QVÆSTIO LXII.
De Restitutione.
DEINDE considerandum est
de restitutione. Et circa hoc
quæruntur octo.
ARTICVLVS PRIMVS.
¶ Vtrùm restitutio sit actus iustitiæ commutatiuæ.
AD Primum sic proceditur.
Videtur, quòd restitutio non sit actus iustitiæ commutatiuæ: iustitia enim respicit rationem debiti. Sed sicut donatio potest esse eius quod non debetur, ita etiam & restitutio. Ergo
restitutio non est actus alicuius partis iustitiæ.
¶ 2 Præterea. Illud quod
iā
iam
transijt, & non est, restitui non potest.
|
Sed iustitia & iniustitia sunt circa
quasdā
quasdam
actiones & passiones, quæ
non manent, sed transeunt. Ergo
restitutio non videtur esse actus alicuius partis iustitiæ.
¶ 3
Pręterea
Præterea
. Restitutio est quasi
quædam
recompẽsatio
recompensatio
eius, quod
subtractum est. Sed aliquid potest
homini subtrahi non
solũ
solum
in commutatione, sed etiam in distributione, puta cùm aliquis
distribuẽs
distribuens
,
minus dat alicui quàm debeat habere. Ergo restitutio non magis est
actus commutatiuæ iustitiæ quàm
distributiuæ.
SED contra. Restitutio ablationi opponitur. Sed ablatio rei alienæ est actus iniustitiæ circa commutationes. Ergo restitutio eius est
actus iustitiæ, quæ est in commutationibus directiua.
RESPONDEO dicendum,
quòd restituere nihil aliud esse videtur, quàm iteratò aliquem statuere in possessionem, vel
dominiũ
dominium
rei
suæ. Et ita in restitutione attenditur æqualitas iustitiæ secundùm recompensationem rei ad rem: quod
pertinet ad iustitiam commutatiuam. Et ideo restitutio est actus
cō
mutatiuæ
commutatiuæ
iustitiæ, quando scilicet
res vnius ab alio habetur, vel per
voluntatem eius, sicut in mutuo,
vel deposito: vel contra
volũtatem
voluntatem
eius, sicut in rapina vel furto.
AD primum ergo dicendum,
ꝙ
quod
illud quod alteri non debetur, non
est, propriè loquendo, eius, etsi aliquando eius fuerit. Et ideo magis
videtur esse noua donatio, quàm restitutio,
cũ
cum
quis alteri reddit quod
ei non debetur. Habet tamen aliquam similitudinem restitutionis:
quia res materialiter eadem est:
nō
non
tamen est eadem secundùm formalem rationem, quam respicit iustitia, quod est esse suum alicuius. Vnde nec propriè restitutio dicitur.
AD secundum
dicendũ
dicendum
, quòd
nomen restitutionis,
inquantũ
inquantum
importat iterationem
quandā
quandam
, supponit rei identitatem. Et ideo secundùm primam impositionem nominis, restitutio videtur
locũ
locum
habere
præcipuè in rebus exterioribus,
quæ manentes eædem, &
secundũ
secundum
substantiam, & secundùm ius dominij ab vno possunt ad
aliũ
alium
deuenire. Sed sicut ab huiusmodi rebus
nomen
cōmutationis
commutationis
translatũ
translatum
est
ad actiones vel passiones,
quę
quæ
pertinent ad reuerentiam vel iniuriam
alicuius personæ, seu
nocumẽtum
nocumentum
vel profectum: ita etiam nomen restitutionis ad hoc deriuatur: quæ licet realiter non maneat, tamen manet in effectu vel corporali, puta
cũ
cum
ex percussione læditur corpus:
Vel qui est in opinione hominum:
sicut cùm aliquis verbo opprobrioso remanet infamatus, vel
etiā
etiam
minoratus in suo honore.
AD tertium
dicendũ
dicendum
,
ꝙ
quod
recompensatio, quam facit distribuens ei,
cui dedit minus, quàm debuit, fit
per comparationem rei ad rem: vt
si
quāto
quanto
minus habuit
quā
quam
debuit,
tanto plus ei detur. Et ideo iam pertinet ad iustitiam commutatiuam.
SVMMA ARTICVLI.
COnclusio prima est affirmatiua. Ratio breuiter est, quia restitutio impor|
tat recompensationem rei ad rem
secundũ
secundum
æqualitatem. ¶ Secunda
cōclusio
conclusio
. Notetur
in solutione ad primum. Restitutio propriè
loquendo importat rationem debiti. ¶ Tertia conclusio. Notetur in solutione ad secundum. Restitutio etiamsi secundùm primæ
uam
significationẽ
significationem
habeat
locũ
locum
pręcipuum
præcipuum
in rebus exterioribus, tamen transfertur ad
actiones vel passiones, quæ pertinent ad iniuriam vel reuerentiam personæ. ¶ Quarta
conclusio. Recompensatio quam facit distribuens ei cui dedit minus quam debet, fit
per recompensationem rei ad rem, & pertinet ad iustitiam commutatiuam.
COMMENTARIVS.
MAteria hæc de restitutione grauissima est, & Theologo valde necessaria ad decidendas difficultates quæ quotidie in humano conuictu se se offerunt. Disserunt Theologi de restitutione in. 4. Sententiarum dist. 15. vbi Magister agit de tertia parte pœnitentiæ, quæ dicitur operis satisfactio. Summistæ verò in verbo restitutio. inter quos specialiter videatur Caietan.
Adrian. in 4. in materia de restitutione. &
& Ioan. de Medina in codice de restitutione. Magist. Soto li. 4. de iust. & iur. q. 6. & 7.
Nos autem in hoc tractatu stylo
quidẽ
quidem
breui sed compendioso curabimus vniuersalium & particularium difficultatum confusionem distinguere & decidere, ita vt nihil necessarium prætermittamus.
ANte omnia de vocabulo, restitutio,
sciendum est, esse Ciceronianum sed
in significatione vniuersaliore, ita vt idem
sit restituere atque reddere siue ex iustitia
hoc fiat, siue ex liberalitate, siue alio modo.
Et hoc modo dicitur quis restitutus in pristinam salutem beneficio medicinæ, & in
pristinam dignitatem opera amici. At vero
Theologi de iustitia disputantes strictiùs
vtuntur hac voce: vt significet
actũ
actum
iustitiæ
commutatiuæ, quo reparatur iniuria, siue in
bonis honoris, siue in bonis corporis, siue in
bonis spiritualibus.
Quibusdā
Quibusdam
tamen Theologis placet distinguere, vt restitutio proprie sit
bonorũ
bonorum
fortunæ, satisfactio verò sit
recompensatio facta pro iniuria circa personam. Nihilominus frequentissime
vtrunq;
vtrunque
vocabulum pro altero vsurpatur.
Verũ
Verum
est
tamen,
ꝙ
quod
satisfactio specialiter dicitur, quando quis per actum pœnitentiæ Deo satisfacit, non tamen ita proprie dicetur restitutio:
quia reuera Deus non patitur aliquod detrimentum nostris offensis, & ideo restitutio
quæ est actus iustitiæ commutatiuæ
nō
non
potest dici propriè in ordine ad Deum. Et tamen inter Deum & hominem solum ponitur ex parte Dei iustitia distributiua: ex parte vero nostra ponitur pœnitentia quæ est
specialis virtus & pars potentialis iustitiæ,
quatenus homo per contritionem nititur satisfacere Deo pro offensa commissa contra
eum. Dicitur
etiā
etiam
satisfactio tertia pars pœ
nitentiæ,
secũdùm
secundum
ꝙ
quod
homo facit aliqua opera, per quæ satisfacit
ꝓ
pro
pœnis debitis in purgatorio. Hactenus de nomine, restitutio.
Definitio vero quid rei talis colligitur à
D.
Diuo
Thoma. Restituere est iteratò
aliquẽ
aliquem
statuere in
dominiũ
dominium
vel possessionem rei suæ.
Intelligitur autem nomine rei, omne illud
ad quod homo habet ius. Hæc definitio
nō
non
indiget noua explicatione, suppositis quæ
diximus de dominio & possessione. Ex hac
definitione colligit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
principalem
cō
clusionem
conclusionem
huius articuli. Quæ quidem ab
omnibus recipitur: & quanuis sit controuersia inter Doctores, an violatio iustitiæ distributiuæ obliget ad restitutionem: tamen omnes
cōueniunt
conueniunt
in hoc
ꝙ
quod
si illa violatio obligat ad
restitutionẽ
restitutionem
, talis restitutio pertinet
ad
iustitiā
iustitiam
commutatiuam. Vtrùm autem
talis violatio obliget ad restitutionem, disputat Caietanus latè in hoc loco circa solutionem ad tertium. Sed nos opportunius
hanc
difficultatẽ
difficultatem
definiemus quæst. seq. 63.
ARTICVLVS II.
¶ Vtrùm sit necessarium ad
salutẽ
salutem
, quòd fiat restitutio eius quod
ablatum est.
AD Secundum sic proceditur.
Videtur, quòd non sit
necessariũ
necessarium
ad salutem,
ꝙ
quod
fiat restitutio eius quod
ablatũ
ablatum
est.
Quod
em̃
enim
est impossibile,
nō
non
est de
|
necessitate salutis. Sed aliquando
impossibile est restituere, id quod
est ablatum, puta cùm aliquis abstulit alicui membrum vel vitam. Ergo non videtur esse de necessitate
salutis, quòd aliquis restituat quòd
alteri abstulit.
¶ 2 Præterea. Committere aliquod peccatum non est de necessitate salutis: quia sic homo esset perplexus. Sed quandoque illud quod
aufertur,
nō
non
potest restitui sine peccato: puta cùm aliquis alicui
famā
famam
abstulit, verum dicendo. Ergo restituere ablatum non est de necessitate salutis.
¶ 3 Præterea. Quod factum est,
non potest fieri, vt factum non fuerit. Sed aliquando alicui aufertur
honor suæ personæ ex hoc ipso,
ꝙ
quod
passus est ab aliquo iniustè eum vituperante. Ergo non potest sibi restitui quod ablatum est. Et ita non
est de necessitate salutis restituere
ablatum.
¶ 4 Præterea. Ille, qui impedit
aliquem ab aliquo bono
consequẽ
do
consequendo
, videtur illud ei auferre: quia
quod modicum deest, quasi nihil
deesse videtur, vt
Philosophus dicit in secundo
Lib. 2. textu 56. tomo. 2.
Physic. Sed cùm
aliquis impedit aliquem vt non
cō
sequatur
consequatur
præbẽdam
præbendam
vel aliquid huiusmodi, non videtur quòd teneatur ei ad restitutionem præbendæ:
quia quandoque non posset. Non
ergo restituere ablatum, est de necessitate salutis.
SED contra est, quod
August.
dicit in epistola ad
Maced. 14. quæ
stion. 6. Si res aliena propter quam
peccatum est, reddi possit, & non
redditur, pœnitentia
nō
non
agitur, sed
simulatur. Si
autẽ
autem
veraciter agitur,
nō
non
remittitur
peccatũ
peccatum
, nisi restituatur
ablatũ
ablatum
, si (vt dixi) restitui potest.
RESPONDEO dicendum,
quòd restitutio, sicut
dictũ
dictum
est, est
actus iustitiæ commutatiuæ, quæ
in quadam æqualitate consistit. Et
ideo restituere importat redditionem illius rei,
quę
quæ
iniustè ablata est.
Sic enim per iteratam eius exhibitionem æqualitas reparatur. Si verò iustè
ablatũ
ablatum
sit, inæqualitas erit,
vt ei restituatur: quia iustitia in æ
qualitate consistit. Cùm ergo conseruare iustitiam sit de necessitate
salutis, consequens est quòd restituere id quod iniustè ablatum est
alicui, sit de necessitate salutis.
AD primum ergo dicendum,
ꝙ
quod
in quibus
nō
non
potest recompensari
æquiualens, sufficit quòd ibi
recō
pẽsetur
recompensetur
quod possibile est: sicut patet de honoribus qui sunt ad
Deũ
Deum
& ad parentes, vt
Philosophus dicit
in 8. Ethic. Et ideo quando id
quod est ablatum, non est restituibile per aliquid æquale, debet fieri recompensatio qualis possibilis est:
puta cùm aliquis alicui abstulit
mẽ
brum
membrum
, debet ei recompensare vel
in pecunia, vel in aliquo honore, considerata conditione vtriusque personæ, secundum arbitrium
boni viri.
AD secundum
dicẽdum
dicendum
, quòd
aliquis potest alicui famam tripliciter auferre. Vno modo verum
dicẽdo
dicendo
, & iustè: puta cùm aliquis crimen alicuius prodit ordine debito
|
seruato, & tunc non tenetur ad restitutionem famæ. Alio modo falsum dicendo & iniustè, & tunc tenetur restituere famam, confitendo se falsum dixisse. Tertio modo
verum dicendo, sed iniustè: puta
cùm aliquis prodit crimen alterius
contra ordinem debitum: & tunc
tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
famæ quantum potest, sine mendacio tamen:
vtpotè quòd dicat se malè dixisse,
vel quòd iniustè eum diffamauerit.
Vel si non possit famam restituere,
debet ei aliter recompensare, sicut
& in alijs dictum
est.
AD tertium dicendum, quòd
actio contumeliam inferentis non
potest fieri, vt non fuerit. Potest tamen fieri, vt eius effectus, scilicet
diminutio dignitatis personæ in
opinione hominum, reparetur per
exhibitionem reuerentiæ.
AD quartum dicendum, quòd
aliquis potest impedire aliquem ne
habeat præbendam, multipliciter.
Vno modo iustè, puta si intendens
honorem Dei, vel
vtilita-em
vtilitatem
Ecclesiæ, procuret quòd detur alicui personæ digniori: & tunc nullo modo
tenetur ad restitutionem, vel ad aliquam recompensationem faciendam. Alio modo iniustè: putà si intendat eius nocumentum, quem
impedit propter odium vel
vindictā
vindictam
, aut aliquid huiusmodi: & tunc
si impedit ne præbenda detur digno, consulens quòd non detur antequam sit firmatum quòd ei detur, tenetur quidem ad aliquam recompensationem pensatis conditionibus personarum & negotij se
cundùm arbitrium sapientis: non
tamen tenetur ad æquale, quia
illā
illam
nondum fuerat adeptus, & poterat
multipliciter impediri. Si verò iam
firmatum sit quòd alicui detur præ
benda, & aliquis propter indebitam causam procuret quòd reuocetur, idem est ac si iam habitam ei
auferret: & ideo tenetur ad restitutionem æqualis, tamen secundùm
suam facultatem.
SVMMA ARTICVLI.
COnclusio est. Restituere id quod iniustè ablatum est alicui, est de necessitate salutis. Ratio est, quia conseruare
iustitiā
iustitiam
est de necessitate salutis.
COMMENTARIVS.
DVbitatur primò circa conclusionem
articuli, an sit vera. Arguitur primò
pro parte negatiua. Qui retinet rem
alienā
alienam
domino irrationabiliter inuito, non peccat:
sed quicunque dominus est irrationabiliter inuitus, si nolit rem suam detineri ab altero qui illam accepit, ergo alter non tenetur restituere. Probatur minor. Quia vnusquisque ordine charitatis, tenetur magis diligere bonum spirituale proximi, quam bona temporalia, ergo ex eodem ordine obligatur, vt sit voluntarius quòd alter retineat
bona sua temporalia ne mortaliter peccet.
Secundò. Si esset præceptum de restitutione, contineretur in septimo præcepto Decalogi: Non
furtũ
furtum
facies, sed non continetur in hoc, ergo. Probatur minor. Quia illud præceptum est negatiuum, & proinde
obligat semper & pro semper, sed
præceptũ
præceptum
restituendi est affirmatiuum, quod non pro
semper obligat, sed pro tempore & loco, ergo non
cōtinetur
continetur
in illo septimo præcepto,
Non furtum facies.
Tertiò. Si esset præceptum restituendi,
non solum obligaret restituere res iniustè
ablatas, sed etiam omnes res alienas etiam
iustè acceptas,
v.
Verbi
g.
gratia,
si quis accepit mutuò
rẽ
rem
alienam, vel etiam inuenit illam: at vero
|
D.
Diuus
Tho.
Thomas
duntaxat inquit esse de necessitate
salutis restituere quod iniustè ablatum est,
ergo conclusio non satisfacit plene titulo
articuli. Imo adiungit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
quòd si aliquid iustè ablatum sit, inæqualitas erit ei restituere cui ablatum est.
Fuerunt Græci quidam, vt refert Guido
Carmelita in lib. de hæresibus negantes, restituere esse de necessitate salutis. Erasmus
etiam in quatuor primis editionibus super
Euangelia, in illud Lucæ, quod superest date eleemosynam, negauit necessitatem restitutionis, sed in editione quinta asseruit
illā
illam
.
Et Castro de hæresibus in verbo, restitutio
refert prædictos autores.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Necessarium est ad salutem necessitate præcepti vt qui iniustè retinet alienum restituat illud quomodolibet peruenerit ad manus eius. Ista
cōclusio
conclusio
videtur vniuersalior
quā
quam
cōclusio
conclusio
D.
Diui
Tho.
Thomae
sed in
substā
tia
substantia
eadem est cum illa. Pro cuius intelligentia notandum est quòd ex duplici titulo potest oriri obligatio restituendi. Alter titulus
est acceptio rei alienæ, siue iusta, siue iniusta: sicut contingit in mutuo vel in furto siue res illa possideatur ab eo qui accepit, siue
non possideatur. Intelligimus ergo nomine
acceptionis quamlibet actionem, propter
quam minus habet alter in bonis suis, quam
ius illius postulabat. Vt abscisio brachij,
cō
bustio
combustio
domus. Et isto modo dicitur in præ
senti acceptio rei alienæ. Alter titulus est
ipsamet res aliena, siue ille qui possidet acceperit illam à vero domino, siue acceptam
ab alio retineat, vel ex donatione vel ex
vẽ
ditione
venditione
vel ex inuentione. Contingit autem
aliquando vt vterque titulus conueniat: &
teneatur aliquis ex
vtroq;
utroque
capite restituere.
Notandum est secundo, quòd acceptio
iusta rei alienæ non inducit propriè obligationem restituendi, donec accipiens sit in
mora reddendi illam domino.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si quis
accipiat mutuo, vel in deposito pecuniam
ad tempus
determinatũ
determinatum
, tunc si intra illud
tempus legitimum reddit, non dicitur restituere propriè. Et ratio est. Quia restituere
ex primæua & Latina significatione, est id
quod lapsum erat erigere, vel deprauatum
corrigere & in pristinum perditum statum
reparare: cum autem à Theologis translatum est vocabulum ad actionem
quādam
quamdam
iustitiæ significandam, noluerunt excludere illam proprietatem significationis. Aliâs
omnes actus iustitiæ
commutatiuę
commutatiuæ
dicerentur restitutio. Sed intendunt solummodo significare actionem illam iustitiæ commutatiuæ reparatricem damni, quod ex iniustitia emerserat. Et idcirco non
quotiescunq;
quotiescunque
redditur res aliena vero domino dicitur restitutio. Et sic intelligatur
D.
Diuus
Tho.
Thomas
in hoc articulo. Sed si quis obijciat, quod
D.
Diuus
Tho.
Thomas
dicit in articulo primo. Et ideo restitutio est
actus iustitiæ commutatiuæ, quando scilicet res vnius ab alio habetur, vel per voluntatem eius, sicut in mutuo & deposito, vel
contra voluntatem eius, sicut in rapina &
furto, ergo cum aliquis reddit mutuum vel
depositum, restituit
secundũ
secundum
Diuum
Tho.
Thomam
etiam si habeat illud per voluntatem domini. Respondetur primò, quòd Diuus Thomas visus est illic explicare genus restitutionis, scilicet
ęqualitatem
æqualitatem
iustitiæ commutatiuæ, non autem explicauit in illis verbis differentiam restitutionis, quæ insinuatur in
ipsa definitione, cum dicitur iterato statuere. Quod quidem præsupponit
lęsum
læsum
esse
ius alterius. Respondetur secundo, quòd
cũ
cum
D.
Diuo
Tho.
Thoma
dicit, per voluntatem eius sicut in
mutuo vel deposito, intelligit à principio
mutuationis vel depositionis: postea vero
cum habet locum restitutio, iam homo detinet alienum contra voluntatem domini.
Notandum est tertio, quòd quando quis
iam est in mora soluendi rem, etiam licitè
acceptam, statim incipit esse iniustus, & illa
detentio est eiusdem rationis cum furto vel
rapina. Ita docet D.
Tho. infra
quęst
quæst
. 66. art.
3. ad secundum. Vnde quando in definitione furti ponitur acceptio rei
alienę
alienæ
, comprehendit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
retentionem rei
alienę
alienæ
contra voluntatem domini. Ex dictis colligitur
quàm formaliter locutus fuerit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
in
sua conclusione, solum asserens, esse de necessitate salutis restituere, id quod iniustè
ablatum est.
Nā
Nam
reddere id quod iustè ablatum est & iustè retinetur, non est propriè
restituere. Et propterea vsi sumus vocabulo
retentionis
iniustę
iniustæ
vt vniuersaliùs loqueremur. Quam conclusionem censemus esse
|
certam secundum fidem. Patet ad
Rom. 13.
Reddite omnibus debita, cui tributum, tributum &c. Patet etiam ex consensu totius
Ecclesiæ & doctorum. Et ex communi regula iuris, non dimittitur peccatum, nisi restituatur
ablatũ
ablatum
. Quæ quidem intelligitur
quando homo potest restituere. Et est Diui
Augustini in epistola 54. & regula & intelligentia ipsius.
Secunda conclusio. Præceptum de restituendo, est simpliciter & formaliter affirmatiuum, sed importat negatiuum super
quod fundatur. Ratio est, ex duplici differentia quam ponunt Theologi inter præcepta affirmatiua & negatiua. Prima est,
ꝙ
quod
affirmatiua præcipiunt actus virtutum: negatiua vero prohibent actus vitiorum. Secunda differentia est, quòd contra præcepta affirmatiua peccant homines
peccatũ
peccatum
omissionis, contra negatiua verò peccatum commissionis, scilicet occidendo, &c. At verò præceptum de restituendo præcipit directè actum virtutis iustitiæ commutatiuæ, ergo est affirmatiuum. Quòd autem includat negatiuum supra quod fundatur, patet: quia includit negationem retinendi
rem alienam inuito domino, quæ est tota ratio quare obligat præceptum affirmatiuum ad restituendum & exercendum actum virtutis.
Ad argumenta quæ proposuimus
respō
detur
respondetur
ad primum, quòd non est irrationabiliter inuitus, si velit homo restitui sibi
rem suam, quando ex malitia alterius retinetur, tunc enim charitas non obligat: vt
quis renuntiet iuri suo propter alterius liberam voluntatem qua vult peccare: sed obligat tempore necessitatis.
Ad secundum argumentum, iam patet
responsio ex his quæ dicebamus in secunda
cōclusione
conclusione
& interpretatione illius. Præ
ceptum enim restituendi, quanuis sit affirmatiuum, reducitur ad negatiuum
tāquam
tamquam
ad principalius præceptum quod est radix
& ratio quare illud affirmatiuum obliget
sub peccato mortali.
Ad tertium, etiam patet ex dictis in confirmatione primæ conclusionis. In solutionibus ad argumenta huius articuli tangit
Diuus Thomas omnem materiam restitu
tioni subiectam & modum restituendi quapropter doctrinam harum solutionum exactius oportet examinare.
Aduertendum est igitur, quatuor esse genera bonorum de quibus possumus inquirere an restitutio habeat locum in illis, &
quomodo sit facienda. Primò quidem sunt
bona spiritualia, vt gratia Dei & virtutes:
sunt etiam bona naturalia corporis & animæ. Sunt etiam bona extrinseca.
v.
Verbi
g.
gratia,
bonæ fortunæ, vt fama & honor. Sunt
deniq;
denique
officia & beneficia publica, tam in seculari
republica, quàm in Ecclesiastica. De his omnibus latè disputandum est.
DVbitatur ergo secundo loco. Vtrùm
ille qui læsit proximum in spiritualibus bonis, teneatur ei aliquid restituere.
v.
Verbi
g.
gratia,
qui fuit illi causa peccandi, & vt amitteret
gratiam & virtutes, vel impediret
profectũ
profectum
spiritualem suis persuasionibus.
Primò arguitur pro parte affirmatiua. Si
quis proximo propinet venenum, tenetur
ex iustitia statim quærere illi remedium, ergo multo magis qui
persuasioniqus
persuasionibus
suis propinat alteri
spiritnale
spirituale
venenum. Patet consequentia, quia iste magis nocet proximo,
quàm alter. Secundo si Prædicator vel Doctor falsam
doctrinā
doctrinam
doceat, tenetur quàm
primum poterit reuocare sententiam, ergo
pari ratione, si quis induxit particulariter
proximum ad peccandum, tenetur illi restituere quàm primum poterit, persuadendo
contrarium.
Tertiò. Si quis occidat vel mutilet hominem etiam volentem occidi vel mutilari, peccat contra iustitiam, eo quòd solus
Deus est Dominus vitæ corporalis. Ergo si
quis inducat hominem ad peccandum, peccabit ipse contra iustitiam: & tenebitur ad
restitutionem, etiam si alter voluntariè peccet. Probatur consequentia. Quia etiam solus Deus est Dominus gratiæ & virtutum
infusarum. Scotus in quarto Sententiarum
distinctione. 15. quæstione. 3. articulo. 1. &
Ricardus articulo. 4. quæstione. 21. &
Paluludanus
Paludanus
ibidem, & Adrianus in materia de
restitutione vbi supra: ait, quòd tenetur homo qui fuit alteri causa peccati restituere illi commodiori via qua poterit.
v.
Verbi
g.
gratia,
Suadendo illi contrarium & orando pro illo.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui induxit alterum ad peccandum sine dolo & fraude, non tenetur ex iustitia ad aliquam restitutionem illi faciendam. Probatur, quia sic inducens vel persuadens nihil abstulit à proximo inuito, ergo
non tenetur illi restituere.
Neq;
Neque
valet
respō
sio
responsio
Soti, quòd quanuis scandalizator non
sit tota causa peccati, est tamen partialis causa quæ antecedit voluntatem alterius: & ex
hac parte facit ei aliquam iniuriam & tenetur restituere. Contra hoc est, quòd pari ratione qui improbitate precum obtinet ab amico bonum aliquod, teneretur illi restituere: quia etiam est causa quædam antecedens voluntatem alterius. Consequens autem falsum est, quia scienti & volenti
nō
non
fit
iniuria, vt habetur
de regulis iuris in 6. Igitur vbi non est fraudulentia aut violentia,
non oritur obligatio restituendi.
Secunda conclusio. Etiam si quis per dolum & fraudem scandalizet proximum offerendo illi occasionem peccandi, non tenetur per se loquendo ad aliquam restitutionem
faciẽdam
faciendam
. Hæc conclusio videtur esse
contra Magistrum Soto lib. 4. de Iustitia &
iure. quæst. 6. art. 3. conclus. 2. & contra aliquos nostri temporis Theologos. Sed probatur conclusio. Ille quantumlibet mentiendo non lædit proximum nisi tantùm in bonis spiritualibus, ergo non tenetur ad restitutionem. Probatur consequentia, quia bona spiritualia
nō
non
possunt amitti nisi propria
& libera voluntate.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si quis duxit
amicũ
amicum
nescientem in domum meretricis, vbi moraliter loquendo erat scandalizandus,
nō
non
tenetur illi aliquid restituere, sed
solũ
solum
peccat
maximum peccatum
cōtra
contra
charitatem proximi. Confirmatur, quia tota ratio peccandi mortaliter in huiusmodi fraude est, quia
exponit proximum in periculo fornicandi.
Sed hæc ratio non obligat ad
restitutionẽ
restitutionem
,
ergo &c. Dixi autem in conclusione per se
loquendo: nam si ex talifraude aut dolo sequatur postea aliquod damnum temporale, tenetur qui fecit dolum ad
restitutionẽ
restitutionem
.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si in illa domo erat aliquis corriualis,
qui illum percuteret & spoliaret, tunc tenebitur ille scandalizator ad restitutionem. Similiter si persuasit contractum vsurarium
siue manifestè siue per dolum, tenebitur ad
omnia damna reparanda, quæ consequuntur ex mala aut falsa persuasione. Cæterùm
quando per vim detinetur aliquis, vel trahitur ad peccandum, tunc certum est quòd
inferre vim illam, pertinet ad iniustitiam.
Tertia conclusio. Speciali obligatione
præcepti de correctione fraterna tenebitur
scandalizator, si potest proximum corrigere. Hæc conclusio
nō
non
aliter probatur, quàm
ex communi consensu sapientum, qui iudicant quodammodo iustum esse, vt qui causam mali dedit, sit etiam reparator illius.
Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum nego similitudinem rationis: quanuis enim vterq́ue teneatur succurrere proximo, tamen qui propinauit venenum, tenetur succurrere ex iustitia commutatiua: qui autem nocuit in spiritualibus tenetur ex charitate proximum corrigere. Neque enim ex maiori nocumento colligitur
obligatio restitutionis: sed ex nocumento
contra iustitiam commutatiuam per quod
aufertur à proximo aliquid contra voluntatem eius.
Vtrũ
Vtrum
autem sit semper maius peccatum inducere proximum ad peccandum
mortaliter
. v.
, Verbi
g.
gratia,
ad fornicandum, quàm furari ab illo magnam pecuniæ quantitatem,
posset aliquis dubitare. Sed respondetur breuiter. Quòd quanuis ex genere suo in communi loquendo sit maius peccatum inducere proximum ad peccandum, & nocere
in spiritualibus, quàm nocere in temporalibus, tamen in particulari, quando illa læsio
in spiritualibus non intenditur directè, poterit esse maius
peccatũ
peccatum
furari à proximo magnam pecuniæ quantitatem, quàm illum
inducere ad fornicandum. Eò vel maximè
quòd ipse fornicator voluntariè peccat, si
autem directè ab aliquo
intẽderetur
intenderetur
deijcere proximum à gratia Dei, est
maximũ
maximum
peccatum & contra Spiritum sanctum, videlicet inuidia charitatis fraternæ.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd ille Prædicator aut Doctor non
tenetur ex iustitia commutatiua, per se loquendo, retractare sententiam, sed ex charitate. Aliquando etiam tenebitur ex virtute religionis, quando ex mala eius doctrina
diminuitur cultus diuinus. Cæterùm ali|
quando etiam tenebitur ex iustitia commutatiua retractare sententiam: quando ex falsa doctrina illius sequitur incommodum
temporale ipsis proximis.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si prædicauit licitum esse vendere triticum vltra taxationem Pragmaticæ, tenebitur ad restitutionem damni temporalis.
Ad tertium respondetur, quòd quanuis
solus Deus sit causa efficiens gratiæ & virtutum infusarum, tamen huiusmodi pretiosas qualitates ponit in nostro libero arbitrio,
& facit nos dominos donorum suorum, ita
vt dum illa per peccatum amittimus non
peccemus contra iustitiam, & ex consequenti, neque ille cuius persuasione peccatur, tenebitur ad restitutionem. Secus autem res habet circa vitam temporalem, cuius Deus voluit esse specialis Dominus: ita
vt ego ipse contra iustitiam peccem si me
occido, vel occidi sine causa permitto. Habemus igitur ex dictis, quòd nulla ratione
læsio in bonis spiritualibus per se loquendo
obligat ad restitutionem, ac propterea Diuus Thomas nullam mentionem fecit de
læsione in spiritualibus: dum in hoc articulo intendebat explicare omnem materiam
subiectam restitutioni.
DVbitatur tertiò. Consequenter, an is
qui auocat aliquem ab ingressu religionis, vel etiam iam professum inducit vt
relinquat religionem, teneatur ad aliquam
restitutionem faciendam vel ipsi vel conuentui?
Primò arguitur pro parte affirmatiua.
Qui persuasit aliquem ne faciat eleemosynam pauperi, quam paratus erat dare tenetur restituere pauperi illam eleemosynam:
quanuis alter non dabat eleemosynam ex
iustitia, sed tantùm ex misericordia, ergo
pari ratione tenebitur in casu proposito restituere religioni vtilitatem, & commodum quæ prouenirent religioni ex illa persona.
Secundò arguitur. Religio ipsa habet ius
respectu monachi professi, videlicet ad operas illius vtiles ipsi religioni. Ergo qui talem monachum à religione abduxit, facit
contra iustitiam, & tenebitur restituere.
Tertiò arguitur. Si quis persuadeat seruo vt fugiat dominum suum, tenetur resti
tuere seruum & operas eius vtiles domino,
ergo simile est de religioso. De hac re sunt
variæ opiniones, aliqui sequuntur partem
affirmatiuam, maximè quando religiosus
est professus. Aliqui verò
moderātur
moderantur
hanc
sententiam, & aiunt, quòd si persuasor fecit animo nocendi, tenebitur restituere, si
autem non fecit animo nocendi, non tenetur restituere. Alij vero rigurosiùs & scrupulosiùs loquuntur. Aiunt enim,
vsq;
vsque
adeo
talem persuasorem teneri restituere vt obligent eum ad recipiendum habitum religionis, si non potest ipse aliter restituere. Et adducunt exemplum Raymundi quondam
Generalis ordinis Prædicatorum. De quo
dicitur ob eam causam ingressum fuisse religionem, quòd alium à proposito religionis auocauerit: & aiunt, hanc sententiam
veram esse quando religiosus abductus, erat
iam professus, &
quādo
quando
per dolum & fraudem abducitur à religione. Assertores huius sententiæ refert Syluester in verb. restitutio. 3. §. primo. dicto. 2.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui absque dolo & fraude persuasit alteri ne ingrederetur religionem, vel
etiam ingressum nouitium, vel etiam professum abduxerit, quouis animo id fecerit,
non tenetur ad restitutionem.
Secunda conclusio. Qui per fraudem,
& multò magis, qui per vim, auocat
aliquẽ
aliquem
à firmo proposito religionis, siue secularem siue nouitium siue professum: tenetur
ad restitutionem faciendam damni temporalis, quod consequitur, tam ipsi homini,
quàm conuentui. Sit exemplum. Si quis
Doctor habens cathedram honorificam &
pingue patrimonium velit intrare aliquam
religionem, vel iam sit in illa nouitius, aut
professus, & auocauerit quis eum à tali religione solis precibus & monitis, non tenebatur ad aliquam restitutionem faciendam
illi, vel religioni. Si autem per dolum &
fraudem abduxerit eum, & multò magis
si per vim, tenebitur ad restitutionem tam
ipsi quàm religioni totius damni & lucri cessantis. Vtraque conclusio quantùm
ad restitutionem faciendam vel non faciendam ipsi particulari: probatur ex definitis
in præcedenti dubio. Quantùm verò ad re|
stitutionem faciendam vel non faciendam
ipsi monasterio. Probatur argumentis factis in principio
præcedẽtis
præcedentis
dubij. Et
tamẽ
tamen
quanuis monasterium non habeat ius ad
eum, qui vult profiteri: tamen habet ius
pendens ex voluntate illius qui iam est in
promptu, vt ingrediatur religionem. Quapropter, qui impedit per mendacium &
fraudem ius illud, quod habet monasterium in voluntate hominis, facit iniuriam
monasterio, Et ratio est euidens, quia ille qui mutat propositum propter fraudem
& dolum alterius, non voluntariè mutat,
idcirco læditur ius quod habebat monasterium in voluntate illius. Quemadmodum læditur ius pauperis per mendacium
illius qui impedit eleemosynam, quam alter paratus erat dare. Si autem solis monitis & precibus desinat aliquis ingredi religionem, vel dare eleemosynam pauperi,
non læditur ius religionis, neque pauperis.
Ratio est, quia totum illud ius positum est
in voluntate alterius, & ille voluntariè non
vult dare. Quapropter, poterit persuasor peccare contra charitatem, non autem
contra iustitiam. Nec est eadem ratio de
mancipio & de monacho. Etenim dominus mancipij habet propriè ius ad personam mancipij, sicut ad alias possessiones:
nam potest illud vendere. At vero conuentus & religio habet ius ad monachum
ex virtute religionis tantum, & non ex iustitia, & ex eadem radice oritur ius quod
habet monasterium ad operas & lucra ipsius monachi religiosi. Verum est tamen
quòd cum ipse religiosus per propriam voluntatem in ipsa professione abdicauerit à
se omne dominium & omne ius ad res temporales, & transtulerit in ipsam communitatem, eo ipso quòd acquirit aliquid sua diligentia, statim efficitur proprium ipsius
communitatis, & idcirco quantum ad huiusmodi res acquisitas opera monachi tenebitur ad restitutionem, tam ipse quam
persuasor si per egressum illius, conuentus
amittat illa bona, siue adfuerit dolus &
fraus, siue non. Dixi autem de rebus iam acquisitis opera monachi: quoniam potuit
cō
tingere
contingere
, quòd monachus sua opera acquisierit ius ad alias res, quod quidem
pẽdet
pendet
ex
noua opera & diligentia & in tali casu
neq;
neque
religiosus tenebitur si discedat à monasterio ex iustitia, neque persuasor sine dolo
& fraude illa bona in spe futura restituere. Et ratio est, quoniam acquisitio illorum bonorum fundabatur in operatione
religiosa ipsius monachi, quæ non erat debita ex iustitia. Et idcirco tam ipse, quàm
persuasor sine dolo & fraude, non tenebitur ad restitutionem faciendam ipsi communitati.
Iam vero circa huinsmodi materiam
commemoranda est decisio Concilij Tridentini in Sessione 25. in Decreto de regularibus. capite. 18. Vbi sic dicitur. Anathemati subijcit Sancta Synodus, eos qui
quomodocunque coegerint aliquam virginem vel viduam, aut aliam quamcunque
mulierem inuitam ad ingrediendum monasterium, vel ad suscipiendum habitum,
vel ad emittendam professionem. Et etiam
eos qui impedierint ingredi religionem,
vel votum emittere. Cæterùm nihil definit Concilium circa viros, quoniam non
præsumuntur inuiti intrare religionem, vel
in ipsa profiteri. Sed tamen circa viros tantum dicit, si aliquis prætendat se per vim
& metum ingressum fuisse religionem, aut
ante ætatem debitam se professum fuisse:
non audiatur, nisi ante quinquennium tantum à sua professione.
Ad argumenta ex prædictis facillimum
est respondere. Ad primum enim respondetur, quòd qui impedit eleemosynam fieri pauperi absque fraude & dolo, non tenetur ad restitutionem, quanuis possit peccare
contra charitatem.
Ad secundum respondetur, quòd religio non habetius erga monachum & operas eius ex iustitia commutatiua, sed ex virtute religionis. Et ea est ratio quare abducens monachum à monasterio sine fraude & dolo, non tenetur ad aliquam restitutionem, magis quam ipse monachus, nisi
rerum temporalium iam acquisitarum: si
fortè monachus asportat secum illas ex consilio alterius, tunc enim vterque tenebitur
restituere.
Ad vltimum argumentum respondetur. Vt iam dictum est, quòd non est ea|
dem ratio de seruo & monacho. Hactenus dictum est de spiritualibus bonis.
DVbitatur quartò de bonis temporalibus. Et primo quidem de corporeis
naturalibus. Et quæritur primo de corporalibus bonis, vtrum qui læsit aliquem occidendo, vel mutilando, vel quomodolibet saluti damnum inferendo, teneatur restituere damnum illud.
Pro cuius dubij intelligentia. Notandum est, quòd duo mala possunt considerari in huiusmodi læsionibus. Alterum est
ipsa læsio secundum se, scilicet occisio, vel
abscisio manus. Alterum est, quod consequitur, videlicet expensæ faciendæ in curatione, lucrum cessans, damnum emergens. Ante omnia de vtroque damno sit
nobis
Conclusio
conclusio
certissima qui læsit, tenetur ad restitutionem vtriusque damni. Hæc
conclusio communis est consensus doctorum. Et ratio est manifesta. Quia ex illatione
vtrinsque
vtriusque
damni læditur iustitia commutatiua. Neque valet obijcere, quòd homo
nō
non
est dominus propriæ vitæ aut membrorum, ac proinde quòd non sit facienda restitutio illi, quando læditur in huiusmodi bonis: sufficit enim ad hoc quòd læ
datur iustitia commutatiua, quòd homo
sit dominus vsus vitæ & membrorum. Difficultas autem dubij in hoc consistit, vtrum
percussor aut occisor teneatur restituere in
alio genere bonorum, quando in illis non
potest restituere in eodem genere.
Primò arguitur pro parte affirmatiua.
Quia Exodi 24. dicitur, Si quis percusserit seruum, & luscum eum fecerit, dimittet
eum liberum pro oculo quem eruit. Et ibidem dicit, Si quis percusserit mulierem
prę
gnantem
prægnantem
, & aborsum fecerit, subiacebit
damno quod maritus postulauerit, & arbitri iudicauerint, ergo. Et confirmatur ex
doctrina communi plurimorum Doctorum. Imo & Diui Thomæ in solutione ad
primum, vbi ait, quòd
quādo
quando
id quod ablatum est, non est restituibile, debet fieri compensatio quatenus possibilis est, putà cum
aliquis alicui abstulit membrum aliquod,
debet ei recompensare vel in pecunia vel
in aliquo honore, considerata conditione
vtriusque personæ secundùm arbitrium boni viri. ¶ Secundò arguitur, ex more Reipublicæ etiam Christianæ. Etenim qui læ
sus est in bonis corporeis, vel etiam filius
& consanguineus illius, vel hæres, pactum
sæpe facit cum læsore de aliqua pecunia recipienda pro læsione, quod quidem pactum nemo condemnat: sed omnes iustum
arbitrantur: ergo restitutio in alio genere bonorum debet fieri. Probatur consequentia, quoniam aliâs, ipse qui læsus est,
non posset iustè accipere pecuniam pro
læsione.
Tertiò arguitur. Qui læsit alterum in
bonis proprij corporis non minus videtur
ad restitutionem obligari, quàm qui læsit
in bonis fortunæ, sed illa restitutio fieri non
potest in eodem genere, ergo necesse est,
quòd fiat in bonis alterius generis. Videlicet in pecunijs vel honore.
Quartò arguitur & vltimo. Pecunia inuenta est ab hominibus, vt sit mensura quæ
adæquare possit res omnes in commutationibus humanis, sed satisfactiones corporalium læsionum numerantur inter humanas
commutationes, ergo in pecunia debet fieri satisfactio quando aliter fieri non potest.
Maior est Aristotel. libr. 5. Ethicorum capit. 5. Et explicatur à Diuo Thoma, quæ
stione præcedenti, articulo vltimo. Minor
etiam in articul. 1. ad secundum. & etiam articulo. 3. Et confirmatur, quia libertas compensari potest pretio, siquidem homo potest se ipsum pretio vendere, ergo etiam
vsus vitæ & membrorum potest recompensari in pecunia pro ipsa læsione.
SED in oppositum est text. in. l. finali. ff.
de his qui deiecerunt, vel effuderunt.
Vbi Iurisconsultus ait cicatricum autem &
deformitatis nulla fit æstimatio, quia liberum corpus nullam accipit æstimationem.
Secundò arguitur. Quoniam ex opposita sententia sequitur, quòd si is qui læsit puniretur à iudice talionis pœna debita secundum legem, adhuc ille teneretur ad faciendam recompensationem in pecunijs vel in
alio bonorum genere. Probatur sequela.
Quoniam per iudicis sententiam qua reus
punitur talionis pœna, solum fit satisfactio
respectu Reipublicæ, quæ custos est vitæ
& salutis hominum, ergo adhuc tenetur
|
reus satisfacere parti læsæ. Consequens est
contra communem sententiam. Et confirmatur exemplo. Nam si fur puniatur à iudice, etiam vltimo supplicio, nihilominus
tenetur etiam restituere bona quæ furatus
est, & declarare vbi nam sint illa bona quæ
furatus est, vt restituantur parti læsæ, ergo
à simili. Si ille qui læsit in bonis corporis teneretur restituere parti læsæ in alio genere bonorum secundum iustitiam commutatiuam, non liberaretur ab ista obligatione per hoc, quòd punitur à republica pœ
na talionis.
Tertiò arguitur. Hæres etiam necessarius, eius qui læsit alterum in bonis corporis, non tenetur ad restitutionem faciendam ei qui læsus est, pro ipsa læsione, ergo
neque ipse qui læsit tenebatur. Antecedens
probatur. Quoniam si hæc restitutio deberet fieri, facienda esset pro crimine iniurioso defuncti, at vero filius non debet portare iniquitatem patris: neque enim tenetur
petere veniam pro iniuria quam pater fecit.
Cōsequentia
Consequentia
vero probatur. Quoniam
hæres præsertim necessarius succedit in omni obligatione, ad quam tenebatur ex iustitia ipse defunctus.
Quartò arguitur. Fur quando in proprio genere non potest restituere, non tenetur in alio bonorum genere restituere, neque adulter tenetur in alio bonorum genere recompensare iniuriam, quam fecit marito, ergo neque ille qui læsit in bonis corporis tenebitur pro ipsa læsione in alio bonorum genere restituere. Probatur consequentia. Quoniam honor siue fama, quam
lædit adulter, magis commensurabilis est
pecunia, quam salus aut vita aut membra
corporis.
Quintò arguitur. Restitutio cum sit actus iustitiæ commutatiuæ æqualiter nos
obligat erga omnes, sed si quis occidat in fidelem non tenetur pro ipsa occisione aliquam restitutionem facere, offerendo pro
ipso sacrificia & orationes ad Deum, ergo
huiusmodi restitutio non obligat per se,
etiam si occidatur Catholicus inique. Sed
hoc argumentum non habet multam vim,
quoniam potest solui si dicas, quòd infidelis, quia non est capax huiusmodi satisfa
ctionis, propterea homicida excusatur ab
illa satisfactione facienda.
