẽpore tempore restituet. Rursus sequitur, quod cum aliquis est in articulo mortis debet statim restituere si potest: alioquin non est absoluendus, quoniā quoniam experiẽtia experientia cōpertũ compertum est, quod hæredes vix aut nunquā nunquam restituẽt restituent . Vnde cōfessarius confessarius debet exigere depositũ depositum in pecunia, vel in alijs bonis vnde suo tẽpore tempore fiat restitutio creditoribus. Bene tamẽ tamen verũ verum est quod cum cōfessarius confessarius fuerit prudẽter prudenter certus, quod ab ipso hærede statim fiet restitutio post mortẽ mortem : poterit moriturũ moriturum absoluere. ¶ Ad quartũ quartum argumentũ argumentum respōdetur respondetur , quod præceptũ præceptum restitutionis, sicut est secundũ secundum faciẽ faciem affirmatiuũ affirmatiuum , & secundũ secundum rationẽ rationem obligandi negatiuũ negatiuum : ita frangitur secũdũ secundum formā formam per omissionẽ omissionem , sed ratio peccati in cōmissione commissione cōsistit consistit , scilicet in vsurpatione vel detẽtione detentione rei alienæ inuito dño domino .
DVbitatur secundo principaliter. Vtrũ Vtrum teneatur homo restituere statim cum graui detrimẽto detrimento rerũ rerum eiusdẽ eiusdem ordinis: cum tamen spectato aliquāto aliquanto tẽpore tempore possit restituere absq; absque suo incōmodo incommodo . ¶ Pro partc parte affirmatiua arguitur primo. Nemo potest accipere rẽ rem alienā alienam , vt ꝓpriũ proprium detrimentũ detrimentum in rebus suis eiusdem ordinis deuitet: ergo neq; neque retinere. Probatur cōsequẽtia consequentia : quia non est minus peccatũ peccatum retinere alienum: quā quam accipere inuito dño domino , imo eadẽ eadem est ratio peccati. ¶ Secũdo Secundo arguit̃ arguitur . Ipse dñs dominus rei ius habet ad petendā petendam rẽ rem suā suam à debitore, non obstāte obstante quod debitor patiatur illud detrimentũ detrimentum , v. verbi g. gratia, quod sit vẽditurus venditurus triticũ triticum vili pretio vt soluat debitũ debitum : ergo ipse debitor tenetur restituere. Probatur cōsequentia consequentia . Quoniā Quoniam aliâs creditor, non haberet ius petendi nũc nunc , quod ipse debitor non tenetur nũc nunc soluere. Cōfirmatur Confirmatur , quoniā quoniam in foro exteriori cōdẽnaretur condemnaretur debitor, vt statim soluat debitũ debitum , non obstāte obstante quod alleget quod patitur illud detrimentũ detrimentum . ¶ Tertio arguitur. Quoniā Quoniam ex opposita sentẽtia sententia sequeretur magnũ magnum incō modũ incommodum reipublicæ: quoniā quoniam homines facile raperent & detinerẽt detinerent aliena, si scirent se non teneri ad restitutionẽ restitutionem cum graui detrimento rei familiaris. ¶ Sed in oppositũ oppositum est, quod dicitur in. l. in cōdẽnatione condemnatione . ff. de reg. iur. In condẽnatione condemnatione personarũ personarum quæ in id quod facere possunt dānantur damnatur : non omne id quod habent extorquendũ extorquendum est: sed illarũ illarum ratio habẽda habenda est ne egeant. Et in. l. miles. & in. l. itẽ item miles. ff. de re iudic. id ipsum decernitur: specialiter de militibus. Et præterea de illo qui cessit bonis suis, id ipsum diffinitur in. l. 4. & in. l. 6. ff. de cessi. bon. vbi etiā etiam dicitur, quod si is qui cessit bonis suis postea aliquid cōparauerit comparauerit , aut aliquid ei reliquũ reliquum fuerit alimentorũ alimentorum nomine: non est cōdẽnandus condemnandus in solidũ solidum . Et ratio redditur ab ipsa lege: quia non est fraudādus fraudandus alimẽtis alimentis quotidianis. Et Instit. de actionib. §. vlti. redditur ratio eiusdem: quoniā quoniam inhumanũ inhumanum est, spoliatũ spoliatum omnibus fortunis suis in solidũ solidum dānare damnare . ¶ Arguitur secũdo secundo , quia vt supradictũ supradictum est, nemo tenetur cum detrimẽto detrimento honoris restituere pecunias: sed si statim cōpellitur compellitur omnis debitor restituere pecunias, cōtingit contingit vt aliquis statim amittat honorẽ honorem descendens in statum inferiorẽ inferiorem ꝓpter propter paupertatẽ paupertatem : ergo non tenet̃ tenetur cum detrimẽto detrimento suo restituere.
