ARTICVLVS PRIMVS.
¶ Vtrùm licitè aliquis poßit vendere rem, plus quàm valeat.
AD primum sic proceditur.
Videtur, quòd aliquis licitè possit vendere rem, plus
quam valeat. Iustum enim in commutationibus humanæ vitæ secundum leges ciuiles determinatur.
Sed secundum eas licitum est emptori & venditori, vt se inuicem decipiant. Quod quidem fit, inquantum venditor plus vendit
rẽ
rem
, quàm
|
valeat, emptor autem minus quàm
valeat. Ergo
licitũ
licitum
est quòd aliquis
vendat rem plus quàm valeat.
¶ 2 Præterea. Illud quod est omnibus commune, videtur esse naturale, & non esse peccatum. Sed sicut
Augustinus refert. 13.
de Trinita. Dictum cuiusdam Mimi fuit
ab omnibus acceptum, Vili vultis
emere, & carè vendere. Cui etiam
consonat quod dicitur
Prouerbiorum 20. Malum est, malum est, dicit omnis emptor: & cùm recesserit, gloriatur. Ergo licitum est aliquid cariùs vendere, & vilius emere, quàm valeat.
¶ 3 Præterea. Non videtur esse
illicitum, si ex conuentione agatur
id, quod fieri debet ex debito honestatis. Sed
secũdum
secundum
Philosophum
in
8. Ethicorum in amicitia vtilis
recompensatio fieri debet
secundũ
secundum
vtilitatem, quam consecutus est ille, qui beneficium suscepit, quę quidem quandoq́ue excedit valorem
rei datæ: sicut
cōtingit
contingit
cùm aliquis
multũ
multum
re aliqua indiget, vel ad periculum euitandum, vel ad aliquod
commodum consequendum. Ergo licet in contractu emptionis &
venditionis aliquid dare pro maiori pretio, quàm valeat.
SED contra est, quod
dicit̃
dicitur
Matthæi 7. Omnia
quæcunq;
quæcunque
vultis vt
faciant vobis homines, & vos facite illis. Sed nullus vult sibi rem vendi carius quàm valeat. Ergo nullus
debet alteri vendere rem cariùs,
quàm valeat.
RESPONDEO
dicendũ
dicendum
,
ꝙ
quod
fraudem adhibere ad hoc quòd ali
quid plus iusto pretio
vẽdatur
vendatur
, omnino peccatum est, inquantum aliquis decipit proximum in
damnũ
damnum
ipsius. Vnde &
Tullius dicit in libro
Lib. 3. circa mediji illius.
de Officijs. Tollendum est ex
rebus contrahendis omne mendacium,
nō
non
licitatorem venditor, nec
qui contra se licitetur, emptor opponet. Si autem fraus deficit, tunc
de emptione & venditione dupliciter loqui possumus. Vno modo
secundum se, & secundum hoc emptio & venditio videtur esse introducta pro
cōmuni
communi
vtilitate vtriusque, dum scilicet vnus indiget re
alterius, & econuerso, sicut patet
per
Philosophum in primo
Lib. 1. ca.
5.
&
6. tomo. 5.
Politic. Quod autem pro communi vtilitate inductum est, non debet esse
magis in grauamen vnius, quàm alterius. Et ideo debet secundum æ
qualitatem rei inter eos contractus
institui. Quantitas autem rei, quæ
in vsum hominis venit, mensuratur secundum pretium datum ad
quod est inuentum numisma, vt
dicitur in
quinto Ethico. Et ideo
si vel pretium excedat
quātitatem
quantitatem
valoris rei, vel econuerso res excedat pretium, tolletur iustitiæ æqualitas. Et ideo cariùs vendere vel vilius emere rem, quàm valeat, est secundum se iniustum & illicitum.
Alio modo possumus loqui de emptione & venditione, secundum
quod per accidens cedit in vtilitatem vnius &
detrimẽtum
detrimentum
alterius,
puta cum aliquis multum indiget
habere rem aliquam, & alius læditur, si ea careat. Et in tali casu iustum pretium erit, vt non solum re|
spiciatur ad rem, quæ venditur, sed
ad damnum, quod venditor ex venditione incurrit. Et sic licitè poterit
aliquid vendi plus quàm valeat secundum se, quanuis non vendatur
plus quàm valeat habenti. Si verò
aliquis multum iuuetur ex re alterius, quam accepit, ille verò qui vendit, non damnificatur carendo re illa: non debet eam superuendere:
quia vtilitas quæ alteri accrescit,
nō
non
est ex venditione, sed ex conditione ementis. Nullus autem debet
vẽ
dere
vendere
alteri quod non est suum licet
possit ei vendere
damnũ
damnum
quod patitur: ille tamen qui ex re alterius
accepta
multũ
multum
iuuatur, potest propria sponte aliquid vendenti supererogare: quod pertinet ad eius
honestatem.
AD primum ergo dicendum,
ꝙ
quod
sicut suprà dictum
est, lex humana populo datur, in quo sunt multi
à virtute deficientes, non autem datur solum virtuosis. Et ideo lex humana non potuit prohibere quicquid est
cōtra
contra
virtutem, sed ei sufficit, vt prohibeat ea quæ destruunt
hominum conuictum, alia verò habeat quasi licita: non quia ea approbet, sed quia ea non punit. Sic ergo
habet quasi licitum, pœnam non
inducens, si absque fraude venditor rem suam superuendat, aut emptor vilius emat, nisi sit nimius excessus, quia tunc etiam lex humana
cogit ad restituendum: puta si aliquis sit deceptus vltra dimidiam iusti pretij quantitatem. Sed lex diuina nihil
impunitũ
impunitum
relinquit, quod
sit virtuti contrarium: vnde secun
dum diuinam legem illicitum reputatur, si in emptione & venditione non sit æqualitas iustitiæ obseruata. Et tenetur ille qui plus habet,
recompensare ei qui damnificatus
est, si sit notabile damnum. Quod
ideo dico: quia iustum pretium rerum non est punctualiter determinatum, sed magis in quadam æstimatione consistit: ita quòd modica
additio vel minutio non videtur
tollere æqualitatem iustitiæ.
AD
secũdum
secundum
dicendum, quòd
sicut August. ibidem
dicit: Mimus ille vel seipsum intuendo, vel
alios experiendo, vili velle emere,
& carè vendere, omnibus id credidit esse commune. Sed quoniam revera vitium est, potest quisque adipisci huiusmodi iustitiam, qua huic
resistat & vincat. Et ponit exemplum de quodam, qui modicum
pretium de quodam libro propter
ignorantiam postulanti iustum pretium dedit. Vnde patet quòd illud
commune desiderium non est naturæ, sed vitij. Et ideo commune
est multis, qui per latam viam vitiorum incedunt.
AD tertium dicendum, quòd in
iustitia commutatiua consideratur
principaliter æqualitas rei. Sed in
amicitia vtilis, consideratur æqualitas vtilitatis. Et ideo recompensatio fieri debet
secũdum
secundum
vtilitatem
perceptam. In emptione verò
secũ
dum
secundum
æqualitatem rei.
SVMMA ARTICVLI.
VTrum licitè possit aliquis vendere
rẽ
rem
plus quàm valeat? ¶ Prima conclusio. Adhibere fraudem vt aliquid plus iusto
|
vendatur, est peccatum inquantum aliquis
decipit proximum in damnum ipsius.