IN huius dubij decisione sunt variæ sententiæ. Scotus in quarto distinctione 15.
quæstione. 3. acriter reprehendit confessarios faciliores ad
absoluẽdum
absoluendum
homines homicidas, quàm canicidas. Sentit autem ille,
legitimam satisfactionem homicidij esse talionis pœnam à iudice infligendam: quòd
si hoc non contigerit, debet ipse homicida
exponere se ipsum periculo mortis in bello iusto pro Ecclesiæ pace contra infideles, quòd si hoc non fuerit possibile, tenebitur multis sacrificijs & orationibus iuuare
animam defuncti. At vero in mutilationibus satisfactionem dicit faciendam esse pecunijs. ¶ Hanc sententiam tenet Palud. in eadem distinctione, ibidem quæstione. 2. Adrianus vero in quarto, in materia de restitutione circa finem. Addit, quòd tantum
pretij reddendum est pro brachio absciso,
quantum mutilatus ipse postulauerit. Sed
profectò esto ita facienda esset restitutio in
pecunijs, melius dixisset quantum vir bonus & prudens iudicauerit, attenta qualitate vtriusque personæ. Magister Soto vbi supra articul. 3. ad tertium. ait satisfactionem
faciendam esse petitione veniæ, vel alia arbitraria pœnitentia, quòd si nulla pateat
alia restituendi via, erit commoda satisfactio iuuare defuncti animam
precibns
precibus
&
sacrificijs, non tamen existimat ad huiusmodi satisfactionem obligari ex iustitia.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio certa. Qui læsit alterum in bonis
corporis abundè satisfacit pro ipsa læsione,
cum per iudicis sententiam punitur. Verbi
gratia. Si quis alteri abscidit manum, & puniatur talionis pœna, non tenebitur amplius satisfacere mutilato. Hæc conclusio
est communis sententia. Et ratio est manifesta. Quoniam iudicis legitima sententia,
sicut actori confert ius in conscientia, ita absoluit etiam reum in foro conscientiæ quantum ad satisfactionem alteri parti faciendam, sed iudex quando punit pœna talionis reum, non imponit ei alteram satisfactionem pro ipsa læsione, ergo reus non tenetur amplius satisfacere.
Secunda conclusio. Verisimilior mihi
|
est sententia,
ꝙ
quod
huiusmodi læsiones non debent necessariò compensari in alio genere
bonorũ
bonorum
, scilicet, si in pecunijs aut honoribus
aut precibus & sacrificijs. Ratio est,
ꝙ
quod
quanuis argumenta facta pro parte affirmatiua
sint probabilia, tamen argumenta facta pro
parte negatiua, vrgentiora sunt nostro iudicio. Deinde ista
cōclusio
conclusio
sequitur ex prima
per necessariam
cōsequentiam
consequentiam
, ergo
tenẽda
tenenda
est sicuti prima. Probo antecedens,
quoniā
quoniam
sentẽtia
sententia
iudicis, quæ
nō
non
fundatur in falsa
prę
sumptione
præsumptione
confert ius in conscientia, siue ligando siue absoluendo, sed
quādo
quando
punitur
quis talionis pœna, non obligatur ad
aliquā
aliquam
pecuniariam restitutionem, ergo neque tenebatur ad illam ante iudicis sententiam. Et
confirmatur hæc ratio argum. 5. & 2. factis
pro parte negatiua. Hanc conclusionem
tenuerũt
tenuerunt
& tenent aliqui viri docti nostri temporis, inter quos fuit
Magist.
Magister
Victoria. Videtur etiam esse
Magist. Sentent. in. 4. dist. 15.
propè finem. vbi cum mentionem fecisset
vtriusque damni illati per læsionem corporalem, asserit
primũ
primum
damnum, de quo nunc
disputamus, sola pœnitentia emendandum
esse & reparandum coram Deo. Posterius
vero malum restitutione reparari. Consonat denique hæc nostra sententia cum quadam alia sententia doctorum asserentium,
ꝙ
quod
fama iniustè ablata non necessario est restituenda pecunijs, aut in alio genere bonorum. De qua re paulò post dicturi sumus.
Hactenus diximus de restitutione & satisfactione quantum est ex iustitia commutatiua. At vero de satisfactione pro huiusmodi
læsione in foro pœnitentiario;
Sit tertia
cōclusio
conclusio
. Temperanda videtur
in foro pœnitentiario
vtraq;
vtraque
pars huius dubij tali moderamine, videlicet:
ꝙ
quod
prudens
confessarius cognoscens
homicidā
homicidam
vel percussorem commodè posse pro huiusmodi
læsione recompensationem facere pecunijs
parti læsæ, debet prudenter iniungere talem
satisfactionem. Quòd si ipse homicida vel
percussor
nō
non
potuerit talem satisfactionem
facere, non debet illam præcipere confessarius. At vero si ipse reus contendat rationabiliter se nolle facere talem
restitutionẽ
restitutionem
, quanuis commodè possit facere, tunc recurrendum est ad regulam de modo imponendi
pœnitentiam peccatorum. Si enim satisfactio imposita prudenter imponitur & reus
non profert idoneam excusationem ad
nō
non
admittendam illam: confessarius nihilominus obliget eum vt acceptet illam. Si autem
voluerit condescendere cum illo & imponere aliam satisfactionem pro peccato illius condignam: poterit licitè facere, & absoluere illum, si aliâs apparet bene dispositus: neque enim in hac parte fauemus homicidis, neque percussoribus, sed potius illorum delicta exaggeramus, quia vita & salus
& membra hominis
quę
quæ
illi destruunt, sunt
tam excellentia bona, vt secundum se non
admittant
pecuniariā
pecuniariam
restitutionem & æstimationem. Quapropter eorum delictum
maius est apud Deum. Quæ diximus deseruiunt ad componendos homines vulgares & plebeios. Etenim homines nobiles &
illustres non curant de huiusmodi pecuniaria restitutione.
Ad argumenta partis affirmatiuæ
respō
dendum
respondendum
est pro parte negatiua. Ad
primũ
primum
respondetur, quòd iam leges illæ Exodi antiquatæ sunt, quia numerantur inter iudiciaria. At vero olim
iustę
iustæ
leges erant, quoniam
in pœnam delicti possunt
cōstitui
constitui
leges pœ
nales iustæ in solutione pecuniæ pro læsione facta. Est exemplum in pœna quadrupli, quam fur tenebatur soluere. Item in foro pœnitentiario potest confessarius imponere pecuniariam satisfactionem pro peccatis, & tamen non obligabant peccata antea
ad huiusmodi satisfactionem, quia erant
cō
tra
contra
alias virtutes, contra charitatem, temperantiam &c. ¶ Ad confirmationem respondetur primo. Quòd sententia illa communis habet suam verisimilitudinem. Sed respondetur secundo, pro nostra sententia,
ꝙ
quod
D.
Diuus
Tho.
Thomas
& alijquidam doctores intelligendi sunt de damno consequenti, & quantum
ad hoc ait, faciendam esse restitutionem in
alio genere bonorum vt explicabimus dubio sequenti. Item Diuus
Tho.
Thomas
potest explicari cum dicit, debet fieri, hoc est decet vt
fiat, maximè in foro pœnitentiario vbi confessarius potest obligare, imo & aliquando
debet obligare reum vt satisfaciat pecunijs,
vel honore parti læsæ, attenta conditione
vtriusque personæ. Et ad hoc fere semper
|
obligat charitas, quia tali via
cōponitur
componitur
pax
& amicitia inter læsorem & partem læsam.
Ad secundum respondetur illud factum
esse iustissimum, quoniam qui læsus est ius
habet ad petendam vltionem iniuriæ illatæ
coram iudice. Et vt huic iuri cedat, quod
vulgò dicitur,
pierda la quexa, licitum est
illi accipere pecuniam quantam viri prudentes iustam esse iudicauerint.
Ad tertium respondetur, quòd quanuis
omne peccatum contra iustitiam commutatiuam, quantum est ex parte sua, obliget
ad restitutionem, tamen quædam sunt de
quibus non potest fieri restitutio, & tunc
excusatur qui peccauit à restitutione.
V.
Verbi
g.
gratia,
parochus, qui noluit ministrare sacramenta subditis, peccauit contra iustitiam commutatiuam: tenebatur enim ex officio ministrare, & tamen
nō
non
potest restituere damnum illud: & ita excusatur à restitutione.
Item, si quis interficiat proprium seruum
infidelem, excusatur ab omni restitutione,
& tamen peccauit contra iustitiam: quia
nō
non
erat dominus vitæ illius.
Ad quartum argumentum respondetur,
pecuniam duntaxat esse mensuram rerum
venalium, at verò liberi hominis vita, salus
& membra venalia non sunt. Ad confirmationem respondetur, quòd operationes potentiarum ex quibus aliquod lucrum vel
commodum alteri prouenit, possunt vendi, aliæ vero operationes ex quibus nulla
commoditas alteri prouenit, non sunt vendibiles.
DVbitatur quintò circa
detrimẽta
detrimenta
quæ
cōsequuntur
consequuntur
læsionem corporalem,
Vtrùm qui læsit teneatur soluere expensas
curationis, & lucrum cessans & damnum
emergens. Ad hoc dubium breuiter respondendum est. ¶ Prima conclusio. Qui læsit,
tenetur omnia prædicta soluere ad
arbitriũ
arbitrium
boni viri. Hæc conclusio ab omnibus asseritur. Solus Maior in 4. dist. 15. differt
quantũ
quantum
ad modum &
quātitatem
quantitatem
restitutionis. Ait
enim quòd si læsus sit artifex, & non possit
exercere officium propter læsionem, non
tenetur percussor tantum soluere quantum
laboranti accresceret, quia non debetur tantum otioso quantum laboranti. Nihilominus probatur nostra conclusio. Primò qui
dem, illa habetur expressè Exod. 21. & refertur cap. 1. de iniurijs & damn. & in. l. fin.
ff. de his qui
deiecerũt
deiecerunt
vel effuderunt. Deinde probatur ratione. Quia læsus offenditur
& damnificatur in tantis bonis temporalibus per iniuriam percussoris, sed huiusmodi læsio reparatur per
restitutionẽ
restitutionem
ad æqualitatem, ergo talis restitutio debet fieri.
Præterea. Si quis per vim & etiam occultè capiat instrumenta artificis, ex quibus ipse redditur impotens ad comparandum victum suo labore, tenetur qui accepit
tātum
tantum
restituere quantum ipse artifex lucraturus
erat, ergo multo magis si percussit manum
vel abscidit, tenebitur restituere. Neque argumentum Maioris aliquid valet. Quia si
artifex ille vacat, hoc prouenit ex iniuria alterius & non ex ignauia propria, & idcirco
in eiusmodi recompensatione habenda est
ratio lucri cessantis, etiam in spe lucri futuri, vt
D.
Diuus
Tho.
Thomas
ait ad quartum argumentum
huius artic. & in art. 4.
Secunda
cōclusio
conclusio
. Si duo inuicem rixantes seipsos ad certamen prouocant, ita vt
vterque libens ad certamen accedat, neuter
tenetur alteri restituere prædicta incommoda. Probatur ex
cōmuni
communi
regula iuris, scienti
& volenti nulla fit iniuria: & etiam ex testimonio, vulgari
Arist
Aristoteli
. Nemo patitur
iniustũ
iniustum
volens: sed in isto casu vterque consentit
certamini, & cedit iuri suo voluntariè, saltim quantùm ad petendam restitutionem,
ergo neuter tenetur alteri restituere
quidquā
quidquam
. Maior explicata est à nobis sup. quæst.
50. art. 3. Hinc colligitur, quòd si alter percussus petat coram iudice satisfactionem,
peccat contra
iustitiā
iustitiam
cōmutatiuam
commutatiuam
, & tenetur restituere si quid accepit à percussore.
Tertia conclusio. Si quis alterum prouocauerit ad pugnam, & ipse prouocatus descendit ad certamen solùm ex eo quòd aliter non potest effugere infamiam, tunc prouocans tenetur ad restitutionem, si prouocatum percusserit: ipse autem prouocatus, si
alterum percusserit, non tenetur ad restitutionem. Probatur prima pars, quia prouocator ipse iniuriam facit alteri, & quasi violentiam, ex qua postea sequitur damnum,
ergo qui fecit
iniuriā
iniuriam
prouocans, tenebitur
tale damnum restituere. Secunda vero pars
|
probatur, quia prouocans voluntariè cedit
iuri suo, ergo nulla est illi facienda restitutio, quia ipse vltro voluit se exponere tali
periculo.
Sed est obiectio. Quando quis trahit alterum ad ludum per vim, ille qui tractus
est, si forte lucrifaciat, non potest lucrum
retinere apud se, magis quam ille qui traxit.
Vterq;
Vterque
enim tenetur ex æquo restituere
quod lucratur, ergo etiam in casu nostræ
conclusionis vterque tenebitur alteri restituere, si læserit alterum. Respondetur negando consequentiam. Et ratio discriminis
est. Quoniam tractus per vim ad ludum tenetur restituere ratione rei alienæ acceptæ,
per quam ipse melioratur. At vero in casu nostræ conclusionis, lacessitus nihil alienum recipit, neque retinet apud se, cum alterum lædit: qui voluntariè se exposuit tali
periculo: & ideo non est eadem ratio.
DVbitatur sextò. Vtrùm qui læsit alterum in bonis corporis teneatur restituere hæredibus. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Quoniam ipse, qui percussus
est, non tenebatur ex iustitia alere filios,
vel hæredes, ita vt si non faceret teneretur
restituere, ergo neque ille qui percusit, vel
interfecit tenebitur restituere hæredibus.
Arguitur secundò. Qui sine dolo & sine vi abduxit religiosum à monasterio, diximus quòd non tenetur restituere conuentui vtilitatem illam, quam monachus
præstiturus erat. Eo quòd monachus non
erat obligatus ex iustitia impendere suas
operas in vtilitatem conuentus: sed tantum ex religione & obedientia, ergo simili ratione non tenebitur percussor in casu
proposito.
Arguitur tertiò. Quoniam sequitur ex
opposita sententia, quòd si quis occideret
hominem debitis implicatum, quòd teneatur occisor restituere creditoribus, si propter mortem illius minus habeant, quàm habere illos oportebat. Sequela probatur, quia
ipse defunctus tenebatur etiam ex iustitia
soluere illa debita. Consequens autem nimis rigidum videtur: nemo enim obligat
ad huiusmodi restitutionem.
SED in oppositum est, quòd qui læ
sit aliquem in bonis corporis tenetur resti
tuere, sicut diximus in prima conclusione
dubij præcedentis, sed hæres succedit in omne ius defuncti, ergo illi facienda est restitutio expensarum & damni emergentis, & lucri cessantis. Secundò. Omnes debitores,
qui debebant defuncto, tenentur alterius generis debita restituere hæredibus.
V.
Verbi
g.
gratia,
si
quid debebant ex mutuo, vel emptione &
venditione, ergo etiam istud genus debiti
ex percussione corporali contractum tenetur restituere hæredibus.
PRO decisione huius difficultatis notandum est, quòd hæredes sunt in duplici differentia. Quidam sunt qui dicuntur necessarij & legitimi, qui non possunt à
testamento repelli: quales sunt filij & parentes, & inter hæc censetur vxor, quia pertinet intrinsecè ad ipsam familiam viri, quanuis non sit hæres, sed potius socia lucri. Alij
vero sunt hæredes voluntarij ipsi testatori,
qui libere instituit illos in suo testamento,
vt sunt extranei, amici, & fratres, & consanguinei: tametsi fratres & consanguinei
succedant ab intestato, non tamen sunt necessarij hæredes, quia possunt repelli à testamento.
Hoc supposito sit prima conclusio. Hæ
redibus necessarijs & legitimis facienda est
restitutio prædictorum incommodorum.
V.
Verbi
g.
gratia,
si quis læsit vel occidit patrem, tenetur
alere filios & vxorem habita ratione conditionis ipsorum ad
arbitriũ
arbitrium
boni viri. Intelligitur conclusio, quando filij & vxor minus
habent ad sustentationem suam, quàm haberent viuente patrefamilias. Hæc conclusio communis est Doctoribus. Sed Scotus
ait, quòd etiam tenetur, qui læsit, alere totam familiam. Quod nos quidem falsum
reputamus, quoniam ratio restitutionis in
eo fundatur, quòd filij & vxor non habeant
minus ad honorem &
decẽtiam
decentiam
sui status,
quàm haberent, viuente viro, sed poterit
contingere quòd filij & vxor non habeant
opus tanta familia post mortem ipsius patris familias, ergo qui percussit non tenetur
alere totam familiam, sed illam quæ necessaria est & decet ad sustentationem
filiorũ
filiorum
& vxoris
honorificā
honorificam
. Et idcirco in eo quod
diximus in
cōclusione
conclusione
quod tenetur sustentare filios & vxorem, includitur etiam fami|
lia necessaria ad arbitrium boni viri ad debitam sustentationem filiorum & vxoris.
Probatur ergo conclusio. Quoniam hæ
redes necessarij & legitimi læduntur in bonis proprijs quando læditur is cuius sunt
hæredes necessarij, sed ad restitutionem
pertinet reparare læsionem, quæ facta est
in bonis proprijs ipsius proximi, ergo talibus hæredibus facienda est restitutio. Antecedens declaratur. Quoniam pater respectu filij est veluti quodam totum, &
filius est veluti pars. Item vir & vxor, sunt
consortes & veluti vna caro, & ipso iure naturæ parentes filios & viri vxores
alere tenentur, ergo huiusmodi alimenta sunt bona propria ipsorum. Idipsum dicimus de fama, quòd si iniustè ablata fuerit patri, restituenda est filijs & hæredibus
necessarijs: quoniam vna & eadem censetur fama vel infamia ipsorum. Imo addiderim obiter, quod attinet ad famam,
quòd etiam si defunctus non habeat hæ
redes necessarios, locum habet restitutio
ipsi defuncto: quoniam adhuc anima ipsa
immortalis cum sit, habet ius vt
nō
non
sinistrè
de illa iudicetur à viuentibus.
Secunda conclusio. Hæredibus non necessarijs non est facienda restitutio titulo
alimentorum.
V.
Verbi
g.
gratia,
occidit aliquis artificem, qui arte sua sustentabat hominem
quẽ
quem
voluntariè hæredem instituit: tunc dicimus, quòd non est facienda restitutio illi
homini si nullas expensas fecit in curatione
defuncti. Ratio est, quia tales hæredes non
læduntur in bonis proprijs ex eo quòd læ
sus est testator, ergo non est illis facienda
restitutio. Antecedens probatur, quia tales hæredes neque sunt partes testatoris, neque ipse testator tenebatur iure naturæ illos
sustentare.
Tertia conclusio. Fieri potest, vt alijs
titulis debeatur restitutio aliqua huiusmodi hæredibus.
v.
Verbi
g.
gratia,
si facta fuerat conuentio inter vulneratum & vulnerantem pro
condonanda iniuria certo pretio pecuniarum, tunc illa pecunia reddenda erit hæ
redibus, etiam non necessarijs. Item si vulneratus ipse erat artifex, & accepto vulnere vixit per annum integrum, nec potuit exercere artem suam, tenebitur per
cussor restituere lucrum cessans hæredibus
etiam non necessarijs, quia tenebatur ipsi
defuncto. Hanc conclusionem probant argumenta facta in oppositum pro parte affirmatiua.
Hactenus dictum est de restitutione facienda hæredibus defuncti, sed de restitutione, quam debent facere hæredes percussoris sit quarta conclusio. Hæredes quilibet
eius qui percussit tenentur restituere omnia damna quæ consequuntur in bonis fortunæ: si tamen defunctus reliquit bona ex
quibus fiat solutio. Ratio est. Quia illa bona in quibus succedit hæres, sunt obligata ex iustitia ad reparanda damna, quæ dominus fecerat ex iniuriosa læsione. Hinc
sequitur corollarium, quòd pater vt implurimum quanuis sit necessarius hæres sui
filij, non tenetur restituere damna quæ consequuta sunt ex eo quòd filius percusserit
aliquem. Ratio est. Quia vt implurimum
ipse filius non habet bona quæ pater acquirat de nouo, & in quibus succedat per
obitum filij. Si tamen habuerit bona quæ
dicuntur castrensia, fueritq́ue iam emancipatus, tenebitur pater restituere de illis
bonis, sicut & alij hæredes. Diximus tamen in conclusione, restituenda esse damna, quæ consequuntur ex læsione: quoniam etiam si concederemus, quòd pro
ipsa læsione secundùm se sit aliquid restituendum ab ipso percussore, nihilominus
hæredes illius non tenentur ad istam restitutionem. Et idem iudico de infamia
cuius causa fuit pater, quòd non tenebitur
filius hæres
illā
illam
restituere. Et ratio est, quia
vtriusque damni restitutio debetur ratione
criminis personalis, at vero culpa patris vel
testatoris non transit ad hæredem, & idcirco non tenebitur restituere illud quod
præcisè respondet ipsi crimini & læsioni
iniuriosæ.
AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quòd pater quidem, vinculo charitatis & pietatis, quod
est maius & fortius quàm iustitiæ commutatiuæ, tenetur alere filios, & ipsi filij habent ius naturale, vt sustententur à parentibus: & idcirco qui patrem occidit iniquè, impedit per iniquitatem ius filiorum,
|
vt sustentarentur à parente: quapropter tenetur filijs restituere. Neque valet consequentia ista, quòd si pater non tenebatur
ex iustitia commutatiua alere filios quòd
neque etiam teneatur qui impediuit per
iniquitatem ius filiorum ad huiusmodi alimenta. Quemadmodum enim licet Petrus non teneatur, nisi ex misericordia, dare eleemosynam, tamen qui impediuit per
mendacium & iniquitatem pauperem ne
recipiat illam eleemosynam, tenetur restituere ex iustitia
cōmutatiua
commutatiua
totam eleemosynam illam pauperi, sic etiam in illo casu, qui occidit patrem tenetur restituere filio.
Sed est obiectio. Si ipse pater prouocauerat percussorem ad certamen, impeditur etiam ius filiorum ad alimenta, & tamen non tenetur restituere illis, ergo non
oritur restitutio ex eo quòd impeditur per
iniquitatem ius alterius. Probatur consequentia. Quia ille prouocatus nihilominus
iniquè occidit & verè homicida est. Confirmatur. Quia etiam si pater prouocans
videatur renuntiare iuri suo quantùm ad
seipsum attinet, tamen non potest renuntiare iuri filiorum quod habetur vt sustententur à parentibus, ergo percussor adhuc
teneretur restituere filijs si prædicta ratio
valeret. Respondetur, quòd totum ius filiorum quantum libet naturale quod habent vt alantur à parentibus, pendet nihilominus ex pietate patris, quam ipse tenetur exercere erga filios. Et idcirco quando pater renuntiat iuri suo, & voluntariè
se exponit periculo mortis, perit consequenter ius filiorum contra percussorem,
quoniam percussor tenebatur filijs quatenus tenebatur ipsi patri, eo quòd erant aliquid patris, qui licet peccauerit contra pietatem exponendo se periculo mortis imprudenter: potuit tamen de facto renuntiare iuri filiorum, quatenus erant aliquid sui.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd potius confirmat nostram sententiam. Etenim si monachus per fraudem
aut vim abducatur, tenebitur qui abduxit restituere conuentui incommoda quæ
sequuntur, vt iam dictum est à nobis, er
go similiter in nostro casu tenebitur ad restitutionem qui per vim & iniustitiam læ
sit patrem, ipsis filijs, omnia incommoda quæ illis sequuntur ex læsione patris.
Intelligimus autem cùm dicimus, qui per
iniquitatem occidit vel percussit de iniquitate & iniustitia directè contra ipsum percussum commissa. Etenim si ipse voluntariè se exposuit tali periculo prouocans
alterum ad certamen, non est iniqua percussio respectu illius: quanuis sit iniusta &
iniqua respectu reipublicæ, vel respectu
Dei qui est dominus specialis vitæ.
Ad tertium argumentum vt respondeamus sit vltima conclusio. Qui occidit debitorem non tenebitur creditoribus restituere etiam si ipse non reliquerit bona ex
quibus soluatur debitoribus, nisi forte interfecerit illum ea intentione: vt creditores non recuperent sibi debita. Probatur
prima pars, quia nulla actio datur creditoribus contra huiusmodi homicidam in
foro exteriori. At vero iudices fori exterioris sunt custodes iustitiæ, ergo certum
signum est quòd interfector non tenetur
ad talem restitutionem. Confirmatur, quoniam in foro pœnitentiario confessarij prudentes qui debent esse iudices obligationis conscientiæ nunquam interrogant homicidam an interfectus habuerit creditores: nec si habere cognouerint, obligant
ad restitutionem ipsum pœnitentem, ergo etiam est signum certum quòd nulla
est talis obligatio. Neque valet obiectio
quòd impeditur ius creditoris quod habet erga occisum sicut impeditur ius filiorum quod habebant erga patrem, ergo si
tenetur restituere filijs tenebitur etiam restituere creditoribus. Respondetur etenim
quòd non est eadem ratio, quoniam ius
creditorum quod voluntariè acquiritur ea
conditione acquiritur, vt maneat pendens à
periculis vitæ & bonorum personæ debitoris. At vero ius filiorum ex natura rei inditum est illis, & debet esse tutum eo quòd
in natura ipsa fundatur & non in libero aliquo contractu.
Secunda vero pars probatur ex communi regula iuris. Si tua culpa damnum
datum est aut iniuria illata, iure te super
|
his satisfacere oportet. Quæ regula sic intelligenda est de culpa contra iustitiam
commissa. At verò, qui in fraudem creditorum occidit debitorem, peccat contra iustitiam, & apponit medium efficax ad damnificandos creditores, ergo tenebitur illis
restituere. ¶ Et denique si in foro exteriori
probetur talis dolus aut fraus, dabitur actio creditoribus contra huiusmodi homicidam.
DVbitatur septimò. An ille qui vitiauit virginem teneatur restituere? Arguitur primò pro parte affirmatiua ex illo
Exod. capit. 22. Si seduxerit quis virginem
nedum desponsatam, dormieritq́ue cum
ea, dotabit eam & accipiet eam in vxorem. Quòd si pater virginis noluerit eam
illi dare, dotabit eam secundùm quòd virgines accipere consueuerunt. Habetur iste
text. in cap. 1. & 2. de adulterijs. Et in Concilio Tridentino Sessione 24. in Decreto de
reformatione matrimonij cap. 6. dicitur,
ꝙ
quod
raptor virginis vltra pœnas excommunicationis & infamiæ quas incurrit, tenetur virginem arbitrio iudicis dotare, siue in matrimonium accipere.
Arguitur secundò ex regula sæpe citata, si tua culpa damnum datum est, &c.
Sed culpa stupratoris multa damna consequuntur tam patri quàm virgini in honore & in bonis temporalibus: quandiu
enim virgo est sub custodia parentum fit
illis iniuria si corrumpatur, non scientibus illis. Item ipsa virgo præcipuam dotem habet virginitatem: qua amissa opus
habet maiori dote, vt possit nubere secundùm statum suum.
Denique arguitur. Si mulier quæ amisit virginitatem, nubat viro ignoranti stuprum, malè tractabitur, imò exposita est
periculo vitæ & diuortij, ergo vitiator virginis qui tantorum malorum causa fuit, tenetur ad restitutionem.
In hoc dubio dissoluendo sunt variæ senrentiæ. Prima est quæ vniuersaliter asserit
stupratores teneri ad dotandam virginem,
& accipiendam illam in vxorem, ita tenet
Paludanus distinctione. 15. quæst. 2. in 4. &
alij quos refert Syluester in verbo luxuria,
quæstione. 5.
Secunda sententia est quæ per oppositum asserit raptorem virginis teneri ad dotandam illam duntaxat. Authores huius sententiæ refert Syluester ibidem: imò & Magister Soto videtur esse huius sententiæ libro. 4. de iustitia & iure, quæstione. 7. articulo. 1. ad secundum.
Tertia sententia est media quæ habet,
eum qui per vim vel dolum vitiauit virginem teneri ad dotandam illam vel ducendam vxorem. Eum autem qui stuprauit virginem voluntariam, non teneri ad restitutionem aliquam.
Pro cuius rei intelligentia aduertendum
est. Stuprum posse committi aliquando per
vim & dolum, aliquando verò ipsa virgo
sponte sua etiam præueniens virum consentit in stuprum vel etiam inducta verbis amatorijs & blanditijs.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Si virgo omnino fuit voluntaria
vel inducens ipsa virum amatorijs
blāditijs
blanditijs
,
vel inducta sit ab ipso,
nō
non
tenetur stuprator
ad restitutionem
faciendā
faciendam
neq;
neque
virgini neque patri. Quòd non teneatur virgini, probo, quia scienti & volenti nulla fit iniuria,
sed virgo voluntariè consentit, ergo non
patitur iniuriam.
Confirmatur. Quia etiam si alicui abscindatur manus scienti & volenti, non tenetur percussor ad aliquam restitutionem
illi faciendam, ergo neque stuprator virginis consentientis, tenebitur ad aliquam
restitutionem: sed hæc ratio procedit etiam
si teneamus quòd ipsa virgo non est domina integritatis suæ magis quàm manus. Cæ
terùm existimo, quòd mulier est domina
vsus illius membri, sicut aliorum, & quia
talis vsus non est sine corruptione non peccat illa contra iustitiam si amittat virginitatem volens. Vnde hîc non habet locum
quod supra diximus ex aliorum sententia,
quæstione. 59. articulo. 3. pagina. 73.
§. his suppositis. Videlicet, quòd quanuis in abscisione manus consentiat homo
voluntate personæ, dissentit tamen voluntate naturæ. Etenim natura ipsa ordinauit membrum fœminæ ad illum vsum, ergo si adest voluntas personæ, nullum est
inuoluntarium in apertione membri fœ
|
minei. Quòd verò non teneatur patri restituere, probatur. Quia ipsa virgo non tenetur ad aliquam restitutionem patri faciendam: ergo neque stuprator. Probatur consequentia. Quia ipsa virgo est causa principalis illius damni, ergo si illa non tenetur
quæ est causa principalis, non tenebitur stuprator restituere qui est causa minus principalis. Confirmatur. Nam si virgo contra patris voluntatem nupserit, valet matrimonium nec tenetur patri quicquam restituere ipsa, neque vir illius, ergo etiam
qui admiserit stuprum cum illa volente,
non peccat contra iustitiam, neque ipsa neque stuprator: sed contra castitatem. ¶ Præ
dicta conclusio intelligenda est quantùm
ad læsionem integritatis & damna temporalia consequuta. At verò quantùm ad
honorem ablatum ab ipso patre, dicimus,
quòd tenetur stuprator restituere illum honorem patri quantùm fuerit sibi possibile in
eodem genere ad arbitrium boni viri.
Secunda
cōclusio
conclusio
. Qui per vim aut fraudem stuprauit virginem, tenetur restituere & virgini & patri omnia damna quæ
consequuta sunt ex stupro, tàm in honore quàm in bonis temporalibus. Hæc conclusio probatur ex dictis de restitutione facienda pro læsione corporali: & argumentis factis in principio huius dubij. Quæ
conclusio mea sententia non solùm habet
locum in raptore, sed etiam in alijs qui
verbis fraudulentis & mendacibus decipiunt virginem.
v.
Verbi
g.
gratia,
si stuprator dicat ei,
quòd non corrumpet eam: postea verò frangit fidem & integritatem virginis stultè confidentis.
Tertia conclusio. Si quis sit nimiùm molestus extraordinarijs diligentijs solicitans
virginem adhuc repugnantem: & illa tandem victa non dolo aut fraude succumbat:
tenetur ad restitutionem & virgini & patri
vtriusque damni in honore & in bonis temporalibus. Ratio huius assignatur à viris
prudentibus: quoniam respectu fœminæ,
huiusmodi solicitationes
reputātur
reputantur
pro violentia. Vnde meritò in tali casu obligatur ad
restitutionem huiusmodi stuprator. Et confirmatur. Nam si quis ex industria adhiberet aliqua media quibus ipsa virgo excitare
tur ad passiones vehementes luxuriæ: vt
illa consentiret in stuprum faciliùs, procul dubio videtur teneri ad restitutionem
damni: quia quanuis illæ passiones augeant
voluntarium, tamen diminuunt liberum.
Et cùm hæc diminutio proueniat ab extrinseco qui fraudulenter excitat illas passiones, non est quare non obligemus illum
ad restitutionem, ergo similiter tenebitur
restituere qui extraordinarijs solicitationibus attraxit virginem ad stuprum. Quæ
nam autem sint istæ extraordinariæ solicitationes, relinquimus arbitrio boni viri. Neque enim arbitror dona etiam maxima,
quæ voluntariè accipiuntur à virgine inter huiusmodi extraordinarias solicitationes esse numeranda. Ratio est. Quoniam
ipsa virgo ex cupiditate accipit, & non censetur violentiam pati, sed potius ipsa voluntariè aperit viam ad stuprum admittendum. Quidam tamen viri docti & prudentes in fauorem mulierum, iudicant inter huiusmodi extraordinarias diligentias
& solicitationes, preces affectuosas & importunas, crebra suspiria, & amatoria carmina frequenter decantata, & alia similia.
Alijs tamen metaphysicè considerantibus
rem istam omnia hæc media videntur multùm extrinseca, vt virgo dicatur violentiam pati. Et ratio est, quia hæc omnia voluntariè audit & paulatim afficitur ad libidinem, & tandem admittit voluntariè
stuprum.
Arbitror tamen ego, si quæ sunt solicitationes violentæ, eas esse in quibus ipsa
virgo repugnans incipit obtrectari per amplexus & oscula & tactus impudicos, per
quæ omnia tandem virgo afficitur nimis
& admittit voluntariè stuprum peccans.
Ratio huius est, quia moraliter loquendo,
quasi non potest se defendere: opus enim
habet heroica virtute, vt vincat talem tentationem. Quapropter qui constituit virginem per talem antecedentem violentiam
in tanto discrimine: tenebitur ad restitutionem perinde atque si violenter corrupisset. Et ratio huius est, quia quanuis mulier
peccet admittendo stuprum, tamen illud
voluntarium admixtum est cum iniurioso violento ex parte stupratoris, & hinc
|
oritur ratio restitutionis. Sit exemplum. Si
ego haberem facultatem excitandi tempestatem in mari, sciens & prudens quòd mercator nauigans, vrgente tempestate, proijciet merces suas in mare, tenerer ego restituere damnum illud, etiam si mercator
voluntariè proijciat merces in mare: quia
illud voluntarium dicitur esse admixtum
cum violento secundùm quid antecedenti. Sic etiam in nostro casu licet virgo tandem voluntariè peccet: tamen propter violentiam antecedentem iniuriosè constituta est in illo discrimine, vt moraliter loquendo vix possit non consentire. Idem
dicimus si virgo per fraudem & dolum
ducatur ad locum vbi occultatur vir potens qui intendit cum illa stuprum committere.
Quarta conclusio. Quando stuprator
est diues,
è
ex
contra verò virgo nimium pauper, tenebitur ille iudicio prudentum ad
aliquam restitutionem faciendam in pecunia pro dote vel pro parte dotis, etiamsi
non intercesserit aliqua violentia aut fraus:
sed ipsa voluntariè consensit cum illo. Ratio huius est, quia inter huiusmodi personas meritò iudicatur aliquod pactum implicitum & interpretatiuum interuenisse.
Quoniam similes virgines pauperes merito iudicant & humanam fiduciam habent,
quòd tales viri dotabunt illas sicut solent facere similes viri.
Vltima conclusio. Quando stuprator
secundùm prædicta documenta tenebitur
restituere, non obligabitur à confessario
ante iudicis sententiam integram dotem
reddere. Sed obligabitur in foro conscientiæ ad restituendum damnum quod ex illa læsione consequutum est. Explicatur
ista conclusio. Erat virgo quæ habebat dotem mille aureorum, cum qua dote poterat nubere secundùm conditionem sui status. At vero amissa virginitate non potest
nubere cum viro eiusdem qualitatis, nisi
cum dupla aut tripla dote. Tunc dicimus
quòd non opus est vt stuprator reddat integram dotem: sed sufficit quòd reddat excessum necessarium ad supplendum damnum consequutum ex corruptione virginis. Si autem condemnetur à iudici in fo
ro exteriori in pœnam delicti, tunc tenebitur etiam in foro conscientiæ stare sententiæ iudicis. Quemadmodum enim pro
læsione corporali non tenetur percussor restituere quicquam pro abscisione ipsa membri secundùm se, quanuis teneatur ad damna quæ consequuta sunt ante sententiam iudicis. Ita dicimus de læsione corporali integritatis virginis quòd non tenetur stuprator ante sententiam iudicis, nisi ad damna
quæ consequuta sunt.
Ex dictis sequitur, quomodo possit accipi iudicium ad definiendum, an teneatur quis restituere mulieri iam antea corruptæ. Etenim quando non est facienda
restitutio virgini, multò minus mulieri
quæ inuenitur corrupta. Si autem per vim
accesserit vir ad mulierem corruptam, tenebitur ad omnia damna quæ consequuntur ex illo accessu, tam in honore quàm in
bonis etiam temporalibus. Item si vir habens infirmitatem contagiosam, accesserit ad mulierem ignorantem illam infirmitatem, etiam volentem copulam illam fornicariam, tenetur soluere & restituere: si
illam infecerit, expensas, scilicet, curationis, & alia damna emergentia, & lucra
cessantia: nisi fortè fuerit mulier omnibus
exposita venientibus ad illam. Tunc enim
ipsa se exponit voluntariè tali periculo. Sed
nihilominus si illa interrogauerit virum,
an ipse habeat infirmitatem contagiosam,
tenebitur restituere si
illā
illam
deceperit. Quòd
si mulier corrupta conceperit ex viro,
etiā
etiam
si ipsa voluntarie consenserit in fornicatione, tenebitur vir procurare fœtum ipsum,
& nutrire & alere filium: non quidem ex
obligatione iustitiæ commutatiuæ, sed ex
iure & pietate naturali in ordine ad filium.
Si autem inuitam vel per fraudem &
dolũ
dolum
imprægnauerit illam, tenebitur ex iustitia
commutatiua respectu mulieris: quoniam
consideratur ipsa conceptio & partus & nutritio prolis tanquam damnum
cōsequens
consequens
actionem iniuriosam.
IAM ad argumenta in oppositum
respō
detur
respondetur
, quòd testimonia illa planè intelliguntur quando per vim aut fraudem corrumpitur virgo: & tunc adhuc non tenebitur stuprator soluere pœnam legis pro
|
delicto impositam, ante sententiam iudicis:
sed tantum illud damnum tenebitur restituere, quod reuera consequutum est.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd si virgo libens consensit in stupro, non est digna nubere viro sibi compari. Si autem pater voluerit honorificè illam
locare, ipse debet adijcere ad dotem, non autem ipse stuprator. Si autem ipsa virgo inuoluntariè corrupta est, iam diximus quòd
tenebitur stuprator ad damna.
Ad tertium respondetur, quòd omnia
illa damna quæ consequuntur stuprum virginis quæ liberè voluit stuprum, erunt sibi
imputanda. Si autem per vim aut fraudem
corrupta fuerit, iam diximus in secunda &
tertia conclusione qualiter tenebitur stuprator ad omnia illa damna quæ
consequũtur
consequuntur
.
DVbitatur octauo & principaliter circa restitutionem faciendam de fama
& honore. De qua re
D.
Diuus
Thom.
Thomas
nos docet
in solutione ad secundum & tertium argumentum breuiter & compendiosè.
Dubitatur itaque, Vtrùm qui infamauit
teneatur ad restitutionem.
Arguitur primo pro parte negatiua. Qui
falsum crimen imponit proximo, infamat
illum: & tamen non semper tenetur restituere, ergo non semper est regula certa,
ꝙ
quod
infamator tenetur restituere. Probatur minor in multis casibus. Primò quidem, quando is cui crimen imponitur nihil æstimat.
v.
Verbi
g.
gratia,
si imponatur falsum testimonium viro illustri & seculari, quòd lacessitus ab altero interfecit illum. Similiter si dicatur de
milite quòd stuprauit virginem. Alter casus
est, si is cui crimen falsum imponitur, est
aliàs infamis in illo genere peccati.
V.
Verbi
g.
gratia,
si
dicatur de publico vsurario, quòd heri dedit pecuniam suam ad vsuram, quam
tamẽ
tamen
non dedit. Tertius casus est, quando is qui
crimẽ
crimen
imponit habetur mendax & vir nullius fidei. Sed dicet aliquis & merito, quòd
in istis casibus reuera non læditur fama, &
idcirco non est obligatio ad restitutionem.
Arguitur
secũdo
secundo
& replicatur. Reus qui
in iudicio accusatur de vero crimine contra iuris ordinem, si interrogatus etiam iuramento, negauerit se commisisse tale
crimẽ
crimen
,
infamat accusatorem, habebitur enim ille
tanquam criminator, & tamen non tenetur
restituere, ergo. Item testis qui per errorem
inculpabilem testificatur in iudicio, quòd
Petrus commisit graue crimen quod reuera non commisit, infamat illum, & tamen
non tenetur restituere, etiam si postea cognouerit se falsum dixisse, ergo. Item iudex
qui pronuntiat sententiam secundùm allegata & probata contra ipsum innocentem
quem scit esse innocentem, scientia priuata, infamat reuera illum, per suam sententiam: & tamen non tenetur restituere, ergo.
Sed tamen adhuc respondebit aliquis, quòd
in istis casibus læditur fama: sed tamen iuste aufertur.
Arguitur tertio & replicatur contra hoc.
Si vir illustris & cuius fama vtilis est reipublicæ infamet hominem plebeum, non tenetur restituere illi famam, quam tamen iniuste abstulit, ergo. Probatur minor. Quia
si vir ille dicat se falsum dixisse aut iniquè
egisse contra proximum infamabitur ipse,
ex cuius infamia sequitur damnum
cōmunitatis
communitatis
: præterquam quòd ipse cum maximo suo detrimento restituit famam minimi valoris, ergo non tenetur restituere.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio vniuersalis. Omnis qui infamat proximum tenetur restituere illi famam & omnia damna quæ
consequuntnr
consequuntur
ex infamia illius. Ista conclusio explicatur,
& aduertendum est quòd propriè loquendo infamare, non est quomodolibet auferre famam proximi etiam inuito domino,
sed auferre
illā
illam
iniustè & iniquè prout prohibetur in. 8. Decalogi præcepto. Quemadmodum etiam qui accipit rem alienam,
etiam inuito domino, non furatur si non faciat contra iustitiam. Vnde in extrema necessitate licitum est accipere res alienas,
etiā
etiam
inuito domino. Illa acceptio
nō
non
dicitur furtum: & idcirco in casibus commemoratis
in primo & secundo argumento, non est
infamia proprie loquendo ex parte
illorũ
illorum
,
qui videntur auferre famam. Conclusio sic
explicata communis est omnibus doctoribus. Et ratio est manifesta, quia omnis qui
lædit proximum in aliquo bono contra iustitiam, tenetur restituere inquantum possit
in eodem genere boni: sed fama est maxi|
mum bonum hominis, ergo qui læsit debet restituere illam. Similiter, si quæ damna
consequuntur infamiam.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si infamatus
propter infamiam priuetur episcopatu
quẽ
quem
habebat vel quem habiturus erat, vel alia
quauis dignitate: tenebitur infamator restituere omnia illa damna. Ratio hæc manifesta est ex his quæ diximus in dubijs præcedentibus. Sed maior difficultas est in modo
restituendi famam. Et quidem quando per
mendacium quis abstulit alicui iniquè famam, manifestus est modus restituendi,
quanuis difficilis. Vnde sit.
Secunda conclusio. Qui per falsitatem
& iniquitatem abstulit famam proximo, tenetur illam restituere dicendo se
mentitũ
mentitum
esse ex passione vel odio. Probatur conclusio, quia ille tenetur restituere famam, vt dictum est in prima conclusione, sed iste modus commodissimus est & æqualis secundum iustitiam. Ergo tenetur illo modo restituere. Quemadmodum si quis fuit causa, vt proximus amitteret centum ducatos,
tenetur ipsos à seipso auferre & reddere illi.
Ergo non minus tenetur qui iniquè infamauit & per mendacium illo modo restituere, etiam auferendo à seipso famam & reddendo illi. Sed maxima difficultas est quando dicendo veritatem reuelauit aliquis crimen occultum ex quo iniquè infamauit
proximum, vnde sit.
Tertia conclusio. Multiplex modus assignatur à doctoribus ad restituendam
famā
famam
in
prędicto
praedicto
casu. Primus est quem ponit Diuus
Tho.
Thomas
in solutione ad secundum. Videlicet, quòd infamator dicat, se iniquè egisse sicut malum Christianum. At verò modus
hic intelligendus est sufficere, quando per illum efficaciter restituitur fama. Sed tamen
raro hoc continget, nisi forte apud rusticos
& vulgares homines. Etenim mediocriter
instituti homines intelligent per illa verba
verum esse quod ille dixerat: & magis confirmatur infamia proximi. Quapropter secundus modus est,
ꝙ
quod
apertè dicat se mentitum esse. Et
quādo
quando
obijcitur, quòd qui isto
modo restituit mentitur de nouo, at vero
dicit Diuus
Tho.
Thomas
quòd nullo modo debet
dicere mendacium: respondent, qui sequuntur istum modum dicendi, videlicet, quòd
mendacium dupliciter accipitur. Vno modo speculatiuè prout distinguitur contra verum speculatiuum. Altero vero modo practicè, prout distinguitur contra verum practicum. Et quia hoc nomen
mendaciũ
mendacium
seu
verbum mentiri, est amphibologicum: dicunt
ꝙ
quod
tenetur infamator vti verbis amphibologicis ad
restituẽdam
restituendam
famam proximi,
& vti illis in vero sensu: licet audientes accipiant in alio sensu. Et ita ille
verũ
verum
dicit, cùm
ait se mentitum fuisse. Quia profecto mentitus est practicè: dixit enim
mendaciũ
mendacium
practicum contra proximum.
Pro explicatione huius
aduertẽdum
aduertendum
est,
quòd verum practicum dicitur illud quod
conformatur appetitui recto. Et ratio est,
quia rectitudo appetitus desumitur ex regula rationis, in qua est formaliter verum, siue
speculatiuũ
speculatiuum
quod conformatur rebus ipsis,
siue practicum quod ordinatur ad rectitudinem appetitus. Atque ita Iacob quando
accessit primò ad Liam putans esse vxorem
suam, habuit quidem
dictamẽ
dictamen
, hæc est mea
vxor, accedendum est ad illam: quod erat
speculatiuè falsum, sed practicè verum erat.
Sic etiam dicunt,
ꝙ
quod
omnis qui peccat, mendacium facit. Et omne peccatum est mendacium practicum: quia non conformatur
appetitui recto. Hic modus dicendi conformatur valdè cum modo dicendi sacrarum
literarum. Legimus enim in
Psal. 4. dictum
peccatoribus, Vt quid diligitis vanitatem &
quæritis mendacium. Vbi nomine mendacij non intelligitur solùm peccatum quod
committitur in falsitate verborum: sed omne peccatum quod est
mendaciũ
mendacium
practicũ
practicum
.
Similiter & illud, Omnis homo mendax.
Quod habetur
Psalm. 115. Similiter nomine veritatis intelliguntur omnia opera virtutum.
V.