PRO decisione istius difficultatis, sit prima cōclusio conclusio . Quando creditor patitur simile detrimentũ detrimentum , nisi fiat sibi statim restitutio: tenebitur ipse debitor statim restituere, nisi in casu extremæ necessitatis. Ratio est euidens, quia nimis durũ durum esset, vt verus dñs dominus rei patiatur detrimentũ detrimentum , quia non habet rem suā suam : & ipse debitor ex alieno deuitet detrimentũ detrimentum . Cæterũ Cæterum in casu extremæ necessitatis, iam diximus in superioribus: quod quia omnia sunt cōmunia communia melior est cōditio conditio habentis seu possidentis. Tota igitur difficultas est, quādo quando ipse debitor incurrit graue damnum, si statim restituat: creditor vero nullũ nullum aut leue patietur ex ꝓrogatione prorogatione solutionis?
De hac re est prima sententia Adriani in 4. in materia de restit. fol. 34. quem sequitur Io. de Medina in suo Codice de restit. tract. de reb. rest ituend. lib. 1. 2. & 3. quod nunquā nunquam est licitum nisi in casu extremæ necessitatis, prorogare restitutionẽ restitutionem , quinimo aiunt non esse licitũ licitum quod debitor aliquid sibi retineat, | vt effugiat mendicitatẽ mendicitatem , nisi tantũ tantum quantum creditor tenebatur debitori nomine eleemosynæ elargire. Et dicunt quod quāuis quamuis in foro exteriori cōcedatur concedatur debitori aliquaretentio debiti: tamẽ tamen hoc non est licitũ licitum in foro cōscientiæ conscientiæ retinere. Excipiunt tamẽ tamen vnum casum, videlicet si debitor plurimis debeat, quibus omnibus non possit statim soluere: sed sperat se posse soluere si non statim vni soluat, vendẽdo vendendo bona sua vili pretio: tũc tunc poterit debitor illa bona retinere & negotiari cum illis, vt postea soluat omnibus. Et ratio illorũ illorum est: quia tunc debitor agit negotiũ negotium vtile creditoribus. ¶ Altera sententia est huic opposita, scilicet quod in tali casu non tenetur debitor statim restituere, hæc est cōmunis communis fere omniũ omnium Theologorũ Theologorum in. 4. d. 15. & Syluest. in verb. restitutio. 5. §. 3. & 4. & D. Antonini in 2. par. titul. 1. c. 8. & quantũ quantum videtur est Caiet. in hoc loco, & in sum. verb. restitutio. c. 6. ¶ Tertia sentẽtia sententia est media, quod quando debitor cōtraxit contraxit debitũ debitum per iniquam acceptionem: tenetur cum detrimento quantũlibet quantumlibet graui statim restituere. Et etiā etiam quando acceptio fuit iusta, sed postea per prodigalitatẽ prodigalitatem debitoris incurrit in tale detrimentũ detrimentum , vt non possit soluere debitũ debitum sine magna iactura bonorum temporaliũ temporalium . Si autem acceptio ipsa fuit iusta, & ipse debitor citra eulpam culpam suā suam cōstitutus constitutus est in tali periculo: non tenetur statim restituere. Hāc Hanc sententiā sententiam tenet Mag. Soto lib. 4. de Iustitia. q. 7. art. vlti. & aliqui putant esse Caiet. sed omnino falluntur.