Secunda
cōclusio
conclusio
. Etiam deficiente fraude,
vẽdere
vendere
cariùs aut emere vilius quam res
valeat, est secundum se iniustum. Ratio est,
quia secundum se in illo contractu committitur inæqualitas.
Tertia conclusio. Per accidens aliquando licet vendere rem cariùs quam valet, scilicet quando venditor damnificatur ex priuatione rei quam vendit.
Quarta conclusio. Iniquum est vendere rem cariùs quàm
secũdum
secundum
se valeat, propterea quòd fit valde vtilis ementi. Ratio
est, quia hoc est vendere quod non est proprium sed alienum.
COMMENTARIVS.
DE hac materia disputant Doctores in
4. dist. 15. extant etiam tituli in
vtroq;
vtroque
iure de contractibus. Quoniam autem de
omni contractu agendum est, necesse erit
tradere definitionem, & diuisionem contractus: vt cognoscamus quæ nam sit differentia huius contractus emptionis & venditionis, & quomodo differat ab alijs contractibus. ¶ Nota ergo primo, quòd
cōtractus
contractus
definitur ab Vlpiano in. l. Labeo. 2. ff. de verborum signif. Contractus est vltro citroq́ue
obligatio. Quę diffinitio datur per
effectũ
effectum
,
acsi diceret, Contractus est actio humana
inter duos, ex qua in vtroque oritur obligatio ad alterum. Hæc autem actio humana
necesse est, vt explicetur aliquo signo sensibili sufficienti ad explicandum
animũ
animum
contrahendi. Et ratio est, quia homo componitur ex corpore & anima, & idcirco actio
humana quæ debet esse ad alterum necesse
est, quòd sit sensibilis, eo quòd omnis nostra cognitio ortum habet à sensu. Sunt autem quatuor figuræ contractuum, siue quatuor modi qui referuntur in. l. naturalis. ff.
de præscriptis verbis. ¶ Primus modus explicatur sic, Do vt des. Secundus facio vt facias. Tertius, do vt facias. Quartus, facio vt
des. Hinc sequitur, quòd simplex promissio
non est contractus eo quòd neque habet figuram contractus,
neq;
neque
definitionem cum
nulla oriatur obligatio in vtroque.
Secundò nota, quòd contractus propriè
dictus, diuiditur in septem differentias siue
species. Prima dicitur cambium, in qua permutatur res pro re. Secunda est emptio, vbi
intelligitur correlatiuum venditio. Tertia
species est mutuatio. Quarta est emphyteusis, id est melioratio, verbi gratia. Dat aliquis alteri vineam vt colat illam & reparet
& fructus capiat & soluat aliquam pensionem & reddat. Quinta species est commodatio quando debet reddi idem numero datum. Sexta species est permutata commodatio. Septima est locatio. Sed tamen pro
huius diuisionis intelligentia: nota, quòd
hic non diuidimus
cōtractum
contractum
in tota sua generalitate, sed quod attinet ad rem præsentem diuidimus contractum circa res ipsas,
non circa personas: & idcirco non annumeramus matrimonium neque votum solenne: eo quòd sunt traditiones personarum.
¶ HIS suppositis. Probatur sufficientia
præfatæ diuisionis. Etenim per contractum
potest transferri vel
dominiũ
dominium
rei, vel vsusfructus illius, aut
tantũ
tantum
vsus. Siquidem
trāsferatur
transferatur
dominium rei,
cōstituuntur
constituuntur
tres species, scilicet cambium, quod fit quando res
pro re commutatur, vt vinum pro frumento: & emptio, quando transfertur
dominiũ
dominium
rei pro pecunia, & mutuatio quando transfertur dominium rei cum obligatione vt
reddatur
tantumdẽ
tantumdem
in alio indiuiduo. Quibusdam autem visum est, quòd mutuatio
non sit propriè contractus, eo quòd nulla
obligatio oritur in mutuatore, sed tantum
in mutuatario. Nihilominus falluntur in
hoc, quia mutuator ipse, eo ipso quòd mutuat, manet obligatus ad non statim repetendum, donec mutuatarius aliquod commodum acceperit, vel accipere potuerit moraliter loquendo ex ipsa re mutuata: & eadem
ratio est de
cōmodatore
commodatore
, manet enim obligatus vt mutuator, imò vero aliquando statuitur aliquod certum tempus, intra quod
ipse commodator vel mutuator non potest
repetere. Præterea. Si per contractum non
transferatur dominium rei, sed vsusfructus
pro aliquo pretio, vel pensione temporali,
vel perpetua, & tunc talis contractus dicitur emphyteusis. Dicimus autem
nō
non
transferri dominium per emphyteusim: quia
quanuis transferatur & tradatur ipsa res, tamen directum dominium rei manet apud
|
dominum, qui rem transtulit ad vsumfructum alterius: quanuis dominium vtile maneat in illo, qui rem accepit per talem contractum. Denique si per contractum transferatur tantum vsus rei, oriri possunt tres species.
Nā
Nam
si transferatur gratis res sine pretio,
siue vsus ille, est quidem commodatio cum
conditione, vt rei substantia restituatur domino. v. g. si aliquis commodet equum ad
iter faciendum alteri, si autem non transferatur gratis, sed pro vsu alterius rei: dicitur
permutata commodatio. Si autem sit pro
pretio, dicetur locatio.
Ad has
septẽ
septem
species possunt reduci omnes alij contractus, siue nominati, siue innominati. Præsertim contractus assecurationis & societatis: nam per assecurationem
nō
non
transfertur dominium rei, neque vsus: sed
tantum per assecurationem conseruatur dominium, vel vsusfructus, vel vsus, iuxta rationem assecurationis & obligationem assecurantis. Societas autem poterit reduci ad
quandam locationem. Similiter impignoratio, vel fideiussio, non pertinet ad speciem
distinctam, sed tantum est confirmatio aliorum contractuum & ad illos reducetur.
Magister Soto libr. 6. de Iustitia. quæst. 2. artic. 1. dicit, quòd sufficit numerare quinque
contractuum species. Nam
cambiũ
cambium
in quo
transfertur res pro re, reducit ad
emptionẽ
emptionem
.
Permutata verò commodatio reducitur ab
illo ad locationem. Sed nobis non videtur
verum, quòd cambium reducatur ad emptionem. Primò quia cambium antiquior
contractus est, quàm emptio. Item emptio
& venditio inuenta est ad supplendum, id
quod per cambium commodè fieri
nō
non
poterat. Ergo si aliqua istarum specierum ad
aliam erat
reducẽda
reducenda
, potius emptio ad cambium quàm cambium ad emptionem reduci oportebat. Præterea permutata commodatio non exigit æqualitatem, qualem
requirit locatio. Ergo non rectè ad illam reducitur. Probatur antecedens. Possunt enim duo homines conuenire, vt ad inuicem
commodent res inæqualis commoditatis.
Nota præterea ad maiorem intelligentiam prædictæ diuisionis, non multum interesse ad mores vel ad rationem iustitiæ,
vel iniustitiæ dignoscendam, quæ in hu
iusmodi contractibus reperitur, curiose distinguere, an isti contractus distinguantur
specie metaphysica & differentia essentiali, dummodo cognoscamus differentes modos qui requirunt differentem considerationem in istis contractibus. Hæc autem differentia qualiscunque sit, desumenda est ex
diuerso modo tradendi rem ipsam, scilicet
trāsferendo
transferendo
cum illa dominium, vel vsum
fructũ
fructum
, vel vsum tantum, & ex diuersa obligatione quæ oritur in ipsis contrahentibus,
videlicet ad
reddendā
reddendam
rem ipsam, vel non
reddendam, vel ad conseruandam illam
vel aliquid aliud faciendum pro re ipsa. Et
idcirco visum est viris doctis & prudentibus, illa septem capita contractuum distinguere, ad quæ alij contractus reducerentur.