Verbi
g.
gratia,
Omnia mandata tua veritas
Psalm. 118. & Ioan. 3. Qui facit veritatem,
venit ad lucem, vt manifestentur opera eius. Et aliâs sæpe in Sacris literis inuenitur
iste modus loquendi, vt veritas accipiatur
pro operatione virtutis: & mendacium pro
operatione vitiosa. Nihilominus modum
istum loquendi & restituendi famam improbant aliqui viri docti. Primò quidem,
quia
duę
duæ
contradictoriæ non possunt simul
esse veræ: sed in illo casu hæc est vera, ego
|
non sum mentitus. Ergo illa est falsa: ego
sum mentitus. Sed hoc
argumentũ
argumentum
est puerile. Respondetur enim,
ꝙ
quod
est æquiuocatio
in verbo mentiri, siue in ipso nomine mendacij. Et propterea non sunt
cōtradictoriæ
contradictoriæ
.
Secundum
argumentũ
argumentum
est contra istum
modum restituendi famam. Nam sequitur
ex ista doctrina,
ꝙ
quod
confunditur modus restituendi famam,
quādo
quando
per impositionem
falsi criminis ablata est cum modo
restituẽ
di
restituendi
, quando per reuelationem veri criminis
iniquè ablata est. Hoc autem est maximum
inconueniens & duplex. Primo
quidẽ
quidem
, quia
videtur fieri iniuria per istam
doctrinā
doctrinam
homini infamato per
impositionẽ
impositionem
falsi criminis: quoniam audientes restitutionem, per
illum modum loquendi
nō
non
distinguent, an
in rei veritate infamatus fecerit tale crimen
vel non: quia ille modus loquendi indifferens est ad vtrumlibet. Secundum inconueniens est,
quoniā
quoniam
qui infamauit
imponẽdo
imponendo
falsum
crimẽ
crimen
magis peccauit quam ille qui
infamauit dicendo veritatem reuelando crimen verum iniquè: ergo ad maiorem restitutionem tenetur. Sed respondetur ad hoc
argumentum,
cōcedendo
concedendo
sequelam, quod
idem erit modus restituendi. Et ad
primũ
primum
inconueniens respondetur,
ꝙ
quod
cæteris paribus non magis læditur in effectu, qui infamatur per impositionem falsi criminis:
quā
quam
qui infamatur per reuelationem
iniquā
iniquam
veri criminis. Restitutio autem respondet &
tantum obligat secundum damnum
illatũ
illatum
.
Ratio huius est, quia
nō
non
minus habet ius ad
bonam famam in republica peccator occultus, quam innocens, & ita non grauius lædit
infamator per impositionem falsi criminis,
quam per reuelationem veri criminis: vnde
non minus peccat contra iustitiam iste
quā
quam
ille. Et ad secundum inconueniens respondetur
ꝙ
quod
quāuis
quamuis
magis peccet impositor falsi
criminis, quam reuelator iniquus veri criminis: tamen illa maior grauitas non est contra
iustitiam, sed contra veritatem quapropter
circunstantia illa non est mortaliter aggrauans supra peccatum iniustitiæ quod committit destruens famam proximi. Etenim
mendacium ex genere suo
peccatũ
peccatum
veniale
est: fit autem mortale quando est perniciosum: non igitur ex maiori grauitate peccati
colligitur maior restitutio facienda, sed ex
maiori damno illato.
Tertium
argumentũ
argumentum
est contra eundem
modum restituendi. Videtur enim durissimum vt homo qui verum dixit saltim speculatiuum, obligetur vt retractet quod dixerat: est enim maxima infamia præsertim
apud Hispanos
ꝙ
quod
aliquis retractet quod affirmauerat: magis enim manet infamatus
quam si ipse committeret adulterium quod
ipse imposuit vel reuelauit. Respondetur
ꝙ
quod
in præsenti solum contendimus
ꝙ
quod
isto modo absque mendacio potest fieri restitutio:
tamen
aliquādo
aliquando
secundum regulas prudentiæ non erit licitum vel obligatorium vti illo modo restituendi: aliquando vero erit licitum & iustum. De qua re dicendum erit
aliquid in solutione ad tertium.
Tertius modus
restituẽdi
restituendi
in eodem casu
est, vt infamator non amplius
verbũ
verbum
faciat
de illa infamia: sed procuret prudenter vt sepeliatur &
opportunitatẽ
opportunitatem
nactus loquatur
bene & honorifice de illa persona infamata. Sed cauendum est ne huiusmodi loquutio videatur affectata & ordinata ad restitutionem illam, tunc enim magis nocebit, &
magis confirmabuntur audientes, verum
esse crimen quod ille reuelauerat.
Quartus modus mihi certus & conuenientissimus est ad
restituẽdam
restituendam
famam, vt
qui per falsitatem infamauit hominem, dicat & iuret si oportuerit, ego iniquè & nesciens quidquam mali illius hominis propter vindictam aut ex odio dixi crimen illud de illo, aut forte,
ꝙ
quod
per ignorantiam illud dixit: sed iam cognita veritate, remordente conscientia, restituit illi honorem &
famā
famam
suam. Probatur, quia nescire & ignorare est verbum vsitatum in hac significatione, videlicet, vt aliquis dicatur nescire
quod non scit ad reuelandum, vt receptum
est apud omnes Theologos. Et ita intelligunt illud quod dixit Christus
Dñs
Dominus
Marci cap. 13. De die illa nemo scit
neq;
neque
filius hominis, hoc est ad
reuelandũ
reuelandum
. Aliâs enim de
fide est
ꝙ
quod
Christus Dominus
inquantũ
inquantum
homo cognoscit diem iudicij. Ita etiam possumus intelligere illud
Psalm. 68. Deus tu scis
insipientiam meam, hoc est, quia Christus
non sciebat practicè peccata. Diximus
autẽ
autem
|
esse conuenientissimum modum, quia nemo impositor criminis potest ab illo excusari, siquidem cum minimo suo detrimento potest restituere famam alienam.
Quarta conclusio. Quotiescunque infamatus recuperat famam
quacũque
quacumque
via siue
per seipsum siue in iudicio publico, excusatur iam infamator à restitutione.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si infamatus inductis testibus probauit falsum esse
testimonium quod de se dictum est. Item
si infamia propter temporis diuturnitatem
obliuioni data est. Sed in hoc casu aduertendum est, quod quando fuerit aliquod dubium
declinandũ
declinandum
erit in fauorem innocentis. Probatur ergo
cōclusio
conclusio
sic explicata. Restitutio fit ad reparandam læsionem secundum iustitiam commutatiuam: sed quoties
aliquis alia via reparauit suam famam iam
cessauit læsio, ergo. Confirmatur exemplo.
Nam si Petrus aliqua via recuperauit rem
furto ablatam, non tenebitur fur ad restitutionem ipsius, ergo similiter non tenebitur
infamator in nostro casu: nisi fortè infamatus fecerit expensas in recuperanda fama.
Vltima conclusio. Si post quam aliquis
infamauit iniquè
proximũ
proximum
, ipse proximus
alias publice infametur de eodem crimine:
non tenebitur prior infamator restituere famam illius,
quāuis
quamuis
tenebitur ad omnia damna quæ infamatus passus est propter infamiam medio illo tempore ante publicam
infamiam. Et ratio est manifesta, quia prior
infamator fuit causa
illorũ
illorum
malorũ
malorum
. Quod
si publica infamia ortum habuit non casualem sed radicalem ex priori infamia: tenebitur infamator ad restitutionem publicæ infamiæ: sed forte excusabitur quia
nō
non
potest
resarcire tantum malum. Si autem casualiter ex priore infamia orta est publica infamia, non tenebitur prior infamator ad restitutionem: quia non est in culpa publicæ infamiæ, sed ipse infamatus propter suam indiscretionem fuit causa publicæ illius infamiæ, quia
. v.
, verbi
g.
gratia,
ipse plus nimio conquerebatur publicè de infamatore.
Ad argumenta in oppositum respondetur facile iam ex dictis. Ad primum optimè
dictum est ibidem, quod in illis casibus nulla est infamia.
Ad secundum argumentum responde
tur, quòd in illis casibus non est propriè infamator, quanuis auferat famam: quia non
aufert illam iniustè. Cæterùm non est huius loci perfecta examinatio illorum
casuũ
casuum
:
sed primum discutiemus in quæst. 69.
Secũ
dum
Secundum
vero in quæst. 70. in solutione ad tertium. & in quæst. 77.
Ad tertium argumentum respondebitur
dubio sequenti.
DVbitatur ergo. Vtrùm cum
detrimẽ
to
detrimento
propriæ famæ teneatur infamator
restituere famam alienam? Respondetur &
sit prima conclusio.
Prima
cōclusio
conclusio
affirmatiua. Probatur ex
definitis in præcedenti dubio: quoniam in
illis omnibus ferè modis quibus diximus famam esse restituendam includitur aliqua
infamia ipsius
restituẽtis
restituentis
: sed illi modi sunt
conuenientes & necessarij: ergo non obstante infamia restituentis debet restituere.
Cō
firmatur
Confirmatur
simili exemplo. Restitutio
pecuniarũ
pecuniarum
facienda est cum detrimento sui proprij census, vt patet manifestè in eo qui fuit
causa incendij domus alienæ: ergo similiter
contingit in restitutione famæ.
Hinc sequitur vnum corollarium, quòd
restitutio famæ facienda est cum detrimento proprij census si opus fuerit. Explicatur
hoc. Tenetur infamator adhibere aliquas diligentias
. v.
, verbi
g.
gratia,
vocare testes ad
restitutionẽ
restitutionem
famæ: tunc dicimus
ꝙ
quod
si fuerit necessaria pecunia ad istas diligentias tenetur illas expendere. Probatur corollarium,
quoniā
quoniam
res inferioris ordinis
debẽt
debent
annullari rebus superioris ordinis. Sed census est inferioris ordinis
respectu famæ, ergo qui tenetur restituere
famam debet adhibere pecunias si necessariæ fuerint ad media necessaria ad restitutionem. Confirmatur, quoniam qui læsit alterum in bonis corporis vulnerando illum,
tenetur expendere pecunias necessarias ad
curationem vulneris: ergo qui læsit alterum
in ipsa fama: tenebitur adhibere pecunias necessarias ad media apta restitutioni.
Secunda conclusio. Quoties infamator
ex ipso modo restitutionis incurrit
magnũ
magnum
detrimentum sui honoris: non tenetur restituere famam quæ non erat magni
momẽti
momenti
.
Explicatur conclusio. Vir illustris qui in republica infamauerit
plebeũ
plebeum
, si restituat illi
|
famam, quæ non est magni momenti omnibus pensatis, amittit vir illustris plurimum
honoris in republica. Dicimus ergo
ꝙ
quod
infamatus est irrationabiliter inuitus, si velit sibi
fieri restitutionem: ergo alter excusatur à restitutione. Probatur antecedens,
quoniā
quoniam
irrationabiliter vult aliquis,
ꝙ
quod
proximus suus
subeat magnum detrimentum propter modicum commodum suum: sed ita contingit
in tali casu si plebeius vellet sibi fieri restitutionem, ergo illustris excusabitur.
Confirmatur exemplo & similitudine.
Si quis vellet,
ꝙ
quod
proximus, restitueret sibi
paruam quantitatem pecuniarum cum magno detrimento sui census, irrationabiliter
vellet talem restitutionem fieri sibi, & debitor excusaretur pro tunc, ergo similiter contingit in nostro casu. Sicut enim se habet parua pecunia ad
multā
multam
, ita se habet parum famæ & honoris ad plurimum.
Confirmatur secundo, quoniam si vir illustris aut Prælatus subdito
contumeliā
contumeliam
fecerit: non tenetur restituere cum detrimento autoritatis prælatiæ. Iuxta id quod dicit
August.
Augustinus
in regula loquens cum Prælatis, si
etiam modum vos excessisse sentitis, non à
vobis exigitur vt à vobis subditis venia postuletis: ne apud eos quos oportet esse subiectos dum nimium seruatur humilitas regendi frangatur autoritas. Ergo in casu in
quo alius æqualis teneretur petere veniam: non tenetur superior propter decentiam status sui. Ergo simile quid continget
in nostro casu. Quoniam decet ad autoritatem & bonam gubernationem reipublicæ,
ꝙ
quod
illustres habeant honorem
integrũ
integrum
apud
vulgus. Hic autem honor non conseruaretur, si in omni
euẽtu
euentu
in quo alter æqualis teneretur restituere famam cum detrimento
propriæ famæ: tenerentur etiam illustres
ciuitatis cum detrimento suæ famæ restituere,
quę
quæ
est maximi valoris & vtilitatis in ipsa
republica. Obseruandum tamen est,
ꝙ
quod
tanta potest esse infamia hominis plebei, vt
quantum libet illustris sit læsor teneatur restituere cum
detrimẽto
detrimento
propriæ famæ.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si imposuit illi crimen læsæ maiestatis vel
hæresis. ¶ Ista conclusio sic à nobis explicata asseritur à Magistro
Soto supra art. 3. ad 4.
Contrariam
tamẽ
tamen
tenet
Nauarro in suo Ma
nuali. cap. 18. nu. 47. Neque tamen ille affert aliquam rationem contra nostram conclusionem: sed duntaxat intendit infirmare
nostrum simile de restitutione
pecuniarũ
pecuniarum
.
Ait enim
ꝙ
quod
est duplex
differẽtia
differentia
. Prima quidem,
ꝙ
quod
restitutio famæ semper fit cum
detrimẽto
detrimento
propriæ famæ, ergo in illa
nō
non
oportet obseruare an restituens amittat famam
suam. Cæterùm in pecuniæ restitutione
nō
non
semper interuenit
detrimẽtum
detrimentum
proprij census. Secunda differentia est, quoniam magna iactura proprij census in
restituẽdo
restituendo
alienum, non tollit in perpetuum
obligationẽ
obligationem
restituendi, sed prorogat tempus restitutionis: at vero in nostro casu & assertione videmur tollere obligationem
restituẽdę
restituendæ
famæ
in
perpetunm
perpetuum
. Igitur non est simile exemplum ad rem præsentem. Nihilominus respondetur,
ꝙ
quod
istæ differentiæ nullatenus infirmant nostrum simile. Et ad
primā
primam
differentiam dicimus, falsum esse
ꝙ
quod
restitutio famæ semper fiat necessario cum detrimento
propriæ famæ,
pręsertim
præsertim
cum notabili detrimento. Etenim in tertio & quarto modo restituendæ famæ qui explicati sunt in tertia
conclusione dubij præcedentis: nulla omnino aut certè leuis est infamia
restituẽtis
restituentis
. Respondetur secundo,
ꝙ
quod
quāuis
quamuis
semper fieret
restitutio famæ cum detrimento
proprię
propriæ
famæ, non autem restitutio census fiat
cũ
cum
detrimento proprij census: tamen adhuc conueniunt istæ restitutiones in hoc,
ꝙ
quod
cum maximo
detrimẽto
detrimento
restituentis & paruo eius
cui fit restitutio cessat obligatio. Ad
secundā
secundam
differentiam dicimus nos æquale esse iudicium
vtriusq;
vtriusque
restitutionis, quantum ad hoc
ꝙ
quod
ad tempus vel in
perpetuũ
perpetuum
cesset obligatio. Etenim si speratur futurum tempus in
quo illustris qui infamauit possit plebeio minimo detrimento restituere, vel certè ipse infamatus æquale detrimentum patiatur: non excusamus illustrem in perpetuum ab illa restitutione facienda. Sed prorogamus tempus restituendi. Quod si nunquam illud tempus venerit, excusabitur in
perpetuum à facienda restitutione: quanuis
ex radice iniuriæ factæ tenebatur restituere: quapropter nulla est differentia inter restitutionem census & famæ, quod attinet ad
rem præsentem. An vero teneatur quis resti|
tuere famam cum vitæ periculo,
dicemus
infra artic. 6. ad secundum.
DVbitatur decimo. Vtrùm quando fama
nō
non
potest restitui in eodem genere boni, teneatur restituere
illā
illam
infamator in
alio genere
bonorũ
bonorum
, vt in pecunia vel orationibus. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua.
Nā
Nam
D. Tho. in hoc artic. ad 1. & ad 2. expressè dicit,
ꝙ
quod
si infamator non potest
famā
famam
restituere, debeat aliter ei recompensare.
Arguitur
secũdo
secundo
.
Cũ
Cum
opus est
impẽdere
impendere
pecunias ad
restituendũ
restituendum
in proprio genere.
v.
Verbi
g.
gratia,
in adducendis testibus, diximus iam
ꝙ
quod
tenetur infamator omnes pecunias necessarias ad talem
finẽ
finem
expẽdere
expendere
: ergo multo magis tenebitur expendere pecunias pro ipsa
fama immediatè quam
nō
non
potest aliter restituere. Probatur
cōsequẽtia
consequentia
,
quoniā
quoniam
pecunia & census omnis, destinatur ad
humanũ
humanum
honorẽ
honorem
hominis
tanquā
tanquam
inferius quid ad superius. ¶ Arguitur tertio. Pecunia potest
esse
pretiũ
pretium
famæ, licet fama sit superioris ordinis
secundũ
secundum
suũ
suum
genus: ergo poterit
recō
pẽsari
recompensari
pecunia. Probatur
antecedẽs
antecedens
à simili,
quoniā
quoniam
licet
aurũ
aurum
sit pretiosius argento
secũ
dũ
secundum
speciem
suā
suam
: nihilominus adæquari possunt in valore adhibita magna
quātitate
quantitate
argenti & diminuta auri. Ergo similiter adhibita multa
quātitate
quantitate
pecuniæ, poterit esse iusta
cōpensatio
compensatio
cum fama hominis vulgaris.
Et
cōfirmatur
confirmatur
ex vsu,
nā
nam
homines vulgares
solent æstimare
honorẽ
honorem
suũ
suum
certis pecunijs:
& ita acceptant
restitutionẽ
restitutionem
suæ famæ. Confirmatur secundo.
Quoniā
Quoniam
vir illustris vt diximus in dubio
pręcedẽti
præcedenti
nō
non
tenetur
cũ
cum
maximo detrimento sui honoris
famā
famam
restituere, poterit autem facile satisfacere parti læsæ
numerādo
numerando
illi pecuniam: ergo obligandus
erit vt hoc faciat.
Quarto & vltimo arguitur omnibus argumentis quæ supra fecimus, contendendo
quòd pro læsione corporali facienda est restitutio in alio genere bonorum? Propter
quæ argumenta diximus
probabilẽ
probabilem
esse
sententiā
sententiam
illam. Ergo multo magis probabilis
erit pars affirmatiua in isto dubio. Probatur
cōsequẽtia
consequentiam
, quia fama magis
cōmẽsurabilis
commensurabilis
est cum pecunia,
quā
quam
membra corporalia.
Sed in
oppositũ
oppositum
est,
ꝙ
quod
qui non potest
debitũ
debitum
pecuniarũ
pecuniarum
soluere in
ꝓprio
proprio
genere,
nō
non
tenetur restituere in fama, vel honore, vel sacrificijs: ergo hæc genera bonorum
nō
non
sunt
cōmensurabilia
commensurabilia
adinuicẽ
adinuicem
. ¶ Arguitur
secũ
do
secundo
. Adulter qui infamauit
virũ
virum
accedendo
ad
vxorẽ
vxorem
alterius, non tenetur restituere illi
in pecunijs
illā
illam
infamiā
infamiam
quādo
quando
in proprio genere non potest, ergo
neq;
neque
in præsenti casu.
Vltimo
argumẽtari
argumentari
possumus omnibus
argumẽtis
argumentis
, quibus supra
ostẽdimus
ostendimus
probabiliorẽ
probabiliorem
esse
sententiā
sententiam
illā
illam
ꝙ
quod
nō
non
tenemur homini restituere
læsionẽ
læsionem
corporis
secundũ
secundum
se in
alio genere
bonorũ
bonorum
. ¶ In hoc dubio
dissoluẽdo
dissoluendo
sunt duæ extremæ
sentẽtiæ
sententiæ
. Altera est
affirmatiua ex glossa in. c. ecclesia. titulo, vt
lite pendente nihil innouetur,
quā
quam
sequitur
Scotus in. 4. dist. 15. & Soto vbi supra arti. 3.
ad. 4. & Couar. libr. 1. Variar. resol. c. 2. nu. 8.
& in repetitione regul.
peccatũ
peccatum
. 1. part. versic. sed &. Altera sententia est negatiua,
quā
quam
habet Syluest. verb. detractio. quæst. 4.
PRO decisione huius dubij, sit prima
cō
clusio
conclusio
. Si iudex per
sentẽtiam
sententiam
imponat
infamatori
pœnā
pœnam
pecuniariā
pecuniariam
pro
restituẽda
restituenda
fama, vel
etiā
etiam
si
cōueniāt
conueniat
inter se infamatus
& infamator de certa pecuniæ summa, vt
infamatus cedat iuri suo: tenebitur infamator in
cōscientia
conscientia
reddere
illā
illam
pecuniā
pecuniam
. Hæc
cōclusio
conclusio
certissima est apud omnes. Et probatur,
quoniā
quoniam
sententia iudicis iusta in foro
exteriori & iusta pacta obligant in foro
consciẽtiæ
conscientiœ
: sed huiusmodi
sentẽtia
sententia
& pacta
obligāt
obligant
in foro
cōscientię
conscientiœ
. Probatur minor, quia
ad
iudicẽ
iudicem
spectat ne delicta
maneāt
maneant
impunita: potest igitur & debet in
pœnā
pœnam
peccati
cō
tra
contra
iustitiā
iustitiam
, punire & imponere
illā
illam
pœnā
pœnam
in
fauorẽ
fauorem
partis læsæ.
Itẽ
Item
ipse infamatus habet
ius agendi in iudicio
cōtra
contra
infamatorẽ
infamatorem
, ergo
vt cedat iuri suo potest recipere
pretiũ
pretium
pecuniarũ
pecuniarum
. ¶
Secũda
Secunda
cōclusio
conclusio
.
Quāuis
Quamuis
verosimilis sit pars affirmatiua huius dubij: tamen verosimilior est pars negatiua. Probatur,
quoniā
quoniam
licet
argumẽta
argumenta
pro
vtraq;
vtraque
parte sint probabilia: tamen magis vrgent
argumẽta
argumenta
partis negatiuæ. ¶ Tertia
cōclusio
conclusio
.
Vtraq;
Vtraque
sentẽ
tia
sententia
temperāda
temperanda
est à prudenti
cōfessario
confessario
. Etenim si commodè poterit infamator in pecunijs facere
restitutionẽ
restitutionem
,
iniũgat
iniungat
illi vt faciat.
At vero si
nō
non
cōmodè
commode
potest facere, vel
nimiũ
nimium
ægrè ferat dare
pecuniā
pecuniam
:
nō
non
obliget
illũ
illum
vt faciat talem
restitutionẽ
restitutionem
: siquidem
vtraq;
vtraque
|
opinio probabilis est. Similes conclusiones
posuimus supra in dubio de læsione corporali: fateor tamen
ꝙ
quod
in præsenti dubio pars
affirmatiua videtur mihi probabilior, quam
pars affirmatiua alterius dubij de læsione
corporali. Et hoc probat quartum
argumẽ
tum
argumentum
, quod fecimus pro parte affirmatiua.
Quapropter sit quarta conclusio. Quando
infamatus est talis conditionis respectu infamatoris,
ꝙ
quod
receptis ab illo pecunijs fit honorabilior in populo: tenetur infamator ad arbitrium boni viri facere restitutionem in pecunijs. Probatur, quia tunc facit
restitutionẽ
restitutionem
in
eodẽ
eodem
genere, etenim honor & fama eiusdem ordinis bonorum sunt: sed pecuniæ
cō
siderantur
considerantur
in isto casu velut instrumenta ad
restituendam famam in proprio genere: ergo sicut infamator tenetur expendere pecunias in adducendis testibus ad restituendam
famam in proprio genere: tenebitur etiam
expendere in isto casu, siquidem illis
mediā
tibus
mediantibus
restituitur fama in proprio genere. Et
hæc est differentia inter læsionem corporalem membri & infamiam,
ꝙ
quod
quantumlibet
expendantur pecuniæ semper manet mutilatus: at verò infamia pecunijs
interdũ
interdum
obruitur & suffocatur. Et idem est si læsio corporalis fuit contra salutem hominis reparabiliter tamen, tunc enim constat
ꝙ
quod
læsor tenetur expendere pecunias ad reparandam salutem in proprio genere. ¶ Ad argumenta
in oppositum pro parte affirmatiua respondetur ad
primũ
primum
,
ꝙ
quod
D.
Diuus
Thom.
Thomas
non est intelligendus de restitutione famæ
secundũ
secundum
se in
alio genere
bonorũ
bonorum
: sed de damnis
cōsequutis
consequutis
ex infamia. Secundo respondetur, quòd
D.
Diuus
Thom.
Thomas
potest intelligi quando pecunijs
datis reparatur homo in honore & fama
iuxta tenorem quartæ conclusionis.
Ad secundum
argumentũ
argumentum
negatur consequentia. Et ratio discriminis est, quoniam
in casu antecedentis, pecuniæ ancillantur
ipsi famæ, deseruiunt enim ad media quibus reparatur fama. At vero in casu consequentis pecunia non ancillaretur famæ sed
esset mensura illius & dominaretur ei.
Ad tertium argumentum negatur antecedens. Et ad probationem respondetur,
nō
non
esse simile conueniens de auro & argento.
Etenim aurum & argentum sunt eiusdem
ordinis moraliter in humano
cōuictu
conuictu
: sunt
enim bona vtilia extrinseca homini. At vero fama est superioris ordinis & debetur virtuti: quapropter nullo pretio potest
cōmensurari
commensurari
, sicut neque ipsa virtus cui debetur honor & fama. ¶ Ad primam
confirmationẽ
confirmationem
respondetur, iuxta doctrinam primæ
cōclusionis
conclusionis
& quartæ. Licitum est enim homini
pactum facere cum infamatore, vt recepta
pecunia cedat iuri suo: vel etiam
quādo
quando
mediantibus pecunijs ipsa fama & honor reparatur, tunc potest æstimari ad arbitrium boni viri quantum pecuniæ sit necessarium.
Ad secundam
confirmationẽ
confirmationem
respondetur, quòd in illo casu æquum est vt vir illustris det pecuniam aliquam infamato iuxta
moderationem tertiæ
cōclusionis
conclusionis
: etsi opus
fuerit iuxta doctrinam quartæ
cōclusionis
conclusionis
.
Ad vltimum argumentum
respōdetur
respondetur
,
ex dictis in explicatione secundæ & quartæ
conclusionis. ¶ Poterat disputari in
pręsenti
præsenti
de restitutione quam tenentur facere hæredes infamatoris. Et rursus quibus
hęredibus
hæredibus
hominis infamati sit facienda restitutio. Sed
tamen hæc difficultas per omnia
definiẽda
definienda
est & determinanda, sicut supra determinauimus de
hęredibus
hæredibus
hominis qui læsit in bonis corporis alterum, & de hæredibus eius
qui læsus est.
DVbitatur
secũdo
secundo
. Circa alium
modũ
modum
restituendi famam. Vtrum infamatus
possit condonare
famę
famæ
restitutionem: ita vt
ipse infamatus & infamator
maneāt
maneant
tuti in
conscientia nulla facta restitutione.
In hoc dubio sunt duæ sententiæ. Altera
est affirmatiua, quæ innititur huic principio, quòd homo est dominus propriæ famæ. Huius sententiæ est Diuus Antoninus
in secunda parte titul. 2. capit. 2. §. tertio. &
Adrianus in. 4. in materia de restitutione.
Et quodlibeto. 1. artic. 1. Magister Soto vbi
supra ad quartum. Et etiam lib. 5. de Iustitia
& iure. quæst. 10. artic. 2. Et in relectione de
ratione tegendi secretum, membro. 1. quæ
stione. 3. ¶ Altera sententia est negatiua,
quæ innititur contrario fundamento, quòd
homo
nō
non
est dominus propriæ famæ.
Hāc
Hanc
tenet Caietanus in summa verbo, detractio
& infra quæst. 73. artic. 2. & Ioan. Maior in
quarto distin. 15. quæst. 16.
PRO decisione huius veritatis supponamus ex tractatu de dominio, quòd homo est dominus suæ famæ: & nihilominus
inquirimus an ex illo fundamento necessario colligatur non esse peccatum saltem ex
genere suo mortale,
cōdonare
condonare
restitutionẽ
restitutionem
famæ sine vlla rationabili causa: sed potius
sit quasi peccatum prodigalitatis sicut quando homo facit de suo quod vult absque rationabili causa. Pro cuius
intelligẽtia
intelligentia
aduertendum est, quòd etiam si homo sit dominus propriæ famæ: sunt tamen quidam qui
habent propriam famam ex officio, & ex iustitia alijs obligatam, quales sunt prælati respectu subditorum & prædicatores respectu populi cui prædicant. Alij vero non habent obligatam famam suam alijs saltim ex
iustitia, quales sunt priuati homines.
Secundo notandum est, quòd crimina
quæ infamant homines sunt in duplici differentia. Quædam enim non infamant solum propriam personam Prælati, sed etiam
infamant ipsos subditos personaliter: qualia sunt crimina in quibus subditi solent plerumq́ue imitari prælatos, cuiusmodi est crimen hæresis. Etenim subditi solent sequi
prælatorum doctrinam. Vt si episcopus esset hæreticus præsumerentur oues infectæ
hæresi, ac proinde si prælatus notatur de hæ
resi: notantur etiam de eodem crimine subditi. Alia sunt crimina
quę
quæ
infamant tantum
personaliter personam prælati, ex cuius infamia non sequitur subditos alia infamia,
nisi quòd habent
pręlatum
prælatum
infamatum. Huius generis sunt crimina in quibus subditi
non statim
pręsumuntur
præsumuntur
imitari prælatum:
quale est peccatum inuidiæ & ambitionis.
His suppositis sit prima conclusio. Præ
latus ex cuius infamia sequitur subditorum
infamia primi generis: tenetur ex iustitia
non condonare famæ restitutionem: ita
ꝙ
quod
si remissio facta fuerit, nihil valeat. Probatur: prælatus non potest cedere iuri subditorum, quin potius ex officio & iustitia tenetur illud tueri: sed quando subditi notantur de crimine infamiæ propter infamiam
prælati habent ius ad famam Prælati & ad
propriam: ergo
pręlatus
prælatus
non potest condonare restitutionem propriæ famæ.
Secunda conclusio. Prælatus ex cuius in
famia sequitur non quidem personalis infamia subditorum, sed solum secundi generis infamia: nihilominus adhuc tenetur ipse
Prælatus non solum ex charitate, sed etiam
ex
iustitię
iustitiæ
titulo, non remittere restitutionem, si modo in officio perseuerare vult. Et
in hoc differt ista conclusio à prima. Quòd
in casu primæ conclusionis, siue perseueret
in officio siue non: tenetur ex iustitia non
condonare
famę
famæ
restitutionem.
Probatur ergo conclusio secunda.
Prę
latus
Prælatus
tenetur ex officio strictiori vinculo
charitatis, quam alij erga subditos: rursus
tenetur etiam ex iustitia docere subditos &
bonum eis exemplum
prębere
præbere
& fraterna
admonitione corripere, & reliqua spiritualia officia impendere. At vero
pręlatus
prælatus
infamis etiam in crimine in quo solus ipse
notatur, non potest
hęc
hæc
officia commodè
pręstare
præstare
: ergo vera est conclusio. Probatur
minor, ex vulgatissimo dicto Diui Gregorij, necesse est vt cuius vita despicitur, doctrina quoque &
prędicatio
prædicatio
contemnatur.
Ex dictis sequitur corollarium,
ꝙ
quod
infamator in casibus
prędictarum
prædictarum
conclusionum
non manet tutus in conscientia, etiam si infamatus dicat se remittere restitutionem
suæ famæ: sed adhuc tenetur restituere ex
iustitia.
Tertia conclusio. Persona particularis
non peccat contra iustitiam si remittat
proprię
propriæ
famæ restitutionem. Probatur conclusio, quia ille est dominus suæ famæ & non
habet illam obligatam alteri ex iustitia: ergo ex nulla parte potest peccare contra iustitiam condonando restitutionem propriæ famæ.
Hinc sequitur corollarium, quòd infamator talis personæ non peccabit contra iustitiam, si non restituat illi famam facta tali
condonatione.
Quarta conclusio. Persona priuata non
peccat mortale peccatum contra charitatem, etiam si absque rationabili causa condonet
proprię
propriæ
famę
famæ
restitutionem.
Hęc
Hæc
cō
clusio
conclusio
intelligenda est per se loquendo &
quantum est ex parte obiecti, scilicet ex parte remissionis
proprię
propriæ
, id est ex parte remissionis
famę
famæ
. Etenim ex parte circunstantiarum poterit esse mortale. Probatur conclu|
sio sic intellecta, qui prodigit
totũ
totum
censum
proprium non peccat mortaliter,
quātum
quantum
est ex parte obiecti, sed solum peccat peccatum prodigalitatis quod ab vniuersis Theologis dicitur veniale ex obiecto: ergo similiter persona priuata quæ propriam famam
etiam absque rationabili causa remittit:
nō
non
peccabit mortaliter sed venialiter tantum.
Hæc conclusio est contra aliquos Theologos modernos, qui tenent esse
peccatũ
peccatum
mortale contra charitatem ex genere suo remittere restitutionem propriæ famæ absque rationabili causa, sed profecto non probant:
Quoniam illorum argumenta solum efficiunt quod ex
circũstātijs
circunstantijs
erit mortale peccatum. Quæ argumenta
ponemns
ponemus
ad probandam quintam conclusionem. Sit igitur
quinta conclusio. Ex circunstantijs sæpenumero erit mortale peccatum contra charitatem remittere
proprię
propriæ
famæ
restitutionẽ
restitutionem
:
imo vero
quotiescunq;
quotiescunque
est peccatum mortale talis remissio etiam contra
iustitiā
iustitiam
, prouenit ex circunstantijs: vt patet in prima &
secunda conclusione, vbi propter
qualitatẽ
qualitatem
personæ quæ habet
obligatā
obligatam
famam ex officio, efficitur mortale remittere
restitutionẽ
restitutionem
famæ. Probatur conclusio. Fama vt plurimum necessaria est priuatæ personæ ad
cō
tinendum
continendum
ipsum hominem in officio virtutis: experimur enim
ꝙ
quod
homines infamati
statim
pręcipites
præcipites
feruntur in vitia: quod
etiā
etiam
docuit D.
Tho. supra. q. 33. arti. 7. ergo
absq;
absque
rationabili causa remittere
restitutionẽ
restitutionem
propriæ famæ erit contra charitatem propriam
sui ipsius, & mortale ex
circũstantia
circunstantia
, quæ vt
plurimum inuenitur in hominibus. Et propterea Sacræ literæ nos admonent. Curam
habe de bono nomine: magis enim tibi proderit quam diuitiæ multæ. Et Apostolus alibi inquit, de cætero fratres
quæcunq;
quæcunque
bonæ
famæ facite, seu operamini. Deinde probatur conclusio. Peccare coram alijs frequenter, est
peccatũ
peccatum
mortale scandali contra proximi charitatem: sed multo magis præbet
occasionem ruinæ qui scandalizat fratrem
qui remittit huiusmodi restitutionem: est
enim atque si coram oculis omnium peccatum illud quod sibi imponitur peccaret, ergo. Tertio est alia circunstantia, quod amicis consanguineis & familiaribus magna ac
cedit infamia ex amici
cōsanguinei
consanguinei
& familiaris infamia: & obseruandum est in prædictis
cōclusionibus
conclusionibus
, idem esse
quantũ
quantum
attinet
ad infamatum, non curare de famæ restitutione: & remittere illam expressè, in quibus enim casibus erit mortale remittere famam: erit etiam mortale non curare de famæ restitutione per media conuenientia &
ordinaria. ¶ Hinc sequitur vnum corollarium,
ꝙ
quod
infamator in casu præcedentis conclusionis, tenebitur saltim ex charitate restituere famam infamato etiam remittenti restitutionem expressè. Si autem
nō
non
remittat
expressè, sed solum patienter ferat, &
nō
non
curet de restitutione, siue hoc faciat prudenter
siue
imprudẽter
imprudenter
: tenebitur nihilominus ex
iustitia restituere illi famam.
Quemadmodũ
Quemadmodum
licet martyres patienter
ferebāt
ferebant
tormenta, & maximè voluntariè propter Deum: tamen Tyranni peccabant contra
iustitiā
iustitiam
torquentes illos. Ita licet infamatus vel propter
Deum patienter ferat, vel propter negligentiam suam, peccet non
curādo
curando
de bono nomine: nihilominus infamator tenebitur
nō
non
solum ex charitate, sed etiam ex iustitia restituere illi famam: quia patientia infamati
vel negligentia
nō
non
debet fauere infamatori.
Et propterea diximus in hac obseruatione,
ꝙ
quod
quantum ad infamatum, idem erat remittere & non curare: quia non est idem quantum ad infamatorem. ¶ Sit iam sexta
cōclusio
conclusio
. Aliquando non solum nullum est peccatum remittere
restitutionẽ
restitutionem
famæ, vel non
curare de illa: sed etiam valde meritorium,
videlicet quando fuerit rationalis causa secundum leges prudentiæ & charitatis: de
quibus iudicant viri spirituales eruditi doctrina & exemplis Sanctorum. Ratio huius conclusionis est, quoniam quanuis fama & honor sit optimum bonum temporale, tamen ordinatum est ex natura sua ad
maius bonum, vel communitatis vel virtutis: sicut & ipsa vita pretiosissima exponitur
periculis prudenter & sancte propter huiusmodi maiora bona, ergo.
Deinde probatur exemplis Sanctorum,
imo & Christi Domini: qui sæpe non curauit de infamia falsorum
testimoniorũ
testimoniorum
quæ
aduersum se obijciebantur, vt patet coram
Pilato, Iesus autem tacebat. Cuius etiam
|
exẽplo
exemplo
sæpe sancti tacuerunt,
dũ
dum
falsa crimina
imponebātur
imponebantur
eis. ¶ Sed est
vnũ
vnum
argumẽ
tũ
argumentum
principale contra
corollariũ
corollarium
quod intulimus ex prima & secunda conclusione. Diximus in superioribus
ꝙ
quod
si pater
lęsus
læsus
in bonis
corporis: remittat percussori non
solũ
solum
iniuriam sed etiam damna consequuta:
nō
non
tenetur percussor restituere quicquam filijs neque tanquam hæredibus, neque titulo alimentorum ad quæ filij habebant ius, ergo
similiter si prælatus condonet
restitutionẽ
restitutionem
propriæ famæ: non tenebitur infamator famam subditis restituere. Probatur consequentia. Quia sicut prælatus tenetur procurare suam famam pro gubernandis subditis
qui sunt filij spirituales: ita etiam pater carnalis tenetur & seipsum & bona sua conseruare pro sustentatione filiorum: ergo eadem
est ratio vtriusque casus.
Ad hoc argumentum
respōdetur
respondetur
, quòd
non est eadem ratio sed est magna differentia, quoniam pater carnalis est totalis dominus bonorum suorum: quod si silij habent
ius ad illa bona vt sustententur à patre:
tamẽ
tamen
istud ius fundatur non in iustitia commutatiua qua obligetur pater
sustẽtare
sustentare
filios: sed
fundatur in voluntate & pietate patris, qua
tenetur alere filios, & idcirco remittente patre restitutionem illorum bonorum,
factũ
factum
tenet: quanuis ipse peccet contra pietatem.
Quapropter non tenebitur percussor ipsius
patris ex iustitia quidquam filijs restituere.
At vero prælatus tenetur ex iustitia & ex
officio defendere famam subditorum, &
propriam famam habet obligatam ex iustitia ad bonam gubernationem subditorum.
Ex quo sequitur, quòd si ex infamia prælati
sequatur infamia subditorum: tenebitur infamator vtranque famam restituere. Quod
si prælatus remiserit restitutionem quod
ad se attinet: nihilominus infamator tenebitur restituere subditis famam suam, maxime in casu primæ conclusionis quando
notantur subditi de eodem crimine. Nam
in casu secundæ conclusionis, si prælatus dimittat officium, non tenebitur infamator
vltra restituere quidquam subditis. Ex dictis potest colligi solutio aliorum
dubiorũ
dubiorum
minorum, scilicet, Vtrùm qui infamauit seipsum teneatur sibi famam reparare? Re
spondetur, quòd si
pręlatus
prælatus
sit, tenetur ex iustitia reparare
famā
famam
suā
suam
iuxta
tenorẽ
tenorem
primæ
& secundæ conclusionis: quonia huiusmodi iustitia non consideratur in ordine ad seipsum, sed ad subditos quibus prælatus tenetur ex iustitia commutatiua. At vero si priuata persona sit nunquam peccabit contra
iustitiam quæ non est ad seipsum: poterit
autem peccare contra charitatem sui ipsius,
vel proximi mortaliter vel venialiter, vel
tādem
tandem
nullo modo peccare iuxta tenorem
aliarum conclusionum supra positarum.
Secũdo
Secundo
colligitur solutio alterius dubij,
Vtrùm qui se inuicem
infamauerũt
infamauerunt
possint
sibi inuicem condonare famæ
restitutionẽ
restitutionem
.
Dicendum enim est, quòd si prælati sunt
non possunt condonare ad inuicem restitutionem, sed peccant etiam contra iustitiam
ratione subditorum iuxta
tenorẽ
tenorem
primæ &
secundæ conclusionis. Si
autẽ
autem
sunt personæ
priuatæ,
dicẽdũ
dicendum
est de illis, iuxta
tenorẽ
tenorem
aliarũ
aliarum
cōclusionũ
conclusionum
. Poterit
autẽ
autem
cōtingere
contingere
ꝙ
quod
qñ
quando
duo ad
inuicẽ
inuicem
se infamauerunt
nō
non
sit æqualis
vtriusq;
vtriusque
causa ita vt ambo æqualiter possint
cōdonare
condonare
restitutionem. Tertiò potest
colligi solutio specialis difficultatis, Quomodo sit facienda honoris restitutio. Est
enim honor
eiusdẽ
eiusdem
ordinis
cũ
cum
fama, & debetur virtuti secundùm se, sed differt à fama
in eo
ꝙ
quod
honor exhibetur præsenti: fama vero est de absentibus proprie.
D.
Diuus
Tho.
Thomas
in solutione ad tertium, dixit de restitutione honoris. Nos autem ponimus primam
conclusionẽ
conclusionem
, qui honorem per
contumeliā
contumeliam
abstulit vel quomodolibet alias, tenetur in
eodẽ
eodem
genere restituere, scilicet, exhibendo reuerentiam iuxta
cōditionem
conditionem
personę
personæ
.
Secũdo
Secundo
probatur ex illo ad Rom. 13. Reddite omnibus debita cui
honorẽ
honorem
honorẽ
honorem
, &c. Probatur.
Quoniā
Quoniam
qui honorem abstulit,
iniuriā
iniuriam
fecit proximo contra
iustitiā
iustitiam
cōmutatiuam
commutatiuam
in re quæ in eodem genere restitui potest,
ergo tenebitur in eodem genere restituere.
Secunda conclusio. Conuenientissimus
modus &
aliquādo
aliquando
necessarius ad restituendum honorem, est veniæ petitio. Probatur
ex doctrina
Augustin.
Augustini
in regula, melior est
enim qui quanuis ira sæpe tentetur, tamen
impetrare festinat vt sibi dimittat cui se agnoscit fecisse
iniuriā
iniuriam
: quam qui tardius irasci|
tur & ad veniam petendam tardius inclinatur. Quibus verbis expressè satisfactionem pro conuitio & maledicto dicit esse
veniæ
petitionẽ
petitionem
. Et statim subijcit. Qui
autẽ
autem
nunquā
nunquam
vult petere
veniā
veniam
aut non ex animo petit sine causa est in monasterio,
etiāsi
etiamsi
inde non proijciatur. Et hæc est communis
sententia doctorum. Solus
Caietanus infra
quæst. 72. art. 3. videtur negare petitionem
veniæ esse necessariam ad
restituẽdum
restituendum
honorem. At vero
ipsemet in opusculo. 17. responsionum, responsione. 13. puncto. 5. explicans locum citatum, sentit omnino nobiscum in hac conclusione. Verum est tamen quòd sunt duæ exceptiones in hac nostra conclusione. Prima est quando prælatus fuit qui fecit iniuriam subdito in honore: iste enim non tenetur petere
veniā
veniam
iuxta
doctrinam Diui Augustini, ne regendi frangatur autoritas: sed alia via potest honorare
subditum. Idem dicimus de magistris respectu discipulorum, & de illustribus ciuitatis
respectu vulgi proportionabiliter ad
arbitriũ
arbitrium
boni viri. Secunda exceptio est,
quādo
quando
vsus patriæ & prouintiæ non admittit huiusmodi restitutionem honoris per petitionem veniæ: sed potius talis petitio reputatur & iudicatur noua iniuria. Tunc enim
alia via suauior quærenda est, vt iniuriam
passus recuperet honorem suum.
Diximus hactenus de restitutione
faciẽ
da
facienda
pro læsionibus, tam in corpore, quam
etiam in fama & in honore.
Cæterũ
Cæterum
de ipsis
læsionibus secundùm se in sequentibus dicendum erit. Præterea. Difficultas huius articuli est circa solutionem ad tertium, vbi
D.
Diuus
Tho.
Thomas
agit de restitutione ab eo facienda,
qui impedit
aliquẽ
aliquem
à
cōsequutione
consequutione
præbendæ vel officij. Et quanuis dupliciter possit
oriri obligatio restituendi in distributione
harum dignitatum, videlicet vel ex parte distributoris qui iniquè diuidit atque distribuit, vel ex parte iniustè impedientis bonam distributionem: tamen in præsenti, solum facimus sermonem de obligatione restituendi quatenetur impediens bonam distributionem. Nam de priori obligatione
vniuersaliter agendum est in quæst. 63.
DVbitatur duodecimo & vltimo in
hoc articulo,
Vtrũ
Vtrum
vniuersaliter om
nis impediens iniustè, vel per
dolũ
dolum
aut fraudem,
alterũ
alterum
à consequutione officij vel beneficij, teneatur illi restituere? ¶ Arguitur
primo pro parte negatiua. Ad hoc
ꝙ
quod
propriè dicatur restitutio, necesse est quòd aliquis sit deiectus à dominio vel possessione
rei suæ, vt verè dicatur restitui. Sed ille qui
impeditur à consequutione eius quod nondum habet videlicet beneficij, non est deiectus à dominio vel possessione rei suæ: ergo
qui impediuit non tenetur restituere.