Sit igitur secunda cōclusio conclusio . Quādo Quando debitor ex iniustè acquisitis, mutauit statum in melius: tenetur etiā etiam cum detrimento status statim restituere. Hæc est sententia communis Theologorum, imo pauci ex Iurisperitis negant illā illam . Et ꝓbatur probatur ratione, quia non est minor iniquitas statũ statum tueri ex malè acquisitis: quàm illũ illum cōparare comparare accipiendo res alienas: sed peccaret cōtra contra iustitiā iustitiam accipiẽdo accipiendo res alienas, vt ascenderet ad meliorem statum: ergo etiā etiam peccat cōtra contra iustitiā iustitiam sustentando illũ illum ex alienis. ¶ Tertia cōclusio conclusio . In eodẽ eodem casu, potest debitor reseruare sibi alimẽta alimenta necessaria, & hoc quidẽ quidem multũ multum pręcise præcise secundum conditionẽ conditionem sui status pristini: antequā antequam ex illo ascenderet ad meliorẽ meliorem . Hæc cōclusio conclusio probatur, ex Alexādro Alexandro III. c. cum tu. de vsuris. vbi præcipit Pōtifex Pontifex vsurarios cōpellendos compellendos esse ad restitutionẽ restitutionem faciendā faciendam , dũmodo dummodo in facultatibus habeant vnde possint viuere. Illi autẽ autem qui non habẽt habent , non debẽt debent vlla pœna mulctari: cum eos nota paupertas euidenter excuset. Ecce vbi non inquit Pōtifex Pontifex , extrema necessitas, sed manifesta paupertas eos excusat à restitutione. Sed tamẽ tamen Adrianus & Ioānes Ioannes de Medina aiunt, has leges & alias quas retulimus in argumẽto argumento in oppositum: esse permissiuas, neq; neque habere locũ locum in foro cōsciẽtiæ conscientiæ . Nihilominus ꝓfecto profecto ex legibus citatis oppositũ oppositum colligitur, in quibus dicitur inhumanum esse, vt aliquis in solidũ solidum damnetur, aut quod fraudetur alimẽtis alimentis quotidianis. Ex quibus verbis colligitur quod non solũ solum est permissio legis: sed etiā etiam consensus & approbatio facti. ¶ Præterea arguitur cōtra contra ipsosmet autores cōtradicentes contradicentes . Quoniā Quoniam illorum ratio est quia præceptũ præceptum de restituendo est negatiuũ negatiuum , hoc est de non retinendo rem alienam, & inde colligũt colligunt quod semper tenetur homo statim restituere. Sed contra probatur ratione. Sequeret̃ Sequeretur , quod etiā etiam in casibus quos ipsi excipiunt: non posset homo prorogare restitutionem: etenim cōtra contra præceptũ præceptum negatiuũ negatiuum nunquā nunquam est licitũ licitum agere: igitur quẽadmodũ quemadmodum illi bona ratione ducti, excipiũt excipiunt illos casus ita vt tũc tunc non dicatur debitor retinere alienũ alienum inuito rationabiliter dño domino : ita etiam nos excipimus alios casus eadem ratione. ¶ Sit quarta cōclusio conclusio . Quādo Quando status est iustè cōparatus comparatus , sed cōseruatur conseruatur bonis omnibus alienis: non tenebitur debitor statim restituere cum detrimento ꝓprij proprij status: sed licitũ licitum erit ei retinere necessaria ad conseruandũ conseruandum mediocriter illũ illum statũ statum : ita sanè vt possit paulatim restitutionẽ restitutionem facere. ¶ Ex hac doctrina sequitur corollariũ corollarium , quod filius adulterinus poterit retinere secũdũ secundum quandā quandam mediocritatẽ mediocritatem sibi necessaria ad cōseruationẽ conseruationem sui status. Ista ꝓbatur probatur argumẽtis argumentis factis pro parte negatiua, & factis pro cōclusione conclusione præcedenti, & nos cōtendimus contendimus quod in huiusmodi casibus, non est creditor rationabiliter inuitus. Et confirmatur. Esto ita quod filius adulterinus sit ingenue educatus vt vir illustris: tunc ille non tenetur exercere artem sutoriam, vel sartoriā sartoriam , vt