Ex dictis colligitur definitio emptionis
& venditionis, emptio nanque est contractio rei pro pretio: venditio autem distractio rei pro pretio. Nomine vero pretij, intelligimus pecuniam, per quam æstimatur valor omnium rerum venalium: est
enim pecunia ipsa mensura communis ipsarum rerum venalium. Hæc autem definitio, desumitur ex modo loquendi Iurisperitorum, qui venditionem vocant distractionem rei, & emptionem ipsam vocant
contractionem rei ipsius.
Iam vero pro intelligentia conclusionis
articuli Diui Thomæ, obseruanda quidem
sunt à Theologo tria principia siue regulæ, ad constituendum pretium iustum in
rebus venalibus. ¶ Prima regula sit, autoritas reipublicæ, quæ suo beneplacito potest constituere iustum pretium in huiusmodi rebus propter bonum commune.
Secunda regula est, communis æstimatio fori & bonorum hominum. ¶ Tertia
regula est, conuentio inter emptorem &
venditorem ipsum. Quod autem istæ regulæ sint sufficienter enumeratæ. Probatur, quia pretium iustum non est ab ipsa
natura determinatum: etenim iustum naturale, autore
Aristot. 5. Ethicorum cap. 7.
est idem apud omnes, at vero pretium rerum multipliciter variatur pro temporis &
loci varietate, & etiam pro ipsarum rerum
varietate: ergo necesse est, quòd pretium
determinetur per beneplacitum
hominũ
hominum
:
|
non potest autem excogitari aliquod aliud
beneplacitum per quod constituatur istud
iustum pretium, quod non contineatur in
prædictis: ergo sufficienter enumeratæ sunt
istæ tres regulæ.
Circa primam regulam aduerte, quòd
nomine reipublicæ, intelliguntur omnes,
qui habent autoritatem ab ipsa republica:
inter quos
primũ
primum
locum obtinet princeps,
deinde prætores, & alij iudices & ædiles, qui
vulgo dicuntur (
Regidores y Fieles
) qui habent autoritatem à republica taxandi pretium in aliquibus mercibus, minoris momenti. Vbi obseruandum est, quòd nisi sit
error intolerabilis & euidens, standum est
taxationi pretij factæ à republica & officialibus eius, semper enim præsumendum
est tale pretium esse iustum & in casu dubij
standum est illi.
Secundò notandum est, quòd taxatio
pretij potest fieri tripliciter, Vno modo penes
terminũ
terminum
magnitudinis in fauorem emptoris: altero modo penes terminum paruitatis in fauorem venditoris. Tertio modo
penes vtrunque terminum in fauorem vtriusque. Exemplum primi est in pragmatica frumentaria, vbi taxatur pretium penes terminum magnitudinis, non enim potest esse maius pretium iustum frumenti,
quàm sit taxatum à republica. Potest autem esse iustum
pretiũ
pretium
multo minus, quàm
sit taxatum à republica: propterea quòd ex
abundantia tritici
cōmunis
communis
æstimatio fori
deprimit taxatum pretium. Exemplum secundi habetur in censibus temporalibus vel
vitalitijs, vbi taxatur pretium penes terminum paruitatis, non enim possunt emi minoris pretij: at vero possunt emi maiori pretio. Exemplum tertij est in taxatione quæ
communiter fit in pretio vini.
Circa secundam regulam, vide Diuum
Thomam supra quæstione 57. articul. 2. &
in. l. pretia. ff. ad legem Falcidiam. & l. si seruum. ff. ad legem Aquiliam. & in capit. primo de emptione & venditione.
Circa omnes tres regulas in communi.
Nota, quòd est maxima differentia inter
pretium constitutum per primam regulam
& constitutum per alias regulas: quia constitutum per primam regulam consistit in
indiuisibili, eo modo quo constitutum est:
pretium vero constitutum per alias regulas variari potest eodem loco & tempore in
parua quantitate, quia non consistit in indiuisibili, vt dicit Diuus Thomas supra in solutione ad primum. Et idcirco à doctoribus assignatur triplex iustum pretium eodem loco & tempore quod reputatur quasi
vnum pretium. Aliud quidem dicetur rigidum penes terminum magnitudinis: aliud
vero dicitur mite penes terminum paruitatis: aliud denique dicitur mediocre penes
recessum ab vtroque extremo.
Secunda differentia est, quòd pretium
taxatum à republica, ordinatur immediatè ad bonum communitatis per iustitiam
legalem, quæ principaliter residet in Principe, & ministris reipublicæ: pretium vero
constitutum per alias regulas ordinatur immediatè ad bonum ipsorum
contrahentiũ
contrahentium
.
Tertia differentia est inter pretium constitutum per secundam regulam & pretium
constitutum per tertiam regulam: quòd
stante taxatione per secundam regulam,
nō
non
habet locum tertia regula. Si enim pretium
communi æstimatione fori sit constitutum, non licet illud pretium variare ex conuentione inter emptorem & venditorem:
sed standum erit omnino communi vsui
fori. Hoc intelligitur in ratione contractus
emptionis & venditionis. Nam si ex beneplacito suo venditor velit rem vilius vendere, erit quidem donatio: sicut si emptor
velit carius vendere erit etiam donatio. Vnde regula tertia tantum habet locum, quando pretium rei nullo modo est taxatum, sicut verbi gratia, contingit in mercibus quæ
nouiter
adducũtur
adducuntur
ex India. Similiter etiam
idem contingeret si quis artifex industriùs
faceret aliquod nouum artificium vtile hominibus & reipublicæ & etiam delectabile: tunc non est aliud pretium iustum nisi
ex conuentione partium, quod quidem debet fieri attentis laboribus & industrijs &
expensis ipsius artificis.
Quarta differentia est inter has regulas, quòd materia primæ & secundæ regulæ sunt res necessariæ ad victum & vestitum hominum, verbi gratia, circa frumentum & vinum, & carnes & vestitum
|
exercentur illæ regulæ. At vero materia propria tertiæ regulæ, sunt res quæ magis pertinent ad faustum & pulchritudinem ipsius
reipublicæ, quam ad necessitatem: quales sunt lapides pretiosi & canes venatici, &
etiam accipitres & equi elegantes, qui non
habent pretium taxatum à republica. Constitutis his omnibus fundamentis est.
DVbium primum. Vtrum modus vendendi rem possit variare iustum pretium rei eodem loco & tempore? loquimur autem de varietate notabili. Pro cuius intelligentia aduerte, quòd quadruplex
est modus vendendi. Primus est, quando ipsa merces quærit emptorem. Secundus. Quando emptores quærunt merces.
Tertius, quando aliquis vendit simul magnam copiam rerum & non minutatim.
Quartus modus vendendi est per mensuras quasdam minutiores.
Sit ergo prima conclusio. Primus modus
vendendi, facit vilescere pretium rei iustæ.
Probatur ex communi prouerbio: merces
vltroneæ vilescunt, cuius prouerbij ratio est:
quia in illo modo vendendi est raritas emptorum, quæ est vna causa ex multis minuendi pretium.