Secundò arguitur. Qui per fraudem aut
dolum impedit
dignũ
dignum
à consequutione beneficij vt præbenda detur digniori,
nō
non
tenetur restituere, & tamen iniustè impedit videlicet per fraudem &
dolũ
dolum
, ergo illa non
est vniuersalis regula. Maior videtur esse doctrina
D.
Diuus
Tho.
Thomas
in solutione ad tertium, vbi
docet quòd qui impedit dignum à consequutione beneficij propter bonum Ecclesiæ, vt detur digniori: non tenetur restituere
quidquam. Confirmatur.
Quoniā
Quoniam
animus
impedientis bene vel male affectus, nihil
confert ad rationem iniustitiæ: sed pertinebit affectus ille ad charitatem vel ad odium
proximi. At vero obligatio restituendi pensatur ex iniuria & damno dato, ergo nihil
refert quòd impediens intendat
bonũ
bonum
ecclesiæ vel non intendat: vt teneatur restituere
præbendam: quanuis alias tenebitur ad restitutionem famæ si infamauit eum, vt impediretur à consequutione beneficij.
Tertiò arguitur. Ipsemet oppositor qui
petit beneficium simul cum alijs candidatis siue oppositoribus concurrentibus, quos
ipse cognouit esse digniores se, impedit iniuste alios digniores à consequutione præ
bendæ: & tamen si sibi conferatur præbenda non tenebitur ad vllam restitutionem
faciendam: ergo non est vniuersalis regula. Minor probatur ex communi consensu & vsu omnium. Maior autem probatur. Quia ille inducit electores in hunc errorem vt existiment se digniorem esse cæ
teris, ergo.
Quartò arguitur, & intendimus probare
quòd saltem quando solis precibus, induxit
aliquis electores vt conferant beneficium
minus digno vel certè indigno: non teneatur ad restitutionem digniori vel digno im|
pedito ad consequutionem beneficij. Est argumentum à simili. Quando aliquis precibus aut consilio induxit aliquem, ne daret
eleemosynam pauperi, vel ne relinqueret
hæreditatem vel legatum vel quamlibet liberam donationem, non tenetur ad
aliquā
aliquam
restitutionem faciendam ei quem impediuit à consequutione beneficij, ergo neque
in nostro casu tenebitur ille ad restitutionem aliquam faciendam. Antecedens ab
omnibus conceditur: consequentia probatur. Quoniam idcirco in casu exempli adducti,
nō
non
tenetur impediens restituere: quia
impeditus nondum erat assequutus illud beneficium, quin potius assecutio pendebat
ex libera voluntate collatoris. Sed hoc ipsum contingit, quando quis precibus inducit collatorem vt conferat præbendam: ergo non tenetur ad restitutionem.
Vltimò arguitur. Ipsemet distributor si
iniquè distribuat prætermittens digniorem, conferens beneficium digno: imò
etiam indigno: non tenetur ad aliquam restitutionem faciendam digniori vel digno,
ergo multo minus tenebitur, qui induxit illum solis precibus vt ita distribueret. Antecedens ferè ab omnibus doctoribus nostri temporis conceditur: qui solum aiunt,
quòd si qua restitutio facienda est quando
elegit indignum: illa facienda erit ecclesiæ
vel communitati, cui accidit incommodum & malum ex electione indigni. Consequentia probatur. Quia
quādo
quando
causa principalis alicuius actionis non tenetur ad restitutionem: minus videtur obligari causa
minus principalis. Et confirmatur. Quia si
impediens teneretur in prædicto casu ad restitutionem faciendam: teneretur ad restitutionem faciendam totius damni illati. Hoc
autem est falsum, vt docet Diuus Thomas
ad tertium, vbi ait, quòd non tenetur in totum restituere, sed ad arbitrium boni viri.
Sequela probatur. Distributor ipse, si teneretur ad restitutionem, teneretur ad restitutionem totius damni illati, ergo etiam ille qui induxit eum ad prædictam restitutionem: sicut qui induxit alterum vt occidat hominem.
IN hoc grauissimo dubio prima sententia est Scoti, Ricardi, & aliorum in 4. as
serentium, quòd ille qui impediuit alterum
à consequutione beneficij, si id fecit intendens commodum suum vel amici: non tenetur ad vllam restitutionem faciendam.
Si tamen id fecit in odium impediti vt ei
malum faciat: tenetur ad restitutionem. Et
aliqui existimant quòd D. Thom. ad 4. supra fauet huic sententiæ. Veruntamen sententia Diui Thomæ explicabitur sequentibus conclusionibus.
Prima conclusio est. Quod impediens
aliquem iustè à consequutione præbendæ,
videlicet, intendens honorem Dei vel vtilitatem ecclesiæ, procuret quòd detur digniori:
nō
non
tenetur ad
aliquā
aliquam
restitutionem.
Secunda conclusio. Qui impedit iniustè, intendens impediti nocumentum, consulens quòd non detur digno præbenda antequam sit firmatum quòd ei detur: tenetur
ad aliquam restitutionem faciendam ad arbitrium boni viri.
Tertia conclusio. Si iam firmatum erat
vt daretur præbenda alicui, & alius propter
indebitam causam procuret quòd reuocetur propositum illud: tenetur ad restitutionem æqualis, scilicet, totius damni. Ecce in
istis conclusionibus
D.
Diuus
Thom.
Thomas
nihil fauet
prædictæ sententiæ. Alia sententia est cuiusdam Geraldi, qui statuit regulam generalem. Quoties quis impedit alterum ab eo
quod nondum erat sui iuris: non fit ei ad restitutionem obnoxius. Refert istum
autorẽ
autorem
Adrian. in 4. Sententiarum in materia de restitutione, fol. 47. & Magister Soto art. 3. vbi
supra ad sextum. ipse vero Magister Soto
asserit, quòd is qui precibus aut consilio impedit dignum aut digniorem à consequutione officij publici:
nō
non
tenetur ad aliquam
restitutionem faciendam impedito. Si autem per vim aut fraudem impedierit: tenetur ad restitutionem faciendam magis
vel minus, iuxta
moderationẽ
moderationem
Diui Thomæ ad quartum. In eadem sententia est Nauarro in Manuali. capit. 17. à numer. 69. &
deinceps.
Vltima sententia est asserentium,
ꝙ
quod
ille
solum tenebitur ad
restitutionẽ
restitutionem
in casu nostri dubij, qui impedit iniustè dignum à
cō
sequutione
consequutione
præbendæ: is autem qui impedit iuste, quocunque animo id fecerit
|
non tenetur ad restitutionem. Hæc
sentẽtia
sententia
videtur mihi esse
D.
Diui
Thom.
Thomae
& est Caietani
super hunc artic. in solutione ad quartum.
Hanc sequutus fuit Magister Victoria.
PRO decisione huius rei &
intelligẽtia
intelligentia
D.
Diui
Tho.
Thomae
notandũ
notandum
est primò,
ꝙ
quod
bona à
quorũ
quorum
assecutione potest aliquis impediri
sunt in duplici
differẽtia
differentia
.
Quædā
Quædam
sunt ei debita ex iustitia, siue commutatiua siue distributiua. Alia vero non quidem ex iustitia, sed solum ex liberalitate & misericordia
alterius expectantur. Exemplum primi est,
in bonis publicis quæ ex iustitia distributiua
debẽtur
debentur
ciuibus pro qualitate
meritorũ
meritorum
.
Exemplum
secũdi
secundi
est in bonis gratuitis, scilicet, in largitis eleemosynis. Rursus bona
publica quæ ex iustitia distributiua debentur diuidi possunt in duplici differentia.
Quædam quæ potissime destinata sunt in
commodum & fauorem
personarũ
personarum
:
quædā
quædam
vero quæ licet aliquo modo ordinata sint
in
fauorẽ
fauorem
personarũ
personarum
, tamen per se primo instituta sunt in
cōmodũ
commodum
&
vtilitatẽ
vtilitatem
reipublicæ. Exemplum primi est in ærario publico
quod distribuitur per singulos ciues. Exemplum secundi est, in publicis magistratibus
& officijs, siue ecclesiasticis siue secularibus.
Notandũ
Notandum
est
secũdò
secundo
,
ꝙ
quod
duobus modis
potest aliquis impedire aliquem à
cōsequutione
consequutione
alicuius boni, videlicet iustè vel iniustè. Iustè
quidẽ
quidem
dicetur quis impedire
alterũ
alterum
, quando
neq;
neque
contra
cōmutatiuā
commutatiuam
iustitiā
iustitiam
neq;
neque
distributiuā
distributiuam
quid facit.
v.
Verbi
g.
gratia,
si quis sine
vi & dolo impediat
dignũ
dignum
vel minus
dignũ
dignum
à
cōsequutione
consequutione
beneficij iustè facit. Rursus
dupliciter potest contingere
ꝙ
quod
aliquis iustè
impediat alterum. Vno modo iustè formaliter
secundũ
secundum
rationẽ
rationem
formalẽ
formalem
virtutis iustitiæ perfectæ, videlicet,
quādo
quando
impedit propter
debitũ
debitum
finẽ
finem
debito loco & tempore, &
cũ
cum
reliquis
circũstantijs
circunstantijs
virtutis. Altero modo potest impedire iustè materialiter, &
quantũ
quantum
ad
substantiā
substantiam
actus:
nō
non
violans
iustitiā
iustitiam
cōmutatiuā
commutatiuam
vel
distributiuā
distributiuam
. Vt si aliquis
imprudenter maloq́ue animo, & propter
malum
finẽ
finem
impediat à consequutione boni alicuius. Iniustè vero potest quis impedire alterum. Primò quidem contra iustitiam
cōmutatiuam
commutatiuam
tantum. Secundò
cōtra
contra
distributiuā
distributiuam
tantum. Tertiò
cōtra
contra
vtranq;
vtranque
simul.
Exemplũ
Exemplum
primi, in eo quiper vim aut fraudem impedit
indignũ
indignum
aut minus dignum à
consequutione boni. Exemplum
secũdi
secundi
est
in eo qui absque vi & dolo impedit digniorem à consequutione præbendæ.
Exemplũ
Exemplum
tertij est in eo qui vi aut fraude adhibita, impedit digniorem à consequutione præbendæ. Rursus qui iniustè impedit contra iustitiam commutatiuam tantum, aliquando
procurat distributiuam iustitiam bene exerceri.
V.
Verbi
g.
gratia,
si impediat indignum vt detur
beneficium digno, vel impediat minus dignum vt detur digniori. Quandoque vero
non procurat iustitiam distributiuam
. v.
, verbi
g.
gratia,
si impediat dignum vt detur æquè digno.
Denique aduertendum est, quòd quanuis præsens quæstio principaliter instituatur de officijs publicis distribuendis, & de
impedimento bonæ & debitæ distributionis: tamen obiter etiam definiemus illam respectu cuiuslibet boni quod aliquis intendit vel sperat.
Prima conclusio. Qui per medium aliquod tantum contra iustitiam commutatiuam, impedit alterum à consequutione boni quod non est sibi debitum ex iustitia, sed
ex liberalitate: tenetur ad restitutionem faciendam. Si autem non impediat per vim
aut fraudem: non tenetur ad restitutionem.
Prima pars
cōclusionis
conclusionis
probatur. Quia per
restitutionem debet reparari omnis læsio
contra iustitiam commutatiuam & omnia
damna, ergo qui per tale medium contra iustitiam commutatiuam impediuit aliquem
à
cōsequutione
consequutione
boni quod erat in promptu
obtinere, etiam si
obtinẽdum
obtinendum
ex misericordia vel liberalitate alterius: tenebitur ad restitutionem
faciendā
faciendam
illius damni consecuti
ex iniustitia quam ab altero passus est.
Secundò probatur conclusio. Qui per
vim
illatā
illatam
in bonis corporis, vel
etiā
etiam
per
infamiā
infamiam
, fuit causa
ꝙ
quod
proximus
nō
non
obtineret aliquod
bonũ
bonum
: tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
illius boni, vt definitum est in superioribus, ergo
etiam in casu nostræ conclusionis tenebitur qui impediuit per aliquod medium
cō
tra
contra
iustitiam commutatiuam. Secunda vero pars conclusionis probatur ex opposita
ratione. Ille non facit aliquid contra
iustitiā
iustitiam
commutatiuam neque distributiuam, ergo
|
non tenetur restituere. Probatur
cōsequentia
consequentia
. Quia sola læsio
cōtra
contra
iustitiam, obligat
ad restitutionem. Hæc conclusio asseritur
ab omnibus fere saltem quoad secundam
partem, quantum vero ad primam partem
videtur
Caietanus aliquo modo contrariari
in hoc artic. dub. 6. asserit enim vniuersali
ter, quòd qui impedit alterum à consequutione huiusmodi bonorum, non tenetur ad
restitutionem, etiam si faciat id ex odio. Ad
eundem modum loquitur in
Summa, verbo, restitutio. Sed profecto Caiet. nullibi dicit expresse,
ꝙ
quod
si apponat medium contra
iustitiam commutatiuam per quòd impediat alterum à consequutione talis boni,
nō
non
teneatur ad restitutionem: sed solum dicit,
etiam si id faciat ex odio. Et sic Caietanus intelligendus erit quando non interuenit vis
aut dolus.
Syluester autem in verbo restitutio. 3. §. vltimo. magis videtur aduersari nostræ sententiæ: sed nos demonstrationem
illam existimamus.
Secunda conclusio. Quandocunque aliquis impedierit ciuem à consequutione boni quod sibi conueniebat ex iustitia distributiua, & institutum erat principaliter in
bonum particulare ciuium: tenebitur restituere, etiam si solis precibus absque dolo &
fraude impedierit. Hæc conclusio communis esse debet consensus omnium
doctorũ
doctorum
:
& probatur. Distributor ipse minister reipublicæ, si non distribuat illa bona secundùm
proportionem iustitiæ distributiuæ, tenebitur ad restitutionem faciendam illi, cui minus dedit: sed qui impedit distributorem
etiam solis precibus & consilio quominus
exerceat rectè officium ministri distribuentis est concausa illius damni quod alteri prouenit: ergo similiter ad restitutionem tenebitur: quoniam omnis consulens
aut deprecans vt fiat iniustitia alteri: tenetur
similiter ad restitutionem cum illo qui facit
iniustitiam, quando suo consilio vel precibus mouit alterum vt faceret iniustitiam.
Secundo probatur exemplo. Qui impedit
œconomum solum consilio & rogatu, ne
elargiatur eleemosynam illi pauperi cui dominus fieri
pręceperat
præceperat
: tenetur ad
restitutiouem
restitutionem
, ergo etiam in nostro casu,
quoniā
quoniam
distributor per omnia quantum ad hoc simi
lis est œconomo. Tenetur enim singulis ciuibus distribuere huiusmodi bona
secundũ
secundum
voluntatem reipublicæ, quæ domina est illorum
bonorũ
bonorum
. Sed de ista
cōclusione
conclusione
& ratione illius, dicemus postea copiosiùs quæ
stione
sequẽti
sequenti
. Hactenus diximus de bonis
priuatis in
cōclusione
conclusione
prima, & publicis ordinatis in
bonũ
bonum
particulare.
At vero de bonis publicis destinatis principaliter in
cōmodum
commodum
communitatis, sit tertia conclusio. Qui impedit iuste formaliter
aliquem à consequutionem officij publici,
non tenetur ad
aliquā
aliquam
restitutionẽ
restitutionem
. Qui autem impedierit iuste materialiter tantum,
peccabit
quidẽ
quidem
:
nō
non
tamen tenebitur ad
vllā
vllam
restitutionem faciendam. Sit
exemplũ
exemplum
primæ partis conclusionis, in illo qui bono animo attentis omnibus circunstantijs impediuit
indignũ
indignum
, vel minus
dignũ
dignum
à consequutione beneficij.
Exemplũ
Exemplum
secundæ partis, est in
eo qui malo animo & malo fine idipsum fecerit, sine fraude tamen aut vi. Vtraque pars
conclusionis videtur euidens, quia ille operatur
secundũ
secundum
virtutẽ
virtutem
, ergo ad
nullā
nullam
tenetur
restitutionẽ
restitutionem
. Secunda vero probatur.
Quoniā
Quoniam
euidẽs
euidens
est
ꝙ
quod
solius iustitiæ violatio obligat ad
restitutionẽ
restitutionem
. Qui
autẽ
autem
illo modo impedit, solum peccat
cōtra
contra
charitatem & prudentiam: ergo
nō
non
tenetur ad restitutionem.
Quarta conclusio. Qui impedit iniuste
contra
cōmutatiuā
commutatiuam
iustitiam procurans tamen,
ꝙ
quod
iustitia distributiua seruetur procurans
ꝙ
quod
officiũ
officium
detur digniori, tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
iniuriæ illatæ
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
cōmutatiuam
commutatiuam
: non tamen tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
officij ablati. Itaque si vi aut fraus
cōtra
contra
minus dignum æstimetur centum aureos, debet restituere centum aureos, nihil tamen
pro beneficio ablato, etiam si aliàs certissime minus dignus assequuturus erat
officiũ
officium
. Prima pars conclusionis manifesta est,
quia læsio contra iustitiam commutatiuam
reparanda est restitutio. Secunda vero pars,
quòd ista restitutio non sit extendenda ad
restitutionem beneficij vel officij. Probatur. Quia illud officium debebatur secundùm iustitiam distributiuam digniori, ergo minus digno
nō
non
est facienda restitutio.
Probatur consequentia. Quia quanuis dignus absolutè consideratus ius habet, vt se
|
opponat officio vel beneficio: tamen comparatione dignioris non propriè impeditur
ius illius ad beneficium: quia comparatione dignioris
nō
non
habet ius legitimum vt acquirat beneficium secundùm iustitiam distributiuam. Secundò probatur. Quoniam
si ipsemet minister distributor consentiret
cum fraude & dolo, vt minus dignus impediretur à consequutione officij vel beneficij
non teneretur ad aliquam restitutionem beneficij quod datum est digniori:
nā
nam
ipse ita
tenebatur distribuere vt daret digniori, ergo neque alter tenetur restituere qui fuit
cō
causa
concausa
per fraudem & dolum, vt auferretur
à minus digno & daretur digniori,
siquidẽ
siquidem
causa & concausa æqualiter tenentur ad restitutionem. Ex hoc sequitur, quòd etiam si
ille qui impediuit per fraudem & dolum
contra iustitiam commutatiuam minus dignum à consequutione beneficij non procurauerit bonum iustitiæ distributiuæ. Tamen illud consequutum est, vt daretur digniori: non tenebitur ad aliquam restitutionem beneficij faciendam minus digno magis quam ipse distributor. Ratio huius est,
quia restitutio non obligat propter solum
malum animum iniquè operantis, sed propter damnum reuera consequutum, ad cuius contrarium bonum habebat ius ille qui
impeditus est.
Quinta conclusio. Qui impedit iniustè
contra iustitiam commutatiuam tantum, si
ex actione illius consequutum est quòd seruetur distributiua, siue per se siue per accidens, non tenebitur ad restitutionem faciendam pro beneficio, etiam si ipse intenderet
quòd eligeretur indignus. Cuius ratio est
eadem atque corollarij præcedentis.
Sexta conclusio. Qui per vim aut fraudem impediuit dignum vt daretur beneficium æquè digno, vel reuera ita consequutum est quòd propter eius impedimentum
daretur beneficium æquè digno, nihilominus ille tenetur ad restitutionem. Probatur
ex celebri regula, si tua culpa damnum datum est, &c. sed culpa eius qui impediuit dignum per vim aut fraudem datum est illi
hoc
damnũ
damnum
quod caret beneficio quod erat
habiturus iure optimo, ergo tenetur illi restituere. Confirmatur. Quia quanuis oppo
sitores sint æquè digni, tamen ille qui per
vim & fraudem impeditur, habebat ius magis propinquum ad obtinendum
beneficiũ
beneficium
quam alij, ergo qui contra iustitiam
cōmutatiuam
commutatiuam
impediuit illam propinquitatem,
tenebitur ad restitutionem illius damni.
Hic sequitur, quòd si per vim aut
fraudẽ
fraudem
reuera ille non fuit impeditus, licet iniquus
intenderit impedire, non tenebitur ad restitutionem si alteri æquè digno datum est beneficium. Ratio est à contrario
cōclusionis
conclusionis
præcedentis. Etenim reuera per fraudem &
dolum non est datum illi hoc damnum,
quoniam etiam si abfuisset vis aut fraus ille
non erat consequuturus beneficium.
Sed est obiectio contra istam conclusionem. Nam in quarta conclusione
dictũ
dictum
est
qui tantum impedit contra iustitiam commutatiuam etiam per fraudem & dolum
nō
non
tenetur ad restitutionem beneficij, quia
non læsit iustitiam
distributiuā
distributiuam
: sed hoc ipsum
cōtingit
contingit
in casu sextæ
cōclusionis
conclusionis
, ergo
eadem est vtriusque ratio. Ad hoc
argumẽ
tum
argumentum
respondent
quidā
quidam
, esse
differentiā
differentiam
in eo
ꝙ
quod
in casu quartæ conclusionis non
solũ
solum
nō
non
læditur iustitia distributiua, sed
etiā
etiam
procuratur & consequitur recta distributio iustitiæ
distributiuę
distributiuae
ꝙ
quod
beneficiũ
beneficium
detur digniori.
At vero in casu sextæ conclusionis quanuis
non lædatur iustitia distributiua tamen
nō
non
procuratur nec consequitur. Nihilominus
nobis alia solutio videtur melior, videlicet,
ꝙ
quod
est impertinens quòd procuretur iustitia
distributiua quando non consequitur talis
rectitudo: si autem
cōsequitur
consequitur
, etiam si quis
procurauerit oppositum per iniquitatem
non tenebitur ad restitutionem beneficij faciendam digno quem impediuit. Est igitur
differentia inter casum quartæ conclusionis
& sextæ,
ꝙ
quod
peccatum contra
iustitiā
iustititam
cōmutatiuā
commutatiuam
cōmissum
commissum
in casu conclusionis sextæ
extendit se ad maius
damnũ
damnum
eius qui impeditur, videlicet,
ꝙ
quod
cæteris paribus ille erat
propinquior assecutioni beneficij, eo
ꝙ
quod
distributor paratus erat illi
cōferre
conferre
nisi per
iniquitatẽ
iniquitatem
alterius, scilicet,
fraudẽ
fraudem
vel
dolũ
dolum
aut
vim auerteretur eius animus vt illi
nō
non
conferret: & hoc est
damnũ
damnum
quod consequitur
ex iniquitate alterius contra iustitiam commutatiuam, ac proinde tenetur restituere
|
beneficium: at vero in casu quartæ conclusionis datur beneficium digniori, respectu
cuius dignus non habebat ius. Sed dicet aliquis: quid erit si per preces vel
cōsilium
consilium
impediat aliquis dignum ad quem animus distributoris erat iam inclinatus vt conferret
illi beneficium, & propter preces vel consilium alterius auersus est ab illo animo &
contulit beneficium alteri æquè digno. An
tunc impediens teneatur restituere beneficium. Respondetur, quòd non tenetur restituere. Ratio est manifesta. Quia ille non
peccat contra iustitiam commutatiuam neque distributiuam, ergo non tenetur ad restitutionem. Probatur antecedens. Quia ille precatur & consulit id quod distributor
posset iuste facere, ergo non peccat contra
iustitiam distributiuam nec
cōmutatiuam
commutatiuam
.
Item medium quo vtitur, scilicet, preces &
consilium absque vi & fraude non est contra iustitiam
cōmutatiuam
commutatiuam
respectu digni
quem impedit. Probatur. Quia licitum est
vnicuiq;
vnicuique
rogare pro amico æqualiter digno
absque vi & fraude respectu alterius digni.
Septima conclusio. Asseritur à
quibusdā
quibusdam
modernis Theologis sub ista forma. Omnis qui impedit iniustè contra iustitiam distributiuam tantum, etiam si non vtatur vi
aut fraude, sed roget vel consulat vt beneficium detur minus digno tenetur ad restitutionem faciendam pro beneficio digniori
impedito. Hæc conclusio videtur necessario coniuncta cum sententia quæ asserit
ꝙ
quod
distributor qui violat iustitiam distributiuam tenetur ad restitutionem digniori faciendam, quæ quidem
sentẽtia
sententia
, vt dicemus
quæst.
quæstione
sequenti, verior est. Sed nunc probatur conclusio, quia
D.
Diuus
Tho.
Thomas
in responsione
ad quartum, nullam aliam
iustitiā
iustitiam
assignat
in eo qui impedit iustè, nisi
ꝙ
quod
ille procurat
quòd detur præbenda digniori. Item
nullā
nullam
iniustitiam aliam assignat in eo qui impedit
iniustè, nisi quòd præbenda detur minus digno, sed illa iustitia
ꝙ
quod
præbenda detur digniori distributiua est & illa iniustitia quòd
præbenda detur minus digno contra distributiuam tantum est, ergo ex hac sola radice quòd læditur iustitia distributiua
tantũ
tantum
,
tenebitur ad restitutionem, non solum distributor, sed etiam impediens &
cōsulens
consulens
.
Secundò.
D.
Diuus
Tho.
Thomas
absolutè
pronũtiat
pronuntiat
quod
qui impedit iniustè, tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
faciendam nulla facta mentione fraudis aut
violentiæ, sed qui contra iustitiam distributiuam tantum impedit digniorem, reuera
iniustè impedit non minus, imo magis
quā
quam
si contra iustitiam commutatiuam tantum
impediret, eo quòd iustitia distributiua
prę
stantior
præstantior
est quam commutatiua: reperitur
enim in Deo propriè non autem commutatiua, ergo tenebitur ad restitutionem qui
contra tantum iustitiam distributiuam impedit digniorem. Denique
D.
Diuus
Tho.
Thomas
expresse dicit, quòd qui impedit ne præbenda detur digno vel digniori, consulens quòd ei
nō
non
detur tenetur, ad restitutionem, sed iste
tantum peccat contra iustitiam distributiuam, ergo conclusio posita est expressa sententia Diui Thomæ.
Nihilominus his non obstantibus
ostendemus diligenter in quæst. 63.
sequẽti
sequenti
. quòd
nisi in violatione iustitiæ distributiuæ interueniat læsio contra iustitiam
cōmutatiuam
commutatiuam
expressa vel virtualis, nunquam oritur ratio
vel obligatio restituendi.
V.
Verbi
g.
gratia,
si distributor sit absolutus dominus distribuendorum
bonorum, potest quidem ille exercere iustitiam
distributiuā
distributiuam
. At vero non poterit peccare
cōtra
contra
iustitiam commutiuam etiam si
minus dignis maiora conferat. Et ratio est,
quia facit de suo quod vult neque tenetur
aliunde ex vi iustitiæ commutatiuæ rectè
exercere
officiũ
officium
iustitię
iustitiæ
distributiuæ. Exemplum huius esse potest in Rege qui ex proprio patrimonio velit militibus aliquod beneficium conferre. Tunc enim
etiāsi
etiamsi
minus
dignis maiora conferat, non tenebitur ad
aliquā
aliquam
restitutionem. Hoc ipsum magis lucet in Deo qui exercet
iustitiā
iustitiam
distributiuā
distributiuam
proprissimè
quādo
quando
vult & reddit
vnicuiq;
vnicuique
secundũ
secundum
opera sua. At vero si Deus de facto
velit maioribus meritis minus
præmiũ
præmium
conferre, non teneretur ad
restitutionẽ
restitutionem
, sed quia
dixit
ꝙ
quod
redditurus est vnicuique secundùm
opera sua, non esset verax & fidelis, nisi ita
distribueret. Sic igitur in proposito dicemus,
ꝙ
quod
impediens etiam absque vi & fraude ne detur beneficium digniori, facit quidem contra
iustitiā
iustititam
distributiuā
distributiuam
expresse &
formaliter, sed
tamẽ
tamen
tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
|
quia virtualiter facit contra iustitiam commutatiuam, quia ex iustitia commutatiua
tenetur vnusquisque non impedire ius alienum. At vero dignior habet ius ad beneficium respectu distributoris qui tenetur digniori conferre, quanuis
nō
non
teneatur vnusquisque ex iustitia commutatiua illud procurare, tamen tenetur illud non impedire.
Item est alia ratio quare ille peccet contra
iustitiam commutatiuam, quia ipse distributor cum non sit dominus absolutus illorum bonorum, tenetur ex iustitia commutatiua rectè exercere officium distributoris, quandiu vult esse dispensator reipublicæ quæ domina est illorum bonorum &
idcircò tenetur illa bona dispensare secundùm voluntatem domini. Hinc igitur est
quòd consulens & rogans ne recte exerceat
officium distributoris peccet idem peccatum quod peccat ipse distributor contra iustitiam commutatiuam, sicut qui consuleret alicui ministro quòd non daret eleemosynam secundùm voluntatem domini teneretur etiam ipsi pauperi restituere.
Habemus igitur intentum quòd obligatio restituendi semper oritur ex læsione
iustitiæ commutatiuæ expressa & formali
vel saltem virtuali. Vnde sit septima conclusio. Si intelligatur expressè & formaliter
vel virtualiter de impedimento contra iustitiam commutatiuam tantum vera est, si autem dictio exclusiua, tantum, excludat læ
sionem virtualem falsa est. Denique circa
omnia prædicta de restitutione pro beneficio totaliter vel in parte
obseruāda
obseruanda
est mens
& intentio distributoris. Etenim si nulla est
intentio moraliter loquendo quòd distributor collaturus est beneficium impedito
etiā
etiam
per iniquitatem non tenebitur
intẽdens
intendens
impedire ad aliquam restitutionem
faciendā
faciendam
,
si autem aliqua spes erat, sed non certa moraliter loquendo, tunc intendens impedire,
tenetur ad arbitrium boni viri aliquam partem restituere. Si verò certissima spes erat,
quòd ille impeditus assecuturus erat officium vel beneficium, tunc qui iniustè impediuit tenebitur ad restitutionem æqualis.
Rursus ex parte impedientis multum confert considerare intentionem illius: aliquando enim bona fides eius excusabit eum à re
stitutione.
V.
Verbi
g.
gratia,
si Petrus intendebat eligere digniorem neque sibi
cōstabat
constabat
quòd per
suam
diligentiā
diligentiam
forte eligeretur indignior,
tunc etiam si indignissimus euadat electus
non tenetur ad aliquam
restitutionẽ
restitutionem
, quia
neque obligatur ratione iniuriosæ actionis,
neque ratione rei acceptæ.
Sed contra huiusmodi obseruationes, &
ea quæ supra dicta sunt in prima & tertia
cō
clusione
conclusione
est argumentum ex Iurisconsulto
ex. l. 1. §. denique. &. l. 2. §. idem Labeo. ff. de
aqua pluuiali arcenda. vbi inquit, quòd si vicinus superior fontem aut
torrẽtem
torrentem
qui per
fundum suum decurrit & in inferioris vicini
prędium
prædium
deuoluitur auerterit. Siquidem
animo
nocẽdi
nocendi
vicino id fecerit est iniurius
& tenetur ad restitutionem: si autem id fecerit vt sibi suisq́ue rebus prospiciat aut consulat non est iniurius, neque tenetur ad restitutionem. Confirmatur ex. l. Proculus. ff.
de damno infecto. vbi simile quid habetur,
imo vero
D.
Diuus
Tho.
Thomas
in solutione ad quartum
huius articuli inquit, quòd qui impedit iniustè tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
. Et ponit exemplum. Si quis intendit
nocumẽtum
nocumentum
eius qui
impedit propter odium & vindictam. Ad
hanc obiectionem
respōdetur
respondetur
primò cum
Iurisperitis doctissimis nostri temporis, leges illas esse pœnales & punire
odiũ
odium
quod
exercere potest vicinus contra vicinum: at
vero pœna non incurritur ante iudicis sententiam & condemnationem. Respondetur
secundò & melius leges illas non esse pœnales sed directiuas, & tribuere ius fontis aut
torrentis ei per cuius agrum fons vel
torrẽs
torrens
præterlabitur ea conditione, vt suis & sibi
necessaria prouideat, quòd si non fuerit ei
necessarius totus fons aut torrens tribuit ius
vicino inferiori in cuius agrum decurrit, &
consequenter si non existenti tali necessitate auertat fontem etiam si ex odio id faciat,
non tenetur ad aliquam restitutionem. Et
ratio est, quia odium illud non est causa iniuriæ: leges autem
loquũtur
loquuntur
ex odio ex quo
tanquam ex causa oritur illa iniuria.
Eodem modo respondetur ad legem
Proculus. vbi est similis casus. At vero ad
Diuum
Thom.
Thomam
respondetur, quòd ille solum intendit quòd qui fuit causa damni iniustè teneatur ad restitutionem, &
quoniā
quoniam
|
vt plurimum causa huius nocumenti est odium & vindicta: posuit
exemplũ
exemplum
in eo qui
ex odio impediebat rectè fieri distributionem officiorum vel beneficiorum: quod autem dicit Diuus
Tho.
Thomas
in solutione ad quartum. in vltimis verbis, quòd si aliquis propter indebitam causam procuret quòd reuocetur animus firmus distributoris qui decreuerat dare beneficium digniori tenetur
ad restitutionem, diuersimodè intelligitur à
discipulis
D.
Diui
Tho.
Thomæ
quidam enim inter quos
est Magister
Soto vbi supra, aiunt indebitam causam esse tantum vim vel fraudem
aut dolum. Alijs vero videtur
ꝙ
quod
D.
Diuus
Thom.
Thomas
vniuersaliter loquatur de indebita causa, ita
vt per indebitam causam intelligatur siue sit
contra iustitiam commutatiuam per vim
aut fraudem siue contra distributiuam tantum. Nobis autem videtur quòd planius intelligatur per indebitam causam
quādo
quando
aliquis procurat quomodocunque, quòd præ
benda non detur minus digno & auferatur
à digniori siue id faciat per dolum aut vim
siue per preces aut
cōsilia
consilia
, siue per pretium
aut
quomodocunq;
quomodocunque
hoc fiat. Cæterum iam
nos diximus quòd per solam læsionem &
violationem iustitiæ distributiuæ
nũquam
numquam
oritur obligatio restitutionis. Hactenus diximus de restitutione quam debet facere
impediens ipsi impedito. At vero de restitutione quæ facienda est Ecclesiæ vel communitati communis est sententia
doctorũ
doctorum
,
quòd impediens digniorem, si tamen officium vel beneficium conferatur digno
nō
non
tenetur ad aliquam restitutionem
faciendā
faciendam
communitati quomodocunque impedierit. Sed tamen hæc sententia quantumlibet
communis diligenter
examinabitur in quæ
stione 63. sequenti.
Ad argumenta quæ posita sunt in principio huius dubij facile est
respōdere
respondere
. Ad primum respondetur, quòd quanuis aufertur
ius vel committitur fraus & dolus contra aliquem, manifestum est, quòd aufertur ab illo id ad quod habet ius acquisitum, videlicet libertas
ꝓpria
propria
vel cognitio veritatis vel
etiā
etiam
fama, quapropter qui sic impedit tenetur ad omnia damna quæ
cōsequuntur
consequuntur
inde,
quādo
quando
vero læditur iustitia distributiua
tantum expressè & formaliter vt in casu se
ptimæ conclusionis à nobis explicatum est,
tunc
etiā
etiam
aufertur ab impedito illud quod
erat in promptu vt esset suum secundum voluntatem reipublicæ: & hoc sufficit vt ex necessitate facienda sit illi restitutio quia ibi latet violatio commutatiuæ iustitiæ eo quòd
impediens procurat, quòd distributor qui
est minister non distribuat illa bona secundum voluntatem domini. Vnde
vterq;
vterque
peccat contra commutatiuam iustitiam.
Ad secundum argumentum
respōdetur
respondetur
quòd impediens per vim aut fraudem minus
dignũ
dignum
non tenetur ad aliquam restitutionem pro beneficio. Sed tantum tenetur
ad restitutionem iniuriæ factæ contra iustitiam commutatiuam, reddendo illi libertatem vel famam suam.
Ad confirmationem respondetur, quòd
animus bene vel male affectus non obligat
ad restitutionem neque liberat à restitutione, sed nocumentum reuera illatum obligat ad restitutionem.
Ad tertium argumentum respondetur.
Raros esse homines qui sint recti iudices
suorum
meritorũ
meritorum
, sed esto ita quòd aliquis
modestus intelligat se quidem esse minus
dignum alijs candidatis seu oppositoribus,
sed tamen non iudicat se esse indignum, si
enim hoc iudicaret peccaret certè concurrendo cum alijs dignis, etsi obtineret præ
bendam teneretur
illā
illam
renuntiare & restituere digno à quo ablata est. Quod si fuerit
dignus non peccat concurrendo cum alijs
quos nouit esse digniores, sed licitè potest
proponere sua merita in veritate coram iudicibus. Ratio est quia non tenetur ipse docere electores quanuis sit dignior, sed ipsi
electores tenentur ex officio hoc examinare. Item quia sæpe contingit, vt qui minus
dignus est in oculis suis sit dignior respectu
communitatis.
Ad quartum argumentum respondetur
negando consequentiam quoniam
gratuitũ
gratuitum
donum non debetur ex iustitia impedito.
Cæterum officium
publicũ
publicum
debetur ex iustitia distributiua digniori.
Ad quintum argumentum respondetur,
quòd
etiā
etiam
ipse distributor tenetur si iniquè
distribuat ad restitutionem faciendam digniori, quia non est dominus distributionis
|
bonorum, sed minister & tenetur distribuere secundum voluntatem Domini.
Ad
cōfirmationem
confirmationem
negatur sequela quoniam distributor tenetur ex officio applicare secundum iustitiæ distributiuæ formam
beneficium digniori, neque ab ista applicatione potest impediri nisi culpa sua, at vero
ille qui impedit non tenebatur ex officio applicare illud beneficium digniori: & rursus
gerit illud negotium contra digniorem qui
aliâs multipliciter poterat impediri: & propterea
nō
non
semper tenetur ad restitutionem
ęqualis
æqualis
quāuis
quamuis
distributor teneatur. Reliqua
quæ poterant hic examinari remittuntur ad
quæstionem 63.
ARTICVLVS III.
¶ Vtrùm sufficiat restituere simplum quod iniustè ablatum est.
AD Tertium sic proceditur.
Videtur, quòd non
sufficiat restituere
simplũ
simplum
quod iniustè ablatum est. Dicitur
enim
Exod. 22. Si quis furatus fuerit bouem aut ouem: & occiderit
vel vendiderit: quinque boues pro
vno boue restituet: & quatuor oues
pro vna oue. Sed quilibet tenetur
mandatum
diuinę
diuinæ
legis obseruare.
Ergo ille qui furatur, tenetur restituere
quadruplũ
quadruplum
, vel quintuplum.
¶ 2 Præterea. Ea
quę
quæ
scripta sunt,
ad nostram doctrinam scripta sunt:
vt dicitur ad Rom. 15. Sed Lucæ 19.
Zachæus dixit ad
Dominũ
Dominum
: Si
quẽ
quem
defraudaui, reddo quadruplum. Ergo homo debet restituere multiplicatum id quod iniustè accepit.
¶ 3 Præterea. Nulli potest iustè
auferri id quod dare
nō
non
debet. Sed
iudex iustè aufert ab eo qui furatus
est plus quàm furatus est pro emenda. Ergo homo debet illud soluere:
& ita
nō
non
sufficit reddere simplum.
SED contra est, quod restitutio
reducit ad æqualitatem quod inæ
qualiter
ablatũ
ablatum
est. Sed aliquis reddendo quod accepit simplum, reducit ad æqualitatem. Ergo solum
tenetur restituere tantum
quātum
quantum
accepit.
RESPONDEO dicendum,
quòd cùm aliquis iniustè accipit
rẽ
rem
alienam, duo sunt ibi
cōsideranda
consideranda
:
quorum vnum est inæqualitas ex
parte rei, quæ quandoque est sine
iniustitia, vt patet in mutuis. Aliud
autem est iniustitiæ culpa, quæ potest esse etiam cum æqualitate rei:
puta cùm aliquis intendit inferre
violentiam, sed non præualet.
Quā
tum
Quantum
ergo ad primum, adhibetur remedium per restitutionem:
inquā
tum
inquantum
per eam æqualitas reparatur:
ad quod sufficit quòd restituat tantum quantum habuerit de alieno.
Sed quantum ad culpam, adhibetur remedium per pœnam, cuius
inflictio pertinet ad
iudicẽ
iudicem
. Et ideo
antequam sit condemnatus per iudicem, non tenetur restituere plus
quàm accepit. Sed postquam
condẽnatus
condenatus
est, tenetur
pœnā
pœnam
soluere.
Et per hoc patet responsio ad primum: quia lex illa determinatiua
est pœnæ per iudicem infligendæ:
& quamuis ad obseruantiam iudicialis præcepti nullus teneatur post
Christi aduentum, vt suprà habitum
est, potest tamen idem vel simile statui in lege humana: de qua
erit eadem ratio.
AD secundum dicendum, quòd
Zachæus id dixit quasi supereroga|
re volens. Vnde & præmiserat: Ecce dimidium bonorum meorum
do pauperibus.
AD tertium dicendum, quòd iudex condemnando, iustè potest accipere aliquid amplius loco emendæ: quod tamen antequam condemnaretur, non debebatur.
SVMMA ARTICVLI.
PRima conclusio. Sufficit ex parte inæ
qualitatis rei restituere simplum quod
iniustè ablatum est, hoc est restituere
tantũ
tantum
quantum abstulit. Ratio huius est in argumento, sed contra.
Secunda
cōclusio
conclusio
. Ex parte iniustitiæ culpabilis quatenus scilicet iniustitia culpa est,
non sufficit restituere simplum, sed oportet
restituere pœnam infligendam à iudice.
Tertia
cōclusio
conclusio
. Ad huiusmodi pœnam
soluendam
nō
non
tenetur quis ante iudicis sententiam, sed post illam tenetur soluere.
COMMENTARIVS.
DVbium primum in hoc articulo literale est, an sit vera doctrina
harũ
harum
conclusionum.
Arguitur primo. Pro parte negatiua ad
restitutionẽ
restitutionem
pertinet vniuersaliter reparare
omnẽ
omnem
inæqualitatẽ
inœqualitatem
quæ iniustè facta est &
omnem
culpabilẽ
culpabilem
iniuriam &
iniustitiā
iniustitiam
in
bonis cuiuscunque generis, vt dictum est, ergo frustra distinguit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
in hoc articulo, de inæqualitate ex parte rei
reparāda
reparanda
per
restitutionem & de iniustitiæ culpa reparanda per pœnam à iudice impositam.
Arguitur secundo. Si quis attentet inferre
vim alteri, & tamen re ipsa non inferat
. v.
, verbi
g.
gratia,
Si quis euaginet gladium aduersus alterum
neque tamen percutiat, conatus iste est iniurius alteri, & reparandus per
restitutionẽ
restitutionem
,
ergo falsum est,
ꝙ
quod
dixit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
quod
tantũ
tantum
inæqualitas ex parte rei reparatur per
restitutionẽ
restitutionem
&
ꝙ
quod
iniustitiæ culpa reparatur per
pœnam à iudice infligendam.
Arguitur tertio. Leges & ministri legum
qui sunt iudices duntaxat puniunt actus perfectos & consummatos, sed culpa solum inchoata etiam imperfecta obligat ad restitu
tionem, vt in casu præcedentis argumenti,
ergo huiusmodi inæqualitas non reparatur
per pœnam
infligendā
infligendam
à iudice. Maior patet, quoniam lex
nō
non
punit simoniacum qui
tentauit vendere beneficium neque semper
punit eum qui tentauit hominem occidere
vel furari. ¶ Denique arguitur quarto, quoniam in qualibet acceptione iniusta rei alienæ interuenit præter inæqualitatem rei ablatæ etiam iniuria & culpa
cōtra
contra
proximum:
læditur enim in honore & in respectu sibi
debito, ergo
vtraq;
vtraque
inæqualitas
reparāda
reparanda
est
per
restitutionẽ
restitutionem
ante iudicis
sententiā
sententiam
. Antecedens probatur inductiuè, in rapina
quidẽ
quidem
manifestũ
manifestum
est,
ꝙ
quod
fit iniuria ei à quo aliquid
rapitur
corā
coram
oculis eius & à manibus eius.
Præterea, in furto etiam videtur misceri minor respectus & despectus quidam eius à
quo quis occultè accipit. Pro intelligentia literæ
D.
Diui
Tho.
Thomæ
notandũ
notandum
est
ꝙ
quod
in omni acceptione iniusta & læditur pars contra quam
exercetur iniustitia & lex contra
quā
quam
peccatur violatur ac per consequens peccatur
cō
tra
contra
legislatorem & ministros eius qui sunt
iudices
.
,
exemplum est in furto per quod læ
ditur proximus & violatur præceptum: non
furtum facies & fit contra legislatorem.
Sit ergo prima conclusio
D.
Diui
Tho.
Thomæ
in hoc
articulo appellat
inæqualitatẽ
inæqualitatem
ex parte rei
vniuersaliter omnem
iniuriā
iniuriam
quæ fit proximo in quibuslibet bonis. Vocat autem iniustitiæ culpam quatenus quis operatur
cōtra
contra
legem & legislatorem: ratio huius loquutionis est quoniam si propriè & formaliter loquamur nulla inæqualitas
etiā
etiam
ex parte rei
habet rationem culpæ & peccati nisi quatenus contra legem quis operatur
.
,
vt patet ex
definitione peccati. Peccatum enim est dictum vel factum vel concupitum contra legem Dei. Vnde Dauid in
Psal. 50.
Cũ
Cum
adulterium & homicidium commisisset agens
pœnitentiā
pœnitentiam
aiebat, Tibi soli peccaui & malum coram te feci. quoniam adulterium &
homicidium non haberet rationem culpæ
nisi esset
cōtra
contra
legem Dei, & idcirco Diuus
Thom.
Thomas
voluit in hoc articulo loqui propriè & formaliter & intelligere per inæqualitatem ex parte rei omnem iniuriam contra proximum qua ratione est damnificatiua proximi. At vero omnem iniustitiæ cul|
pam vocat
inæqualitatẽ
inæqualitatem
non quidem ex parte rei, sed qua ratione est contra legem & legislatorem vnde reparanda est per pœnam
à ministro legis infligendam.
Secunda
cōclusio
conclusio
. Omnis offensa contra
ꝓximũ
proximum
in quibuslibet bonis
cōpensanda
compensanda
est
per
restitutionẽ
restitutionem
simpli, hoc est vt
tantũ
tantum
reddat
quantũ
quantum
abstulit, vel
quantũ
quantum
dānificauit
dannificauit
.