cōparet comparet sibi victũ victum necessariũ necessarium : ergo multo minus tenebitur mẽdicare mendicare . Antecedẽs Antecedens probatur: quo| p. 276 niā quo niam artifex debitor alieni non tenetur tradere aut vẽdere vendere instrumẽta instrumenta artis, vt restituat: quia illis cōparat comparat necessaria ad victũ victum , neq; neque tenetur mẽdicare mendicare : ergo etiā etiam in casu posito non tenebitur ille filius adulterinus suis ꝓprijs proprijs manibus victum sibi cōparare comparare . Probatur cōsequẽtia consequentia : quia non minus ille descenderet exercẽdo exercendo artem mechanicā mechanicam : quā quam ipse artifex mẽdicādo mendicando . Ergo si artifex non tenetur mendicare, neq; neque adulterinus tenebitur in casu posito fieri artifex. ¶ Sit quinta cōclusio conclusio . Qui statũ statum suũ suum iustè cōparatum comparatum retinet partim alienis bonis, partim ꝓprijs proprijs , siue aliena bona sint acquisita bona fide siue mala: non tenetur statim restituere si incurrat graue detrimentũ detrimentum in statu suo, aut in bonis ꝓprijs proprijs . Ratio huius conclusionis efficax desumitur ex D. Th. hic in solutione ad 2. Nam quẽadmodũ quemadmodum impotẽtia impotentia simpliciter excusat ab obligatiōe obligatione restituẽdi restituendi simpliciter: ita impotentia pro tali tẽpore tempore excusat ab obligatione restituẽdi restituendi pro tali tẽpore tempore : sed qui non potest statim restituere nisi cum magna iactura sui status, vel ꝓprij proprij census, censebitur impotẽs impotens moraliter loquẽdo loquendo pro tali tẽ pore tempore : ergo pro tũc tunc excusabitur. ¶ Sexta conclusio. Qui in eodẽ eodem casu non restituit, & ex illa prorogatione creditor incurrit aliquod leue etiā etiam detrimentũ detrimentum : tenebitur ipse debitor cō pensare compensare postea ipsum detrimẽtũ detrimentum . Probatur, quia melior debet esse creditoris conditio, quā quam debitoris: ergo non est æquũ æquum vt debitor ꝓuideat prouideat proprijs incōmodis incommodis prorogādo prorogando restitutionẽ restitutionem , & non cōpẽset compenset creditoris detrimẽ tũ detrimentum . Et cōfirmatur confirmatur . Nam creditor ex ꝓrogatione prorogatione restitutionis, nullũ nullum sentit cōmodũ commodum , sed potius totũ totum dānũ damnum redũdat redundat in bonũ bonum debitoris: ergo æquũ æquum est secundũ secundum regulā regulam iuris, vt qui sentit cōmodũ commodum sentiat etiā etiam dānũ damnum . ¶ Cōfirmatur Confirmatur secũdo secundo , quia debitor in tali casu non excusat̃ excusatur simpliciter ab obligatione restituẽdi restitutioni in perpetuũ perpetuum , sed solũ solum pro tunc, ergo quādo quando restituet tenebit̃ tenebitur omne dānũ damnum restituere quod passus est ipse debitor ex ꝓrogatione prorogatione . Verũ Verum est tamẽ tamen quod quando debitor excusat ab obligatione restituẽdi restituendi pro tũc tunc , ꝓpter propter paupertatẽ paupertatem omnimodā omnimodam in tali casu quāuis quamuis creditor incurrat detrimẽtũ detrimentum ex prorogatione restitutionis: non tenebitur debitor restituere creditori illud detrimentũ detrimentum , etiā etiam si postea deueniat ad pinguiorẽ pinguiorem fortunā fortunam . Ratio est, quia ꝓrogatio prorogatio pro tũc tunc fuit omnino necessaria, quia erat impossibilis restitutio. Et idẽ idem erit iudiciũ iudicium , quando debitor licitè ꝓrogat prorogat restitutionẽ restitutionem , ex eo quod aliâs pateretur detrimentũ detrimentum in rebus superioris ordinis. Dicimus enim quod tunc non manet obligatus ad restituẽdũ restituendum dāna damna emergẽtia emergentia ipsi creditori in rebus inferioris ordinis. Deniq; Denique circa hæc omnia prædicta, necesse est vt