Secunda conclusio. Secundus modus
vendendi auget pretium iustum rei. Ratio est. Quia in illo modo vendendi est
copia emptorum, quæ causa est augendi
pretium.
Tertia conclusio. Tertius modus vendendi facit vilescere pretium rei. Ratio est,
quia in illo modo vendendi inuenitur raritas emptorum.
Quarta conclusio. Quartus modus vendendi merito auget pretium iustum rei. Ratio est: quia in illo modo vendendi est multus labor & maior cura & industria in seruandis mercibus & diuidendis.
Ex dictis sequitur, quid sentiendum sit
de monopolijs. Fit enim monopolium
tripliciter. Primò quidem publica autoritate, vt cum Princeps prohibet ne quis
vendat aliquod genus mercium præter Petrum vel Ioannem. Et iste modus vendendi si fiat de rebus non multum necessarijs
reipublicæ, vel si fiat de necessarijs, fit tamen cogente necessitate, vel vtilitate rei
publicæ, cui aliter prouideri commodè non
potest, nisi merces ad vnum venditorem
vel duos reducantur: tunc iustus erit iste
modus vendendi, dum modo pretium taxetur à republica, ne forte illa occasione venditores spolient rempublicam ipsam. Hac
via iustificantur priuilegia & monopolia de
cartis lusorijs & de libris ab ipsis autoribus
tantum vendendis.
Secundus modus monopolij est, quando ipsi negotiatores conueniunt inter se de
non vendendis mercibus nisi certo quodam pretio suo beneplacito taxato. Tunc
enim omnes isti negotiatores efficiuntur
qua si vnus venditor, quod redundat in damnum communitatis. Ratio est: quia quando sunt multi venditores non coniurati, facile minuuntur rerum pretia, dum quilibet affectat vendere, quod quidem redundat in bonum communitatis. Similiter
etiā
etiam
peccarent viceuersa emptores, quando ad
inuicem conueniunt, de non emendis mercibus nisi viliori quodam pretio taxato suo
arbitratu. Isti tamen poterunt aliquando
excusari: si hoc faciant contra monopolium quod fecerunt venditores: tunc enim
redimunt suam vexationem, dummodo
conueniant emptores in quodam iusto pretio & æquabili, quale posset æstimari à viris
probis, si nullum esset monopolium.
Tertius modus monopolij est, quando
duo vel tres mercatores, vel etiam vnus,
congerunt omnes merces alicuius generis
ea intentione, vt omnes emant ab ipsis,
ipsi vero fingunt pretium quodam pro libito suo. Omnes igitur modi prædicti præ
ter primum cum suis limitationibus, prohibiti sunt iure communi, vt patet. l. 1. C.
de monopolijs. & l. 2. titulo septimo, Partita quinta.
Nihilominus aduerte, quòd in foro conscientiæ non tenebuntur facientes monopolium restituere, nisi conuenerint in pretio
iniusto, quod quidem periculum vt in plurimum inuenitur in secundo genere monopolij, tam cum fit ex parte venditorum tam
etiam ex parte emptorum. At vero in tertio
genere monopolij, non videtur esse aliqua
iniquitas. Et ratio est, quia ille qui emit totam quantitatem mercium, suo periculo
|
emit, neque cum aliquo conuenit fraudulenter: quin potius huiusmodi negotiatio publicè fit in republica, neque prohibetur legibus, nisi tantum in emptione tritici, cautum enim est legibus Regni, quòd
nemo emat triticum ad reuendendum: vbi
autem non fuerit lex humana expressa, quæ
prohibet emptionem siue in parua siue
in
in magna quantitate ad iterum
vendẽdum
vendendum
:
licitum erit cuilibet negotiatori emere
totā
totam
quantitatem mercium.
Sed rogat aliquis. In tali casu quod nam
erit pretium iustum, quando ille iterum vendit. Respondetur, quòd si non est taxatio
facta à republica, iustum pretium erit in
quo conuenerint emptores cum venditore. Neque moraliter loquendo erit periculum in tali casu, quòd pretium plus iusto augescet propter vnitatem venditoris.
Et ratio est: quia quanuis sit vnitas venditoris, est multiplicitas mercium apud illum, & idcirco properabit vendere, vel
populo, vel alijs negotiatoribus. Si autem
ex tali modo congerendi merces ad vni
cũ
cum
negotiatorem, sequeretur aliquod damnum communitati: tunc princeps reipublicæ tenetur cogere illum negotiatorem,
vt vendat, & si opus fuerit taxare pretium
illi. Hactenus dictum est de pretio iusto secundùm se, hoc est attento valore rei venalis
absolutè loquendo. Nunc autem de pretio
iusto per accidens dicamus.
DVbium igitur secundum est circa tertiam
cōclusionem
conclusionem
D. Thom. Vtrùm
illa sit vera, & an possint esse aliæ circunstantiæ, propter quas aliqua res iustè vendatur carius, quàm secundùm se valeat: v. g.
si res vendatur carius non solum propter incommodum venditoris, sed etiam propter
ipsius rei venalis honorificam
antiquitatẽ
antiquitatem
,
vel propter delectationem quam venditor
capit ex illa re.
Respondetur & sit prima conclusio. Doctrina Diui Thomæ in tertia conclusione
certissima est, & probatur. Quia æquitas
naturalis postulat, vt venditor qui est dominus & possessor rei suæ, seruet se indemnem, ergo vera est conclusio Diui Thomæ. Confirmatur exemplo. Nam eadem
ratione excusamus mutuatorem, quando à
mutuatario exigit lucrum verè cessans, vel
damnum emergens, scilicet, quia seruat se
indemnem hoc faciendo. Sed hæc doctrina intelligenda est quando emptor vel mutuatarius solicitat venditorem vel mutuatorem vt vendat vel mutuet: quia aliàs non
erat venditurus vel mutuaturus: si autem
vltro se offerat ad vendendum vel mutuandum non potest quicquam exigere pro suo
damno vel lucro cessante. Ratio est manifesta: quia tunc ipse emptor non est causa, quòd venditor priuetur suo commodo, ergo non est iustum vt soluat pretium
propter
incōmoda
incommoda
venditoris aliundè prouenientia.
Secunda conclusio. Etiam ratione antiquitatis honorificæ, potest venditor aliquid
amplius exigere quam res secundùm se valeret, & huiusmodi pretium poterit esse
per accidens iustum, quando res illa solum
est honorifica venditori: at vero si res illa
sit honorifica cuilibet habenti: tunc illud
pretium erit iustum secundùm se: quoniam dignitas illa est quasi intrinseca rei.
Cæterum pretium maius quod accipitur
propter delectationem quam capiebat venditor de illa re, iustum quidem erit sed per
accidens. Hæc autem doctrina debet intelligi,
quādo
quando
emptor solicitat venditorem, aliàs
non venditurum.
Hinc sequitur, quòd fallaces sunt regulæ quibus ipsi negotiatores solent iustificare
pretium pro mercibus: aiunt enim, quòd
tanti emerunt merces illas, quòd tantas expensas fecerunt in illis asportandis & conseruandis, quæ omnia impertinentia sunt
ad iustificandum pretium in præsenti: nisi
aliàs iustificetur secundùm regulas propositas & explicatas. Continget enim quòd
negotiator vilius vendat quam emerit, &
tamen iniquè vendit, vel quia ipse stultè
emit, vel quia postquam emit aduenit magna copia mercium, vel fuit raritas emptorum.