Explicatur in furto quo quidem offenditur
ꝓximus
proximus
in bonis
tẽporalibus
temporalibus
. At vero in honore raro aut
parũ
parum
offenditur ille à quo quis
in occulto accipit. Quapropter abundè satisfacit fur si reddat simplum quod abstulit:
si
autẽ
autem
sciens & prudens
ꝙ
quod
alter plus nimio
affligendus erat &
ꝙ
quod
incurrere poterat
aliquā
aliquam
infirmitatem: tenebitur
etiā
etiam
restituere
ipsa damna
cōsequuta
consequuta
. Cæterum in rapina
manifestũ
manifestum
est,
ꝙ
quod
præter
damnũ
damnum
datũ
datum
in bonis
tẽporalibus
temporalibus
læditur proximus contumeliose in ipso honore. Vnde oportebit etiam
restituere non solum rem
ablatā
ablatam
, sed
etiā
etiam
honorẽ
honorem
ipsum
secundũ
secundum
regulas supra positas.
Tertia conclusio. Iniustitiæ culpa quatenus
cōtra
contra
legem est, reparatur
tantũ
tantum
per pœ
nam à iudice per
sententiā
sententiam
infligendā
infligendam
. Probatur
cōclusio
conclusio
. Ex differentia quæ est inter
ipsam legem &
iudicẽ
iudicem
. Etenim lex ipsa est
quasi
quidā
quidam
magistratus mutus & mortuus.
At vero iudex ipse dicitur esse lex animata,
&
iustũ
iiustum
animatũ
animatum
loquens & habens manus
ad executionem: ita prorsus vt ex lege & iudice
cōpleatur
compleatur
integrũ
integrum
ministeriũ
ministerium
legislatoris. Ergo ad iudicem pertinet vendicare offensas
cōmissas
commissas
contra legem &
legislatorẽ
legislatorem
.
Cōfirmatur
Confirmatur
,
quoniā
quoniam
iustitia vindicatiua potissimè residet in ipso iudice ad ciuium malefacta punienda.
Deniq;
Denique
ipse iudex ex officio & ex iustitia
cōmutatiua
commutatiua
tenetur seruare
rempublicā
rempublicam
in pace & purgare
illā
illam
à perniciosis hominibus:
quemadmodũ
quemadmodum
custos vineæ tenetur seruare vineam à bestijs & latronibus. ¶ Ad
argumẽta
argumenta
in principio dubij
posita,
respōdetur
respondetur
,
ꝙ
quod
cōfirmant
confirmant
& probant
nostras conclusiones. Sed pro maiori explicatione secundi & tertij argumenti, notandum est, quòd leges quandoq́ue
puniũt
puniunt
crimina inchoata
nōdum
nodum
perfecta & consummata
. v.
, verbi
g.
gratia,
Punitur crimen læsæ maiestatis
attentatum & non consummatum. Punitur
etiam propinatio veneni, etiam effectu non
consequuto. Et non solum hæc grauissima
crimina inchoata puniuntur, sed quædam
alia minus grauia
puniũtur
puniuntur
inchoata. Vt habetur in. l. 1. ff. de extraordinarijs pœnis:
quā
uis
quamuis
leuiori pœna puniantur inchoata: & profecto potestatem habet respublica puniendi omnia peccata exteriora, quatenus sunt
cōtra
contra
legem. At vero plurima impunita permittit fieri: quoniam non
perturbāt
perturbant
pacem
reipublicæ. Quin potius si illa punirentur,
perturbaretur pax reipublicæ, & maiora
dā
na
damna
euenirent. Et idcirco permittit publicas
meretrices, & alia similia peccata. Dictum
ergo Diui Thomæ absolutè intelligitur,
ꝙ
quod
lex punire potest & iudex omnem iniustitiæ culpam, quatenus est contra ipsam
legẽ
legem
.
Quòd si de facto non puniat omnem iniustitiæ culpam etiam delatam ad iudicium:
hoc prudenter dissimulat propter
maiorẽ
maiorem
tranquillitatem reipublicæ. Et idcirco permittit fraudem in emptionibus & venditionibus citra
medietatẽ
medietatem
iusti pretij ad minuendas lites. Cæterum quanuis huiusmodi iniustitiæ culpa interim non reparetur per iudicium reipublicæ: nihilominus
reparāda
reparanda
est
omnino per iudicium supremi legislatoris
Dei, vel in foro pœnitentiario misericorditer ad veniam per ministrum
sacramẽti
sacramenti
, vel
in die iudicij in condemnationem, & tunc
non solum iniustitia populi, sed etiam ipsorum iudicium reparabitur per vindictam.
Iuxta illud Ecclesiastes capit. 3. Vidi in loco
iudicij iniquitatem, & dixi in corde meo, iustum & impium iudicabit dominus: &
tũc
tunc
tempus omnis rei erit. Hactenus de literæ
intelligentia sufficienter dictum est.
DVbitatur secundo. Circa
secũdam
secundam
&
tertiam conclusionem. An leges pœ
nales ante
cōdemnationem
condemnationem
per sententiam
iudicis obligent reum ad
subeundā
subeundam
pœnā
pœnam
legis: vel etiam post ipsam
sentẽtiam
sententiam
latam
teneatur ipse pœnam soluere?
Et
quoniā
quoniam
quæstio hæc propriam sedem
habet in 1. 2. quæstione 96. artic. 4. & apud
Magistrum Soto in lib. 5. de Iustitia & iure.
quæstione. 6. artic. 6. habetur latius definita: operæ pretium est in summa huius difficultatis decisionem proferre.
Notandum ergo primò,
ꝙ
quod
leges pœ
nales
quandoq;
quandoque
cōtinent
continent
solas pœnas,
nullā
nullam
|
mentionem facientes præcepti affirmatiui
vel negatiui: sed præsupponentes peccatum
vel operationem aliquam,
adijciũt
adijciunt
pœnas.
Exemplum est cum dicitur. Qui gladio occiderit gladio peribit. Qui ceciderit ligna
de sylua, soluat certam pœnam. Aliæ vero
leges sunt pœnales, quæ continent duas partes: in priore parte dirigunt homines præcepto affirmatiuo vel negatiuo, in altera parte
adijciunt pœnam
cōtra
contra
transgressores.
Exẽ
plum
Exemplum
est in Pragmatica sanctione de venditione tritici: vbi præcipitur, ne quis vendat triticum, vltra quatuor decim argenteos:
& adijcitur contra transgressores, vt qui oppositum fecerit, soluat certam pecuniæ
quā
titatem
quantitatem
. Nos igitur in præsenti non disputabimus de priori parte huiusmodi legum, an
obligent in foro conscientiæ. Est enim constitutissimum apud vniuersos Theologos,
quòd prior pars obligat in conscientia ante
iudicis sententiam: ita vt qui vendiderit triticum vltra taxationem Pragmaticæ, teneatur restituere emptori. Tota igitur difficultas est de lege quæ
cōtinet
continet
tantum pœnam
vel de posteriori parte legis: quæ continet
pœnam.
Notādum
Notandum
est secundo quòd reus
qui
cōmisit
commisit
crimen quod lege punitur potest
cōsiderari
considerari
in triplici statu. Primus status
est,
quādo
quando
patratum est crimen: sed
nondũ
nondum
est delatum ad iudicium exterius, vel si delatum est: nondum interrogatur à iudice iustè secundum ordinem iuris. Secundus status est, quando iam accusatus est & interrogatus à iudice iuridicè. Tertius status est,
quando iam contra reum est pronuntiata
iuridica sententia, qua reus puniendus tali
pœna decernitur. ¶ Notandum est tertio,
leges pœnales quandoque continere sententiam ferendam à iudice: vt quando lex dicit, qui tale crimen commiserit, excommunicetur, suspendatur. Quandoq́ue vero lex
ipsa pœnalis continet formam latæ sententiæ ab ipsa lege. Vt cum dicitur qui tale crimen commiserit, sit ipso facto
excōicatus
excommunicatus
,
sit ipso iure & facto expoliatus bonis suis.
Sit prima conclusio. Lex pœnalis quæ
continet sententiam tantum
ferendā
ferendam
de aliqua pœna, non obligat ad soluendam pœ
nam ante iudicis sententiam. Hæc communis sententia est Doctorum omnium: & ra
tio est manifesta ex ipsa forma legum: quæ
committit iudici, vt talem pœnam infligat.
Iudex autem non nisi per sententiam, cognita causa condemnat quemquam.
Secunda conclusio. Lex pœnalis Ecclesiastica quæ continet
sententiā
sententiam
latā
latam
alicuius
censuræ
. v.
, verbi
g.
gratia,
Excōmunicationis
Excommunicationis
vel suspensionis vel irregularitatis statim ante
aliquā
aliquam
iudicis sententiam habet effectum
quātùm
quantum
ad ipsam pœnam censuræ. Hæc etiam est
cōmunis
communis
omnium sententia: quanuis in ratione conclusionis non omnes conueniant,
sed nos statim reddemus rationem
cōmunem
communem
quatuor conclusionibus.
Tertia conclusio. Nulla lex pœnalis
etiā
etiam
si contineat sententiam latam obligat reum,
vt seipsum expoliet bonis suis. Hæc conclusio verior est & communior inter Iurisperitos & Theologos.
Quarta conclusio. Verosimilis sententia
est: quæ asserit,
ꝙ
quod
reus qui commisit crimen
contra legem quæ continet
sententiā
sententiam
latam
de priuatione bonorum, ipso facto sit priuatus statim dominio
bonorũ
bonorum
suorũ
suorum
, licet maneat
cũ
cum
possessione & vsu illorum
bonorũ
bonorum
.
Hæc est Caietani sententia in
pręsenti
præsenti
artic.
articulo
Quinta
cōclusio
conclusio
. Verosimilior
sentẽtia
sententia
est,
ꝙ
quod
eiusmodi reus retinet adhuc
dominiũ
dominium
bonorũ
bonorum
suorũ
suorum
, licet caducum &
infirmũ
infirmum
ante
sententiā
sententiam
iudicis. Hanc tenet
Mag.
Magister
Soto
vbi supra citatus est, & latius ostendimus
in
nostris
cōmẽtarijs
commentarijs
supra 2. 2. q. 12. art. 2. dub.
vnico, de pœnis
Apostatarũ
Apostatarum
&
hæreticorũ
hæreticorum
.
Ponamus
exemplũ
exemplum
quartæ & quintæ
cōclusionis
conclusionis
. Est lex quæ
hæreticũ
hæreticum
ipso facto decernit esse priuatum bonis suis, quæ bona applicat fisco. Dicit Caietanus & qui
illā
illam
sententiā
sententiam
sequuntur:
ꝙ
quod
hæreticus ante
sententiā
sententiam
iudicis iam est priuatus dominio
bonorũ
bonorum
suorũ
suorum
, & manet cum possessione
illorũ
illorum
& vsufructu & non poterit illa vendere. At verò
nos dicimus
cũ
cum
probabiliori sententia,
ꝙ
quod
ad
huc hæreticus manet
etiā
etiam
cũ
cum
dominio bonorum
suorũ
suorum
, licet caduco & infirmo: &
ꝙ
quod
poterit non
solũ
solum
vti & frui bonis suis, sed
etiā
etiam
vendere, & alienare
declarādo
declarando
tamen
vitiũ
vitium
rei venditæ, scilicet dicendo,
ꝙ
quod
illa bona poterunt confiscari. Neque in hac sententia aliquatenus derogatur iuri quod habet fiscus
erga illa bona, quoniam post latam senten|
tiam omnia bona hæretici à die commissi
criminis confiscantur vbicunque reperiantur. At vero ante latam sententiam, communior consensus est doctorum, quòd hæreticus non tenetur seipsum priuare bonis suis
& tradere fisco. Ergo per quartam & quintam conclusionem nihil derogatur nec aufertur à fisco. Ratio autem communis præ
dictarum conclusionum, & quæ mihi magis satisfacit, ea est: quòd leges pœnales non
sunt extendendæ magis quam oporteat ad
bonum
cōmune
commune
& intentionem legislatoris, sed potiùs oportet eas suauiores facere.
Et quia in re dubia semper
fauendũ
fauendum
est magis reo quam actori, præsertim cum
cōmune
commune
bonũ
bonum
non periclitatur: idcirco nobis probabiliores sententiæ videntur, quæ
declināt
declinant
in fauorem ipsius rei: quoniam non inuenimus in illis conclusionibus, quòd aliqua ex
parte derogetur bono communi. Imo vero
prouidemus suauitati legis, quæ instar Dei
debet omnia suauiter disponere. Cùm igitur esset
durissimũ
durissimum
obligare hominem hæ
reticum etiam occultum, vt spoliaret se statim bonis suis & traderet fisco, præsertim
cũ
cum
nullus homo hoc facturus esset: & lex nihil
aliud tunc efficeret, quàm scandalum hominis hæretici: idcirco optima ratione ducti
declinamus absque iniuria legis in fauorem
rei: non solum in tertia conclusione, sed
etiā
etiam
in quinta conclusione, eo vel maxime
ꝙ
quod
si
hæreticus
nunquā
nunquam
deducitur in
iudiciũ
iudicium
, vel
quia crimen fuit occultum, vel quauis alia
ratione, manebit ipse & hæredes illius in perpetua possessione
bonorũ
bonorum
illorum. Frustra
ergo aufertur ab illo dominium, & rationabilius dicimus, quòd manet cum dominio
caduco & infirmo magis aut minus secundum
maiorẽ
maiorem
&
minorẽ
minorem
probabilitatem,
ꝙ
quod
crimen illius deferendum sit ad iudicium.
Vnde si omnino fuerit crimen illius occultum, poterit vendere suam
domũ
domum
tanti
quā
ti
quanti
si non
cōmisisset
commisisset
hæresis crimen. Hactenus de primo statu rei diximus in istis quinque conclusionibus.
Sed est obiectio aduersus prædicta. Diximus enim legem pœnalem
ecclesiasticā
ecclesiasticam
,
quæ continebat latam sententiam de aliqua
cẽsura
censura
ecclesiastica, statim ligare ipso facto
ante iudicis sententiam: quanuis in ipsa lege
non dicatur quòd obliget ante iudicis
sentẽ
tiam
sententiam
. Ergo aliæ leges pœnales, quæ
cōtinẽt
continent
formam latæ sententiæ, per hoc quòd
dicũt
dicunt
ipso facto & ipso iure
aliquẽ
aliquem
priuari dominio bonorum suorum statim
obligāt
obligant
, ita vt
qui commiserit tale crimen ante iudicis sententiam teneatur bona sua reddere fisco cui
applicantur per legem. Et
cōfirmatur
confirmatur
, quia
procul dubio legislator habet potestatem
transferendi dominium
bonorũ
bonorum
per legem
latam ab ipso, cum expedierit bono
cōmuni
communi
: sed nullis alijs verbis poterit commodius
exprimere mentem suam, quàm dicendo,
ipso facto sit priuatus dominio
bonorũ
bonorum
suo
rum. Ergo eadem est ratio de huiusmodi legibus atque de lege ecclesiastica: quæ continet censuram latæ sententiæ. Respondetur
ad hanc obiectionem, quòd quanuis reuera ita sit, quòd legislator habeat potestatem
transferendi dominia rerum per legem iustam, cùm expedierit bono communi: tamen nunquam præsumendus est id velle
facere ante iudicis sententiam, qui cognoscat de crimine perpetrato, & applicet pœ
nam legis spoliando hominem bonis suis.
Et ratio est
quoniā
quoniam
ad suauitatem legis pertinet, vt
nō
non
obliget criminosum hominem,
quòd ipse sit executor suæ pœnæ & priuet
se bonis quorum possessionem actu habet.
Est enim hoc durissimum
secundũ
secundum
hominum ingenium & naturam, & vix reperiretur qui in hac parte obediret legi. Vnde lex
non deseruiret nisi ad scandalum
animarũ
animarum
.
Et idcirco merito probabiliores sententias
existimamus, quæ requirunt cognitionem
iuridicam facti & condemnationem à iudice legem
applicāte
applicante
. Cæterum in legibus ecclesiasticis continentibus censuram latæ sententiæ vel ipso facto, non est eadem ratio.
Quoniam per illam pœnam non priuatur
homo bonis quæ antea acquisierat actu, vt
patet in sententia
excōicationis
excommunicationis
, per
quā
quam
priuatur homo suffragijs spiritualibus quæ sibi
prouenire poterant ab ipsa ecclesia. At vero
quæ antea acquisierat non amittit per illam
sententiā
sententiam
: similiter dico in censura suspensionis & irregularitatis,
ꝙ
quod
propter quas pœnas
non tollitur potestas homini, quam antea
habebat, sed
tantũ
tantum
impeditur ne exerceatur.
Item pœnæ
Ecclesiasticę
Ecclesiasticæ
quæ sunt censuræ
|
merè priuatiuæ, non ligant hominem, vt
ipse sit exequutor suæ pœnæ. At vero leges
pœnales quæ priuant dominio & possessione bonorum suorum
obligarẽt
obligarent
hominem,
vt ipse esset exequutor
suę
suæ
pœnę
pœnæ
, nisi fuisset
necessaria iudicis sententia.
Hinc sequitur vnum corollarium: quòd
si in lege Ecclesiastica quæ
cōtinet
continet
pœnam
latæ sententiæ de aliqua censura, simul
cōtineretur
continereur
aliqua pœna pecuniaria,
nō
non
obligaret illa lex ad soluendam illam pœnam ante iudicis sententiam: quantum libet sub eadem forma legis dicatur, quòd ipso facto sit
excommunicatus & soluat decem millia dipondiorum.
De secundo vero statu, sit sexta conclusio. Suauior &
clemẽtior
clementior
sententia est & mihi verosimilior, quòd etiam si reus iuridice
interrogatus, videlicet, quando tenetur respondere veritatem criminis, neget illam vt
effugiat pœnam legis:
nō
non
tenebitur restituere bona sua fisco. Ratio est, non solùm suauitas legis (vt iam dictum est): sed etiam quia
ille non tenebatur confiteri veritatem ex iustitia commutatiua, sed solum ex iustitia legali, cuius transgressio non obligat ad restitutionem: & ex alia parte fiscus nunquam
acquirit dominium illorum bonorum ante
iudicis sententiam. Ergo non est aliqua causa quare obligetur ille ad restitutionem suorum bonorum faciendam fisco. Et denique
humano more non est factibile, quòd aliquis qui ita euaserit
cōdemnationem
condemnationem
suam:
velit reddere bona sua fisco: ergo non est
credendum, quòd lex velit illum obligare
ante condemnationem iudicis.
Et confirmatur, quoniam ille qui sic euasit iudicium condemnationis suæ, non tenetur iterum reuerti ad iudicium & confiteri
veritatem quam negauerat: ergo
neq;
neque
reddere bona sua fisco. Probatur consequentia,
ex vulgari maxima, propter quod
vnumquodq;
vnumquodque
tale & illud magis. Ergo si ille teneretur reddere bona sua fisco: magis teneretur confiteri veritatem in iudicio, propter
quam
cōdemnatur
condemnatur
vt reddat sua bona fisco.
Eo vel maximè, quia si redderet illa bona fisco, perinde esset atque si confiteretur crimen suum.
De tertio statu sit septima & vltima con
clusio. Qui post latam sententiam à iudice:
per
dolũ
dolum
vel fraudem aut vim occultat bona sua, ne sententia executioni mandetur: tenetur ipsa bona restituere ante aliam iudicis sententiam fisco. Est hæc conclusio concors omnium doctorum sententia. Et ratio
eorum est manifesta, quoniam omnis qui
retinet alienum: tenetur illud restituere vero domino. Sed per sententiam iudicis aufertur
dominiũ
dominium
à criminoso, & transfertur
in
fiscũ
fiscum
: ergo ipse tenetur illa reddere fisco.
Sed obseruandum est, non opus esse
ꝙ
quod
ipsemet
cōdemnatus
condemnatus
proprijs manibus reddat bona illa fisco, nisi forte expressè iuberetur ita facere: sed sufficit quòd permittat illa
à se auferri, nec occultet: sed manifestet veritatem interrogatus. Et ratio huius est, quoniam ipsamet sententia iudicis non obligat
condemnatum, vt ipse sit exequutor illius,
sed ea conditione transfert dominium in fiscum: vt fiscus sit executor sententiæ illius.
Ex quo sequitur, quòd ille condemnatus,
si fiscus fuerit negligens in exigendis illius
bonis: poterit præscribere intra tempus à legibus designatum. Hoc dixerim, nisi forte
sit aliqua lex ecclesiastica, quæ impediat huiusmodi præscriptionem in pœnam hæreticorum.
Deinceps agendum nobis est de triplici
genere legum pœnalium: de quibus
frequẽ
ter
frequenter
dubitari solet: an obligent ad solutionem
pœnæ ante sententiam iudicis, & quomodo obligent in foro conscientiæ? Huiusmodi leges sunt. Primò quæ feruntur de tributis soluendis. Secundò leges quæ prohibent
cæsionem
lignorũ
lignorum
in syluis alienis, vel non
proprijs. Tertiò leges quæ prohibent venationem, piscationem, & aucupium præsertim columbarum in alienis columbarijs.
DVbitatur tertio. Vtrum leges latæ de
tributis Regi soluendis, obligent in foro conscientiæ ad soluendum, non
solũ
solum
tributum, sed etiam pœnam impositam non
soluenti intra tempus definitum? Pro cuius
rei intelligentia supponendum nobis est ante omnia: tributa deberi ex iustitia ipsis Regibus, quanuis aliquando Reges ipsi, iniusta
tributa soleant imponere reipublicæ. Nos
autem loquimur de iustis tributis quorum
iustitia inde colligitur: quoniam Reges te|
nentur ex officio seruare rempublicam in
pace & in bello. In pace quidem,
componẽ
do
componendoi
lites ciuiles &
puniẽdo
puniendo
malefactores potenter, etiam ipsos magnates. In bello
autẽ
autem
,
defendendo rempublicam ab inuasoribus
iniquis, & insuper vindicando iniurias factas reipublicæ: ad quæ omnia necessariæ
sunt opes ingentes, & etiam ad splendorem
regium tam in cibo quam in multitudine
ministrantium. Ergo cum ipsa respublica
transtulerit suam autoritatem totam in Regem ea conditione, vt talia exequatur officia difficillima: tenetur ei tributa
cōuenientia
conuenientia
exhibere, vt decenter & conuenienter
possit gubernare. Igitur
quemadmodũ
quemadmodum
mercenario debetur merces ex iustitia
cōmutatiua
commutatiua
: multò magis ipsi Principi debetur
ingẽs
ingens
tributũ
tributum
ꝓ
pro
labore & officij sui dignitate.
Confirmatur prædictum
fundamẽtum
fundamentum
.
Quoniam decimæ ecclesiasticæ debentur,
ex iustitia ecclesiasticis ministris pro stipendio officij sui: sed non sunt minus necessarij
in republica seculari princeps & ministri eius. Ergo respublica tenetur illos conuenienter sustentare pro dignitate officij sui. Hoc
etiam fundamentum constat ex sacra Scriptura, imo Christus Dominus Matth. 17.
Indicauit Reges terræ iustè tributa exigere
dicens, Reddite quæ sunt Cæsaris Cæsari, &
quæ Dei Deo. Et
D.
Diuus
Hieronymus & Theophilactus aiunt,
ꝙ
quod
Christus Dominus iussit
ibi tributa dari Cæsari, & Apostolus ad Roman. 13. præcipit, Reddite omnibus debita
cui tributum, tributum: cui vectigal, vectigal. Et denique vniuersi Reges tam in populo Dei antiquo quam etiam inter gentes acceperunt sibi tributa semper à suis regnis. Ergo illa necessaria iudicata sunt ab omnibus
gentibus vt respublica rectè gubernaretur.
Obseruanda sunt tamen quatuor in iustificatione huiusmodi
tributorũ
tributorum
. Primo quidem, quòd ipsi regno interest quòd Rex sit
potentissimus & diues. Rursus regi etiam interest, quòd regnum sit locuples & abundet diuitijs, vt habeat vnde possit rex
abũdā
tia
abundantia
tributa recipere. Secundo quòd vtraq́ue
pars nititur ad se trahere
alterā
alteram
in huiusmodi diuitijs. Et ideò regula
cōponẽdi
componendi
vtranq;
vtranque
partẽ
partem
desumitur ex fine officij Regis: quod
quidem est considerare seipsum esse pro
pter regnum, non autem regnum esse propter ipsum. Vnde ad sustentandam regiam
magnitudinem seu magnificentiam,
nō
non
debet pati regnum, nisi tantum quantum satis
est ad salutem regis. Quòd si circunstantiæ
fuerint tales, quòd requirantur sumptus maiores solito: ita vt necessarium sit, quòd populus grauetur tributis, tunc tributa iusta erunt, si & ipse Rex in sua proportione similiter patiatur cum populo, & se se temperet
à sumptibus superfluis: alioquin erunt tributa iniusta. Et ratio est, quia in tali
euẽtu
euentu
Rex
non ordinaretur ad
bonũ
bonum
regni: sed potius
ordinaret regnum ad seipsum tanquam ad
finem, quod consueuit Turca tyrannissimus facere.
Tertio obseruandum est, quòd
postquā
postquam
consiliarij Regis & procuratores regni conuenerunt in aliquo tributo & noua impositione iniusta: nihilo minus huiusmodi iniustitia toleranda est
potiusquā
potiusquam
admittatur rebellatio populi. Ratio est euidens: quoniam
de duobus malis minus est eligendum. Est
autem maximum malum regni diuisio &
rebellatio ab ipsa vnitate, quæ est in vno Rege: sicut experientia compertum est. Tunc
enim contingunt in populo maximi insultus latrocinia &c. Et quod peius est religio
Chr̃iana
Christiana
patitur
detrimẽtũ
detrimentum
. Ergo Theologi prudentis & concionatoris
officiũ
officium
erit,
suadere populo, vt obediat mandatis Regis,
nec exasperet populum
manifestādo
manifestando
rationem iniustitiæ
tributorũ
tributorum
, etiam si essent iniusta. Notandum est secundo, quòd in Hispania sunt duo genera
tributorũ
tributorum
. Alterum
est decima pars pretij eorum quæ venduntur, quod vulgo dicitur,
Alcauala. Quod
quidem
impositũ
impositum
est & originem habuit,
quando Reges Catholici Ferdinandus &
Isabela bellum moliebantur contra
Regnũ
Regnum
Granatense, quod Sarraceni occupabant. Et
in subsidium huius belli postulauerunt à regno necessarium tributum: & tunc
Decretũ
Decretum
est,
ꝙ
quod
daretur Regibus decima pars pretij
eorum
quę
quæ
venderentur, quod vocatum est
meritò
Alcauala. Quia
quidā
quidam
de
cōsultoribus
consultoribus
adinueniẽs
adinueniens
hũc
hunc
modũ
modum
tributi, quod
nō
non
esset illustribus molestum, sicut illud quod
vulgò dicitur,
Pecho, dixit,
Yo dire al que vala
tanto y mas que pecho, y non sea pecho. Postea
|
verò finito huiusmodi bello mansit huiusmodi tributum in corona Regia
nō
non
cũ
cum
tanto rigore, ita vt solueretur decima pars pretij, sed trigesima paulò plus minusve. Et huiusmodi pactum inter nos dicitur,
Encabeçamientos de los pueblos y ciudades. Rex autem
huiusmodi tributum aliquando transfert in
alios vel donatione vel magnificentia Regia vel etiam venditione. ¶ Rursus est aliud
genus tributi, quod soluitur propterea quòd
merces aliquæ transuehuntur de regno in
regnũ
regnum
. Et quidem si per mare
transferātur
transferantur
appellatur à nostris,
diezmos del mar. Quæ
autem per terram transferuntur dicuntur à
nostris
portazgo, & à Latinis vectigal.
Tertiò
notandũ
notandum
est pro explicatione huius tributi,
ꝙ
quod
sunt aliquæ leges quæ prohibent aliqua transferri de regno in regnum,
sub certa pœna: & huiusmodi leges
nō
non
sunt
propriæ de tributis, sed sunt leges pœnales,
de quibus iudicandum est secundùm decisionem dubij præcedentis. Non enim obligant ad solutionem pœnæ ante sententiam
iudicis, quantum libet aliquis per fraudem
& dolum se se occultauerit ad
transferẽdas
transferendas
merces vel pecunias de regno in regnum
Aliæ verò sunt leges quæ
nō
non
prohibent, sed
potiùs admittunt & præsupponunt aliqua
transferri de regno in regnum: sed
imponũt
imponunt
transferentibus aliquod tributum Regi
soluendũ
soluendum
. Et istæ leges propriè sunt tributariæ.
HIS ita constitutis arguitur primo pro
parte affirmatiua. Id quod debetur
ex iustitia
cōmutatiua
commutatiua
, soluendum est ante
omnem iudicis sententiam: sed iusta tributa
debentur Regi ex iustitia commutatiua, vt
dictum est, ergo quilibet tenetur ea soluere
antequam exigantur.
Arguitur secundò. Quoniam publicani,
quos vulgò dicimus
alcaualeros, vel
arrendadores, dato pretio Regi emunt huiusmodi
tributa, ergo qui non soluunt tributa
iniuriā
iniuriam
faciunt istis hominibus, qui titulo emptionis habent ius ad ea
percipiẽda
percipienda
. Et denique
multi magnates in regno siue alias diuites
emunt à Rege oppida multa cum iure percipiendi huiusmodi tributa, ergo illis etiam
fiet iniuria nisi tributa
soluātur
soluantur
ante iudicis
sententiā
sententiam
vel ministri
exequutionẽ
exequutionem
. Ad
hāc
hanc
dubitationem Summa Angelica in verbo
pedagium, quæst. 6. asserit vniuersaliter partem
negatiuā
negatiuam
. Sed opposita
sentẽtia
sententia
est communis doctoribus Theologis & Iurisperitis.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio certa naturali ratione &
secundùm fidem. Tributa de quibus
cōstat
constat
esse iusta,
soluẽda
soluenda
sunt ante iudicis
sententiā
sententiam
cũ
cum
eis
cōditionibus
conditionibus
, quæ lege aut vsu admittuntur. De quibus dicemus sequentibus
cō
clusionibus
conclusionibus
. Ista conclusio non aliter probatur quam ex fundamento primo & rationibus eius. ¶ Secunda conclusio sit specialiter
de tributo, quod dicitur
alcauala. Qui merces suas vendit bona fide, idest,
absq;
absque
dolo &
fraude interueniente in illis occultandis, si
fortè id faciat ignorante publicano, non tenetur huiusmodi
tributũ
tributum
ipsemet reddere.
Si autem aliquis dolo & fraude vtatur in occultanda venditione rei, tenetur in foro
conscientiæ reddere huiusmodi
tributũ
tributum
ante iudicis sententiam, &
antequā
antequam
exigatur ab
ipso publicano ignorante. Probatur prima
pars
cōclusionis
conclusionis
, quia huiusmodi tributum
semper in Hispania visum est durum post
bellum Granatense: & propterea
mitigatũ
mitigatum
est à Regibus, vt non exigatur decima pars
sed tricesima plus minusvè & cum conditionibus, quæ tributum reddant suauius, videlicet,
ꝙ
quod
venditor soluat illud tributum quando requisitus fuerit. Esset enim durissimum
& intolerabile,
ꝙ
quod
qui vendit rem suam necessitate coactus, teneatur ipsemet quærere
publicanum & reddere illi decimam
partẽ
partem
pretij, & hoc est
receptissimũ
receptissimum
iam in Hispania inter viros
timoratę
timoratæ
cōsciẽtiæ
conscientiæ
& doctissimos,
ꝙ
quod
huiusmodi venditor non teneatur
soluere huiusmodi
tributũ
tributum
, nisi fuerit requisitus. Ex quo sequitur,
ꝙ
quod
lex quædam 120.
quæ habetur en el quaderno de las alcaualas,
quæ præcipit,
ꝙ
quod
venditor intra
quinq;
quinque
dies
notam faciat publicano venditionem, nunquam fuit vsu recepta: vtpote quæ reputata
est acerbissima. Secunda vero pars conclusionis probatur. Quia hoc genus tributi
cũ
cum
prædictis conditionibus & moderaminibus
iustum est, & debetur ex iustitia
cōmutatiua
commutatiua
, ergo tenetur
vẽditor
venditor
qui vsus est fraude
& dolo, in foro conscientiæ restituere.
Tertia conclusio. Venditor
etiā
etiam
qui vsus
est fraude & dolo, non tenetur ad restitutio
|
nem transacto biennio. Probatur ex.
l. 129.
in citato quaternione. Vbi præfigitur ipsi
publicano tempus biennij intra quod possit
huiusmodi tributa exigere. Imo in quibusdam mercibus quæ non venduntur
corā
coram
tabellione, præfigitur illi spatium
duorũ
duorum
mensium, intra quod possit exigere tributa, ergo
cum ista conditione obligantur venditores
soluere tributum.
Quarta conclusio. Vt in plurimum in
oppidis particularium
dominorũ
dominorum
, qui sunt
vassalli Regis, etiam qui vtuntur fraude &
dolo non tenentur ad restitutionem
aliquā
aliquam
faciendam huiusmodi tributi. Imo propriè
non est fraus aut dolus, sed cautela occultare venditionem mercium
suarũ
suarum
. Ratio est,
quia vt in plurimum isti domini exigunt tributa cum maiori rigore quam ipse Rex:
quod est iniquissimum, quia Rex ipse non
dedit illis maiorem potestatem, quam ipse
haberet in exigendis tributis. Diximus autem regulariter, quoniam aliqui sunt domini oppidorum, qui non exigunt tributum
acerbius quàm ipse Rex, ergo istis soluendum est tributum iuxta conditiones secundæ conclusionis & tertiæ.
Vltima conclusio. Qui bona fide merces vel res alias transferunt de regno in regnum, si portitor non adsit qui exigat portorium: non tenentur ipsi quidquam soluere.
Si autem mala fide, scilicet, vtendo fraude
& dolo occultant transitum mercium, tenentur ad restitutionem tributi sicut
dictũ
dictum
est
del alcauala.
AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quòd
quāuis
quamuis
ipsa
respublica teneatur ex iustitia commutatiua sustentare Regem, tamen
sufficiẽter
sufficienter
hoc
præstat per impositionem tributorum cum
illis
cōditionibus
conditionibus
, quæ efficiunt suauior atributa: ac proinde qui soluit tributa
cũ
cum
illis
cō
ditionibus
conditionibus
, non tenetur ad aliquid amplius.
Ad secundum & tertium argumentum
respondetur, quòd tam publicani quam domini oppidorum recipiunt ius percipiendi
illa tributa cum illis conditionibus. Vnde
qui seruat illas conditiones non facit eis iniuriam. Hactenus de tributis.
DVbitatur quartò, Vtrùm qui ligna cæ
dunt in alienis syluis vel
colligũt
colligunt
syl
uestres glandes, castaneas, vel etiam qui pascunt in alienis pascuis sua pecora, teneantur ad restitutionem in foro conscientiæ ante omnem iudicis sententiam. ¶ Arguitur
primò pro parte affirmatiua. Isti lædunt iustitiam commutatiuam, ergo tenentur restituere. Probatur
antecedẽs
antecedens
. Quia damnum
inferunt in alienis bonis.
Arguitur secundò, & confirmatur. Quia
isti sunt verè fures, & sic appellantur. ff. arborum furtim cæsarum, maximè in. l. 2. Et probatur, quia vsurpant rem alienam inuito domino. Sed dicet aliquis
ꝙ
quod
hoc
argumẽtum
argumentum
non procedit de vicino qui cædit ligna in
sylua sui oppidi, quoniam illa sylua
cōmunis
communis
est. Sed contra replicatur: quia non minus est fur, qui compilat publicum
ærariũ
ærarium
,
quàm qui surripit
pecuniā
pecuniam
à proximo, imo
ille magis punitur: quia grauius peccat, ergo
nō
non
minuitur obligatio
restituẽdi
restituendi
per hoc
ꝙ
quod
quis
cędat
cædat
ligna in sylua
cōmunitatis
communitatis
ipsius.
In hac difficultate dissoluenda,
quidā
quidam
doctores graues sunt plus nimio scrupulosi.
Nā
Nam
Ioānes
Ioannes
de Medina in. C. de restitutione.
quæst. 12. asserit vniuersaliter
partẽ
partem
affirmatiuam, nisi forte excusentur omnes isti ex
aliquo statuto vel voluntate interpretatiua
domini syluæ: qui videtur esse
cōtentus
contentus
ipsa
pœna, quando capiuntur homines cædentes ligna. Sed Castro lib. 1. de potestate legis
pœnalis. c. 10. corol. 1. asserit, omnino
cōdẽ
nādos
condemnandos
esse lignatores, qui in alienis syluis ligna
cędũt
cædunt
: & inuehitur
vehemẽter
vehementer
in
cōfessarios
confessarios
qui illos absoluunt
absq;
absque
restitutione.
PRO decisione veritatis
notandũ
notandum
est,
ꝙ
quod
syluæ
quædā
quædam
sunt
cōmunitatis
communitatis
: aliæ vero sunt adiudicatæ particularibus personis.
Et istæ sunt in duplici differentia. Quædam
enim adiudicatæ sunt particulari personæ
ab ipso Rege vel à republica: aliæ vero possidentur à particulari persona, titulo plantationis in proprio fundo: quoniam ipse plantauit syluam vel antecessores eius à quibus
illā
illam
hæreditauit vel emit, &c. ¶ Secundo notandum, quòd quando non constat de isto
secundo titulo, præsumendum est
ꝙ
quod
priori
titulo possidetur sylua ab aliquo particulari. Et ratio est, quia is qui
secũdo
secundo
titulo possidet, semper curat diligenter huius rei testimonium habere vel proferre.
Sit ergo prima conclusio. Frequens
lignorũ
lignorum
cæsio in alienis syluis, quæ sunt communitatis, peccatum est contra iustitiam legalem. Ratio est, quia semper est lex vel statutum in ipsa communitate, vt non cædantur ligna de sylua communi: nisi certis temporibus & cum certa moderatione, ergo
cũ
cum
iustitia legalis respiciat bonum commune,
ipsi particulares tenentur secundùm legem
non destruere syluam, sed conseruare, &
peccatum erit contra iustitiam legalem frequenter ligna cædere extra tempora determinata. Non autem audeo semper
cōdemnare
condemnare
eos peccati mortalis, nisi quando notabile detrimentum fit in ipsa sylua, attenta proportione quantitatis & magnitudinis ipsius syluæ. Tunc enim erit peccatum
mortale.
Secunda conclusio. Qui cædit ligna in
syluis alienis etiam priuatæ personæ, quas tamen non constat esse consitas à particulari
persona, non tenetur ad aliquam restitutionem: nisi fortè syluam deuastauerit, quòd
vulgo dicitur,
talar. Probatur prima pars
conclusionis. Si ab initio syluæ essent adiudicatæ siue oppidis siue particularibus personis ea conditione, vt ipsis dominis liceret
impunè materiam inde cædere: alijs tamen
liceret, sed non sine aliqua pœna, tunc ipsi
lignatores
nō
non
tenerentur ad restitutionem:
sed tantum soluere pœnam dum caperentur. At vero ita se res habet quòd oppidis &
huiusmodi priuatis personis hac lege &
cō
ditione
conditione
, saltim interpretatiua, adiudicatæ
sunt syluæ: quod etiam constat ex consuetudine, ergo non tenentur nunc ad restitutionem. Probatur minor. Quoniam arbores syluestres quas sua sponte terra producit, aut certè minima humana industria,
sunt maximè necessariæ humanis vsibus,
ergo non decebat, ita appropriari dominis
sicut appropriantur arbores, quæ maiore
indigẽt
indigent
diligentia, ergo. Minor illa vera est.
Confirmatur. Quoniam ad quietem conscientiarum hominum pertinebat, vt hoc
modo
adiudicarẽtur
adiudicarentur
syluæ: quia moraliter
loquendo necessitas frequens & communis
earum vsus cogit homines ligna de syluis
cædere. At vero ad quietem
cōscientiæ
conscientiæ
quo
ad fieri potuerit, reficienda sunt & reducen
da omnia commoda temporalia reipublicæ, ergo meritò sic arbitramur: eo vel maximè quòd parùm incommodatur respublica, & particulares maximè
accōmodantur
accommodantur
:
& sufficienter conseruatur sylua cum illa
pœna, ergo
absq;
absque
aliquo dubio hæc sententia potest teneri & practicari. Hoc ipsum
probatur ex more & vsu non solum lignatorum quorum nemo existimat teneri se ad
aliquam restitutionem: sed etiam ipsorum
iudicum, qui capiunt huiusmodi lignatores
ligna cædentes, non enim obligant ad restitutionem ipsorum lignorum: sed
tātum
tantum
ad
statutam pœnam. Secunda vero pars probatur. Quoniam qui depopulatur syluam
etiā
etiam
proprij oppidi, peccat contra
iustitiā
iustitiam
commutatiuā
commutatiuam
, ergo. Probatur antecedens. Quoniam ille tollit & destruit à domino syluæ
ius quod habet ex iustitia commutatiua ad
ipsam
syluā
sylvam
, & ad vtilitatem illius, tam pro
communitate quàm pro particularibus, ergo qui isto modo deuastat syluam, tenetur
ad restitutionem. Et hoc probat replica facta in secundo argumento.
Tertia conclusio. Qui cædit ligna in aliena sylua, quam constat esse plantatam à domino in proprio fundo, tenetur ad restitutionem damni illati ante omnem
sentẽtiam
sententiam
iudicis. Ratio est, quia plantatio syluæ in
proprio fundo est perfectus titulus propter
quem sylua appropriatur perfectè ipsi domino: ita vt ipsi soli liceat colligere fructus
& ligna cædere, ergo qui inde aliquid accipit tenetur restituere, sicut qui accipit ex vinea vel ex messibus alienis. Hanc conclusionem probant argumenta facta in principio
huius dubij. Et probatur adhuc, quia ille qui
plantauit syluam in proprio fundo, priuauit
se alijs commoditatibus & fructibus terræ
illius, ergo qui inde aliquid accipit, perinde
atque si acciperet ab alijs fructibus quos ille
dominus poterat habere ab illo fundo: tenebitur ad restitutionem. ¶ Nihilominus sit
quarta conclusio, quæ præcedentem moderatur. Graue damnum & insigne requiritur, vt qui ligna cædit in huiusmodi syluis, obligetur ad restitutionem sub peccato
mortali. Explicatur ista
cōclusio
conclusio
ex differentia, quæ inuenitur inter
obligationẽ
obligationem
ad
restituendũ
restituendum
damnum
datũ
datum
in huiusmodi syluis
|
& in alijs. Etenim in alijs sola populatio &
deuastatio obligat ad restitutionem. Quæ
vero dicatur depopulatio vel deuastatio
relinquitur arbitrio boni viri iudicandum.
At verò in sylua de qua loquimur in hac
cō
clusione
conclusione
, etiam citra depopulationem, obligamus ad restitutionem. Cæterum vt obligemus sub mortali peccato, requirimus graue damnum datum syluæ domino. Hoc autem graue damnum aliter iudicatur pro diuersitate qualitatis materiæ. Etenim ad grauem materiam in furto, minor requiritur
quantitas in auro, quàm in argento. Similiter in rebus quas sponte terra ipsa producit,
maior quantitas requiritur, vt materia sit
grauis, quam in illis rebus quas frequens humana industria produci facit. Cum igitur
syluestres arbores consitæ à domino syluæ
requirunt minimam industriam: requiritur magna quantitas vt sub peccato mortali
obliget restitutio. Et dixerim ego iudicio
meo, esse peccatum mortale integram arborem detruncare. Et ratio est, quia quanuis in colendis huiusmodi arboribus non
requiratur frequens industria: tamen multo tempore procreantur: & postquam procreatæ sunt huiusmodi arbores,
multũ
multum
fructum afferunt, & vtilitatem annualem, ergo priuare dominum hac vtilitate ad multos annos, grauis materia est & mortale
peccatum. Cæterum ramos ex huiusmodi
arboribus cædere, vix erit peccatum mortale: nisi sit frequens cæsio.
Quinta conclusio. Quod dictum est de
arboribus syluestribus, dicendum est de illarum fructibus ita videlicet,
ꝙ
quod
in syluis in
quibus licet ligna cædere, licebit etiam colligere fructus arborum. In syluis autem in
quibus non licet ligna cædere, non licebit
neque fructus illorum accipere. Probatur
conclusio. Quia fructus sequitur
naturā
naturam
&
cōditionem
conditionem
arboris, & eodem modo applicatur suis dominis, qualiter & applicantur
syluæ, ergo ita iudicandum est,
Vtrũ
Vtrum
liceat
vel non liceat fructus colligere, &
vtrũ
vtrum
accipientes teneantur restituere, sicut supra iudicauimus de cæsione lignorum. Et confirmatur. Quia fructus etiam arborum vtiles &
necessarij sunt in varios vsus, videlicet, ad
ignem, ad pastum pecorum & hominum,
sicut & ipsæ arbores, ergo & idem
iudiciũ
iudicium
erit de vtrisque.
Sexta
cōclusio
conclusio
. Qui pascit pecora in syluis alienis, si huiusmodi syluæ circumseptæ
sunt, tenetur restituere damnum illatum ante iudicis sententiam: si verò prata non circumdata sint, qui pascit herbam
illorũ
illorum
, non
tenetur restituere: sed subiacebit pœnis taxatis à lege. Prima pars probatur. Quia sicut consertio & seminatio syluarum tribuit
ius & dominium perfectum seminanti domino: ita similiter circundare prata, tribuit
ius & dominium perfectum suis dominis,
ergo qua ratione qui cædit ligna syluarum
quæ appropriata sunt titulo plantationis, tenetur restituere ante iudicis sententiam: ita
etiam qui pascit herbam prati circundati
contra voluntatem sui domini, tenebitur restituere. Et confirmatur. Quia vt diximus
de præcedentibus, herba prati peruia est, &
indiget sua custodia, ergo si ipsa iam septa
est & perfectè appropriata domino, tunc
qui illam pascit tenetur restituere.
Ex quo sequitur secunda pars conclusionis, quòd videlicet si prata non sint peculiari titulo adiudicata perfecto domino, non
tenebitur restituere nisi fiat maxima deuastatio prati.
Ad primum respondetur, quòd
peccatũ
peccatum
cædentis ligna in sylua, non est contra iustitiam commutatiuam, nisi in syluis appropriatis titulo plantationis: & quando fuerit
magna depopulatio. Et ita non semper tenentur lignatores ad restitutionem.