cōfessarij confessarij sint diligẽtes diligentes ad discernẽdas discernendas causas ꝓrogationis prorogationis , quas debitores solent sibi fingere, & in casu dubio semper debemus inclinare in fauorẽ fauorem creditoris. ¶ Ad argumẽta argumenta in oppositum respōdetur respondetur ad primũ primum negatur cōsequentia consequentia . Et in primis deficit, quando vterq; vterque est in extrema necessitate & creditor & debitor: tũc tunc enim licitũ licitum est retinere alienũ alienum , & non est licitũ licitum rapere de nouo. Deinde respōdetur respondetur , quod præceptũ præceptum restituẽdi restituendi habet aliquid affirmatiuũ affirmatiuum , etiāsi etiamsi fundetur in negatiuo, & ex illa parte potest expectare aliqñ aliquando tẽpus tempus & locus ad faciendā faciendam restitutionẽ restitutionem . Præceptũ Præceptum vero non accipiẽdi accipiendi siue non retinẽdi retinendi aliena inuito dño domino obligat omni tẽpore tempore & loco. ¶ Sed obseruandũ obseruandum est, quod quando retinetur alienũ alienum in casibus propositis, non est dñs dominus rationabiliter inuitus si velit sibi statim fieri restitutionẽ restitutionem . Deniq; Denique respōdetur respondetur , quod tam grauis potest esse necessitas etiā etiam citra extremā extremam necessitatẽ necessitatem : vt licitè possit aliquis alienũ alienum accipere absq; absque violẽtia violentia tamẽ tamen ad supplẽdum supplendum graue detrimẽtũ detrimentum in rebus eiusdẽ eiusdem ordinis cum ꝓposito proposito restituẽdi restituendi cum primũ primum poterit: neq; neque tũc tunc dñs dominus erit rationabiliter inuitus, dũmodo dummodo non incurrat simile detrimẽtũ detrimentum . Quod autem dicit D. Diuus Th. Thomas quod sicut accipere rẽ rem alienam est peccatũ peccatum cōtra contra iustitiā iustitiam , ita etiā etiam retinere: intelligendũ intelligendum est pro tẽpore tempore & loco, quo potest & tenetur illā illam restituere: & ita quāuis quamuis statim teneatur habere animũ animum restituẽdi restituendi : tamẽ tamen ipsa restitutio faciẽda facienda est pro tẽpore tempore . ¶ Ad secũ dum secundum respōdetur respondetur negando etiā etiam cōsequentiā consequentiam . Quoniā Quoniam dñs dominus rei habet ius petẽdi petendi illā illam in foro exteriori: sed tamẽ tamen in prædictis casibus non licitè petit in foro cōsciẽtiæ conscientiæ cum tāto tanto detrimento debitoris: cum ipse nullũ nullum aut leuissimũ leuissimum patiatur. Quare non sequitur quod debitor teneat̃ teneatur ex iustitia cōmutatiua commutaitua pro tũc tunc restituere in foro cōscientiæ conscientiæ : licet cōpellatur compellatur à iudice, & ipse teneatur obedire ꝓpter propter obligationẽ obligationem iustitiæ legalis. Cæterũ Cæterum iam diximus supra, non esse cōsequentiam consequentiam necessariā necessariam : quod si iudex | cōpellat compellat aliquẽ aliquem statim restituere per sententiā sententiam iustā iustam : quod ipse debitor teneretur etiā etiam antea restituere statim in foro conscientiæ. Ratio est, quia iudex ex officio tenet̃ tenetur facere æqualitatẽ æqualitatem inter ipsos ciues: at respectu ciuiũ ciuium per accidẽs accidens est detrimentũ detrimentum particulare ipsius debitoris: & idcirco dũmodo dummodo ipse debitor seruet normā normam legis, non tenetur prouidere particulari damno ipsius debitoris. Verum est tamen, quòd supremus princeps, in huiusmodi casibus poterit rationabiliter arbitrari.
Ad tertium respondetur, quod nullum damnum sequitur reipublicæ ex doctrina assignata, non obstante quod viri iniqui occasionẽ occasionem accipiāt accipiant ad peccandũ peccandum , & iniquè prorogẽt prorogent restitutionẽ restitutionem sub velamine fictæ necessitatis.