IAM vero, vt ea quæ dicta sunt magis
examinentur, arguitur primò contra primam regulam. Iniquum est, vt omnes merces eiusdem speciei, dissimiles tamen secundùm conditiones indiuiduales, ex quibus res pluris aut minoris æstimantur: vt
|
vno pretio, eodem tempore & loco vendantur: sed prima regula ita disponit, ergo
iniqua est.
Secundò. Pretium rerum iustissimè variatur copia vel inopia ipsarum variata pro
differentia loci & temporis: sed lex quæ taxat pretium rerum multo tempore duraturum, nullam habet rationem huius varietatis: ergo imprudens est & iniqua.
Tertiò. Pretium etiam lege taxatum statuitur per humanam prudentiam: sed humana prudentia non attingit medium iustitiæ
indiuisibiliter, vt ait Aristot. 2. Ethicorum,
cap. 6. ergo consistere in indiuisibili non magis est proprietas pretij constituti per
primā
primam
regulam quam per secundam & tertiam.
Quartò. Iustum pretium rerum est in
æqualitate rei ad rem, siquidem est
mediũ
medium
iustitiæ commutatiuæ: ergo omne pretium
iustum consistit pariter in indiuisibili.
Ad primum respondetur, quòd lex quæ
taxat pretium rebus eiusdem speciei intelligenda est de rebus sanis in illa specie: quare
si triticum sit sordidum, mixtum palea, vel
terra, vel consumptum gurgulione: non est
vendendum secundùm illud pretium regulariter loquendo. Idem dicimus de vino si
sit ita accidum, vt prope sit acetum vel mixtum aliquo licore, non potest vendi pretio
taxato per legem regulariter loquendo. Si
tamen merces sint integræ & sanæ in sua specie, istæ taxantur iustè eodem pretio legitimo quantum ad terminum magnitudinis.
Ratio est: quia lex non respicit per se bonum particulare emptoris & venditoris, sed
bonum communitatis: & idcirco non est
inconueniens, quòd aliqua particularia incommoda tollerentur, imo vero & si bene
consideretur, non poterat aliter taxari pretium pragmaticæ de frumento. Nam si
distinctum pretium statuisset lex pro optimo frumento, & pro mediocri & pro minus bono, esset maxima confusio inter emptores & venditores: non enim poterat inueniri iudex facile qui discerneret,
quodnā
quodnam
triticum esset optimum, quod mediocre,
quod minus bonum. Prudenter igitur lex
statuit certum pretium quantum ad terminum magnitudinis, etiam pro optimo frumento. Iudicauit enim legislator, quòd mi
nus bonum triticum non attingeret illud
pretium nisi in magna inopia tritici & fame multa: quapropter nota, quòd stante
pragmatica, potest inueniri triplex differentia & circunstantia temporis. Prima
quidẽ
quidem
,
quando omne triticum etiam vilissimum
& mixtum paleis attingit pretium pragmaticæ, & hoc contingit quando est notabilis
fames & penuria frumenti: tunc enim etiam
vilissimum triticum transcenderet illud pretium, si non esset pragmatica. Secunda differentia temporis est, quando nullum triticum potest iustè vendi pretio pragmaticæ,
v. g. quando est maxima copia frumenti, &
tunc differenti pretio iusto venditur optimum & mediocre & minus bonum: quod
si aliquis vendat tunc pretio taxato à pragmatica: tenetur restituere emptori etiam si
non puniatur ab ipsa republica, si fuerit excessus vltra medietatem quidem iusti pretij. Tertia differentia est, quando bonum
& optimum triticum attingit pretium pragmaticæ, & minus bonum non attingit
neque potest attingere iustè pragmaticam.
Hoc contingit quando non est multa copia, neque multa inopia
frumẽti
frumenti
: tunc enim
potest contingere, quòd optimum triticum & bonum attingat pretium pragmaticæ: minus autem bonum non attingat.
Vnde si quis vendat minus bonum triticum
pretio pragmaticæ expectata pecunia: tenetur ad restitutionem ipsi emptori: quoniam
numerata pecunia non tantum valet in præ
senti, vnde sumi debet pretium iustum.
Ad secundum respondetur consequenter, quòd lex non debet habere rationem varietatis illius copiæ vel inopiæ, quando ad
bonum communitatis expedierit pro multo tempore taxare ipsum pretium.
Ad tertium argumentum respondetur,
quòd pretium legitimum in hoc conuenit
cum alijs pretijs arbitrarijs, quod quemadmodum à principio quando agebatur de lege ferenda poterat humana prudentia taxare pretium legitimum paulo magis aut
minus: sed iam semel statuto pretio per
legem, iniquum erit ab illa taxatione discedere etiam in minimo: sic etiam pretium arbitrarium postquam semel statutum est inter emptores & venditores in sin|
gulari, iniquum est ab illa quantitate determinata discedere, etiam in minimo: nisi de
consensu vtriusque partis. Et ita humana
prudentia attingit medium iustitiæ in emptionibus & venditionibus, vel statuendo legem de pretio legitimo, vel per conuenientiam inter emptorem & venditorem ipsum: & ita manet pretium iustum in indiuisibili.
Ad quartum respondetur, æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, aliquando consistere
in indiuisibili mathematico: quando res ipsa
in se consistit in indiuisibili. v. g. quando
qui accepit duo reddit duo: aliquando vero
necesse est vt vtamur indiuisibili morali, ad
constituendam æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, v. g. quando medium rei non
constat in communi pro omnibus contractibus singularibus, sed necessaria est æstimatio hominum, quæ varia est, quanuis accedat prope ad medium: & talis est æstimatio fori communis: donec in particulari fiat
conuenientia inter emptorem & venditorem de pretio indiuisibili: & sic non est eadem ratio de prima regula, & de alijs duabus: quoniam secundùm primam regulam,
pretium rerum consistit in indiuisibili mathematico etiam in communi omnibus
cō
tractibus
contractibus
: at vero pretium constitutum per
secundam & tertiam regulam consistit in
indiuisibili morali, donec in singulari fiat
conuenientia. Ex dictis sequitur, quomodo
sit intelligendum illud commune prouerbium, tantum valet res quantum vendi potest, quod habetur in. l. 1. ff. ad Senatusconsulta. & in. l. si quis vxori. ff. de furtis. est enim
intelligendum quantum vendi potest secundùm communem æstimationem fori, quando non est taxatum lege pretium. Item maxime verificatur in materia tertiæ regulæ,
vbi neque est lex neque communis æstimatio fori.
Sed iam circa pragmaticam de frumento, aduertenda sunt tria documenta.
Primũ
Primum
est, quòd in illa pragmatica non solum interdicitur venditio frumenti pro maiori pretio pecuniario, sed etiam cambium pro alia
re maioris pretij. v. g. non erit licitum stante
pragmatica, permutare certam mensuram
tritici pro certa mensura olei quæ pluris
æstimatur. Probatur. Quia quanuis lex solum exprimeret, quòd nemo vendat
triticũ
triticum
nisi tale pretio, tamen secundùm ius commune nomine venditionis quantum ad valorem, intelligitur etiam cambium, vt patet ex. l. statu liberi. ff. de statu liberis. & ex
l. 2. C. de rescindenda venditione. quæ lex
secundùm omnes Iurisperitos verificatur
etiam in cambio: quanuis solum loquatur
expressè de emptione & venditione.