Ad secundum
respōdetur
respondetur
, quòd ille propriè loquendo nec furatur neque appellabitur fur, quia non accipit alienum simpliciter. Nam quando syluæ & nemora
donā
tur
donantur
, aut sunt reipublicæ,
nō
non
perfectè subduntur dominio illorum: sed tantum quantùm
ad hoc quòd ipsi vtantur & possideant talem syluam qualiter libuerit sine peccato
& sine pœna. Alij verò cum pœna taxata
& sententia ista à iudice poterunt eisdem
syluis vti: & ita leges inductæ abusiuè & impropriè
loquũtur
loquuntur
appellantes fures eos qui
sic cædunt ligna.
Ad tertium respondetur, quòd quæ reponuntur in ærario ciuitatis, omnino sunt
appropriata dominio reipublicæ in
cōmo| p. 221
dum
comm
odum
singulorum ciuium. Vnde qui compilat ærarium, tenetur restituere
nō
non
aliter
atq;
atque
fur & latro. Verum tamen syluæ & ligna &
herbæ camporum non ita sunt appropriatæ: sed vt diximus appropriatione imperfecta & dominio diminuto. Et hoc fit propter maximam necessitatem talium rerum,
quas non decet omnino appropriari dominis, ita vt reliquis ciuibus non liceat aliqua
via vti illis ad supplendam suam indigentiam. Ex quibus sequitur primo, quòd arbores hortenses & similiter fructus eorum qui
accipit: tenetur restituere; quia similiter deputati sunt & circumsepti, & indigent peculiari industria & custodia.
Secundò sequitur, quòd quando feruntur excommunicationes contra cæsores lignorum, solùm obligant illos de quibus diximus, quòd teneantur restituere etiamsi
excommunicatio omnes videatur respicere: quia illi solum peccant mortaliter qui
contra iustitiam commutatiuam cædunt
ligna, & excommunicatio solum ligat, supposito peccato mortali.
Tertiò sequitur, quòd episcopi imprudenter imo perperam concedunt huiusmodi excommunicationes: quia peccata ista
etiamsi procedant contra iustitiam
cōmutatiuam
commutatiuam
: tamen communia sunt & frequentia, quæ vix à lignatoribus & pastoribus euitantur. Vnde in Concil. Trident. Sessio. 25.
de reformat. ca. 3. præcipitur ne excommunicationes ferantur pro delictis vulgaribus.
DVbium aliud est, Vtrùm qui venatur
in alienis montibus & nemoribus, &
qui piscantur in alienis fluminibus, aut denique qui aucupantur in alienis locis, & maxime ex columbarijs, teneatur restituere damnum illatum ante iudicis sententiam. De
qua materia disputant Scholastici in. 4. Sententiarum quæst. 15. Summistæ verbo venatio, & verbo restitutio. Ioan. Medina in
cap. de restitutione quæst. 12. Caiet. opusc.
17. responsionum, respons. 12. Soto lib. 4. de
iustitia quæst. 6. art. 4. Nauar. in Manua. ca.
17. quæst. 120. Couar. in relect. supra regula
peccatum. §. 8.
PRO explicatione huius rei, tria animaduertenda sunt. Primum est, supposito quòd Princeps iustis de causis potest
interdicere
venationẽ
venationem
, piscationem, &
aucupiũ
aucupium
. Prima ratio est quæ desumitur ex
tẽpore
tempore
: quare iustè
interdicātur
interdicantur
huiusmodi. Vt
ꝙ
quod
v.
verbi
g.
gratia
instet
tẽpus
tempus
,
quādo
quando
animātia
animantia
edunt suos
partus: aut in
tẽpore
tempore
frigoris &
niuiũ
niuium
,
quādo
quando
facile
animātia
animantia
capiũtur
capiuntur
, & ita fit magna deuastatio illorum. Secunda causa est, propter
modũ
modum
&
instrumẽta
instrumenta
quibus aliqui venatores vtuntur: qui cedunt in perniciem
ipsorũ
ipsorum
animantiũ
animantium
&
reipublicę
reipublicæ
. De quo vide. l. 40.
tit. vlt. c. 8. in Regijs ordin. &
etiā
etiam
in Repertorio Pragmat. Caroli V. lib. 8. tit. de las ca
ças. specialiter videantur duæ leges editæ à
Carolo ipso V. apud
Matritũ
Matritum
, anno 1552.
Tertia causa quare venatio vel piscatio
interdicitur est, ratione loci: quia, videlicet,
locus aut feræ vel aues ibi
existẽtes
existentes
applicatæ sunt alicui
dño
domino
in particulari à republica
vel à principe. Et in præsenti non
quęrimus
quærimus
de venatione aut piscatione quæ fit
cōtra
contra
legẽ
legem
prohibentẽ
prohibentem
ratione
tẽporis
temporis
aut
instrumẽ
torum
instrumentorum
;
manifestũ
manifestum
est enim,
ꝙ
quod
isti venatores
peccāt
peccant
cōtra
contra
leges, &
tenẽtur
tenetur
luere pœnas taxatas facta
cōdemnatione
condemnatione
, sed loquimur de
venatiōe
venatione
vel aucupio interdictu, ratione tertia. ¶
Secũdo
Secundo
nota
ꝙ
quod
applicatio ista ferarum
vel
auiũ
auium
aut
pisciũ
piscium
potest fieri tripliciter. Primò, quia locus vbi
existũt
existunt
ferę
feræ
vel pisces vel
aues
applicātur
applicantur
alicui domino: qualiter applicata sunt Regi Catholico Philippo II
.
,
nemora
quę
quæ
circũstant
circunstant
Matritũ
Matritum
. Quod potuit
fieri rationabiliter dupliciter. Primò, quia
hoc respublica gratuitò potuit donare.
Secũ
dò
Secundo
, quia ipse Princeps potuit sibi deputare
ista loca,
etiā
etiam
nō
non
cōsentiente
consentiente
republica, quia
in hoc Rex vtitur iure suo. Decet enim
maiestatẽ
maiestatem
Regiā
Regiam
,
quædā
quædam
loca in Regno sibi designare recreandi animi gratia,
etiā
etiam
renuẽte
renuente
cōmunitate
communitate
.
Verũtamen
Verumtamen
hoc moderatè debet fieri: ita nempe vt nec plura loca, nec magna sibi vsurpet contra vsum &
cōmoditatẽ
commoditatem
populorũ
populorum
.
Vtrũ
Vtrum
verò Reguli idipsum possint facere? Respondetur negatiuè, sed suis
facultatibus possunt emere agros, vel petere à republica vt nemora sibi constituant.
Poterunt tamen interdicere
venationẽ
venationem
suis
oppidanis certis temporibus & locis ex causis congruentibus: hoc enim expedit ipsi
communitati. Secundo modo potest fieri hæc applicatio à Principe, qui inter|
dicit venationem aut piscationem talis loci
existẽtis
existentis
sub dominio alicuius
priuatę
priuatæ
personæ: quod potest fieri iustè, licet non debeat
frequenter, quia venatio & piscatio
vidẽtur
videntur
esse de iure gentium. Vnde non debent totaliter vel quasi totaliter impediri. Tertia
applicatio fit
quādo
quando
dominus priuatus vallat & circundat locum suum, syluam aut
stagnum vbi existunt feræ & pisces, quod
pro suo libito potest facere. Tertiò nota,
ꝙ
quod
damna quæ sequuntur ex huiusmodi venationibus vel piscationibus interdictis,
debẽt
debent
restitui in integrum dominis locorum
in quibus fiunt damna. Et confessarij non
possunt absoluere damnificantes, nisi restituant: & cauti debent esse in prospiciendo
lucro cessante & damno emergente. Vt si
v.
verbi
g.
gratia
seminentur agri & plantentur vineæ, si
fructus in spe recipiendi pereant propter feras, si etiam incumbant custodiæ ipsi agricolæ taliter quòd
desistāt
desistant
ab alijs laboribus
sibi proficuis. Si etiam infestentur occasione nemorum custodibus & ministris ipsius
Principis. Hæc enim omnia & similia expendenda sunt à confessario: alias sibi imputabuntur ad peccatum huiusmodi damna.
HIS suppositis, quæ sunt fundamenta
huius materiæ, & quæ communiter
recipiuntur, est modo difficultas proposita
de obligatione ad restitutionem. Et pro parte affirmatiua arguitur primò ex. l. 16. titul.
18. Part. 3. Et. §. feræ. Instit. de rerum diuisione. vbi habetur, quòd qui in alienis syluis
venatur aliquam feram non manet dominus illius, ergo tenetur restituere. Probatur
consequentia, quia retinet alienum.
Secundò arguitur. Recte applicantur loca ista & feræ aut pisces priuatis dominis,
ergo iustè possident ac subinde iniustè accipit piscator & venator: & tenebitur restitue
re. Confirmatur. Quia facta applicatione
loci, si quis vsurparet illum aut partem illius, esset iniustus & teneretur restituere: vt
manifestum est, ergo etiam ille qui accipit
feram aut pisces, ita enim applicantur huiusmodi feræ prædictis dominis, sicut & loca in quibus existunt.
Tertiò. Venator aut piscator accipit alienum, inuito domino, ergo iniustus est & tenetur restituere. Antecedens patet, quia do
mini syluarum & fluminum maxime resistunt huiusmodi venationibus.
Quartò. Si isti venatores non tenentur
restituere, ergo manent cum dominio venationis & piscationis. Consequens est falsum, ergo. Minor probatur, quia non
habẽt
habent
aliquem
titulũ
titulum
in quo fundetur tale dominium. Non enim iniqua acceptio &
clancula
clausula
, & furtiua venatio præstantius, sicut in iure habetur, quòd fraus & dolus nemini patrocinantur.
IN huius dubij solutione sunt tres sententiæ. Prima quæ asserit, quòd istæ applicationes & reseruationes venationum & piscationum sunt iniustæ omnino: ac subinde
venatores non peccant contra
iustitiā
iustitiam
, nec
tenentur restituere. Ita multi ex Iurisperitis,
quos refert Couar. vbi supra, sentiunt.
Secunda sententia est ipsius Episcopi Couar. vbi supra,
ꝙ
quod
nō
non
teneantur isti venatores
restituere omnem prædam:
verũtamen
verumtamen
tenentur restituere damnum illatum domino illius fundi
. v.
, verbi
g.
gratia,
si dominus voluit exercere venationem aut piscationem, &
tantũ
tantum
accepit paucas feras, duas vel tres, vel pisces
paucos: quia præuentus est ab alio iniquo
venatore vel piscatore deuastante magnam
partem prædæ: ait quòd iste venator tenetur restituere eam quantitatem ferarum aut
piscium, quam probabiliter caperet verus
dominus, si non præueniretur ab illo.
Tertia sententia eorum qui
dicũt
dicunt
, quòd
venatores non tenentur restituere quæ ceperunt, nec
damnũ
damnum
illatum: nisi fiat magna
deuastatio aut strages ferarum aut piscium.
PRO decisione huius difficultatis iuxta
doctrinam præcedentis dubij
decisiuā
decisiuam
,
cui proportionatur præsens difficultas; Respondetur & sit prima conclusio. Qui venatur in montibus patentibus & non circumseptis cuiuscunque sint huiusmodi
mō
tes
montes
, non tenetur restituere, nisi faciat magnam deuastationem ferarum. Et hoc ipsum dico de piscatione in fluminibus patentibus &
cōmunibus
communibus
. Probatur primò, quia
venatio & piscatio: similiter feræ & pisces
sunt
cōmunes
communes
de se, & illis gaudent rationabiliter oppidani, &
quicunq;
quicunque
etiā
etiam
plebani, ergo
quādo
quando
montes aut flumina donantur &
applicātur
applicantur
alicui in particulari,
existimādũ
existimandum
|
est rationabiliter quòd non est illi
translatũ
translatum
dominium ita exactum &
perfectũ
perfectum
, vt nullus possit venationem & piscationem exercere, se subijciendo pœnis statutis pro conseruatione piscium & ferarum. Quod patet,
maxime si aduertamus quæ de cæsione lignorum dicta sunt. Qualiter, videlicet, dominium sit imperfectum. Ex quo prudenter collegimus lignatores non teneri ad restitutionem. Ita ergo in proposito
dicẽdum
dicendum
est de piscationibus & venationibus, quas
omnino auferre à vulgo, iniquum esset &
durum nimis. ¶ Secunda pars conclusionis
probatur. Quia talis venator tollit ius quod
habet verus dominus super animantia aut
pisces, ergo.
Antecedẽs
Antecedens
patet, quia tollit materiam venationis & piscationis,
quā
quam
dominus loci illius poterat exercere. Et confirmatur. Quia grauiter lædit rem alienam, qui facit huiusmodi stragem, ergo contra
aliquā
aliquam
virtutem peccat, & non nisi
cōtra
contra
iustitiam
commutatiuam, ergo tenebitur restituere.
Secunda
cōclusio
conclusio
. Venator qui capit animalia existentia intra nemora circumuallata, tenetur restituere damnum
illatũ
illatum
, &
etiā
etiam
animalia & aues. Et idem dico de piscibus
reseruatis in stagno. Et quidem de damno
dato communis sententia ita tenet. De restitutione verò
animaliũ
animalium
, probatur. Quia per
inclusionem illam, quæ fit medio vallo, manet dominus perfectus & perfectum habet
dominium omnium eorum: quæ reseruantur in talibus nemoribus, ergo iniustitiam
committit, qui animalia extrahit aut aues.
Et quidem certum est, quòd qui iustè potuit circumuallare montem aut stagnum,
iuste
etiā
etiam
possidet: quæ ibi reseruantur?
Hęc
Hæc
conclusio certa est, si loquatur de animalibus & auibus mansuefactis, vel quæ non
possunt extra exire, vt sunt cuniculi & lepores inclusi. Si autem loquatur de feris & auibus quæ possunt vltrò exire, non ita certum
est. Nihilominus tamen est satis probabile
quòd de ijs
etiā
etiam
verificetur conclusio: quia
etiam huiusmodi peculiariter deputata sunt
& pertinent ad tale nemus. Sed
cōtra
contra
. Nam
possessor talis
mōtis
montis
non habet dominium
supra huiusmodi feras liberè exeuntes, ergo
venator non tenetur restituere, licet intra
montem capiat illas. Et confirmatur de aui
bus quæ liberè volant, & ita vagantur, ac si
non haberent habitudinem aliquam ad fundum illud.
Respōdetur
Respondetur
tamen ad argumentum, primo negando consequentiam, quia
licet possessor talis loci non haberet dominium supra animantia: habet tamen ius, vt
quando libuerit possit ea occidere in propriam commoditatem: & hoc iure priuatur à venatore, quod non potest restitui
cō
mode
commode
, nisi restituatur animal occisum.
Secundo respondetur negando antecedens, & ad probationem dico, quòd eodem
argumento probares, quod aqua
quę
quæ
intrat
& labitur hortum meum, non sit mea: quia
statim postquam egreditur à mea hæredita
te, aliena efficitur. Ita etiam in proposito dicendum est. Ad
cōfirmationem
confirmationem
, fateor mihi videri nimis durum, quòd qui aucupantur aues feraces seu liberas, vt sunt perdices
intra nemus alienum, obligentur ad restitutionem: quia nullus videtur titulus præstans
efficaciter dominium illarum possessori illius montis. Non enim est titulus proprietatis & possessionis iustæ, qualiter locus ipse
est possidentis. Neque etiam est titulus generationis & procreationis prouenientis ex
tali fundo: qua ratione arbores & herbæ
possidentur à domino illo, neque etiam est
titulus custodiæ aut reclusionis: quia aues
illę
illæ
liberè volantes
nō
non
reputantur nec astringuntur custodiæ aut reclusioni. Quocirca
ego non obligarem istum captorem ad restituenda ista volatilia. Licet oppositum sit
probabile propter autoritatem
asserẽtium
asserentium
.
Tertia conclusio. Qui venantur animalia exeuntia extra septa nemoris, non tenentur illa restituere: etiamsi talia animalia consuetudinem habeant eundi & redeundi ad
nemora. Probatur primò. Quia ista animalia postquam vagantur communia sunt iure naturæ, ergo non manent sub dominio
possessoris illius montis. Antecedens patet,
quia postquam exeunt, iure naturæ omnino liberè vagantur, ergo. Secundò. Si Petrus
v.
, verbi
g.
gratia,
manucapiat feram aut auem &
illa effugiat, quam postmodum Paulus
accepit, profecto eo ipso quòd effugit manus Petri, etiam effugit eius dominium,
& subijcitur dominio Pauli capientis, ergo
à simili postquam animal effugit syluam,
|
& auis egrediatur, potest possideri à quolibet capiente, & non manet sub dominio antiqui possessoris. Antecedens ab omnibus
conceditur: & probatur
cōsequentia
consequentia
. Quia
animal captum à Petro magis subijcitur dominio Petri quam animal existens in sylua
subijciatur domino illius
syluę
syluæ
. Tertiò, quia
columbæ vt statim patebit, postquam egrediuntur vltra leucam à columbario, possunt
occidi & efficiuntur occisoris, etiamsi consuetudinem habeant eundi & redeundi ad
propria columbaria, ergo à simili
dicẽdum
dicendum
est de animalibus & auibus egredientibus à
locis circumseptis.
Sed contra est argumentum, quo
conuincũtur
conuincuntur
aliqui doctores ex. l. naturali. §. seruos. ff. de acquirendo rerum dominio. &. §.
ijs igitur animalibus. Instit. de rerum diuisione. & in. l. Regia tit. 28. l. 22. Part. 3. vbi approbatur regula quæ dicit, quòd animalia
quæ habent consuetudinem eundi & redeundi ad sua loca, tandiu censentur esse domini illius loci, quandiu seruant
consuetudinẽ
consuetudinem
eundi & redeundi, ergo qui capit ista
animalia quæ reuertuntur ad propria loca,
iniustitiam facit & contra voluntatem veri
domini. Respondetur nihilominus quòd
regula ista interpretanda est de animalibus
quæ mansuefacta sunt & discedunt & redeunt. Ita gloss. in dict. §. ijs igitur. & colligitur exemplis ipsis adductis à legibus in argumento memoratis. Nam prima lex ponit
exemplũ
exemplum
in ceruis mansuefactis. Et lex
Regia ponit exemplum in anseribus & faisanis, accipitribus, & cignis, quæ mansuescunt. Idem dico de piscibus qui forte irrepserint per rimulas stagni, aut ex paludibus
circumuallatis, fiunt enim capientis. Ex quibus sequitur primò, quòd
postquā
postquam
animal
egrediens à nemore obsito, occiditur & capitur, ita efficitur illius capientis, vt etiam si
dominus nemoris assistat & velit tale animal repetere, non habetius, quia per egressum animalis & captionem alterius, illud
amisit. Sed quid si venator occiderit feram,
& antequam illam manucapiat adueniat
dominus nemoris volens illam accipere?
Respondetur, quòd habet ius ad illam sibi
assumendam, quia vsque dum capiatur à venatore non est illius. Et ita dominus nemo
ris babet ius, vt si feram inuenerit nondum
captam eam sibi arripiat. Colligitur ex. l. naturalem. §. illud. ff. de acquirendo rerum
dominio. vbi dicitur, quòd venatores per
captionem comparant sibi dominium.
Sed contra. Nam si postquam venator
occiderit feram, aut lethali vulnere percussam insequitur, habet ius vt ipsam capiat, sic
adeò quòd si qui occurrerint, non possunt
illam feram sibi assumere aut occultare, ergo occisio aut percussio ante manucaptionem præstat ius venatoribus.
Respōdetur
Respondetur
,
quòd absque dubio occisio aut percussio
tribuunt ius quasi in via & in spe: si tamen
venator persequatur animal, & sua industria facile possit illud comparare,
nō
non
iustè
impeditur à pastoribus vel occurrentibus.
Secus est de possessore nemoris, qui quousque capiatur animal in re, habet ius ad ipsum non obstante percussione venatoris.
Hoc dixerim nisi propter
rationabilẽ
rationabilem
causam leges quandoque decernant
oppositũ
oppositum
:
quod factum est in aliquibus partibus, vt refert Couar. vbi supra. Idem etiam intelligo
de feris vltro egredientibus. Cæterum si venator arte aut violenter alliciat & extrahat
feras aut pisces à locis in quibus
reseruātur
reseruantur
,
non potest illas capere: & tenetur restituere
perinde ac si intra nemus illas acciperet.
Secundò sequitur, quòd animalia mansueta & etiam mansuefacta, etiamsi egrediantur à montibus circumseptis,
nō
non
potest
venator illa sibi accipere, quia
māsueta
mansueta
sunt
& vbique pertinent ad possessorem nemoris. At vero quia mansuefacta
consuetudinẽ
consuetudinem
amittunt aliquando eundi & redeundi, &
multo tempore extra syluam commorantur vt non censeantur iam pertinere ad talem syluam, tunc prudenter
censendũ
censendum
est
idem de illis sicut de feris.
Quarta conclusio. Qui aucupatur columbas intra alienum columbarium, aut vero prope ipsum, tenetur restituere & damnum & columbas. Probatur. Quia columbæ istæ sunt sub dominio possessoris columbarij duplici titulo. Primò, quia ibi recluduntur & quasi domi reseruantur. Secundò, quia peculiari custodia & cura sustentantur, ergo qui columbas aucupatur intra
vel prope columbarium, tenetur restituere.
|
Et suppono
ꝙ
quod
columbaria ista iustè construantur & etiam iustè conseruentur
absq;
absque
iniuria vicinorum & conformitur ad leges
positiuas regni. Nam si secus res habeat, nullum acquirit ius constructor talis columbarij super columbas ibi iniquè reseruatas.
Quinta conclusio. Qui aucupatur columbas intra leucam à columbario peccat,
non tamen tenetur restituere illas. Prima
pars probatur, ex l. Henrici Tertij Regis Hispaniæ
qui præcepit, quòd nullus intra leucam aucupetur
colũbas
columbas
alienas, ergo cum
lex ista iusta sit, obligat in conscientia ex iustitia legali. Eademq́ue confirmata est à Carolo Quinto apud Matritum, Anno 1552.
Secunda pars conclusionis quæ videtur contra Sotum & Couarruuiam. Probatur, quia
lex huiusmodi, non aufert nec confert dominium columbarum exeuntium à columbario alicui: nec de dominio verbum loquitur. Ergo qui aucupatur intra leucam non
tenetur restituere. Probatur
cōsequẽtia
consequentia
, quia
istæ columbæ postquam exeunt & vagantur non sunt possessoris columbarij, nec à lege illud habent, ergo erunt capientis. Quod
cōfirmatur
confirmatur
, quia columbæ istæ feraces sunt,
ergo qui extra locum eas ceperit efficitur
iustè dominus illarum: sicut diximus de feris egredientibus à vallatis locis. Et hæc omnia intelligenda sunt, si non inferatur graue
damnum aut magna strages in columbario
quod prudenter iudicandum est.
Ad primum argumentum respondetur,
quòd leges illæ loquuntur de animalibus
mansuetis & quandiu consuetudinem retinent eundi & redeundi ad proprium
locũ
locum
.
De animalibus autem feracibus sequendæ
sunt regulæ prædictæ.
Ad secundum argumentum respondetur, concedo quòd applicatio nemoris lignorum &
animaliũ
animalium
iustè fit & iustè possidetur. Vnde argumentum conuincit, quòd
qui tollit hoc ius iniustitiam committit. Cæ
terum qui venatur in montibus patentibus,
non tollit propriè ius: sed vtitur iure suo,
ꝙ
quod
luendo pœnas venetur animantia intra
mō
tem
montem
. Similiter qui feras exeuntes à montibus circumuallatis ceperit, vtitur iure suo:
quia animantia ista sicut iure vagantur, iure
etiam
capiũtur
capiuntur
à quolibet indiscriminatim
.
¶ Ad confirmationem respondetur, quòd
diuersimodè applicatur locus & arbores:
quam
animātia
animantia
. Nam locus & ligna ibi
perseuerāt
perseuerant
vinculo naturæ. Feræ autem & aues
iure naturæ possunt vagari.
Ad tertium respondetur, quòd venator
ille non accipit alienum perfectum: sed
ꝙ
quod
habet aliquam dependentiam à casibus supra commemoratis.
Ad quartum respondetur, quòd habet titulum venator iure naturæ, & similiter iure
positiuo legibus concedentibus, quòd per
manutentionem comparetur dominium feræ aut piscium aut auium.
ARTICVLVS IIII.
¶ Vtrùm aliquis debeat restituere quod non abstulit?
AD Quartum sic proceditur. Videtur, quòd aliquis debeat restituere
qđ
quod
non abstulit. Ille enim qui
damnũ
damnum
infert alicui, tenetur damnum remouere. Sed quandoque aliquis
dā
nificat
damnificat
aliquem vltra id quod accepit: puta cùm aliquis effodit semina: damnificat eum qui seminauit
in tota messe futura. Et sic videtur
quòd teneatur ad eius
restitutionẽ
restitutionem
.
Ergo aliquis tenetur ad restitutionem eius quod non abstulit.
¶ 2 Præterea. Ille qui detinet pecuniam creditoris vltra terminum
præfixum: videtur eum damnificare in toto eo quod lucrari de pecunia posset: quod tamen ipse non aufert. Ergo videtur quòd aliquis teneatur restituere, quod
nō
non
abstulit.
¶ 3 Præterea. Iustitia humana deriuatur à iustitia diuina. Sed Deo
debet aliquis restituere plus quàm
accepit ab eo: secundum illud
Matthæi 25. Sciebas quod meto vbi
nō
non
|
semino: &
cōgrego
congrego
vbi non sparsi.
Ergo
iustũ
iustum
est vt etiam restituat homini aliquid quod non accepit.
SED contra est, quòd
recōpensatio
recompensatio
ad iustitiam pertinet inquantum
æqualitatẽ
æqualitatem
facit. Sed si aliquis
restitueret quod non accepit, hoc
non esset æquale. Ergo talis restitutio non est iustum quòd fiat.
RESPONDEO dicendum,
quòd
quicunq;
quicunque
damnificat
aliquẽ
aliquem
,
videtur ei auferre id in quo ipsum
damnificat. Damnum enim dicitur ex eo quod aliquis minus habet
quàm debet habere,
secũdum
secundum
Philosophum in quinto
Ethicor. Et
ideo homo tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
eius in quo aliquem damnificauit.
Sed aliquis damnificatur dupliciter. Vno modo, quia aufertur ei id
quod actu habebat: & tale
damnũ
damnum
est semper restituendum
secũdum
secundum
recompensationem æqualis, puta
si aliquis
dānificet
damnificet
aliquem
diruẽs
diruens
domum eius, tenetur ad tantum
quātum
quantum
valet domus. Alio modo,
si damnificet aliquem
impediẽdo
impediendo
,
ne adipiscatur quod erat in via habendi. Et tale damnum non oportet recompensare ex æquo, quia minus est habere aliquid in virtute
quàm habere in actu. Qui
autẽ
autem
est
in via adipiscendi aliquid, habet illud solum secundum virtutem, vel
potestatem, & ideo si redderetur
ei, vt haberet hoc in actu, restitueretur ei quod est ablatum
nō
non
simplũ
simplum
,
sed multiplicatum: quod non est
de necessitate restitutionis, vt dictum
est. Tenetur
tamẽ
tamen
aliquam
recompensationem facere secun
dum conditionem personarum &
negotiorum.
Et per hoc patet responsio ad primum &
secũdum
secundum
. Nam ille qui semen sparsit in agro,
nōdum
nondum
habet
messem in actu, sed solum in virtute. Et similiter ille qui habet pecuniam, nondum habet lucrum in actu, sed solum in virtute: &
vtrunq;
vtrunque
potest multipliciter impediri.
AD tertium dicendum,
ꝙ
quod
Deus
nihil requirit ab homine, nisi
bonũ
bonum
quod ipse in nobis seminauit.
Et ideo verbum illud vel intelligitur secundum prauam existimationem serui pigri, qui existimauit se
ab alio non accepisse: vel intelligitur quantum ad hoc, quòd Deus requirit à nobis fructus
donorũ
donorum
qui
sunt & ab eo & à nobis:
quāuis
quamuis
ipsa
dona à Deo sint sine nobis.
SVMMA ARTICVLI.
PRima conclusio. Qui infert damnum
alteri in re quam actu possidet, tenetur
ad restitutionem æqualis.
Secunda conclusio. Qui infert alteri
dā
num
dannum
in re quam non actu possidet, sed est
in via vt habeat illam, non tenetur ad restitutionem æqualis: sed ad
recompensationẽ
recompensationem
,
habita ratione personarum
cōditionis
conditionis
& negotiorum. Ratio huius est, quia id quod habetur in actu respectu eius quod habetur in
potentia aliquid maius est. Ergo si quis
dā
nificat
damnificat
in eo quod habetur in potentia, non
debet restituere tantum quantum si damnificaret in eo quod habetur in actu: alias non
sufficeret restituere simplum.
COMMENTARIVS.
MEns
D.
Diui
Tho.
Thomæ
in hoc articulo est docere, nihil referre commodum accipientis alienum, vt ipse teneatur restituere:
sed attendendum esse ad damnum quod revera intulit in actu siue in spe.
DVbitatur circa secundam conclusionem, & arguitur primo contra illam,
Sufficit ad
reparādam
reparandam
omnem iniuriam factam contra iustitiam
cōmutatiuam
commutatiuam
reddere æquale. At vero si quis redderet
quātum
quantum
valet res in potentia, habita ratione futuri,
cogeretur dare plusquam
ęquale
æquale
. Ergo hoc
non est necessarium. Probatur minor, quia
iustum pretium rei est illud in quo æstimatur in præsenti. Confirmatur, nam si quis occideret infantem seruum vel
eqnuleum
equuleum
,
nō
non
tenetur restituere pretium in quo æstimaretur
mancipiũ
mancipium
in ætate virili vel in quo æstimaretur equus perfectus, ergo non oportet
habere rationem futuri.
Arguitur secundo. Sequitur ex secunda
conclusione,
ꝙ
quod
qui furatus est frumentum
quādo
quando
æstimabatur magno pretio, sed erat
seruatum à domino in aliud tempus in quo
fortè accidit, vt minori pretio æstimaretur:
ꝙ
quod
ille fur non tenetur restituere triticum in
illo pretio maiori in quo æstimabatur quando ille furatus est, sed sufficit quòd restituat
in illo modico pretio. Consequens videtur
falsum: quia ille damnificauit in eo quòd ille habebat actu, scilicet in tritico quod tunc
æstimabatur in tanto pretio.
Arguitur tertio. Sequitur ex illa conclusione, quòd qui furatus est pecunias negotiatori, teneatur restituere pretium quod ille lucraturus erat cum illis pecunijs ex negotiatione sua. Consequens
cōtendit
contendit
probare falsum Magister Soto in lib. 4. de Iustitia
& iure. quæst. 6. art. 5. ad 2. & libr. 6. q. 1. art. 3.
SED in oppositum est, primo quidem
vsus agricolarum, qui solent in æstimandis
damnis illatis segetibus quando sunt in herba, solent in quam expectare tempus messis:
& tunc habita ratione messium vicinarum
& similium iudicant faciendam esse restitutionem eius quod minus habet damnificatus, quàm vicinus in similibus terris.
Arguitur secundo. Ipse dominus rei in
qua damnificatus est, paratus erat & volebat expectare pericula quibus res illa erat
exposita: sed qui damnum intulit per iniuriam, destruxit hanc expectationem. Ergo
tenetur
totũ
totum
restituere quod ille habiturus
erat. ¶ Denique si quis Tyrannus vim inferens reipublicæ depopuletur agros, videli
cet, vineta oliueta, &c. videtur quòd si iste
non teneatur restituere totum pretium totius fructus agrorum, vehementer pateretur
respublica & deueniret in summam
inopiā
inopiam
& in caritatem magnam annonæ.
Ad hæc duo argumenta postrema
respō
det
respondet
Soto art. 5. vbi supra, quod si
damnũ
damnum
datum fuerit à casu & non à proposito, non tenetur damnificator ad restitutionem æqualis: sicut
D.
Diuus
Tho.
Thomas
asserit in ipsa conclusione.
At vero si damnum datum fuerit consultò
per iniuriam, & renuente domino, tunc erit
facienda restitutio æqualis eius quod erat in
spe: præsertim quando damnum fuerit graue vt in casu postremi argumenti.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Quando quis sine culpa in foro
conscientiæ, hoc est omnino inuoluntariè
damnum dedit, non tenebitur ad aliquam
restitutionem in foro
cōscientiæ
conscientiæ
. Probatur
primo, ex illa communi regula, si tua culpa
damnũ
damnum
datum est, &c. Ergo requiritur culpa, vt aliquis obligetur restituere tale damnum. ¶ Deinde probatur, quia duplex titulus est vnde oritur obligatio restituendi. Alter est ipsius rei acceptæ: alter iniustæ acceptionis. Sed neuter titulus est vbi nulla est
culpa. Ergo nulla est obligatio restituendi
in foro conscientiæ. Dixerim in foro conscientiæ, quoniam sæpe numero
cōtingit
contingit
in
foro exteriori, vbi nulla est culpa, quia præ
sumitur esse, iudicetur aliquis obligatus ad
restitutionem.
Secunda conclusio. Quando quis dedit
damnum alteri voluntariè quidem, non directè sed indirectè & interpretatiuè, tenetur
ad restitutionem
faciendā
faciendam
damni illati: sed
non erit obligandus ad solutionem pretij rigurosi, quo æstimaretur res illa si venditioni exponeretur. Exemplum est in illo qui
per ignorantiam culpabilem occidit
puerũ
puerum
mancipium, vel conculcauit segetes in herba. Probatur ista
cōclusio
conclusio
, quia in huiusmodi casu oritur obligatio restituendi
tantũ
tantum
ex
iniusta acceptione: sed inter iniustas actiones ea minima reputatur, quæ fit per
ignorā
tiam
ignorantiam
& negligentiam, ac proinde non est directè voluntaria sed indirectè & interpretatiuè. Ergo qui taliter damnificauit, sufficit
quòd restituat pretium quidem iustum, sed
|
minimum. At vero minimum pretium est
quo æstimatur
quādo
quando
vltro exponitur venditioni. In huiusmodi casu procedit
primũ
primum
argumentum cum sua confirmatione.
Tertia conclusio. Quando quis
damnũ
damnum
dedit alteri voluntariè quidem formaliter,
non tamen per se primò, licet per se
secũdo
secundo
:
tenetur ad restitutionem iuxta tenorem secundæ conclusionis Diui Thomæ, hoc est
habita ratione futuri boni expectati. Probatur conclusio, quia ista acceptio iniusta est
directè & per se voluntaria. Ergo iste per se
obligandus erit ad solutionem iusti pretij,
non quidem minimi
quādo
quando
res vltrò exponitur venditioni, sed ad restitutionem maioris pretij iusti quando scilicet, emptor rogat dominum vt vendat: tunc enim habetur ratio futuri
cōmodi
commodi
expectati. Diximus
autem acceptionem iniustam esse directè,
& per se
secũdo
secundo
, quando aliquis
. v.
, verbi
g.
gratia,
Sciens
& prudens quòd damnificat
proximũ
proximum
, nihilominus eligit illud medium videns sequi
damnificationẽ
damnificationem
, quia est medium ad finem
per se primò volitum & intentum. Et quia
iste casus est frequens in humanis damnificationibus, ideo in illo maximè verificatur secunda conclusio Diui Thomæ.
Quarta conclusio. Qui voluntariè & directè & per se primò intendit dare
damnũ
damnum
alteri, obligabitur ad
restitutionẽ
restitutionem
cum summo rigore: ita vt teneatur restituere simpliciter æquale habita
ratiōe
ratione
absolutè expectati
cōmodi
commodi
. Ista conclusio verificatur in casu
postremi argumenti pro
secũda
secunda
parte,
quā
do
quando
tyrannus depopulatur vineta & oliueta
& messes. Et probatur ista conclusio argumento ibidem facto.
Aduertẽdi
Aduertendi
tamen sunt duo modi pro intelligentia præcedentis conclusionis, qui seruari possunt in huiusmodi restitutionibus.
Prior est, si attentis periculis quibus res erat
exposita, & deductis expensis faciendis in
curanda re eo tempore quo infertur damnum, tunc æstimetur res ipsa arbitrio prudentis viri certo quodam pretio, & hic modus iustus est & seruandus in casu tertiæ
cō
clusionis
conclusioni
, si velit ille qui
damnũ
damnum
intulit isto
modo restituere: etiam si ipse dominus renuat damnificatus.
Secũdus
Secundus
modus est
quẽ
quem
significabamus in primo argumento in op
positum, & est iustus modus ex conuentione & condicto vtriusque partis,
neq;
neque
tamen
necessariò seruandus absolutè, si nolit damnificator ita conuenire. At verò in casu quartæ conclusionis, si pars læsa istum modum
eligat, etiam si reclamet damnificatus, seruandus est iste modus. Et ratio huius est æ
quissima. Etenim æquitate plenum est, vt
qui ex animi nequitia intendit aliquem fraudare expectatione, quam habebat prouentuum & commodorum: ipse cogatur ad restituendum totum commodum quod expectabatur, maximè autem habet
verũ
verum
ista
sententia quando damnificator aperto marte intulit damnum.
Ad
argumẽta
argumenta
quæ proposita sunt in principio
respondendũ
respondendum
est quatenus
militāt
militant
cō
tra
contra
tertiam & quartam conclusionem: quanuis faueant primæ & secundæ conclusioni.
Respōdemus
Respondemus
ergo ad primum
argumentũ
argumentum
cum sua confirmatione, quòd iustum pretium rei non debet iudicari esse illud quo
æstimatur res
quādo
quando
vltro venditur & quæ
rit emptorem. Etenim in casu tertiæ & quartæ conclusionis dominus rei nulla ratione
quærit emptorem, quapropter pretium iustum non erit illud quo æstimaretur res si
vltro quæreret emptorem.
Quod si quis obijciat, quoniam in casu secundæ conclusionis dominus rei non quæ
rit emptorem, & nihilominus diximus,
ꝙ
quod
pretium iustum ad restituendum in illo casu erat illud quo æstimaretur res vltro venditioni exposita, ergo etiam in casu tertiæ &
quartæ conclusionis erit illa sufficiens restitutio. Respondetur non esse eandem rationem. Negatur enim consequentia.
Quoniā
Quoniam
in casu secundæ conclusionis quanuis dominus non erat paratus vendere rem suam, tamen res ipsa exposita est fortuitis periculis
atque fortunis quæ solent contingere vel
cũ
cum
nulla culpa damnificantis, & tunc nulla est
obligatio restituendi in foro
cōscientiæ
conscientiæ
: vel
cum minima culpa quando
dānificator
damnificator
nō
non
est directè & formaliter voluntarius, sed indirectè & reductiuè dicitur voluntarius. Et
propterea meritò & æquissimè arbitramur
ꝙ
quod
in casu secundæ conclusionis satisfiat domino ipsius rei, si restituatur illi minimum
pretium quo res solent valere & quo valent
|
æstimari quando vltro venduntur, etiam si
ipse dominus
nō
non
erat venditurus. Cæterum
in casu tertiæ & quartæ conclusionis vbi iniusta acceptio est completissime
volũtaria
voluntaria
,
merito condemnamus damnificatorem, vt
restituat cum illo rigore iustum pretium.
Ad secundum respondent aliqui viri docti, quòd in illo casu si fur conuertit in suum
cōmodum
commodum
triticum, quod furatus est
. v.
, verbi
g.
gratia,
vendendo vel comedendo, tunc tenetur restituere pretium illud, quo in præsenti æstimabatur frumentum. Et ratio est, quia tunc
ratione rei alienæ factus est ditior.
Cæterũ
Cæterum
si fur ipse
frumentũ
frumentum
combusit aut forte seruauit in aliud
tẽpus
tempus
, ad quod dominus erat
seruaturus, dicunt quòd tunc satisfacit, si reddat pretium, quo æstimabatur illo tempore
frumentum. Et ratio huius est, quia ipse dominus non est damnificatus re vera: nisi in
illo pretio quo ipse tunc erat
vẽditurus
venditurus
. Sed
profecto quanuis hæc sententia vtcunque
probabilis sit, mihi non placet: sed videtur
aliter dicendum, videlicet, quòd quia obligatio restitutionis statim oritur in illo casu
ex ipso furto: tunc erit
positũ
positum
in
volũtate
voluntate
domini vt eligat pretium quo sibi debeat fieri
restitutio. Ita prorsus quòd si velit exigere à
fure non solum pretium quo pro tunc æstimabatur frumentum (hoc enim
iustissimũ
iustissimum
est secundum primam conclusionem Diui
Thomæ) sed etiam aliquid amplius ad arbitrium boni viri propter commodum quod
expectabatur in futurum, quia ille erat reseruaturus frumentum: erit iustissimum & illud tenetur fur restituere statim, quia in toto isto pretio damnificat dominum rei. Et
confirmatur nostra sententia, quia non videtur æquum vt fur ille sit melioris conditionis, quàm qui per ignorantiam damnificaret dominum rei: iste enim obligatus est
à nobis & ab eis qui habent contrariam sententiam, vt soluat pretium quo pro tunc
æstimaretur res, si venditioni esset exposita:
constat
autẽ
autem
quòd in casu secundi argumenti triticum pluris valet de præsenti quàm valiturum erat in futuro tempore, ergo melioris conditionis esset fur quia reseruauit triticum vel combusit, quam ille qui per ignorantiam perdidit.
Ad tertium argumentum respondetur,
quòd eius difficultas examinabitur quæstione 78. Est enim singularis opinio Magistri
Soti contra communem sententiam quæ tenet, quòd ratione lucri cessantis licitum est
aliquid accipere.
ARTICVLVS V.
¶ Vtrùm oporteat semper restitutionem facere ei, à quo
acceptũ
acceptum
est aliquid.
AD Quintum sic proceditur.
Videtur,
ꝙ
quod
non oporteat semper
restitutionẽ
restitutionem
facere ei, à quo
acceptũ
acceptum
est aliquid.
Nulli enim debemus nocere. Sed
aliquando esset in
nocumẽtum
nocumentum
hominis si redderetur quod ab eo acceptum est, vel etiam in nocumentum aliorum, puta si aliquis redderet gladium depositum furioso. Ergo non semper est
restituẽdum
restituendum
ei,
à quo acceptum est.
¶ 2 Præterea. Ille qui illicitè aliquid dedit, non meretur illud recuperare. Sed
quādoq;
quandoque
aliquis illicitè
dat quod alius
etiā
etiam
illicitè accepit,
sicut apparet in dante &
recipiẽte
recipiente
aliquid simoniacè. Ergo
nō
non
semper
restituendũ
restituendum
est ei, à quo
acceptũ
acceptum
est.
¶ 3 Præterea. Nullus tenetur ad
impossibile. Sed quandoq́ue est impossibile restituere ei, à quo acceptum est, vel quia est mortuus, vel
quia nimis distat, vel quia est ignotus. Ergo non semper facienda est
restitutio ei, à quo acceptum est.
¶ 4 Præterea. Magis debet homo recompensare ei, à quo maius
beneficiũ
beneficium
accepit. Sed ab alijs personis homo plus accepit beneficij,
quàm ab illo qui mutuauit vel de|
posuit, sicut à parentibus. Ergo magis subueniendum est quandoque
alicui personæ alteri, quàm
restituẽ
dum
restituendum
ei, à quo acceptum est.
¶ 5 Præterea.
Vanũ
Vanum
est restituere illud quod ad manum restituentis per restitutionem peruenit. Sed
si prælatus iniustè aliquid ecclesiæ
subtraxit: & ei restituat, ad manus
eius deueniet: quia ipse est rerum
ecclesiæ conseruator. Ergo non debet restituere ecclesiæ à qua abstulit: & sic non semper restituendum
est ei, à quo est ablatum.
SED
cōtra
contra
est,
qđ
quod
dicit̃
dicitur
Rom. 13.
Reddite omnibus debita: cui tributum,
tributũ
tributum
, cui vectigal, vectigal.
RESPONDEO dicendum,
ꝙ
quod
per restitutionem fit reductio ad
æqualitatem
cōmutatiuæ
commutatiuæ
iustitiæ,
quæ
cōsistit
consistit
in rerum
adęquatione
adæquatione
,
sicut dictum
est. Huiusmodi autem rerum adæquatio fieri
nō
non
posset nisi ei, qui minus habet quàm
quod suum est, suppleretur quod
deest. Et ad hanc suppletionem faciendam, necesse est vt ei fiat restitutio, à quo acceptum est.
AD primum ergo dicendum,
ꝙ
quod
quādo
quando
res restituenda apparet esse
grauiter nociua ei, cui restitutio facienda est, vel alteri, non ei debet
tunc restitui: quia restitutio ordinatur ad
vtilitatẽ
vtilitatem
eius, cui restituitur.
Omnia enim quæ possidentur, sub
ratione vtilis
cadũt
cadunt
. Nec tamen debet ille qui detinet sic rem
alienā
alianam
,
sibi appropriare, sed vel reseruare,
vt
cōgruo
congruo
tẽpore
tempore
restituat, vel
etiā
etiam
alibi tradere tutius
conseruādam
conseruandam
.
AD secundum dicendum,
ꝙ
quod
ali
quis dupliciter aliquid illicitè dat.
Vno modo, quia ipsa datio est illicita, &
cōtra
contra
legem, sicut patet in eo
qui simoniacè aliquid dedit. Et talis meretur amittere quod dedit:
vnde
nō
non
debet ei restitutio fieri de
his. Et quia etiam ille qui accepit,
contra
legẽ
legem
accepit, non debet sibi
retinere, sed debet in pios vsus conuertere. Alio modo aliquis illicitè
dat, quia propter rem illicitam dat,
licet ipsa datio non sit illicita: sicut
cùm quis dat meretrici propter fornicationem. Vnde & mulier potest
sibi retinere quod ei datum est. Sed
si superfluè aliquid per fraudem vel
dolum extorsisset, tenetur eidem
restituere.
AD tertium dicendum,
ꝙ
quod
si ille
cui debet fieri restitutio, sit omnino ignotus, debet homo restituere
secundum quod potest, scilicet dando in eleemosynas
ꝓ
pro
salute ipsius,
siue sit mortuus, siue sit viuus: præ
missa tamen diligenti inquisitione
de persona eius, cui est restitutio facienda. Si verò sit mortuus ille, cui
est restitutio facienda, debet restitui hæredi eius, qui
cōputatur
computatur
quasi
vna persona cum ipso. Si verò ille
sit
multũ
multum
distans, debet sibi transmitti quod ei debetur, & præcipuè
si sit res magni valoris, & possit
cō
modè
commode
trāsmitti
transmitti
. Alioquin debet in
aliquo loco tuto deponi, vt pro eo
cōseruetur
conseruetur
, & domino significari.