DVbitatur tertiò & vltimò in hoc articulo. Vtrũ Vtrum quando sunt plures creditores, teneatur debitor seruare ordinẽ ordinem aliquẽ aliquem in restituendo singulis? De qua re optimè loquitur Caiet. in sum. verb. restitutio. c. 8. ex cuius doctrina ponimus sex documẽta documenta necessaria valde. ¶ Primũ Primum documentũ documentum est. Nullus est ordo necessarius in restitutione si præsto sunt opes, vnde omnibus creditoribus possit statim restitui absq; absque notabili mora. Ratio est, quia præceptũ præceptum restituẽdi restituendi tātum tantum obligat, vt statim fiat restitutio vel absq; absque mora notabili vel nociua. ¶ Secundũ Secundum documentũ documentum est, vbi opes non sufficiũt sufficiunt ad restituendũ restituendum omnibus creditoribus: priùs debẽt debent certa debita restitui quā quam incerta. Ratio est, quia restitutio ordinatur ad certa dāna damna reparāda reparanda : ergo damnum certũ certum priùs reparandũ reparandum est, quā quam incertũ incertum : quoniā quoniam hoc possibile est vt sit nullũ nullum . Intelligitur autẽ autem incertũ incertum debitũ debitum , non quia ignoratur persona: sed quia non est liquidũ liquidum an debeat̃ debeatur : quia non cōstat constat de iure vel facto. ¶ Tertiũ Tertium documentũ documentum . Inter certa debita prius restituẽdũ restituendum est quod adhuc extat in ꝓpria propria specie . v. , verbi g. gratia, depositũ depositum , accōmodatũ accomodatum , vel rapina vel furto acceptũ acceptum . Ratio huius est, quia debitor harũ harum rerũ rerum dñium dominium nunquā nunquam acquisiuit. ¶ Ad huiusmodi documentũ documentum , potest reduci quando aliquis habet rẽ rem emptā emptam cuius tamen pretiũ pretium non soluit. Hæc enim prius restituẽda restituenda est vẽditori venditori : quā quam alteri cuiquā cuiquam : & ratio est, quia quāuis quamuis emptor acquisiuit dñium dominium illius rei: tamen dum pretiũ pretium non soluit, manet res illa obligata dño domino antiquo: ita vt si emptor non fuerit potẽs potens soluere quasi rescinditur cōtractus contractus , & res illa reuertitur ad antiquũ antiquum dñm dominum . Similiter ad hoc documentũ documentum reducitur, si quis ex pecunia quā quam mutuò acceperat emerit vineā vineam vel quālibet quamlibet aliā aliam rem: tunc res illa restituẽda restituenda est illi, cuius erat pecunia: quia est quasi fructus illius pecuniæ. ¶ Quartũ Quartum documentũ documentum ponit Caiet. vbi sup. videlicet quod debita licitè contracta priùs soluenda sunt quā quam illicitè cōtracta contracta : si tamen adsint duæ cōditiones conditiones . Altera est si debita illicitè cōtracta contracta non extent in propria specie: tunc enim tertiũ tertium documentũ documentum locum habet. Altera cōditio conditio est si ex contractu licito non sit factus debitor impotens ad soluenda priora debita illicitè contracta, vt v. verbi g. gratia, Si quis vsurarius, qui debet vsuras soluere & restituere, emat triticũ triticum : ex qua emptione fiat impotens ad restituendas vsuras: tunc priùs restituẽdæ restituendæ sunt vsuræ quā quam triticum quod aliàs comedit vel vendidit. Similiter si iste vsurarius promittit dotem filiæ, vnde fit impotens ad restituendas vsuras: priùs restituendæ sunt vsuræ. Verum tamen nobis videtur, quod ista conditio destruat istud documentum: ita vt superfluum sit. Et ꝓbatur probatur , quia si ille qui contraxit vtraq; vtraque debita sit potens vtraq; vtraque soluere: recurrendũ recurrendum est ad primũ primum documentũ documentum . Si autẽ autem non sit potens vtraq; vtraque soluere, neq; neque aliquod debitum extet in propria specie: non videtur quare priùs sit soluendũ soluendum debitũ debitum licitè cōtractũ contractum , quā quam illicitè cōtractũ contractum : quia non est minùs debitũ debitum , & obnoxiũ obnoxium restitutioni, illicitè cōtractũ contractum , quā quam licitè contractũ contractum : imò videtur magis debitũ debitum ꝓpter propter iniquā iniquam acceptionẽ acceptionem : eo vel maximè si est antiquius debitũ debitum : ergo istud documentũ documentum Caietani superfluũ superfluum & falsum est. ¶ Quintũ Quintum documentũ documentum certissimũ certissimum . Seruādæ Seruandæ sunt leges ciuiles & statuta ꝓuintialia prouintialia dũmodo dummodo non repugnent iuri naturali: vt v. verbi g. gratia, Si contradicerent secũdo secundo & tertio documẽto documento quæ iure naturæ cōstāt constant . Cæterũ Cæterum in omnibus alijs in quibus poterat esse aliqua differentia humani arbitramẽti arbitramenti , debemus sequi in foro cō scientiæ conscientiæ leges ciuiles & ecclesiasticas: quæ propter bonum cōmune commune & tranquillitatẽ tranquillitatem ciuiũ ciuium , & cōscientiarũ conscientiarum iustissimè determinant quid faciẽdũ faciendum sit in huiusmodi casibus. Quæ autẽ autem sint ista determinata legibus humanis: sequentibus conclusionibus explicabitur.