Secundò probatur. Nam illa lex facta est
propter bonum communitatis, si autem liceret res maioris pretij recipere pro frumento, cogerentur emptores ab ipsis venditoribus, vt aliàs emerent res maioris pretij ad
permutandum eas pro frumento, quod quidem inconueniens perinde esset atque si
non esset ipsa lex pragmaticæ. Denique probatur. Quia lex illa intendit constituere iustum pretium in indiuisibili: si autem esset
licitum recipere res maioris pretij pro frumento, non seruatur æqualitas iustitiæ commutatiuæ constituta per legem ipsam.
Secundum documentum est, quòd qui
vendit frumentum vltra pretium taxatum,
mortaliter peccat: quia facit contra legem
iustam in materia graui, & tenetur restituere excessum pretij ipsis emptoribus: quanuis non teneatur ad pœnam legis ante condemnationem iudicis. Hoc documentum
est contra doctissimum Nauarro in suo manuali, cap. 23. num. 86. vbi ait, quòd ille qui
vendit vltra pretium taxatum lege non peccat mortaliter, dummodo non vendat maiori pretio
quā
quam
res illa valeret
secundũ
secundum
permissionem legis naturalis, si nulla esset pragmatica. Et in numer. 55. idipsum docet de
omni lege ciuili,
ꝙ
quod
non obligat in foro conscientiæ: sed solum sunt pœnales leges. Contra cuius sententiam disputatur in
cōmuni
communi
,
in 1. 2. quæstione. 96. articulo. 4. sed quòd
attinet ad rem præsentem reprobatur præ
dicta sententia merito. Et probatur prædictum
documẽtum
documentum
. Primò. Nullum est pretium iustum lege naturali, sed solum lege
positiua, vel ex communi æstimatione fori: sed supposita taxatione legis illud est
pretium iustum legitimum: ergo lex naturalis pro tunc nullum aliud pretium iustificat supra illud lege taxatum.
Confirmatur. Lex illa quæ taxat pretium,
constituit contractum emptionis & venditionis actum iustitiæ commutatiuæ: sed iustitia commutatiua obligat in foro conscientiæ vt nemo contra faciat: ergo vendentes
vltra pragmaticam peccant mortaliter, &
tenentur restituere.
Tertium documentum est, quòd illa
pragmatica æqualiter obligat, omnes etiam
seculares ecclesiasticos & regulares. Hoc
documentum est etiam
cōtra
contra
Nauarro vbi
supra, numero. 85. vbi ait, quòd non obligantur clerici illa pragmatica: quia non sunt
subditi Principi seculari, neque eius legibus
ciuilibus. Vnde infert duo:
alterũ
alterum
est, quòd
expediret vt episcopi ferrent eandem legem taxationis tritici, vt clerici obligarentur: alterum est, quòd vbi fuerit lege permissum, quòd qui frumenta asportant ex
alijs Regnis, possint vendere tanti quanti
inuenerint & quantum potuerint: vt reuera permittitur in. l. 1. titul. 25. libro. 5. nouæ
Recopilationis: quod
tũc
tunc
etiam clerici possunt vendere quanti potuerint. Nihilominus nostrum documentum
verissimũ
verissimum
est,
& demonstratur. Primo quidem, quoniam
l. citata, &. l. 2. & 3. dicitur, quòd compellantur clerici eodem pretio vendere sicut seculares: si autem clerici non essent subditi
Principi seculari, quantum ad hoc lex illa
esset iniqua, neque permitteretur à Pontifice in populo Christiano. Secundò probatur. Quoniam omnes clerici & regulares subditi sunt principibus secularibus in
his, quæ non impediunt gubernationem
ecclesiasticam, ergo omnes obligat. Denique probatur. Nam lege naturali tenentur
clerici vendere frumentum iusto pretio: sed
iustum
pretiũ
pretium
est in aliqua republica quod
æstimatur communi vsu hominum & fori ipsius secundum consuetudinem patriæ:
ergo tenentur vendere vt mos est in illa ciuitate vbi habitant. Et ista ratio concludit,
quòd ipsemet Princeps tenetur vendere
suum triticum pretio taxato à pragmatica:
quia durante pragmatica pretium ipsius pragmaticæ est pretium iustum. Hactenus de
hac pragmatica frumenti dictum sit.
DVbitatur tertiò circa solutionem ad
primum argumentum, in qua solu
tione agitur de deceptione quam ad inuicem faciunt emptores & venditores, vltra
vel citra medietatem pretij iusti.
Pro cuius dubitationis intelligentia aduertendum est, quòd quantum attinet ad
venditores, manifestum est quid sit decipere vltra medietatem iusti pretij: est enim recipere vltra iustum pretium plusquam dimidium. v. g. si venditor pro re quæ valet
centum recipiat centum quinquaginta
vnũ
vnum
.
Decipit autem citra dimidium iusti pretij,
quando pro re quæ valebat centum accipit ad summum centum quadraginta nouem. Sed tamen quod attinet ad emptorem, est differentia opinionum inter Iurisperitos, quid sit decipere venditorem vltra vel citra dimidium. Nobis tamen certissima sententia sit, quòd emptor tunc decipit vltra dimidium ipsum venditorem:
quando pro re quæ valebat centum rependit quadraginta nouem aut infra, ita quòd
nulla sit differentia inter emptorem & venditorem quantum ad medietatem iusti pretij: quoniam res ipsa reducenda est ad pretium pecuniarium iustum, vt facile iudicemus quis decipiat alterum vltra vel citra dimidium.
Hoc supposito arguitur primo pro parte affirmatiua, quod licitum sit emptoribus & venditoribus se ad inuicem decipere vltra dimidium iusti pretij. Est argumentum. Leges ciuiles sunt iustæ: sed secundùm
illas fertur sententia in iudicio in fauorem
eius qui decepit alterum citra dimidium: ergo etiam in foro conscientiæ conferunt illi
ius ad retinendum, quod accepit. Minor patet ex. l. 2. &. l. si voluntate. C. de rescindenda
venditione. & ex cap. cum dilecti. & capit.
cum causa. de emptione & venditione.
Secundo arguitur à simili. Leges de præ
scriptione transferunt dominium rei in foro
conscientiæ in possessorem bonæ fidei, ergo
saltem leges citatæ conferunt dominium in
foro conscientiæ in emptorem & venditorem bonæ fidei.
Tertiò arguitur. Qui comparat dominium per contractum iure validum quanuis lege prohibitum. v. g. qui acquirit dominium pecuniarium per ludum alearum,
non tenetur pecuniam restituere in foro
|
conscientiæ antequam compellatur à iudice, ergo multo minus in nostro casu tenebitur, vbi & contractus est validus & à iudice
re cognita non compelletur restituere qui
decepit vltra dimidium iusti.
De hac re multa disputant Iurisperiti, videatur Couar. lib. 2. Variarum Resol. cap. 3.
ad
quartũ
quartum
. inter Theologos videatur Ioannes de Medina Complutensis in tract. de rebus
restituẽ
restituen
. quæst. 32. & Conrad. de contractibus in quæst. 57. Syluest. in verb. emptio.
Caiet. opusc. 17. Responsionum, respons. 17.
dubio. 3. Adria. quodlib. 6. art. 3. ad tertium.
Sunt igitur tres sententiæ de hac re. Prima quæ ait, nullum esse peccatum decipere
emptorem vel
venditorẽ
venditorem
. Hanc tenet Summa Rosella, vt refert Syluest. vbi sup. & quidam Durandus minorita, vt refert Conrad.
vbi supra, & multi Iurisperiti quos citat dominus Antonius de Padilla in
cōmentarijs
commentarijs
sup. l. 2. C. de rescindenda vendit. num. 73.