AD quartum dicendum,
ꝙ
quod
aliquis de hoc quod est sibi
propriũ
proprium
,
debet magis satisfacere parentibus
vel his à quibus accepit maiora beneficia. Non autem debet aliquis
|
recompensare benefactori de alieno. Quod contingeret, si quod debet vni, alteri restitueret: nisi fortè
in casu
extremę
extremæ
necessitatis, in quo
posset, & deberet aliquis, etiam auferre aliena, vt patri subueniret.
AD quintum dicendum,
ꝙ
quod
præ
latus potest rem ecclesiæ surripere
tripliciter. Vno modo, si rem ecclesiæ non sibi deputatam, sed alteri,
sibi vsurparet, puta si
episcopꝰ
episcopus
vsurparet sibi rem capituli. Et tunc planum est quòd debet restituere, ponendo in manus
eorũ
eorum
, ad quos de
iure pertinet. Alio modo, si
rẽ
rem
Ecclesiæ suæ custodiæ
deputatā
deputatam
in alterius dominium transferat, puta
consanguinei vel amici. Et tunc debet restituere Ecclesiæ, & sub sua
cura habere, vt ad successorem perueniat. Tertio modo potest prælatus surripere rem Ecclesiæ solo animo, dum, scilicet, incipit habere
animũ
animum
possidendi eam vt suam, &
non nomine Ecclesiæ: & tunc debet restituere, talem animum deponendo.
SVMMA ARTICVLI.
COnclusio est affirmatiua. Ratio est,
quia per restitutionem fit rectitudo secundum æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, quæ consistit in adæquatione quadam
ipsarum rerum: sed ista adæquatio fieri
nō
non
potest nisi restituatur eidem qui minus habet,
quā
quam
oporteat
eũ
eum
habere: ergo
eidẽ
eidem
faciẽ
da
facienda
est restitutio à quo aliquid
acceptũ
acceptum
est.
COMMENTARIVS.
HActenus
D.
Diuus
Tho.
Thomas
definiuit quæ pertinebant ad substantiam restitutionis
ipsius: nunc autem in hoc articulo &
sequẽ
tibus
sequentibus
agit de
circũstantijs
circunstantijs
restitutionis: & in
hoc quinto articulo agit de circunstantia,
cui scilicet facienda est restitutio. Et
quāuis
quamuis
conclusio
D.
Diui
Tho.
Thomæ
habeat formam vniuersalis in eo
ꝙ
quod
dicit semper: tamen intelligenda
est per se loquendo & quantum est ex natura rei, si absolute consideretur ipsa iniusta acceptio, vel detentio quod idem est. Nihilominus possunt interuenire quædam
accidẽ
tia
accidentia
& circunstantiæ propter quas non possit
eidem fieri restitutio à quo aliquid
acceptũ
acceptum
est: & de istis agit
D.
Diuus
Thom.
Thomas
in solutionibus
ad argumenta. Sed antequam ad
argumentorũ
argumentorum
explicationem perueniamus, oportet
aduertere quasdam
intelligẽtias
intelligentias
& moderationes ipsius conclusionis. Prima intelligentia & moderatio est,
ꝙ
quod
D.
Diuus
Tho.
Thomas
dicit
ꝙ
quod
semper fieri debet restitutionem
eidẽ
eidem
à quo aliquid
acceptũ
acceptum
est,
intelligendũ
intelligendum
est si ille sit
verus dominus:
quoniā
quoniam
qui furatur à latrone non debet restituere latroni, sed vero domino. Et
secundũ
secundum
hanc
intelligẽtiā
intelligentiam
procedit
ratio articuli, alias minimè. Si enim latroni
fieret restitutio, latro haberet
plusquā
plusquam
oporteret eum habere & verus dominus haberet minus: ergo talis operatio
nō
non
est vera restitutio. Notandum tamen est,
ꝙ
quod
si qui accepit dubitat an ille à quo accepit furatus fuerit rem illam vel non, tunc tenetur eidem restituere. Ratio est, quoniam in re dubia melior est conditio possidentis.
Itaq;
Itaque
debet esse
homo certus
ꝙ
quod
ille à quo accepit detinebat
rem illam iniustè & iniquè. Secunda limitatio est, quando ille qui accepit à latrone incurrit magnum detrimentum si restituat vero domino & non latroni: & hoc maximè
habet verum quando ille qui accepit, bona
fide accepit. Ratio huius est, quia nemo tenetur cum dispendio &
detrimẽto
detrimento
proprio
rebus alienis consulere, præsertim quando
ipse qui accepit non habuit culpam iniustæ
acceptionis. Diximus quando non habuit
culpā
culpam
: quoniam si quis sciens & prudens,
ꝙ
quod
ille à quo accipit furatus est rem illam, eam
accipit, iam quasi consors furti tenebitur
cũ
cum
aliquo
detrimẽto
detrimento
vero domino restituere:
quantum vero detrimenti teneatur pati relinquitur arbitrio boni viri: non enim tenebitur restituere cum periculo vitæ aut percussionis, aut famæ, neque cum periculo notabili bonorum suorum: sed attendenda est
quantitas furti: si enim fuerit res magni momenti tenebitur etiam ille qui
cũ
cum
mala fide
|
accepit à latrone, pati aliquod
detrimẽtum
detrimentum
bonorum suorum, vt res illa restituatur vero domino: non tamen tenebitur
tantũ
tantum
detrimenti pati quantum ille qui primo furatus est. Et ratio est, quoniam qui accepit vel
emit rem ab ipso latrone, accepit eam iam
periclitantem & sine spe
redeũdi
redeundi
ad verum
dominũ
dominum
: quapropter si eam reddat eidem
latroni, non obligabitur vt cum maximo detrimento suo teneatur
illā
illam
reddere vero domino. Si autem absque suo detrimento potuit illam rem reddere vel seruare vero domino tenebitur ad restitutionem in integrum: quoniam rem alienam constituit in
manibus ipsius latronis.
Tertia moderatio est, quando ille qui accepit rem illam reddit alicui tertio de quo
certus est quòd reddet vero domino.
v.
Verbi
g.
gratia,
qui furatus est rem alienam ab aliquo patri
familias potest eam reddere vxori vel filio
vel maximo amico, de quibus certus est
ꝙ
quod
reddent vero domino, vel expendent in vtilitatem ipsius secundum
voluntatẽ
voluntatem
eius saltim interpretatiuam. Sed obseruandum est
hic,
ꝙ
quod
qui isto modo restituit per
tertiā
tertiam
personam, debet procurare vt verus dominus
non possit alias petere rem illam à latrone,
& vt latro non putet se teneri iam ad restitutionem. Hoc
autẽ
autem
conuenienter fiet, si possibile est per admonitionem
vtriusq;
vtriusque
. Sed est
vnicum argumentum contra
conclusionẽ
conclusionem
sic explicatam &
moderatā
moderatam
. Quoniam in
cap. in literis. de restitut spoliat. & etiam in
l. bona fi de. ff. depositi. dicitur quòd prædo
spoliatus, est ante omnia restituendus secundum ordinem iuris, sed leges iustæ
obligāt
obligant
in foro
cōscientiæ
conscientiæ
: ergo ille qui accepit rem
à latrone, tenebitur in foro conscientiæ
eidẽ
eidem
restituere, vt ipse adimpleat suam obligationem & restituere possit vero domino. Respondetur,
ꝙ
quod
huiusmodi leges non transferunt dominium neque conferunt ius ipsi
prædoni vt sibi fiat restitutio: sed sunt quasi
pœnales in odium eius qui propria autoritate accepit rem ab ipso latrone, & propria
autoritate vult rem illam proprio domino
reddere quando causa educta est iam ad iudicium: tunc enim ordo iuris merito postulat, vt per manus iudicis fiat ista restitutio.
Cæterum vniuersaliter verum erit in foro
conscientiæ, quòd si quis restituat rem vero
domino etiam si imprudenter faciat
quādo
quando
res deducta est vel
deducẽda
deducenda
creditor ad iudicium: non tenebitur in foro conscientiæ
amplius aliquid restituere prædoni. ¶ Iam
vero in solutionibus ad argumenta
D.
Diuus
Thomas ponit quasdam alias limitationes conclusionis articuli.
Sit igitur
cōclusio
conclusio
in solutione ad
primũ
primum
.
Quando restitutio nociua est ei cui debet
fieri vel tertiæ personæ:
nō
non
est facienda
tũc
tunc
.
Ratio est, quia restitutio ordinatur ad vtilitatem eius cui
faciẽda
facienda
est: ergo si fuerit nociua destruitur omnino finis restitutionis, ac
proinde non est facienda tunc. Sed aduertit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
ꝙ
quod
tunc debitor debet seruare rem illam
reddendā
reddendam
opportuno tempore, vel deponere illam apud tertiam personam, vt
cō
modius
commodius
seruetur & reddatur.
DVbitatur primo, circa istam
cōclusionem
conclusionem
. An sit
peccatũ
peccatum
in tali casu reddere vero
dño
domino
suum debitum. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ipse
dñs
dominus
in eo
ꝙ
quod
vere
dñs
dominus
est, ius habet ad
petendā
petendam
rem
suā
suam
: ergo debitor facit illi
iniuriā
iniuriam
nō
non
reddendo saltim cum petit, alias esset quasi
bellũ
bellum
iustum
ex
vtraq;
vtraque
parte. ¶ Arguitur secundo. Ipse debitor non est tutor vel custos creditoris, sed
solum est debitor: ergo ad illum non pertinet nisi vt faciat officium debitoris: ipse autem creditor prouideat sibi an sit
commodũ
commodum
sibi tunc recipere debitum an non.
SED in
oppositũ
oppositum
est. Primo
ꝙ
quod
dicitur
Eccles. 17.
Vnicuiq;
Vnicuique
mandauit
Dñs
Dominus
de proximo suo. Et Prouerb. 24. Erue eos qui ducuntur ad mortem, ergo
cũ
cum
ipse debitor retinendo pro tunc
debitũ
debitum
, custodiat
creditorẽ
creditorem
vel à damno spirituali peccati, vel à temporali maiori
quā
quam
carentia debiti, aut
etiā
etiam
tertiā
tertiam
personā
personam
eripiat vel custodiat ab huiusmodi
malis: non tenebitur pro tunc restituere.
Arguitur
secũdò
secundo
ratione
D.
Diui
Tho.
Thomæ
in solutione ad primum. Et confirmatur, quia
quā
uis
quamuis
restitutio secundum
specificā
specificam
rationem
iustitiæ commutatiuæ non respiciat nisi æ
qualitatem rei ad rem,
tamẽ
tamen
quia debet esse
actus virtutis: oportet vt fiat vbi & quando
secundum rectam rationem expedierit. At
vero pro tunc non expedit, imo vero nocet,
ergo non est facienda pro tunc.
Arguitur tertiò. Quoniam etsi verus dominus habeat ius ad suum depositum vel
ad quoduis aliud debitum: tamen
nō
non
habet
ius vt pro tunc exigat debitum ab altero.
Nemo enim habet ius ad id quod non est
secundùm rectam rationem: cum igitur
nō
non
sit secundùm rectam rationem tunc accipere non est illi facienda restitutio.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Quando debitor
nullũ
nullum
incurrit detrimentum ex retentione debiti:
& alias sequitur graue detrimentum siue spirituale siue temporale ex illius solutione debiti: erit peccatum tunc reddere debitum,
maxime si creditor non vrgeat
neq;
neque
instet.
Istam conclusionem probant argumenta
facta pro secunda parte, & hanc videtur
D.
Diuus
Tho.
Thomas
voluisse statuere in solutione ad primum: neque enim distinxit de damno spirituali vel corporali, sed communiter dixit
quando fuerit grauiter nociua restitutio.
Secunda conclusio. Non est peccatum
reddere debitum domino petenti: etiam si
ex solutione debiti sequatur graue
damnũ
damnum
spirituale vel corporale petenti vel tertiæ
priuatæ personæ, quando ex retentione debiti sequitur graue damnum ipsi debitori.
V.
Verbi
g.
gratia,
si latro
cōminetur
comminetur
mihi mortem nisi
reddam ei gladium alienum quod emi ab
illo, possum illi reddere licitè, vt iam diximus: ergo multo magis quando ipse verus
dominus exigit rem suam ita vt nisi reddidero notabile periculum incurram ego. Ratio huius conclusionis est, quia in tali casu
damnum illud quod sequitur non est mihi
volũtariũ
voluntarium
expressè
neq;
neque
interpretatiue. Expressè
quidẽ
quidem
patet, non enim intendo damnum alterius. Interpretatiuè vero probatur,
quia
interpretatiuũ
interpretatiuur
volũtariũ
voluntarium
dicitur & est,
quando aliquis tenetur aliquod
malũ
malum
impedire &
nō
non
impedit: at vero pro tunc ego
nō
non
obligor succurrere proximo
cũ
cum
tanto periculo meo vt diffiniuimus supra. q. 26. art. 4.
ergo
nō
non
est illud
damnũ
damnum
pro tunc mihi interpretatiuè
voluntariũ
voluntarium
. Probatur & explicatur secundò bono exemplo. Nemo tenetur succurrere hosti periclitanti, si
prudẽter
prudenter
existimat
ꝙ
quod
erutus ab illa necessitate occidet
illũ
illum
vel aliquod
magnũ
magnum
damnũ
damnum
inferet,
ergo simile est in nostro casu. Diximus
autẽ
autem
in
cōclusione
conclusione
vel alterius priuatæ personæ:
quoniam si fuerit persona publica cuius vita & salus est reipublicæ maximè necessaria, tenebitur ipse debitor pati
detrimentũ
detrimentum
illud propter illius personæ salutem.
Tertia conclusio. Quando ex debiti retentione
nullũ
nullum
detrimentum incurrit debitor, etiam si creditor vrgeat: erit peccatum
reddere
debitũ
debitum
, si malum quod sequitur ex
debiti solutione est corporale
etiā
etiam
ipsius petentis. Non
autẽ
autem
erit
peccatũ
peccatum
si illud
damnũ
damnum
quod sequitur fuerit spirituale ipsius petentis. Ista
cōclusio
conclusio
quantũ
quantum
ad
vtranq;
vtranque
partem,
probatur soluendo
obiectionẽ
obiectionem
quæ statim
se offert. Etenim damnum spirituale multo
maius est
quā
quam
corporale: quomodo ergo si
tenetur debitor
nō
non
reddere
debitũ
debitum
quando
sequitur
malũ
malum
corporale petenti, dicimus
ꝙ
quod
nō
non
tenetur
nō
non
reddere quando sequitur malum spirituale?
Respōdetur
Respondetur
ergo,
ꝙ
quod
non est
eadẽ
eadem
ratio sed est differentia maxima,
quoniā
quoniam
retentio debiti pro tunc
mediũ
medium
est ex natura sua
ordinatũ
ordinatum
& efficax vt proximus
nō
non
incurrat
malũ
malum
illud corporale: at vero vt
nō
non
incurrat
damnũ
damnum
spirituale non est medium
ordinatũ
ordinatum
neq;
neque
efficax: etenim
mediũ
medium
ordinatũ
ordinatum
est correctio fraterna. Deinde etiamsi denegatur
debitũ
debitum
, iam ipse proximus peccauit
in corde suo, & fortassis peccabit magis ex
nō
non
redditione debiti propter
maiorẽ
maiorem
appetitum ex priuatione. ¶ Est & alia optima differentia, videlicet,
ꝙ
quod
bonorũ
bonorum
corporis, scilicet,
vitę
vitæ
& salutis homo
nō
non
est dominus: &
propterea
cũ
cum
illa
pericilitātur
periclitantur
tenetur
quisq;
quisque
impedire
etiā
etiam
impugnante ipso domino. At
vero
ipsarũ
ipsarum
actionũ
actionum
spiritualiũ
spiritualium
homo dominus est, quapropter nemo potest cogere
hominẽ
hominem
quādo
quando
vult peccare nulla interueniente iniuria tertiæ personæ: nisi forte sit iudex
aut prælatus ad cuius officium pertineat impedire per aliqua media determinata. Est
exemplũ
exemplum
huius quod dicimus. Si Petrus velit se ipsum vel
aliũ
alium
occidere aut percutere,
possum ego imo tenebor, si absque meo detrimento id possum facere, ligare illum, &
in vincula si opus fuerit conijcere: at vero si
pergit fornicari, non est mihi licitum ligare illum aut aliquam vim facere ne pergat
ad fornicandum: sed solummodo possum
vti correctione fraterna.
Ex dictis sequitur,
ꝙ
quod
si
detrimentũ
detrimentum
quod
sequitur ipsi creditori fuerit rei familiaris:
tunc scienti & volenti
detrimentũ
detrimentum
, licitum
est mihi & debeo soluere
debitũ
debitum
ipsi petenti. Ratio est, quia ille est dominus rei familiaris & potest pati detrimentum.
Quarta conclusio sit, in eodem casu
prę
cedentis
præcedentis
cōclusionis
conclusionis
. Si
damnũ
damnum
quod sequitur redundat in
tertiā
tertiam
personam siue sit corporale siue sit spirituale, peccatum erit reddere debitum. Prima pars patet ex
præcedẽ
ti
præcedenti
conclusione & ratione ipsius. Secunda vero pars probatur, videlicet quando
damnũ
damnum
spirituale sequitur tertiæ personæ.
v.
Verbi
g.
gratia,
si petat
debitũ
debitum
ad solicitandam
mulierẽ
mulierem
non paratam. Probatur ex illo testimonio Ecclesiasti. 17.
Vnicuiq;
Vnicuique
mandauit Dominus de
proximo suo, sed in illo euentu ego possum
absque detrimento meo euitare scandalum
proximo: ergo debeo euitare retinendo
debitũ
debitum
, siquidem ex hoc efficaciter impeditur
scandalum. Neque valet obiectio ex præcedenti conclusione, vbi diximus
ꝙ
quod
quando
ipse creditor petit debitum ad
fornicādum
fornicandum
vbi incurrit damnum spirituale:
nō
non
possum
illi denegare, ergo eadem est ratio quando
tertia persona incurrit damnum spirituale.
Respōdetur
Respondetur
ꝙ
quod
est maxima
differẽtia
differentia
, quoniam ipse creditor petens debitum ad
fornicandũ
fornicandum
, iam fornicatus est in corde suo: at vero tertia persona innocens scandalizanda
nondum peccauit: quapropter retentio debiti est medium efficax ad impediendum
damnum spirituale illius tertiæ personæ,
nō
non
autem est efficax ad impediendum damnum spirituale ipsius creditoris.
AD argumenta vtriusque difficultatis
facile potest patere
respōsio
responsio
ex supradictis, præterquam ad primum
argumentũ
argumentum
pro parte negatiua positum. ¶ Pro cuius solutione notandum est,
ꝙ
quod
dupliciter potest
dici quis habere ius ad aliquid petendum:
vno modo secundùm
rationẽ
rationem
iustitiæ, materialiter &
quantũ
quantum
ad
substantiā
substantiam
actus: altero modo formaliter secundùm
rationẽ
rationem
iustitiæ, prout est virtus requirens circunstantias virtutis. Dicimus ergo,
ꝙ
quod
quando creditor petit debitum suum semper habet ius
ad petendum priori modo: & si debitor soluit semper facit opus iustitiæ quantum ad
substantiam actus saltim, etiam si aliàs peccet. At vero quando creditor petit debitum
deficientibus circunstantijs illis, de quibus
diximus in supradictis conclusionibus, excusatur ipse debitor sufficienter propter rationes quas diximus.
DVbitatur secundò, Vtrùm quando in
prædictis casibus est peccatum reddere debitum, sit peccatum contra charitatem
tantum, an vero sit etiam contra iustitiam?
quod quidem multum refert Theologo dignoscere, quoniam si tantùm est peccatum
contra charitatem, non obligabit ad restitutionem. Si autem fuerit etiam contra iustitiam, tenebitur peccans restituere
totũ
totum
damnum consequutum ex redditione debiti.
Ante omnia supponamus, quòd
quādo
quando
damnum consequutum ex redditione debiti fuerit tantum contra charitatem, ipsa
etiā
etiam
redditio debiti erit tantum contra charitatem. Sed tota difficultas est quando
damnũ
damnum
consequutum fuerit contra
iustitiā
iustitiam
, an tunc
ipsa redditio debiti sit etiam semper contra
iustitiam? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ex differentia quæ inuenitur inter personam priuatam & personam publicam, ad
cuius officium pertinet gubarnare rempublicam, innocentes defendere & alia huiusmodi. Etenim huiusmodi persona peccat
contra iustitiam, si sciens & prudens
nō
non
euitet
periculũ
periculum
quod instat ciuibus: at vero persona particularis non tenetur ex iustitia obuenire huiusmodi periculis sicut nec
iā
iam
periclitantem defendere. At vero debitor siue
depositarius persona particularis est: ergo
nō
non
peccat contra
iustitiā
iustitiam
si reddat debitum
siue depositum nihil curans de damno proximi quod postea consequetur. Et
cōfirmatur
confirmatur
. Si me præsente Petrus inuadat
Ioannẽ
Ioannem
,
& ego sim potens
absq;
absque
meo
detrimẽto
detrimento
eripere Ioannem, nihilominus non pecco contra iustitiam si nolim eripere: sed solum contra charitatem, ergo debitor qui
nō
non
tenetur
ex iustitia defendere
proximũ
proximum
, non peccat
nisi contra charitatem reddendo debitum.
Ipsa enim redditio debiti
secũdùm
secundum
se bona
est neque ordinatur à reddente ad damnificandum
proximũ
proximum
, sed solum erit mala &
peccatum ex illa circunstantia quam ipse
debitor non tenetur ex iustitia euitare.
Arguitur secundò. Si creditor in eodem
casu dubij petat à debitore debitum coram
iudice, & iudex ferat sententiam vt reddat
statim debitum, ipse debitor non peccabit
si statim reddat obediendo iudici: ergo neque etiam peccaret contra
iustitiā
iustitiam
saltim, si
ante sententiam iudicis redderet. Probatur
consequentia. Quia si antea erat peccatum
contra iustitiam, non potuit per sententiam
iudicis excusari debitor à peccato.
Arguitur tertiò. Si debitor vel depositarius in eodem casu fuisset homicidij causa
reddendo gladium aut debitum, sequitur
quòd si etiam ipse aliquod
detrimẽtum
detrimentum
pateretur ex retentione debiti: non posset reddere debitum absque peccato contra iustitiam, quod est contra definita in dubio præ
cedenti. Probatur sequela, quia si ipsa redditio debiti vel depositi in illo casu est causa
homicidij: non poterit fieri licita propter
detrimentum quod aliàs incurreret ipse debitor si retineat debitum.
PRO decisione veritatis sit vnica conclusio. Redditio debiti in casu nostri
dubij peccatum est contra iustitiam, & per
cōsequens
consequens
qui reddit debitum tenebitur ad
restitutionem totius damni consequuti. Ista
conclusio euidenter sequitur ex quadam falsa sententia Caietani in summa in verbo, restitutio. Vbi tenet,
ꝙ
quod
quando quis absque
detrimento suo potest defendere
proximũ
proximum
& non defendit, peccat contra iustitiam, &
tenetur restituere, ergo multo magis in nostro casu, vbi debitor dat
instrumẽtum
instrumentum
vel
exercet
actionẽ
actionem
vnde sequitur
damnũ
damnum
. Videtur
etiā
etiam
sequi ex alia sententia
eiusdẽ
eiusdem
Caiet.
infra. q. 169. art. 2. ad 4. dub. 2. vbi asserit,
ꝙ
quod
vendentes arma gerentibus bellum
iniustũ
iniustum
contra ecclesiasticos, homicidæ sunt & sacrilegi: ergo
etiā
etiam
in nostro casu reddens gladium apud se depositum ei qui vult proximum occidere, erit
etiā
etiam
ipse homicida: & nihilominus aliqualis est differentia inter vendentes arma & reddentes
depositũ
depositum
siue debitum in prædicto casu. Quoniam sic vendentes non possunt cogi vt vendant, isti vero possunt cogi à iudice vt
reddāt
reddant
, quapropter illi sunt magis voluntarij respectu damni consequuti quam reddentes
depositũ
depositum
aut
debitum. ¶ Deinde probatur conclusio ex
vulgari regula in cap. fin. de iniurijs & damno dato. si tua culpa damnum datum est,
aut iniuria irrogata, aut irrogantibus opem
fortasse tulisti: Iure te super his satisfacere
oportet. Sed debitor in casu proposito fert
opem homicidæ reddendo gladium vel pecunias, ergo tenebitur restituere. Idem colligitur ex. l. si pignore. §. ferramenta. ff. de furtis. vbi habetur quòd qui ferramenta sciens
& prudens accommodauerit ad defringendum ostium vel armarium, etiamsi nullum
consilium dederit ad furtum faciendum: tenetur ad restitutionem furti. Præterea probatur conclusio. Debitor qui reddit
debitũ
debitum
in casu nostræ conclusionis, in foro exteriori si accusetur
,
condemnabitur & obligabitur ad restitutionem damni: sed sententia iudicis quæ non fundatur in falsa præsumptione non obligat de nouo ad restitutionem
ad quam antea non tenebatur ipse reus: ergo in foro conscientiæ tenebatur ipse reus
restituere. Denique si debitor vel depositarius in eodem casu reddat gladium amenti
furioso qui alium parat occidere, procul dubio esset reus illius homicidij & teneretur
ad restitutionem: ergo etiam si reddat gladium homini quidem mentis compoti sed
irato & parato occidere
proximũ
proximum
, erit reus
homicidij. Probatur consequentia,
quoniā
quoniam
non minus concurrit cum isto quam cum
ipso amente, quanuis ille qui non est amens
adijciat suum voluntarium. Hoc enim non
diminuit meum voluntarium neque
meũ
meum
concursum moralem.
AD argumenta in oppositum respondetur ad primum &
cōfirmationem
confirmationem
,
quòd aliud est non defendere proximum,
aliud offendere apponendo
aliquā
aliquam
actionẽ
actionem
vel
instrumentũ
instrumentum
vnde noceatur proximus.
Ad secundum respondetur, quòd in illo
casu tenetur ipse debitor admonere iudicem de periculo quod timetur contra proximum, &
tũc
tunc
si nihilominus cogatur reddere gladium vel depositum ipse excusatur à culpa.
Ad vltimum argumentum respondetur, quòd in illo casu debitor non est voluntarius respectu damni quod sequitur: quia
non tenetur pro tunc retinere depositum
cum tanto suo periculo.
Deinceps in solutione ad secundum ponit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
duas conclusiones. Prima est,
quādo
quando
datio est illicita & contra
legẽ
legem
is qui
accepit
tenet̃
tenetur
restituere, non ei qui dedit: sed
in pios vsus debet conuertere. Ponit
exẽplũ
exemplum
in datione pretij simoniaca ex
vtraq;
vtraque
parte.
Secunda conclusio est. Quando ipsa datio non est illicita sed est propter rem illicitam: nihil est
restituẽdum
restituendum
, nisi superfluè aliquid accipiatur ad fraudem & dolum. Ponit exemplum in pretio quod datur meretrici pro illicito vsu corporis.
PRO intelligentia huius doctrinæ
notā
dum
notandum
est primò, quòd Diuus Thomas
vocat hic dationem illicitam eam quæ ab
intrinseco illicita est, vocat vero dationem
licitam eam quæ non habet ex proprio obiecto & materia aliquam culpam: quanuis
habeat
illā
illam
ab extrinseco ex fine vel alia circunstantia fiat illicita. ¶ Nota secundo,
ꝙ
quod
datio quæ est illicita in seipsa & intrinsecè, potest esse illicita ex parte vtriusque, scilicet,
dantis & accipientis: vt contingit in datione
pretij simoniaca & conuentione.
Aliquādo
Aliquando
vero potest fieri illicita tantum ex altera parte scilicet recipientis.
v.
Verbi
g.
gratia,
si Petrus det pretium Ioanni ne committat aliquod
flagitiũ
flagitium
tunc
recipiẽs
recipiens
peccat. ¶ Denique nota, quòd
datio illicita ex vtraque parte dupliciter potest contingere. Vno modo
ꝙ
quod
sit illicita ratione materiæ quæ
nō
non
est pretio æstimabilis, vt patet in exemplo posito simoniacæ
cō
uentionis
conuentionis
& dationis. Altera vero est illicita
ex eo tantum quod est contra legem, quanuis materia sit pretio æstimabilis.
V.
Verbi
g.
gratia,
cum
Petrus dat Ioanni pretium vt interficiat hominem. De his omnibus dicendum est per
singula,
præterquā
præterquam
ꝙ
quod
tractationem de simonia remittimus in quæstionem
cẽtesimam
centesimam
.
DVbitatur tertiò in ordine huius articuli. Vtrùm quando datio est illicita in
seipsa ex parte vtriusque, & nihilominus datio est pro re quæ pretio æstimari potest, est
tamen contra legem & iniuriam &
detrimẽ
tum
detrimentum
alterius, vt cum datur iudici
pretiũ
pretium
pro
iniqua sententia, vel testi pro falso testimonio: teneatur recipiens ad
restitutionẽ
restitutionem
pretij? nam de damno dato alteri parti
nō
non
est
dubitandi ratio. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Qui accipit pretium pro be
neficio ecclesiastico per
conuentionẽ
conuentionem
simoniacā
simoniacam
tenetur illud restituere & eidem qui
dedit, vt habetur probabilis opinio, ergo
etiā
etiam
in casu nostri dubij tenebitur recipiens
pretium eidem cui dedit restituere.
Arguitur
secũdò
secundo
. Qui dedit pretium in
casu nostro, per talem
conuentionẽ
conuentionem
nō
non
abdicauit à se
dominiũ
dominium
neq;
neque
transtulit in
alterũ
alterum
qui accepit
pretiũ
pretium
, ergo qui accepit tenetur
restituere. Probatur antecedens,
quoniā
quoniam
per
contractum & conuentionem iure irritam
non transfertur dominium, sed illa conuentio
quę
quæ
est ex parte
vtriusq;
vtriusque
illicita est, etiam
iure ipso irrita & nulla est, vt patet in. l. iuris
gẽtiũ
gentium
. §. si hoc
maleficiũ
maleficium
. ff. de pactis. & in. l.
generaliter. ff. de verbor. obligat. & in. c.
nō
non
sane. 14. q. 5. quod desumitur ex August. in
epist. 54. quæ est ad Macedonium.
Arguitur tertiò. Si quis recipiat pretium
pro re quam tenetur ex iustitia facere
. v.
, verbi
g.
gratia,
iudex pro iusta sententia pronuntianda, tenetur restituere illud pretium: ergo multo
magis tenetur restituere qui accipit
pretiũ
pretium
pro iniusta
sentẽtia
sententia
. Inquit enim
D.
Diuus
August.
Augustus
vbi supra,
ꝙ
quod
iniquius accipitur pretium pro
iniqua sententia, quam pro iusta.
Sed pro altera parte arguitur. Non tenetur iure naturæ qui accipit pretium per huiusmodi
cōuentionem
conuentionem
ex vtraque parte illicitam ad aliquam restitutionem, sed ius positiuum tam ciuile quam canonicum damnans huiusmodi conuentiones, solum denegat
actionẽ
actionem
petendi & repetendi pretium in
iudicio, & non facit inhabilem eum qui recipit, ad recipiendum dominium pretij, vt
patet consideranti leges pro contraria parte, ergo. Maior patet.
Quoniā
Quoniam
industria ipsa
& labor quem impendit is qui accipit pretium per huiusmodi conuentionem in vtilitatem illius qui dat pretium, profecto est
pretio æstimabilis: at vero ex conuentione
vtriusq;
vtriusque
partis fit
pretiũ
pretium
iustũ
iustum
: ergo
nō
non
tenetur qui recipit illud iure naturæ restituere.
Arguitur secundò &
cōfirmatur
confirmatur
.
Quoniā
Quoniam
ex opposita
sentẽtia
sententia
sequitur
ꝙ
quod
faber qui
fabricat vel acuit gladium ex pacto alterius
qui vult occidere
hominẽ
hominem
: teneatur ad restitutionem pretij pro suo labore.
Itẽ
Item
miles qui
conductus est stipendio ad bellum iniquum teneatur ad restitutionem stipendij.
|
Itẽ
Item
qui
vẽdidit
vendidit
venenũ
venenum
sciens in
malũ
malum
vsum
vẽdi
vendi
teneretur ad
restitutionẽ
restitutionem
pretij pro veneno accepti, quæ omnia falsa reputamus.
Denique arguitur tertio. Si restitutio esset facienda in casu proposito, maxime illi
qui dedit
pretiũ
pretium
. Consequens est falsum, ergo nulli facienda est restitutio. Sequela probatur à sufficienti diuisione,
quoniā
quoniam
non est
facienda pauperibus. Nam pauperes substituuntur loco veri domini
quādo
quando
ipse dominus non comparet: sed in casu nostro verus
dominus
cōparet
comparet
, ergo. Deinde non est facienda restitutio illi in cuius iniuriam facta
est iniqua conuentio,
quoniā
quoniam
illi fit satis si restituatur totum damnum illatum,
reliquũ
reliquum
est ergo, quòd maxime sit facienda ei qui
dedit. Hoc
autẽ
autem
esse falsum probatur, is qui
dedit pretium pro re quæ pretio æstimari
poterat, voluntariè abdicauit à se
dominiũ
dominium
ex pacto & conuentione vtriusque partis,
ergo illi non est facienda restitutio.
In hoc dubio definiendo, Doctores variè sentiunt. Prima sententia est affirmatiua,
sed inter affirmantes est maxima dissensio
cui facienda restitutio sit. Caiet. in summa,
in verbo restitutio. cap. 4. inquit, faciendam
esse restitutionem ei in cuius
iniuriā
iniuriam
fit iniqua conuentio, aut certe Christo vniuersorum hæredi, idest, pauperibus. ¶ Secunda
sententia est, faciendam esse
restitutionẽ
restitutionem
ei
qui dedit vel pauperibus indifferenter ad libitum recipientis. Hanc videtur sequi Syluest. in verbo restitutio. 2. §. 1. & verbo restitutio. 4. §. 1. & Adria. in 4. in materia de restitutione, in speciali quæstione de hac re.
¶ Alij dicunt, faciendam esse ei qui dedit.
Hanc sequitur Soto lib. 4. de iustitia & iure,
art. 1. ad 2. col. 4. & 5.
¶ Alij vero aiunt
faciẽ
dam
faciendam
esse restitutionem pauperibus si maleficium iam perpetratum est pro quo
datũ
datum
fuerat pretium, si autem nondum fuerit admissum, facienda est restitutio ei qui dedit.
Sic opinatur Medina Compluten. in C. de
restitutione. in tract. de restituendis rebus,
quæst. 2. dub. 2.
Secunda sententia principalis est in altero extremo, nullam faciendam esse restitutionem si recipiens pretium perpetrauit delictum pro quo datum est. Hanc
sententiā
sententiam
videtur sequi Syluest. in verb. eleemosyna,
quæst. 4. & summa Angelica in verbo concussio. & verbo restitutio. 1. & Nauar. in manuali, cap. 17. à num. 33.
Tertia sententia est quæ videtur esse media inter has sententias, quòd
quādo
quando
res pro
qua datur & accipitur pretium non est æstimabilis pecunia: tunc pauperibus restitutio
facienda est. Et inter res non æstimabiles
pecunia connumerat hæc opinio iniustam
sententiam iudicis. Quando vero res pecunia æstimabilis est & requiritur labor corporis aut vsus illius, tunc non obligat ad restitutionem ei qui dedit. Sic opinatur Couar. in relect. reg.
peccatũ
peccatum
in. 2. par. §. 2. nu. 7.
PRO decisione veritatis sit prima
cōclusio
conclusio
. Si consideremus solum naturæ ius,
nulla ex huiusmodi conuentione obligatio
oritur ad restituendum. Hæc conclusio iudicio meo demonstratur argumentis factis
pro parte negatiua. Tota igitur difficultas
est si consideremus ius positiuum. Pro quo
sit secunda conclusio. Iure positiuo saltim
denegatur actio & repetitio in foro exteriori ei qui dedit pretium pro maleficio perpetrando. Hæc
cōclusio
conclusio
satis probatur legibus
citatis pro parte affirmatiua, & habetur
etiā
etiam
in. l. 3. & 4. & in. l. si ob turpem. ff. de conditionibus ob
turpẽ
turpem
causam. & in. l. 2. C. eod.
tit. & in regula, In pari delicto & causa melior est conditio possidentis de regulis iuris
in. 6. Decret. & in. l. Regni. 53. tit. 14. part. 5.
quibus in locis statutum est
ꝙ
quod
in pari turpitudinis gradu, vt contingit in casu nostro,
deneganda est actio ei qui dedit pretium.
In hac conclusione nulla est controuersia
inter ipsos doctores.
Tertia conclusio. Probabilis est sententia
cōmunior
communior
quæ tenet
restitutionẽ
restitutionem
esse
faciendā
faciendam
in casu proposito, &
cōsequenter
consequenter
verosimilior est sententia quæ asserit
faciendā
faciendam
esse ei qui dedit
pretiũ
pretium
.
Istā
Istam
cōclusionẽ
conclusionem
cōpetẽter
competenter
probant
argumẽta
argumenta
facta pro parte affirmatiua & autoritas
autorũ
autorum
sic opinantium.
Quarta conclusio. Nihilominus nobis
multo probabilior & verosimilior est
sentẽ
tia
sententia
quæ negat
obligationẽ
obligationem
restituendi etiam
iure positiuo. Hæc conclusio probatur ante
omnia argumentis factis pro parte negatiua. Deinde probatur
reprobādo
reprobando
aliorũ
aliorum
sententias. Et principio quidem
tāta
tanta
differentia
|
eorum qui asserunt faciendam esse restitutionem, super hoc cui facienda sit,
magnũ
magnum
est argumentum nullam faciendam esse necessario restitutionem. Deinde inter istos
autores quidam dicunt restitutionem
faciẽ
dā
faciendam
esse aut ei qui dedit, aut pauperibus: quidam vero aut ei qui dedit, aut ei in cuius iniuriam facta est conuentio. Contra hos autores optimum est argumentum. Etenim
videntur sibi contrariari. Nam restitutio facienda est vero domino, nisi forte propter
crimen puniatur & priuetur: at vero iuxta
sententiam horum Doctorum necessario
dicendum est, quòd is qui dedit, est verus
dominus pretij dati, & quod non est lege
spoliatus: ergo illi solum necessario facienda esset restitutio. Maior manifesta est ex
definitione restitutionis. Minor autem probatur quantum ad priorem partem. Nam
iuxta horum autorum sententiam: idcirco
restitutio facienda est in præsenti casu: quia
per talem conuenientiam iniquam ex vtraque parte non transfertur dominium, eo
ꝙ
quod
iure positiuo irrita est: ergo
cōsequenter
consequenter
debent dicere quòd mansit dominium apud
eum qui dedit. Rursus probatur minor
quā
tum
quantum
ad alteram partem, scilicet, quòd ipse
non sit spoliatus. Quoniam isti autores asserunt quòd potest fieri restitutio, ergo non
est aliqua lex quæ faciat ipsum inhabilem
ad recipiendum pretium datum, & per consequens sibi contrariantur. Denique vltimò
probatur conclusio. Quidam istorum doctorum numerant sententiam iudicis iniustam inter res quæ pecunia æstimari non
possunt: at vero hoc falsum est, non enim
sententia iniusta est aliqua res spiritualis
quæ pretio æstimari non potest, quin potius est actio quædam libera in vtilitatem
eius qui dat pretium & in periculum eius
qui profert iniquam sententiam: ergo hac
ratione poterit inter illos fieri pactum de
pretio iusto
secũdùm
secundum
se inter ipsos pactum
facientes, quanuis sit iniustum pactum ex
fine ad damnificandum aliquem tertium.
Propterea vterque tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
illam in integrum faciendam. Valebit igitur huiusmodi contractus, vt pretio dato
obligetur aliquis ad faciendam iniuriam
proximo, ita vt si fecerit adquirat
dominiũ
dominium
pretij dati neque teneatur ad illius restitutionem, sed maneat obligatus ad restitutionem damni contra proximum.
Ad argumenta pro parte affirmatiua respondetur ad primum negando consequentiam. Quoniam pro simoniaca conuenne sunt iam leges ecclesiasticæ. At vero
leges quæ reprobant conuentiones præ
dictas non faciunt inhabilem recipientem
pretium neque impediunt dominij translationem quando res ipsa pecunia æstimabilis est. Et per hoc patet ad secundum. Ad
tertium vero argumentum dicemus in sequentibus.
DVbitatur quartò circa dationem illicitam ex altera parte, scilicet ex parte
recipientis. Vbi si propriè loquamur, potius dicemus quòd receptio est iniusta non
vero ipsa datio. Quærimus ergo,
Vtrũ
Vtrum
pretium quod recipit aliquis iniustè teneatur
restituere ante omnem iudicis sententiam.
V.
Verbi
g.
gratia,
si datur pretium sicario ne occidat hominem & iudici ne proferat iniquam sententiam, sed potius iustam & scholari vt det
suffragium digniori?
Arguitur primo pro parte negatiua.
Quā
do
Quando
datio & acceptio est iniusta ex vtraque
parte, diximus esse probabilius quòd accipiens pretium non tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
:
ergo neque quando est iniusta ex parte recipientis. Probatur consequentia.
Nā
Nam
quòd
vterque peccet non excusat alterum à restitutione, ergo si cum vterque iniquè agit
nō
non
tenetur recipiens restituere, non etiam tenetur cum ipse solus iniquè agit.
Arguitur secundò. Sit iudex iam paratus
& certus ferre iniustam sententiam vel
etiā
etiam
sicarius qui statuerit occidere hominem: sit
etiam homo qui precibus & pretio
vtrunq;
vtrunque
auertat ab iniquitate exercenda. Tunc sic arguitur. Quanuis illi iniqui
teneātur
teneantur
cessare
præcepto iustitiæ ab huiusmodi iniquitatibus, tamen in casu proposito reuera
nō
non
cessant nisi in gratiam eius qui pretium dat: ergo pro illa actione vel potius cessatione ab
iniquitate poterunt recipere pretium, siquidem pretio æstimabilis est.
Arguitur tertiò & probatur, quòd
nō
non
sit
possibile
ꝙ
quod
acceptio sit iniusta & datio sit licita, sed quòd vtraque sit iniusta si altera in|
iusta est, ac proinde recipiens non tenetur
ad restitutionem iuxta definita in
præcedẽ
ti
præcedenti
dubio. Probatur hoc. Quia non
solũ
solum
peccat qui facit aliquod peccatum, sed
etiā
etiam
qui
consentit facienti, præsertim si persuadet &
rogat vt faciat: sed in prædicto casu ille qui
dat pretium rogat vt alter accipiat, & præ
uenit illum: ergo
etiā
etiam
ipsa datio est iniqua.
Et confirmatur ex.
l. 2. ff. de conditionibus
ob turpem causam. vbi Vlpianus expresse
determinat, quòd qui dat pecuniam pro sententia iusta pronuntianda, crimen contrahit
& punitur litis amissione: & legibus Regni
cautum est ne quis iudici munera offerat.
SED in oppositum est quod dicitur in
l. 1. ff. vbi supra. quòd si conuentio fuit turpis tantum ex parte recipientis: id quod acceptum est repeti potest ab eo qui dedit. &
in. l. 2.
adhibẽtur
adhibentur
exempla, vtpote si dedero
pretium ne sacrilegium facias, ne occidas.
Idem habetur in. l. 4. & in. l. vltima ibidem.
& in cap. non sanè. 14. quæst. 5.
In hoc dubio,
cōmunis
communis
sententia
Iurisperitorũ
Iurisperitorum
in locis citatis, imo & Theologorum
est,
ꝙ
quod
qui accepit tenetur ad restitutionem.
Sic tenet Adria. & Syluest. vbi sup. & Ioan.
de Medina vbi sup. q. 25. & Caiet. in verb. restitutio. c. 4. ¶ Est altera
sentẽtia
sententia
,
ꝙ
quod
nō
non
tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
.
Cæterũ
Cæterum
quātũ
quantum
ad
repetitionẽ
repetitionem
in foro exteriori distinguit hæc
sentẽ
tia
sententia
. Si enim
peccatũ
peccatum
à quo auertitur
recipiẽs
recipiens
pretiũ
pretium
, sit contra
iustitiā
iustitiam
: dabitur repetitio in
foro exteriori illi qui dedit. Si
autẽ
autem
peccatũ
peccatum
nō
non
fuerit
cōtra
contra
iustitiam sed contra virtutes
alias,
nō
non
dabitur huiusmodi repetitio. Hæc
est expressa
sentẽtia
sententia
Soti in loco citato in illa
lōga
longa
solutione ad
secundũ
secundum
.
quāuis
quamuis
Nauar.
in manual. c. 17. nu. 37. dicat M. Soto sentire
ꝙ
quod
in priori
mẽbro
membro
huius distinct. sit obligatio ad
restitutionẽ
restitutionem
: in
secũdo
secundo
vero membro
nō
non
sit obligatio ad
restitutionẽ
restitutionem
. Sed
M.
Magister
Soto
nihil tale dicit. Nihilominus ipse
Nauar.
Nauarrus
sequitur
illā
illam
sententiā
sententiam
ꝙ
quod
in priori casu tenetur
recipiens restituere, non autem in secundo.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Repetitio in casu nostri dubij
dabitur ei qui dedit
pretiũ
pretium
quando
peccatũ
peccatum
erat
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
:
nō
non
autem
quādo
quando
fuerit
cō
tra
contra
alias virtutes. Hæc patet ex legibus citatis
quæ expressè probant priorem
partẽ
partem
huius
conclusionis. Secunda vero pars probatur.
Quia
cũ
cum
illæ leges sint pœnales & odiosæ
nō
non
sunt
extẽdendę
extendendæ
vltra casus
ibidẽ
ibidem
positos:
qui profecto sunt
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
. Sed vt definiamus
quādo
quando
sit facienda restitutio ante iudicis
sententiā
sententiam
, oportet aduertere
ꝙ
quod
peccatũ
peccatum
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
à quo auertitur aliquis propter
pretiũ
pretium
,
quādoq;
quandoque
potest esse
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
&
in
iniuriā
iniuriam
eius qui
pretiũ
pretium
dat.
Aliquādo
Aliquando
vero
erit
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
& in
iniuriā
iniuriam
alterius
tantũ
tantum
.
Secunda conclusio. Quoties aliquis accipit pretium vt cesset à peccato quod est
cō
tra
contra
iustitiam eius qui dedit pretium, proculdubio tenetur in foro conscientiæ ante omnem iudicis sententiam. Hæc conclusio euidens est, & quanuis Magister Soto vniuersaliter negauerit obligationem restitutionis
in casu dubij propositi: tamen intelligendus
est iuxta subiectam materiam de qua loquebatur, quando peccatum erat contra iustitiam tertij. Probatur autem nostra conclusio. Qui dat pretium in casu nostræ conclusionis non transfert dominium, ergo alter
non recipit ac proinde tenetur restituere in
foro conscientiæ. Probatur antecedens.