Prima cōclusio conclusio . Si creditores hypothecā hypothecam habentes, cōcurrant concurrant inter se petentes restitutionem: præferendi sunt qui anteriorẽ anteriorem hypo| p. 278 tecā hypo tecam habẽt habent . Probatur ex. l. potior. & ex. l. qui balneũ balneum . ff. qui potior. in pign. hab. & ex regula qui prior, de reg. iur. in. 6. Præferũtur Præferuntur autẽ autem in ea re in qua hypothecā hypothecam habẽt habent : præterquā præterquam in quibusdā quibusdam casibus in quibus singulari iure & ex priuilegio cōceditur conceditur quibusdā quibusdam creditoribus posteriorẽ posteriorem hypotecā hypotecam habẽtibus habentibus : vt anterioribus præferātur præferantur : vt v. verbi g. gratia, in fisco vt habetur in. l. si is qui. ff. de iure fisci. Est etiā etiam exemplũ exemplum , in muliere dotẽ dotem repetenti, vt cōstat constat ex. l. assiduis. & ex. l. qui potiores in pignore habeātur habeantur . ff. qui potiores, vt supra.Secũda Secunda cō clusio conclusio . Si creditores nullā nullam habẽtes habentes hypotecā hypotecam vel pignus, sed solā solam actionem personalẽ personalem , qui appellātur appellantur à Iurisperitis creditores chirographarij, inter seipsos cōcurrāt concurrant petẽtes petentes restitutionẽ restitutionem : nulla habetur ratio temporis vel anterioritatis, sed omnes æqualiter admittuntur. Patet in. l. priuilegia. ff. de priuil. credit. & ex l. si hominẽ hominem . ff. depositi. Hinc fit, quod inter huiuscemodi creditores, is qui indebiti ex actiōe actione præuenit cæteros melioris est cōditionis conditionis , & sibi quisq; quisque suā suam negligẽtiā negligentiam imputare debet, vt patet in. l. inter eos. ff. de re iudic. &. l. 11. in for. regni, tit. 14. par. 5. Præterquā Præterquam in quibusdā quibusdam actionibus personalibus, quæ propter summũ summum earũ earum fauorẽ fauorem priuilegiũ priuilegium habent, vt cæ teris creditoribus chirographarijs præferantur: qualis est actio funeraria, vt habetur in. l. penult. ff. de relig. & sumptib. funer. Et similiter actio depositi præfertur, vt habetur in citata. l. si hominem. §. quoties. ff. depositi.