Altera sententia est D. Tho. in hoc artic.
in altero extremo, quod est
peccatũ
peccatum
mortale talis deceptio, & quod inde oritur obligatio restituendi: quæ sententia
cōmunis
communis
est citatis Theologis, & multis alijs in. 4. dist. 15.
Tertia
sentẽtia
sententia
quasi media inter istas est,
quę ait esse
peccatũ
peccatum
decipere emptorem vel
venditorẽ
venditorem
etiā
etiam
citra
dimidiũ
dimidium
iusti, negat tamen inde oriri
obligationẽ
obligationem
restituendi.
Hāc
Hanc
tenet Gerson in tractatu de contractibus.
Nobis tamen sententia D. Tho. & Theologorum tam certa est, vt oppositum sit omnino improbabile. Probatur primò, quia
qui decipit proximum in illo casu, peccat
contra iustitiam commutatiuam, siquidem
recipit aliquid vltra iustum pretium, ergo tenetur
hāc
hanc
inæqualitatem recompensare per
actum iustitiæ commutatiuæ qui est restituere. Confirmatur. Quia si ille
tantũ
tantum
peccaret contra iustitiam legalem, vt videtur sentire Gerson,
nō
non
verificaretur quòd decipit vltra
dimidiũ
dimidium
iusti. Hoc enim ex proprijs terminis significat actum contrarium iustitiæ
commutatiuæ, eo vel maxime
ꝙ
quod
nulla ratio
peccati potest illic considerari, nisi contra iustitiam commutatiuam. ¶ Secundò. Etiam
si quis bona fide decipiat alterum ex ignorantia inuincibili, tenetur nihilominus postea cognita veritate restituere illud in quo
factus est ditior, quando res illa non extat,
ergo etiam si emptor vel venditor decipit
bona fide, tenebitur restituere cognita veritate. Probatur consequentia. Nam æqualitas
illius contractus postulat, vt neuter accipiat
plus iusto, ergo cognita veritate tenebitur resarcire illam inæqualitatem. Plura argumenta facit Magister Soto vbi supra, sed hæc validissima sunt, procedunt enim ex proprijs rerum definitionibus.
AD argumenta in oppositum respondetur, quòd illæ leges sunt permissiuę
quantum ad lęsionem citra dimidium iusti:
non tamen iustificant ipsum
contractũ
contractum
, sed
relinquunt illud iure naturæ
iudicandũ
iudicandum
. Ratio autem quare leges permittunt illam iniquitatem, & non dant actionem in iudicio
damnificato, est: quia cum contractus emptionis & venditionis sit frequentissimus in
republica, si daretur actio læsis citra dimidium iusti, non sufficerent tribunalia ad dirimendas lites quotidianas quæ ex talibus deceptionibus prouenirent. Imo vero olim ante legem illam. 2. C. de rescindenda venditione. non dabatur actio in iudicio læsis
etiā
etiam
vltra dimidium pretij. Et nihilominus deceptores tenebantur restituere iure ipso naturali. Ita etiam nunc post illam legem damnificantes citra dimidium, tenentur eodem iure naturæ restituere. Sed hic obseruandum
est, quòd quando pretium est lege taxatum,
vt in pragmatica de frumento, datur actio
læsis citra dimidium iusti, tum in fauorem
legis, tum
etiā
etiam
quia facile
cōstat
constat
in iudicio de
læsione:
nō
non
autem ita facile constat de læsione, vbi
nō
non
est pretium taxatum, eo quòd est
multa varietas in pretio rerum, vbi non est
pragmatica.
Ad secundum respondetur, quòd
nō
non
est
simile de legibus præscriptionum, & de alijs
legibus circa deceptionem contractus emptionis &
vẽditionis
venditionis
: quoniam leges de præ
scriptione sunt directiuæ & præceptiuæ, leges autem alteræ sunt
tātum
tantum
permissiuæ. Et
si quis merito quærat, quomodo cognoscitur quando aliqua lex est præceptiua &
quā
do
quando
permissiua? Respondetur,
ꝙ
quod
ante omnia
attendendũ
attendendum
est ad finem legis, deinde considerandum est circa medium ad finem, an
illud quod statuit lex ad
cōsequendũ
consequendum
finem
|
habeat speciem mali & iniquitatis: an vero
secundùm se sit bonum? Dicimus ergo
ꝙ
quod
si
tale medium secundum se fuerit opus virtutis, tunc lex erit directiua & præceptiua. Sed
difficultas est, quando ipsum medium habet speciem iniquitatis & malitiæ, quod quidem si per legem non potest honestari, tunc
plane est permissiua, & sic permittuntur meretrices & defenduntur in iudicio ad euitanda adulteria & alia peccata maiora. Si autem
aliqua via poterit honestari medium per legem, vel legislatorem, videlicet transferendo dominium rei in alterum: tunc si talis
translatio dominij fuerit necessaria ad finem
legis, lex erit præceptiua, simulq́ue directiua: si autem non fuerit necessaria ad consequendum finem legis: tunc lex erit tantum
permissiua. Exemplum primi. Lex de præ
scriptione habet pro fine, vt rerum dominia
sint certa & determinata: ad hunc
tamẽ
tamen
finẽ
finem
necessarium est, vt
mediũ
medium
quod lex statuit,
scilicet,
ꝙ
quod
post
tantũ
tantum
tẽpus
tempus
maneant res apud
possessores bonæ fidei in
perpetuũ
perpetuum
,
ꝙ
quod
transferat dominium in possessorem bonæ fidei, alias frustraretur finis legis: qui est vt rerum dominia sint certa. Exemplum secundi. Lex, quæ dat facultatem viro, occidendi
vxorem deprehensam in adulterio, habet
pro fine
cōmisereri
commisereri
vehementi dolori mariti, & non addere dolorem supra dolorem,
Ad hunc autem finem non est
necessariũ
necessarium
concedere illam facultatem publicam vt
autoritate reipublicæ occidat vxorem tanquam Iudex iuste iudicans vel tanquam
minister sententiæ latę iam ab ipsa lege: sed
sufficit, vt permittatur occidere si velit, neque propter hoc puniatur. Vnde colligimus quòd lex illa sit permissiua tantum. Ad
hũc
hunc
igitur modum, dicimus quòd lex quæ
dicit; liceat emptori & venditori ad
inuicẽ
inuicem
decipere, habet pro fine euitare frequentes
lites: quæ orirentur ex huiusmodi contractibus si pro quauis inæqualitate daretur
actio in iudicio; ad
quẽ
quem
finem sufficit: quòd
parti læsæ non detur actio in iudicio: non
autem requiritur, neque decebat transferre
dominium in damnificantem.
Ad tertium argumentum negatur illa similitudo & comparatio, quia quanuis illi
contractus
cōueniant
conueniant
in hoc, quòd vterque
sit validus: tamen iniquitas siue malitia quæ
est in ludo alearum, est tantum contra iustitiam legalem: & idcirco reddere quod quis
lucratus est, habet tantùm rationem pœnæ
taxatæ à lege. At vero malitia, quæ est in
contractu emptionis & venditionis vbi interuenit deceptio, est contra iustitiam commutatiuam: & idcirco damnificans tenetur iure
naturæ restituere.