Tertia cōclusio conclusio . Si cōcurrant concurrant creditores habẽtes habentes hypotecā hypotecam , cum creditoribus chirographarijs qui nullā nullam hypotecā hypotecam habẽt habent , sed solā solam actionẽ actionem personalẽ personalem : semper præferẽdi præferendi sunt creditores hypotecarij. Probatur ex. l. eos. & ex. C. qui potior. in pign. habeā habeam . ff. vt supra. & in. l. 11. tit. 19. Part. 5. ¶ Quarta cōclusio conclusio . Si cōcurrāt concurrant plures creditores, quorum quilibet habet actionẽ actionem personalẽ personalem priuilegiatam: tũc tunc nulla habetur ratio tẽporis temporis , sed præferendus est ille, cuius debitũ debitum est magis priuilegiatũ priuilegiatum & fauorabile . v. , verbi g. gratia, Si concurrāt concurrant debitũ debitum ex impensa funeris cōtractũ contractum , & debitũ debitum ex causa depositi, quorũ quorum quodlibet est priuilegiatũ priuilegiatum , cum alijs debitis personalibus: hæc duo debita præferenda sunt. Cæterũ Cæterum si inter se cōcurrāt concurrant hæc duo debita: præferri debet debitũ debitum funerarium: quia est magis fauorabile & priuilegiatũ priuilegiatum . Hoc habetur in citata. l. priuilegia. ff. de priuileg. credit. &. l. impẽsa impensa . ff. de relig. & sumptib. funer. & in. l. 12. titul. 13. Part. 5. Et rationẽ rationem huius possumus assignare Theologi: quia necessitas sepulturæ merito iudicatur quasi extrema necessitas: eo quod corpus humanũ humanum instrumentũ instrumentum fuit animæ rationalis & pars substātialis substantialis ipsius hominis: & idcirco Iuriscōsulti Iurisconsulti religiosissimè cōsiderauerũt considerauerunt sepulturæ necessitatẽ necessitatem , & prætulerũt prætulerunt debitum ex impensa funerali cōtractũ contractum debito ex causa depositi: quoniā quoniam in hoc visi sunt & animæ immortalitatẽ immortalitatem protestari & autorẽ autorem animæ colere. Quod si paria sint priuilegia, ita vt alterũ alterum alteri non præponderet: tunc omnes creditores priuilegiati simul in tributũ tributum vocā di vocandi sunt, hoc est vt inter eos diuidatur census vel pecunia debitoris secundũ secundum proportionalitatẽ proportionalitatem debitoris, si opes debitoris non sufficiāt sufficiant omnibus creditoribus exactè soluere debita. Similiter dicendum est, de alijs creditoribus personalibus non priuilegiatis: quādo quando simul cōcurrunt concurrunt ad petendum debita, quibus omnibus soluẽdis soluendis non sufficiunt opes debitoris: tũc tunc enim ꝓportionabiliter proportionabiliter census debitoris diuidẽdus diuidendus erit inter creditores. Ita tenent multi Iurisper. cum Accursio in. d. l. priuilegia.
SED est quædam breuis dubitatio, an sit peccatũ peccatum cōtra contra iustitiā iustitiam , si creditor ipse non seruato ordine prædicto ꝓcuret procuret sibi fieri restitutionem, & de facto fiat: an teneat̃ teneatur ipse restituere alijs creditoribus. Respōdet̃ Respondetur , quod per se loquẽdo loquendo , si creditor non seruet ordinẽ ordinem quẽ quæ in prædictis documẽtis documentis & cōclusionibus conclusionibus statuimus, & propria autoritate præoccupat bona debitoris: facit iniuriam alijs creditoribus quibus iure cōpetebat competebat actio priore loco, & cōsequẽter consequenter tenebitur ad restitutionẽ restitutionem . Ratio est, nam si ipse debitor tenetur ex iustitia restituere Petro priusquā priusquam Paulo: sequitur quod Paulus iniuriā iniuriam facit Petro præueniendo se. Ergo tenebit̃ tenebitur ad restitutionẽ restitutionem faciendā faciendam Petro. ¶ Sic statutũ statutum est in. l. fina. §. & si præfatā præfatam . C. de iure deliberando. & in foro regni Hispaniensis in titul. 6. Parti. 6. ¶ His non obstātibus obstantibus , facilè poterit esse ignorantia inuincibilis in ipsis popularibus: ita vt non peccent quādo quando præ occupāt præoccupant sibi debita, non seruato prædicto ordine. Sed tamen confessarij cum ad suā suam notitiā notitiam peruenerit factum: tenentur eos erudire & pręcipere præcipere , vt restituāt restituant alijs creditoribus quos contra ordinem iuris iniquè præuenerun præuenerunt.
Loading...