DVbium quartum, An quòd
cōtractus
contractus
emptionis & venditionis fiat bona
vel mala fide, referat aliquid ad hoc vt sit validus vel non, & ad hoc quòd inde oriatur
obligatio restituendi vel non oriatur. Ad
hoc dubium respondetur resolutoriè.
Prima conclusio. Contractus emptionis
& venditionis celebratus bona fide propter
ignorātiam
ignorantiam
puræ negationis
vtriusq;
vtriusque
partis,
scilicet, quia neutra pars scit valorem rei: sed
merè negatiuè se habet circa æstimationem
valoris, tunc talis contractus est validus,
etiā
etiam
si vltra dimidium iusti pretij fiat deceptio.
& quidem quod sit validus, patet, quia ex
vtraque parte est omnino voluntarius.
Quòd autem inde non oriatur obligatio restituendi, probatur: quia vterque se exponit
æquali periculo, & est quasi contractus de
sortibus, ergo nulla ratione oritur ibi obligatio restituendi, eo vel maxime quòd vtraque pars in illo contractu cedit libere iuri
suo, & facit quasi donationem mutuam ad
inuicem, & denique in isto casu verificatur
illa tertia regula iusti pretij.
Secunda conclusio. Si tamen talis contractus celebretur bona fide cum ignorantia
prauæ dispositionis, quia videlicet vterque
existimat iustum pretium esse tantum vel
tantum, & tamen reuera est maius vel minus: tunc contractus ille non est inualidus.
Probatur. Quia ille qui læditur non alia ratione vult contrahere, nisi supposito quòd
pretium sit tantum, ergo non est voluntarius ille contractus, sed inuoluntarius & per
consequens inualidus. Etenim de ratione
cō
tractus
contractus
humani est, quòd sit voluntarius.
Tertia conclusio. Læsus per talem contractum prædictum habet ius in foro conscientiæ repetendi quod alter plus accepit: & ille alter tenetur in foro conscientiæ restituere. Cæterum in foro exteriori
|
dabitur actio parti læsæ vltra dimidium iusti: lædenti vero dabitur optio, vt vel rescindat contractum vel recompenset quod amplius accepit. Ista conclusio quantum ad
priorem partem sequitur ex secunda, quoniam si contractus fuit nullus, & alter
eorũ
eorum
amplius accepit: sequitur quòd in foro conscientiæ tenetur ex iustitia commutatiua illud restituere vel rescindere contractum.
Quātum
Quantum
ad secundam partem habetur expressè.
l. 2. C. de rescindenda venditione. Et
ratio eius est: quia cum ille contractus celebretur bona fide, æquum est, vt neuter
eorũ
eorum
damnum patiatur cognita veritate. Quod
quidem plane fit, si læso datur actio in iudicio: lædenti vero detur prædicta optio.
Quarta conclusio. Si contractus mala fide fuerit celebratus, & pars læsa ignorabat iustum rei pretium, erit inualidus contractus
in foro conscientiæ. Probatur, quia talis ignorantia inuoluntarium interpretatiuè operatur: at vero sine voluntario contractus est
nullus, igitur est inualidus contractus. Conclusio hæc consonat cum iure ciuili, in quo
nihil statuitur de firmitate aut nullitate huiusmodi contractus: sed
solũ
solum
definitur: quòd
non datur actio parti læsæ citra dimidium
iusti pretij. Reliqua vero relinquit iure naturæ iudicanda.
Quinta conclusio. Si contractus mala fide celebretur, & pars læsa scit iustum rei pretium, sed necessitate compellitur emere vel
vendere, tunc contractus est validus in foro
conscientiæ. Probatur. Nam pars læsa sciens
iustum pretium, nihilominus vult contrahere & pati illud detrimentum, ergo contractus est simpliciter voluntarius & validus.
Non dicimus modo, quòd lædens
nō
non
teneatur restituere, sed quòd ipse contractus est
validus: licet sit iniquus. Probatur à simili.
Ille qui proijcit merces in mare propter tempestatem obortam, simpliciter loquendo
voluntariè proijcit, quanuis secundùm quid
inuoluntariè: quoniam nollet proijcere, ergo tale voluntarium sufficit ad contractum
emptionis & venditionis, siquidem pars læ
sa nullo modo compellitur ab altera vt contrahat. Probatur consequentia & confirmatur. Nam tale voluntarium sufficit etiam ad
votum faciendum, ergo etiam sufficiet ad
contractum emptionis & venditionis.
Sed contra. Donatio facta latroni nulla
est, quanuis ille qui dat pecunias (dat simpliciter voluntariè propter euitandam mortem) eò quòd est inuoluntarius secundùm
quid, ergo pari ratione sufficiet ad
nullitatẽ
nullitatem
contractus prædicti illud inuoluntarium secundùm quid. Respondetur, quòd quando
altera pars iniuriam aliquam facit alteri contrahenti, propter quam altera pars cogitur
contrahere vel dare pecunias, tunc irritatur
contractus: quia non est iustum quòd ex iniuria nascatur ius illi qui facit iniuriam.
Nũc
Nunc
autem in casu nostræ conclusionis illa pars
quæ necessitatur contrahere, non necessitatur ab altera parte, sed aliunde, scilicet, à sua
egestate: vnde non est eadem ratio. Per
hũc
hunc
etiam modum intelligitur quare contractus
vsurarius sit validus quantum ad rationem
mutui: licet vsurarius teneatur non recipere
vsuras. Ratio validitatis est, quia ex vtraque
parte est contractus voluntarius simpliciter.
Nam pars læsa sciens & prudens vult recipere mutuum propter suam necessitatem,
nō
non
obstantibus vsuris. Ipse autem vsurarius libenter contrahit.
Secundò probatur
cōclusio
conclusio
ex cap. cum
dilecti. de emptione & venditione. vbi Alexand. 3. definit validum esse
contractũ
contractum
quendam emptionis & venditionis cuiusdam syluæ, etiam si qui vendiderant decepti fuerant
vltra dimidium. Definit tamen supplendam
iniquitatem esse & inæqualitatem. Valde
itaque est obseruandum, quòd aliud est contractum esse validum, & aliud esse
iniquũ
iniquum
,
vnde oritur obligatio
restituẽdi
restituendi
. Multi enim
contractus sunt validi, eo quòd sunt voluntarij ex vtraque parte, qui alias iniqui sunt.
Vltima conclusio. Non tenetur is qui læ
sit mala fide etiam vltra dimidium iusti pretij in casu quintæ conclusionis ante iudicis
sententiam stare optioni partis læsæ, etiam si
leges ciuiles concedant parti læsæ in tali casu, vt eligat, Vtrùm maluerit vel rescindere
contractum, vel restitutionem sibi fieri in
eo in quo damnificatus est. Sed dicimus,
quòd lædens in foro
cōscientiæ
conscientiæ
poterit supplere iustum pretium non rescindendo contractum. Probatur. Nam optio quæ datur
per leges ciuiles parti læsæ est in pœnam
|
lædentis mala fide. Ergo tales leges
nō
non
obligant in foro conscientiæ ante
sententiā
sententiam
iudicis. Antecedens probatur. Nam vbi non est
mala fides lædentis, non concedunt leges illam optionem parti læsæ: sed solum dant illi
actionem in iudicio, lædenti vero bona fide, dant optionem. Ista conclusio est multò probabilior quàm opposita
sentẽtia
sententia
, quæ
à quibusdam asseritur opinantibus leges illas non esse pœnales, sed esse dirigentes contractum & apponentes
conditionẽ
conditionem
necessariam celebrandis huiusmodi contractibus.