Nā
Nam
qui dat est inuoluntarius in dando, sed solum dat vt redimat vexationem suam iniquam: quod est dare inuoluntariè mixtè,
quod quidem sufficit vt alter qui iniuriam
facit & accipit pecuniam non acquirat dominium. ¶ Arguitur secundò & confirmatur prædicta ratio. Vsurarius certissimè tenetur restituere vsuras, ergo multo magis qui
accipit pretium in casu conclusionis. Probatur consequentia. Quoniam vsurarius tenetur ad restitutionem, quoniam etiamsi ex iustitia
cōmutatiua
commutatiua
nō
non
tenebatur dare
mutuũ
mutuum
,
tenebatur
tamẽ
tamen
ex iustitia
cōmutatiua
commutatiua
nihil
recipere ratione mutui. At vero in casu nostræ
cōclusionis
conclusionis
ille qui accipit
pretiũ
pretium
tenetur ex iustitia
cōmutatiua
commutatiua
nō
non
solũ
solum
nō
non
recipere
pretiũ
pretium
propter
illā
illam
causam, sed
etiā
etiam
tenebatur
nō
non
me lædere: ergo pro eo
ꝙ
quod
non me
lædit nulla ratione adquirit
dominiũ
dominium
pretij,
sed tenebitur ad
restitutionẽ
restitutionem
magis
quā
quam
vsurarius. ¶ Tertia
cōclusio
conclusio
. Verosimilis est
sentẽtia
sententia
quæ tenet
ꝙ
quod
is qui accipit
pretiũ
pretium
quādo
quando
peccatũ
peccatum
à quo auertitur est contra iustitiam
alterius tertiæ personæ, teneatur ad
restitutionẽ
restitutionem
pretij in foro
cōscientiæ
conscientiæ
. Hæc est fere
|
sententia omnium doctorum communis, vno excepto Magistro Soto vbi supra. Probatur secundò. Is qui accipit
pretiũ
pretium
in præ
dicto casu tenebatur ex iustitia commutatiua non lædere proximum, ergo modo
cũ
cum
pretium accipit peccat contra
iustitiā
iustitiam
commutatiuam. Probatur consequentia, quia facit vt qui dat pretium minus habeat in bonis suis quam oportebat illum habere, ergo
tenetur illi restituere. Confirmatur. Cum iudex accipit pretium vt proferat iustam
sententiā
sententiam
, accipit amplius quam mereatur exercitium sui officij, ergo non est illi licitum
accipere. Antecedens probatur. Quoniam
respublica iudicibus prouidet sufficiens stipendium, ergo non potest amplius accipere pro ferenda iusta sententia.
Quarta conclusio. Si rationibus hæc res
expendenda sit & non multitudine doctorum: non minus verosimilis, imo & verosimilior nobis iudicatur sententia quæ asserit
non esse obligationem ad
restituendũ
restituendum
quando recipiens pretium recipit illud, vt cesset
ab iniustitia contra tertiam personam. Hæc
est expressa sententia Magistri Soto vbi supra, & argumenta facta pro parte negatiua
probant illam: quæ mihi validiora videntur
quam argumenta præcedentis
cōclusionis
conclusionis
.
Deinde probatur & explicatur conclusio,
ex differentia quæ inuenitur quando peccatum à quo cessat recipiens pretium, est contra iustitiam respectu dantis pretium, &
quā
do
quando
est contra iustitiam alterius tertiæ personæ. Etenim iam in priori casu ex iustitia debitum erat ei qui dedit pretium antequam
daret, quòd recipiens cessaret à tali peccato:
& idcirco qui pretium accipit manifestam
iniuriam illi facit. At vero quando
peccatũ
peccatum
iniustitiæ erat futurum contra tertiam personam, non debebat ex iustitia ei qui dat
pretium, ille qui recipit cessare à peccato in
gratiam dantis pretium, ergo propter istam
gratiam quam illi facit poterit recipere pretium non peccando contra iustitiam respectu illius. Hinc sequitur, quòd quando tertia illa persona cui facienda erat iniuria, est
vsque adeo coniuncta ei qui dedit pretium,
vt etiam illius iniuria redundet in iniuriam
ipsiusmet dantis pretium: tunc
recipiẽs
recipiens
pretium tenetur in foro conscientiæ restituere
illi qui dedit pretium.
v.
Verbi
g.
gratia,
si pater dat pretium nequis occidat filium, imo si socius peregrinationis dat pretium inuasori ne socius
suus occidatur: tenetur qui accipit pretium
in foro conscientiæ restituere.
Sequitur etiam ex dictis aliud corollarium, quòd quando peccatum quod erat
committendum à recipiente pretium, futurum erat contra charitatem aut alias virtutes: non tenetur restituere in foro conscientiæ.
v.
Verbi
g.
gratia,
tenebatur aliquis medicus ex charitate aut etiam ex misericordia curare pauperem infirmum & nolebat eum curare: in
tali casu si recipiat
pretiũ
pretium
pro illa curatione
siue ab illo paupere siue ab alio non peccat
contra iustitiam. Idem dicimus de aduocato in casu quo teneretur causam dicere pro
paupere ex misericordia, sed nihilominus
recipit pretium pro aduocatione. Hoc corollarium sufficienter probatur rationibus
factis pro quarta conclusione.
AD argumenta vero facta pro tertia
cō
clusione
conclusione
hinc patet solutio. Ad
primũ
primum
quod
erat ex multitudine doctorum, respondetur, quòd in rebus moralibus obscuris &
difficillimis decidendis non mirum est si
alicui viro docto se se offerat aliqua noua ratio vrgentior, vt opinetur contra
communẽ
communem
sententiam merito & non temerariè: & isto
modo sunt introductæ plurimæ opiniones
contrariæ alijs quæ solebant esse communes. Neque hoc habet aliquid temeritatis
quando optima ratione disceditur à communi sententia in rebus moralibus.
Ad secundum argumentum quod procedebat ex ratione: dicitur,
ꝙ
quod
qui dat pretium ne fiat iniuria alteri tertio, non habet
minus quam ex iustitia debet habere. Illi
enim nulla fit violentia aut iniuria, sed liberè omnino ex charitate & misericordia proximi dat pretium sicario ne occidat hominem, ac proinde non violatur iustitia commutatiua respectu dantis: quin potius recipiens pretium cessat ab iniuria facienda illi
tertio. ¶ Ad confirmationem respondetur,
quòd etiamsi iudex non haberet
stipendiũ
stipendium
ab ipsa republica, sed merè gratis vellet exercere officium iudicis, non posset recipere
pretium pro cessatione à ferenda sententia
iniusta contra datorem ipsum pretij: pecca|
ret enim contra iustitiam & teneretur restituere pretium: non autem peccaret contra
iustitiam si reciperet pretium pro cessatione ab iniqua sententia ferenda contra tertium hominem.
Iam vero ad argumenta pro parte negatiua quatenus procedunt contra
primā
primam
conclusionem respondetur breuiter. Ad
primũ
primum
negatur consequentia iuxta ea quæ dicebamus in explicatione quartæ conclusionis, illic enim patet manifestum discrimen.
Ad secundum negatur consequentia, vel
certè respondetur, quòd probat nostram
quartam conclusionem.
Ad tertium respondetur, quòd dans pretium vt redimat propriam vexationem vel
alienam: non consentit iniquitati recipientis, siue recipiens peccet contra iustitiam siue contra aliam virtutem.
Quemadmodũ
Quemadmodum
qui dat vsuras vsurario non consentit cum
iniquitate illius: quoniam ille paratus est dare pecuniam suam ad vsuras. Si enim persuaderet illi vt exerceret officium vsuræ: consentiret cum peccato illius.
Notandum est tamen,
ꝙ
quod
in casu particulari huius argumenti, quòd attinet ad iudicem qui
pretiũ
pretium
recipit, tenetur omnino restituere à quocunque recipiat. Quoniam leges Regni in Hispania reddunt inhabilem
ipsum iudicem ad hoc recipiendum, vt patet,
En el libro segundo delas ordenaciones Reales, en el titulo del Consejo del Rey, y en el titulo de la Audiencia y Chancilleria, y en el titulo
de los Alcal des y Corregidores, &c. Cæterum
quòd leges illæ
allegatę
allegatæ
, quantum attinet ad
illum qui dat pretium iudici: ideo puniunt
illum an litis perditione: quia
præsumũt
præsumunt
,
ꝙ
quod
dat pretium ad peruertendum iudicium &
non ad redimendam suam vexationem.
DVbitatur quinto. Vtrùm impudicæ
fœminæ possint accipere pretium sui
corporis? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Nemo est dominus sui corporis aut
membrorum sui corporis, ergo illæ fœminæ
nō
non
possunt vendere suum corpus & pretium receptum retinere.
Arguitur secundo. In pari turpitudinis
gradu, melior est conditio possidentis: sed
vir & fœmina parem turpitudinem
cōmittunt
committunt
in fornicatione: ergo ipse vir commissa
iam fornicatione non tenebitur promissum
pretium soluere.
Arguitur tertio. Quia pari ratione sequeretur quòd ipse vir posset exigere pretium
à fœmina & vendere corpus suum, quod
nullatenus est in consuetudine. Et
cōfirmatur
confirmatur
, quia si fœmina præbet vsum corporis
sui viro & est obiectum delectationis ipsius
viri: etiam ipse vir reddit æquale, ergo iniquum est pretium quod vltra accipitur.
Arguitur quarto, & probatur quòd saltim fœmina coniugata non possit recipere
pretium pro adulterio: quia illa non est domina sui corporis neque vsus sui corporis,
sed vir eius est dominus: ergo non potest iustè recipere
pretiũ
pretium
siquidem
alienũ
alienum
vendit.
Denique arguitur. Sequitur pari ratione
ꝙ
quod
vir possit accipere pretium pro nefando
vsu corporis sui, quod
videt̃
videtur
absurdissimũ
absurdissimum
.
Circa
istā
istam
difficultatem sunt qui asserant
omnes huiusmodi impudicas fœminas teneri ad restitutionem accepti pretij pro turpi vsu corporis sui. Sic aiunt quidam Iurisperiti in. l. 4. §. sed neque meretrici. ff. de conditionib. ob turpem causam. Inter Theologos
etiam Ioan. de Medina. C. de restit. tractatu.
de rebus restituendis, opinatur meretrices
non posse recipere pretium corporis sui: bene tamen possunt aliquid recipere titulo liberæ donationis. Alij vero dicunt quòd publicis meretricibus licitum esset pretium recipere, non tamen occultis. Hoc
etiā
etiam
tenent
quidam Iurisperiti quos refert Couarruuias
in relect. reg. peccatum. 2. part. §. secundo.
Alij denique aiunt, licitum quidem esse omnibus solutis fœminis pretium recipere pro
vsu corporis sui, non autem coniugatis propter quartum argumentum.
PRO decisione veritatis sit prima
cōclusio
conclusio
vniuersalis. Omnes fœminæ possunt absque iniustitia in pretium sui corporis aliquid accipere & retinere. Ista conclusio quod attinet ad meretrices, patet ex
cō
muni
communi
omnium nationum vsu. Etenim non
solum permittuntur in republica, sed etiam
defenduntur petentes pretium sui corporis.
Et confirmatur etiam in Sacris literis. Nam
Genes. 38. narratur, Iudam fecisse pactum
cum Thamar, quam existimabat meretricem, & postea illud pretium procurauit sol
|
uere. Item
Prouerb. 6. dicitur pretium scorti
vix est vnus panis: Ecce vbi vocat pretium,
quod datur scorto pro actu turpi. Sunt denique plurimæ leges in iure ciuili, quibus hoc
ipsum confirmatur, quas refert
Couar. vbi
supra. Probatur autem
cōclusio
conclusio
ratione vniuersali. Omnis conuentio & promissio quæ
iure naturæ valida est imo & ciuili,
trāsfert
transfert
dominium quando exercetur & confert ius
in conscientia, etiam si ab extrinseco fiat illicita: sed datio quæ fit impudicæ fœminæ
pro turpi actu iure naturæ & ciuili valida
est: ergo transfert dominium, licet ab extrinseco sit illicita. Minor probatur,
quātum
quantum
ad
ius naturæ: quoniam illa datio fit pro re
quę
quæ
pretio æstimari potest, videlicet pro delectatione quam exhibet impudica fœmina
vsu sui corporis. Quantum vero ad ius ciuile probatur,
quoniā
quoniam
non inuenitur lex quæ
casset & irritet huiusmodi contractus &
translationes dominij.
Et confirmatur. Nam si quis pactum faciat cum cauponario in die ieiunij Ecclesiastici, vt det sibi cibos ad comedendum mane, ille contractus validus est, & homo ille
tenetur soluere pretium ex iustitia, ergo
nō
non
obstat quòd pretium detur pro re turpi & illicita, quominus sit valida ipsa datio pretij
& translatio dominij.
Deinde probatur, quoniam si fœmina
consentiat cum viro in turpem actum ea
cō
ditione
conditione
vt vir postea ducat eam in vxorem,
poterit fœmina iustissimè petere à viro vt
adimpleat promissum, & dabitur fœminæ
actio in iudicio, & compelletur vir ducere
illam vxorem vel illam dotare: ergo multo
magis poterit iustè recipere aliud pretium.
Id ipsum quod dicimus de fœminis respectu virorum, asserendum est de viris respectu illarum, possunt enim ab illis pretium
accipere delectationis præstitæ.
Sed aduertendum,
ꝙ
quod
lucrũ
lucrum
quod ex turpi actu
acquirũt
acquirunt
fœminę
foeminæ
nuptæ debet reponi in communi thesauro mariti, & reputandum est sicut alia bona quæ acquiruntur durante societate matrimonij: & ita est expendendum, &
diuidendũ
diuidendum
suo tempore. Idem
dicimus proportionabiliter de pretio quod
acquirit religiosa mulier: illud enim communitati acquiritur sicut aliud
pretiũ
pretium
, quod
monacha acquireret labore
manuũ
manuum
suarũ
suarum
.
Secunda conclusio. Si fœmina impudica solum modo blanditijs & verbis amatorijs exigat à viro pretium plusquam par erat: non tenebitur ad restitutionem illius excessus accepti: bene tamen tenebitur ad restitutionem si dolo aut fraude extorsit
illũ
illum
.
Prima pars probatur, quia is qui dat illum
excessum dat omnino voluntariè, ergo valida est translatio.
Sed hic obseruandum est, quòd continget aliquando. Vt fœmina petat ab amatore suo aliquid pretiosum coram alijs personis coram quibus cogitur concedere, alias
amittet honorem suum. Tunc dicimus
ꝙ
quod
talis fœmina non potest recipere illud, sed
tenebitur restituere: quoniam inuoluntariè
mixtè datum est. Secunda vero pars probatur, quia fraus & dolus causant inuoluntarium. Etenim si vir cognosceret fœminam
mentiri, non daret illi quod petit.
Exemplũ
Exemplum
est si impudica fœmina fingat se esse virginem & ob hanc causam exigat pretium notabile, tenebitur illud restituere. Item si
mẽ
tiatur
mentiatur
dicens se nullum alium amatorem ad
missurā
missuram
, & ob id multa munera recipit: tenetur omnia illa restituere si alium admittat.
Tertia conclusio. Si quis promittat impudicæ fœminæ aliquam quantitatem pretij quam exhibere est prodigalitas: non tenetur postea adimplere promissum, etiam si
iurauerit. Probatur quia iuramentum promissorium de re illicita non est adimplendum, imo est peccatum illud facere, & maius peccatum titulo religionis illud adimplere: sed prodigalitas saltim est peccatum
veniale cum quis propria bona prodigit: ergo vera est conclusio. Quænam autem sit
prodigalitas in huiusmodi casu, iudicio prudentis considerata personarum qualitate arbitrandum est.
Aduertendum est tamen, quòd si de facto ipse vir prodige dedit meretrici quod
promisit, factum tenet & illa manet domina accepti pretij, dummodo qui dedit
non sit pupillus: quoniam iste secundum leges non potest alienare bona sua: poterit autem tantum dare meretrici quantum ludere. De religiosis
autẽ
autem
qui omnino sunt pauperes, aliter
arbitrandũ
arbitrandum
est
quantũ
quantum
ad huius|
modi expensas,
secũdum
secundum
facultatem quam
vnusquisque habere præsumitur à suis præ
latis ad expendendas pecunias in sibi placitis. Neque in hoc peccabit peccatum iniustitiæ, nec tenebitur ad restitutionem ipse, neque meretrix quæ accepit tale pretium iustum proportionatum cum facultate interpretatiua prælati ad expendendum in rebus
sibi placitis in animi sui gratia.
Ad argumenta in oppositum respondetur ad primum, quòd quanuis fœmina non
sit domina sui corporis secundum se neque est domina vitæ: veruntamen est domina vsus sui corporis: vnde sicut potest aliquis locare operas suas vel
vẽdere
vendere
.
v.
Verbi
g.
gratia,
iter
facere aut saltare: ita etiam fœmina potest
vendere illum vsum corporis sui.
Ad secundum respondetur, quòd quanuis in actu impudico vir & fœmina parem
turpitudinis
gradũ
gradum
incurrāt
incurrant
: tamen in datione & acceptione pretij nulla est turpitudo.
Ad tertium concedo sequelam. Verum
est tamen, quòd quia mulier est infirmior,
& in illo actu magis impudice se habet: habet tamen se passiuè: magis decet quòd vir
det pretium fœminæ, quam fœmina viro.
Ad quartum argumentum respondetur,
ꝙ
quod
mulier nupta quanuis
nō
non
sit domina vsus
sui corporis sed vir, tamen est domina actionis liberæ committendi adulterium in gratiam adulteri: & pro hoc potest pretium recipere. Sicut sicarius non est dominus vitæ
alienæ, & tamen cum sit dominus actionis
suæ liberæ occidendi vel
nō
non
occidendi proximum: potest iustè vendere istam
actionẽ
actionem
in gratiam postulantis mortem alterius. Ita
contingit in muliere adulterante, quæ quidem facit iniuriam viro: non tamen adultero recipiens pretium ab illo.
Ad quintum argumentum respondetur,
quòd tota turpitudo, & absurditas in illo
actu non est contra iustitiam sed contra virtutem castitatis, vsque adeo vt sit
vitiũ
vitium
omnino
cōtra
contra
naturam non solum rationalem,
sed etiam contra naturam animalem.
Iam vero in responsione ad tertium docet
D.
Diuus
Tho.
Thomas
quomodo sit
faciẽda
facienda
restitutio
quando
dñs
dominus
rei
nō
non
comparet. Numerat autem tres casus in quibus rei
dñs
dominus
dicitur non
cōparere
comparere
. Primus est quando est ignotus. Se
cundus quando erat notus sed obijt. Tertius
quando est notus & viuit, sed distat longè.
In primo casu est prima conclusio Diui
Thomæ. Restitutio facienda est conuertendo rem in vsus pios.
Secunda conclusio. In secundo casu restitutio facienda est hæredi.
Tertia conclusio. In tertio casu, transmittendum est
debitũ
debitum
in locum vbi est verus
dñs
dominus
, maximè si debitum sit notabilis quantitatis & transmissio commodè fieri potest,
alioquin deponatur in loco tuto & significetur vero domino
ꝙ
quod
illic habet rem suam.
CIrca primam
cōclusionem
conclusionem
dubitatur
sexto. Quis
nā
nam
sit & dicatur dominus
ignotus rei. Respondetur & sit prima conclusio. Non dicitur verus
dñs
dominus
esse ignotus
moraliter loquendo, donec fiat sufficiens diligentia & inquisitio illius arbitrio boni viri
secundum qualitatem
negotiorũ
negotiorum
& rerum.
Probatur, quoniam aliâs culpabiliter esset
ignotus ex parte eius qui rem alienam habet, & verificaretur de illo: noluit intelligere vt bene ageret.
Secunda conclusio. Si facta iam diligentia & inquisitione sufficienti non constet determinatè, quis nam sit verus
dñs
dominus
, sed sit in
dubio an sit Petrus, vel Paulus: tunc diuidendum erit debitum iuxta proportionem dubij inter illos de quibus dubitatur. Itaque si
dubium fuerit æquale inter
vtrunq;
vtrunque
diuidatur debitum æqualiter inter ambos: vel
etiā
etiam
si fieri potest de consensu illorum mittatur
sors vel applicetur alteri. Ratio huius est,
quia quanuis in re dubia melior sit conditio
possidentis: tamen vbi nullus possidet debet
fieri diuisio inter eos de quibus dubitatur
quis nam sit dominus.
Tertia conclusio. Quando nullo pacto
constat quis
nā
nam
sit
dñs
dominus
,
cōstat
constat
autẽ
autem
de oppido cuius erat ciuis: tunc facienda est restitutio pauperibus reipublicæ illius maximè si
res erat alicuius momenti, si
autẽ
autem
nō
non
sit notabilis momenti poterit fieri restitutio
occurrẽtibus
occurrentibus
pauperibus. Sit
exemplũ
exemplum
primæ partis
cōclusionis
conclusionis
. Multi ex Hispanis
asportauerũt
asportauerunt
ab Indis magnas diuitias iniquo bello acquisitas, isti
tenẽtur
tenentur
non
cōparentibus
comparentibus
veris
dominis restituere pauperibus illius oppidi
vbi erant ciues veri
dñi
domini
. Probatur conclusio
|
quantũ
quantum
ad
priorẽ
priorem
partẽ
partem
.
Quoniā
Quoniam
verosimile
est
ꝙ
quod
in illo oppido
maneāt
maneant
saltim hæredes
veri
dñi
domini
, ergo
cōuenientius
conuenientius
& certius fiet illic restitutio ad
voluntatẽ
voluntatem
ipsius
reipublicę
reipublicæ
.
Secũdo
Secundo
probatur,
quoniā
quoniam
qñ
quando
verus
dñs
dominus
non
comparet, facienda est restitutio illi de quo
præsumit̃
præsumitur
quod verus
dñs
dominus
in tali casu habet
voluntatẽ
voluntatem
interpretatiuam vt illi detur: sed
vnusquisq;
vnusquisque
merito præsumitur habere amorem &
pietatẽ
pietatem
erga
patriā
patriam
vel
rempublicā
rempublicam
:
ergo illi facienda est restitutio. Et intelligimus
conclusionẽ
conclusionem
etiā
etiam
si res illa non sit ablata
cũ
cum
iniuria facta reipublicæ aut oppido, contra
Mag.
Magistrum
Soto vbi supra in solut. ad 3. qui tenet quod
solũ
solum
faciẽda
facienda
est restitutio ipsi oppido, quando res ablata est
cũ
cum
iniuria facta
ipsi oppido.
Secũda
Secunda
pars conclusionis maximè probatur arbitrio boni viri,
quoniā
quoniam
res
minoris pretij non est materia restitutionis
necessariæ respectu reipublicæ, sed sufficiet
illā
illam
dare occurrenti pauperi. Eo vel maximè quòd rationes factæ pro priori parte
cō
clusionis
conclusionis
non militant pro secunda parte.
DVbitatur septimo. Quo iure, ignoto
vero
dño
domino
aliquibus facienda est restitutio. Et
supponendũ
supponendum
est nobis
ꝙ
quod
in præsenti
nō
non
loquimur de restitutione
rerũ
rerum
inuentarũ
inuentarum
, de quibus dicemus quæst. 66. sed loquimur de restitutione
rerũ
rerum
quæ per
iniquitatẽ
iniquitatem
ablatę
ablatæ
sunt.
Respōdetur
Respondetur
ergo ad hoc
dubiũ
dubium
breuiter, & sit prima conclusio. Si
cōsideremus
consideremus
præcise
solũ
solum
ius naturæ, facienda est restitutio reipublicæ: vbi
cōstat
constat
ꝙ
quod
ipse
dñs
dominus
ciuis erat. Probatur, quia iure naturæ bona
ciuiũ
ciuium
ordinātur
ordinantur
ad
bonũ
bonum
reipublicæ, sicut
bonũ
bonum
partis ad
bonũ
bonum
totius, ergo
deficiẽte
deficiente
vero
dño
domino
respublica habet ius ad bona illius.
Secũdo
Secundo
ꝓbatur
probatur
. In tali casu illa bona quasi redeunt ad
statũ
statum
in quo omnia
erāt
erant
cōmunia
communia
antequā
antequam
fieret
rerũ
rerum
diuisio & applicatio:
sed in illo statu bona
erāt
erant
cōmunia
communia
reipublicæ: ergo in nostro casu respublica acquirit
ius ad illa bona. Maior probatur, quia
quantũ
quantum
attinet ad mores
hominũ
hominum
,
idẽ
idem
omnino est
ꝙ
quod
nō
non
cōpareat
compareat
verus
dñs
dominus
cui applicata
erāt
erant
,
& quod
nũquā
nunquam
fuerint applicata, ergo finita
applicatione ad particulare
dñium
dominium
, manent
sicut antea. Probatur tertio,
quoniā
quoniam
si respublica
nō
non
est
dña
domina
iure naturæ
illorũ
illorum
bonorũ
bonorum
,
sequitur,
ꝙ
quod
illa bona sunt omnino deserta
absq;
absque
vero
dño
domino
quod
videt̃
videtur
esse
incōueniẽs
inconueniens
.
Secũda
Secunda
cōclusio
conclusio
. Legibus ciuilibus & potissimè Ecclesiasticis & ipsa
cōsuetudine
consuetudine
introductũ
introductum
est, vt huiusmodi bona
cōuertantur
conuertantur
in eleemosynas. Probatur ex cap.
cũ
cum
tu.
de vsuris. & cap.
quāquā
quamquam
. eod. tit. in 6. & cap.
non sanè. 14. q. 5. quibus in locis expressè definitur
cōclusio
conclusio
,
Itẽ
Item
in
authẽ
authen
. omnes peregrini. C. de successionib. colla. 10. & in. l. penul.
titu. 1. parti. 6.
decretũ
decretum
est,
ꝙ
quod
bona peregrini
morientis absque testamento distribuenda
sunt in pios vsus, & eleemosynas si legitimus hæres
nō
non
cōpareat
compareat
. Quod
autẽ
autem
huiusmodi leges sint sanctæ & iustæ probatur, ex
cōclusione
conclusione
præcedẽti
præcedenti
.
Quoniā
Quoniam
huiusmodi
bona iure naturæ
efficiũtur
efficiuntur
reipublicæ: sed
princeps tam ecclesiasticus
quā
quam
secularis habet
potestatẽ
potestatem
ab ipsa republica administrandi bona publica: ergo in fauorem
pauperũ
pauperum
quorũ
quorum
cura pertinet ad
rempublicā
rempublicam
, optimè
decernũt
decernunt
vt huiusmodi bona pauperibus obuenirent. Et
deniq;
denique
probatur,
quoniā
quoniam
superflua
erogāda
eroganda
sunt in pios vsus & eleemosynas: sed hæc bona superflua videntur esse rei
publicæ. Ergo merito conuertuntur in vsus
pauperũ
pauperum
: vbi aduerte,
ꝙ
quod
si debitor fuerit pauper, poterunt illa bona ipsi adiudicari, ad arbitrium sui confessarij vel parochi.
Tertia
cōclusio
conclusio
.
Nō
Non
est necessaria episcopi
licẽtia
licentia
ad
distribuẽda
distribuenda
huiusmodi bona in
pios vsus. Hæc
cōclusio
conclusio
est
cōtra
contra
multos Iurisperitos, sed est
cōmunis
communis
omnibus Theologis &
quibusdā
quibusdam
Iurisperitis. Vide
Syluest.
in verb. restitutio. §. 8. & Io. Medinæ vbi supra. Probatur conclusio. Si
cōpareret
compareret
verus
dñs
dominus
nulla esset necessaria facultas vt fieret
eidẽ
eidem
restitutio: sed leges ecclesiasticæ quæ
postulāt
postulant
ea bona
cōuertenda
conuertenda
esse in eleemosynas, non requirunt episcopi facultatem: ergo non est necessaria. Neque obstat, quòd
in
cap. cum sit. de Iudæis. & in cap.
quāquā
quamquam
.
de vsuris in 6. requiritur Episcopi licentia.
quoniā
quoniam
ista capita loquuntur in casibus particularibus. Primum quando à Iudæo
faciẽ
da
facienda
est illa distributio debiti in pauperes. Secundum est,
quādo
quando
ab vsurario, & in istis casibus requiritur Episcopi licentia. Neque
rursus obstat, quòd in multis synodalibus
episcoporum reseruatur huiusmodi distributio ipsis episcopis. Respondetur ergo,
ꝙ
quod
|
si eiusmodi leges iustæ sunt, debent intelligi
quantum ad reseruationem peccati, quod
committunt qui non distribuunt huiusmodi debita pauperibus.
DVbitatur octauo. An pro huiusmodi
debito possit fieri
cōpositio
compositio
? De qua
re Ioan. de Medina vbi supra. cap. 11. & Soto in quarto, dist. 21. quæst. 1. arti. 4. Nos autem breuiter respondentes ponimus
primā
primam
conclusionem.
Prima
cōclusio
conclusio
. Quilibet princeps siue
secularis siue ecclesiasticus, potest si attendamus tantum ius naturæ huiusmodi compositionem facere si adsint causæ honestantes
talem compositionem. Probatur
cōclusio
conclusio
.
Quoniā
Quoniam
vt diximus huiusmodi bona, stando in solo iure naturæ, redeunt ad
communitatẽ
communitatem
, ergo princeps qui est dispensator bonorum
cōmuniũ
communium
potest aliquam partem illorum
bonorũ
bonorum
applicare in aliquem vsum
vtilem
cōmunitati
communitati
& remittere
aliquā
aliquam
partem debitori, si talis remissio fuerit etiam vtilis
cōmunitati
communitati
.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si instat bellum necessarium pro defensione reipublicæ, vtile est
cōmunitati
communitati
vt
vndecũq;
vndecunque
fuerit possibile fiat
collectio in subsidium belli, hæc autem collectio copiosius & breuius fiet ex huiusmodi debitis incertis, si princeps pro aliqua parte data remiserit alteram partem, ergo in
principe est huiusmodi potestas vt debitores libentius & citius
cōtribuant
contribuant
ad bellum
necessaria. Secundo probatur. Omnis princeps potest dispensare in suis legibus proprijs: sed huiusmodi bona incerta solis
principũ
principum
legibus decernuntur distribuenda pauperibus: ergo ipse princeps poterit illa bona
aliter dispensare in communem vtilitatem.
Tertio probatur. Quoniam pauperes nondum habent ius adquisitum, ergo absque illorum iniuria poterit princeps illa bona
cō
uertere
conuertere
in alium vsum
cōmunitati
communitati
vtilem.
Secunda conclusio. De facto fieri
nō
non
potest huiusmodi
cōpositio
compositio
in republica Christiana nisi à summo
pōtifice
pontifice
. Ratio est, quoniam pontifex habet potestatem super omnes Principes Christianos ad reseruandum
sibi aliquam materiam, de qua leges ferendæ sunt quando hoc expedierit ad spirituale bonum vel
tranquillitatẽ
tranquillitatem
Ecclesiæ. Hinc
est quòd reseruauit sibi omnes causas matri
moniales: quæ alias ratione humani contractus subiectæ erant legibus secularium principum, & consequenter reseruat sibi causas
de legitimatione quatenus includunt notitiam de vero matrimonij
cōtractu
contractu
. Cum igitur legibus iam
sancitũ
sancitum
est, quod huiusmodi bona incerta distribuantur in eleemosynas
pauperũ
pauperum
, merito & iustè ipse Pontifex
quoniam est pater
pauperũ
pauperum
in Ecclesia, sibi
reseruat mutationem & dispensationem in
huiusmodi legibus de distribuendis huiusmodi bonis pauperibus: vnde iam princeps
secularis non potest facere
cōpositionem
compositionem
.
Tertia conclusio. Multum suspecta est
de iniustitia huiusmodi compositio prout
à multis exercetur de facto. Probatur, quoniam de facto pro debito quinque millium
dipondiorum componitur aliquis pro. 68.
Tunc est argumentum, nulla videtur esse
proportio & æqualitas inter debitum & talem solutionem, ergo Pontifex qui est dispensator non dissipator huiusmodi bonorum, non debet intendere talem compositionem absolutè facere. Secundo probatur.
Quoniā
Quoniam
hac via datur occasio maxima cauponibus & alijs huiusmodi hominibus, vt
paulatim defraudent
populũ
populum
furantes aliena bona minutatim: quoniam postea facilè
manerent tuti in conscientia si se componerent pro tam minimo pretio postea cum
Bulla cruciatæ. Propter istas rationes semper visa est
maioribns
maioribus
nostris præceptoribus huiusmodi compositio valde suspecta
de iniustitia. Vt autem excusemus
Summũ
Summum
Pontificem à culpa, sit quarta conclusio.
Quarta conclusio. Quando pontifex
cō
cedit
concedit
bullam huiusmodi
cōpositionis
compositionis
, præ
supponit causam legitimam esse, & legem
naturalem
seruādam
seruandam
esse, quod relinquitur
iudicandum arbitrio discreti
cōfessarij
confessarij
.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si ipse debitor sit ita pauper vt ægrè aut vix
possit restituere, aut debitum non sit adeo
certum, poterit tunc confessarius discretus
admittere compositionem & absoluere
pœ
nitentẽ
pœnitentem
, aliàs non est
licitũ
licitum
debitori
talẽ
talem
cō
positionẽ
compositionem
facere. Probatur prima pars, quia
tunc fit aliqua proportio inter
solutionẽ
solutionem
&
debitũ
debitum
ipsum, & tunc est causa decens vt
Sũ
mus
Summus
Pōtifex
Pontifex
dispenset
aliquā
aliquam
partem debiti
mediocriter pauperibus vt
libẽtius
libentius
& citius
|
adiuuent ad
expeditionẽ
expeditionem
belli vel alterius
boni operis vtilis
cōmunitati
communitati
:
qñ
quando
vero debitum ipsum est incertum
cōstat
constat
quod fit maior proportio:
quoniā
quoniam
in dubio melior est
conditio possidentis: & quanuis attendenda
sit
quātitas
quantitas
dubij pro
vtraq;
vtraque
parte,
tamẽ
tamen
semper minuitur valor debiti,
qñ
quando
est aliquod dubium an teneatur. Et
deniq;
denique
pro tranquillitate conscientiæ merito & iustè Pontifex potest facere huiusmodi compositionem. Secunda vero pars conclusionis probatur mihi, argumentis factis pro tertia conclusione.
Sit quinta conclusio. Postquam semel facta est compositio conuenienter & iustè, si
verus
dñs
dominus
rei compareat, compelletur debitor in foro exteriori restituere id quod sibi
reliquũ
reliquum
erat: at vero in foro conscientiæ
nō
non
tenetur ante iudicis sententiam restituere.
Prior pars conclusionis
cōmunis
communis
sententia
est & ipsa experientia & de facto comperta:
& ratio esse potest,
quoniā
quoniam
huiusmodi
cōpositiones
compositiones
magis respiciunt
tranquillitatẽ
tranquillitatem
conscientiæ debitoris, quam intendant in foro
exteriore tollere ius quod habet verus
dñs
dominus
vel impedire actionem in iudicio. Secunda
pars conclusionis sententia est expressa Magistri Soto vbi supra, & ratio esse potest: quoniam si compositio semel iustè facta est &
legitimè, transfert reuera
dominiũ
dominium
in eum
qui erat debitor, aliâs nulla prorsus vtilitas
esset in compositione, si adhuc debitor
mā
net
manet
obligatus ad restituendum
quotiescũq;
quotiescumqe
verus
dñs
dominus
comparuerit, ergo in foro
cōscientiæ
conscientiæ
transfertur in illum
dominiũ
dominium
eius quod
reliquum sibi est. Et confirmatur, quoniam
aliâs ipse Pontifex
nō
non
procederet vt dispensator & distributor
bonorũ
bonorum
quæ debita sunt
cōmunitati
communitati
vel pauperibus: si illa non posset
cum effectu applicare alicui pro iusta &
cō
uenienti
conuenienti
causa. Et confirmatur secundo. Si
Pontifex omnia illa bona applicasset pauperibus debita
dño
domino
ignoto, non teneretur ille
qui antea erat debitor restituere quidquam;
ergo
neq;
neque
si Pontifex ipsimet applicauerit
tanquam mediocriter pauperi vel alia iusta
de causa aliâs ipse Pontifex omnino falleret
ipsos debitores.
Hæc secunda pars conclusionis est contra aliquos Theologos nostri temporis, qui
aiunt quod statim comparente vero
dño
domino
te
netur ille debitor in foro
cōscientiæ
conscientiæ
restituere ante iudicis
sententiā
sententiam
. Et ratio
illorũ
illorum
est,
quoniā
quoniam
per
sententiā
sententiam
iudicis
nō
non
obligatur aliquis
restitnere
restituere
id quod antea non debebat,
ergo si per
sententiā
sententiam
in foro exteriori iudicis
quę
quæ
nō
non
fundatur in falsa præsumptione obligatur homo ille restituere, saltem quod sibi
reliquum est, colligitur quod antea tenebatur restituere. Ad hanc tamen rationem respondetur, quod Pontifex
quāuis
quamuis
transferat
dominium eius quod
reliquũ
reliquum
est in ipsum
debitorem propter
iustā
iustam
& piam causam: tamen transfert
dominiũ
dominium
infirmum & caducum, non enim intendit
iniuriā
iniuriam
facere vero
dño
domino
si opportuno tempore comparuerit &
egerit in iudicio contra
debitorẽ
debitorem
. Quapropter illa sententia
quāuis
quamuis
non fundetur in falsa
pręsumptione
præsumptione
: potest obligare debitorem
vt restituat quod sibi reliquum est, nisi forte fuerit ita pauper
qñ
quando
facta est compositio
quod sibi potuit applicari sicut alijs pauperibus. Quod si hoc in iudicio non constiterit
iam sententia fundatur in falsa præsumptione.
Neq;
Neque
mirum est, quod in iudicio obligetur aliquis per
sententiā
sententiam
restituere aut reddere quod ante
sententiā
sententiam
non tenebatur,
qñ
quando
aliquis acquisiuit dominium cum illa
cōditione
conditione
, vt teneatur reddere
qñ
quando
in iudicio alter petierit & iudex
sententiā
sententiam
tulerit in
fauorẽ
fauorem
petentis.
Exemplũ
Exemplum
est in dominio quod acquiritur in multis casibus per
ludũ
ludum
, datur enim
sæpe actio perdenti vt in iudicio possit repetere amissum, nihilominus ille qui lucratus
est dominus lucri est
quādiu
quamdiu
non obligatur
per sententiam iudicis illud reddere.
Hactenus diximus de genere
cōpositionis
compositionis
rerũ
rerum
quæ iniustè ablata sunt & detinentur. Sed est aliud genus compositionis quæ
fit cum ecclesiasticis de bonis
beneficiorũ
beneficiorum
malè perceptis, quia non recitauerunt, vel
quia non
resederũt
resederunt
officium suum exercentes. De quibus sit conclusio.
Vltima
cōclusio
conclusio
. Si pontifex cuius autoritate fit
cōpositio
compositio
vel eius vicarius sit omnino
volũtarius
voluntarius
in illa compositione
faciẽda
facienda
:
trāsfertur
transfertur
omnino
dominiũ
dominium
illorũ
illorum
bonorũ
bonorum
in ipsum
virũ
virum
ecclesiasticũ
ecclesiasticum
qui se
cōponit
componit
.
Probatur
cōclusio
conclusio
. Quia pontifex procedit
tũc
tunc
sicut verus
dñs
dominus
cui debentur fructus
beneficiorũ
beneficiorum
malè percepti, ergo potest trans|
ferre
illorũ
illorum
dominiũ
dominium
in ipsos debitores si
volũtariè
voluntarie
id faciat. Probatur
antecedẽs
antecedens
,
nā
nam
si ex
iure
cōi
communi
tales fructus debebantur
fabricę
fabricæ
vel
pauperibus:
tñ
tamen
iam vsu & consuetudine approbata applicatæ sunt cameræ Pontificis,
& idcirco procedit vt dominus illius remissionis. Diximus autem in
cōclusione
conclusione
. Si voluntarius sit Pontifex in illa remissione: quoniam potest contingere quod propter ignorantiam
quā
quam
habet ex falsa relatione admittat aliquam
cōpositionẽ
compositionem
, quæ quidem non
erit voluntaria, ac proinde neque valida sed
subreptitia omnino.
Circa
secũdam
secundam
conclusionem in hac solutione
D.
Diui
Tho
Thomæ
.
Notādum
Notandum
est primo, quod
nomine hæredis, venit intelligendus omnis
qui succedit in ius defuncti.
v.
Verbi
g.
gratia,
bona hæretici
condẽnati
condennati
qui aliâs mortuus est restituenda sunt fisco. ¶ Notandum secundo, quod
illa
cōclusio
conclusio
procedit in diuitijs & pecunijs:
at vero de restitutione famæ & honoris defuncti iam diximus in art. 2. ad 1. & 2.
Denique notandum, quod qui debet aliquid defuncto non potest illud expendere
in pios vsus vel in eleemosynas & sacrificia
pro anima defuncti: donec sit certus quod
defunctus non habet hæredem, nec est aliquis qui succedat in ius defuncti.
DVbitatur nono, circa tertiam conclusionem. Cuius nam expensis
trāsmittendum
transmittendum
est debitum quando dominus longè distat. ¶ Ad quod respondetur, & sit prima conclusio. Si debitor ipse tenetur restituere ratione in instæ
acceptiōis
acceptionis
vel ipse dominus
lōgè
longe
distat culpa ipsius debitoris vel
causa eius: tenetur tunc ipse debitor proprijs
expensis transmittere debitum. Si autem debitor non tenetur ratione iniustæ acceptionis nec dominus longè distat culpa vel causa ipsius debitoris:
nō
non
tenebitur debitor proprijs expensis debitum transmittere. ¶ Probatur prima pars
cōclusionis
conclusionis
. Quia ipse dominus rei seruandus est indemnis ab omni
iniuria, ergo in tali casu certa est prima pars
cōclusionis
conclusionis
. ¶
Obseruandũ
Obseruandum
tamen est quod
si ipse dominus in asportanda illa re iniquè
accepta, facturus erat expensas alias, tunc debitor
nō
non
tenebitur proprijs expensis
trāsmittere
transmittere
. Ratio est manifesta, quia sicuti
dñs
dominus
nō
non
debet reportare
damnũ
damnum
ex iniuria: ita
neq;
neque
lucrũ
lucrum
: aliâs non sufficeret restituere
simplũ
simplum
quod est falsum. Altera pars probatur, quoniam debitor in tali casu tantum tenetur restituere
quātum
quantum
accepit, at vero si proprijs
expẽsis
expensis
trāsmitteret
transmitteret
amplius restitueret
quā
quam
acceperat. Secundum doctrinam huius
cō
clusionis
conclusionis
conciliabuntur varia dicta doctorum quæ videntur contraria & non sunt.
Secunda conclusio. Si res semel
cōmissa
commissa
est fideli portatori vt eam traderet vero domino, & forte in via perijt res illa: tunc si debitor tenebatur tantum ratione rei
acceptę
acceptæ
non tenetur amplius restituere: si vero tenebatur ratione acceptionis siue iustæ siue iniustæ: tenebitur nihilominus in casu posito
vero
dño
domino
restituere. Sit exemplum prioris
partis in eo qui rem aliquam inuenit vel in
deposito accepit. Quæ pars probatur. Debitor non accepit rem illam in
propriũ
proprium
commodum, sed potius in commodum
dñi
domini
, sed
quando transmittit illam per fidelem portatorem fideliter agit negotium
dñi
domini
veri, ergo
non tenebitur amplius restituere. Est exemplum secundæ partis in eo qui accepit rem
mutuo vel
accōmodatam
accomodatam
vel emerat rem
aliquam transmissurus pretium illius. Tunc
probatur conclusio. Quia debitor accepit
rem in proprium
cōmodum
commodum
, ergo si res illa
perijt ipsi debitori perijt: quoniam qui sentit
commodum æquum est vt
damnũ
damnum
sentiāt
sentiant
.
Cōfirmatur
Confiramtur
. Si talis debitor haberet rem
iam paratam vt restitueret vero
dño
domino
. v.
, verbi
g.
gratia,
pecuniam
numeratā
numeratam
in mensa sua, & accederet fur qui illam
clanculũ
clanculum
surriperet procul
dubio teneretur nihilominus ipse debitor
restituere, ergo eadem est ratio si pecunia
perijt in via. ¶ Sed obseruandum est, quod
si cum consensu
dñi
domini
res illa tradita est portatori aut ex imperio iudicis tunc non tenetur
ipse debitor amplius restituere: quanuis res
illa pereat. Ratio est manifesta, quia voluntas domini liberat illum
debitorẽ
debitorem
, & imperium iudicis iustè
iudicātis
iudicantis
super id aliquid
est. De conclusione ista copiosius dicemus
artic. sequenti, & de præcedenti artic. 8.
In solutione ad quartum ponit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
duas conclusiones. Prima est. Non debet aliquis benefacere parentibus nec alijs benefactoribus de his quæ debet alteri, aliâs de alieno benefaceret.
Secunda conclusio. In casu extremæ necessitatis debet aliquis succurrere potius patri & benefactori quam creditori restituere.
Ratio est, quia tunc posset & deberet homo
accipere aliena vt patri subueniret.
DVbitatur decimo & vltimo, circa
vtrā
que
vtramque
conclusionẽ
conclusionem
D.
Diui
Tho.
Thomæ
an saltim debitor ipse existens in extrema necessitate teneatur restituere creditori æqualiter periclitanti: & simul quærimus de parentibus, vel
cōsanguineis
consanguineis
ac specialibus amicis existentibus in extrema necessitate: an debitor teneatur potius creditori succurrere extremè periclitanti quam illis. ¶ Arguitur primo pro
parte affirmatiua, quod ipse debitor teneatur potius creditori succurrere.
Præceptũ
Præceptum
de
restituẽdo
restituendo
est
affirmatiuũ
affirmatiuum
obligans pro
tẽ
pore
tempore
necessitatis: sed tunc est extrema in creditore, ergo pro
tũc
tunc
debet illi succurrere &
restituere. ¶ Arguitur
secũdo
secundo
. Creditor in tali
euẽtu
euentu
duplici iure gaudet ad
illā
illam
rẽ
rem
, altero
dñij
dominij
altero extremæ necessitatis in qua omnia
cōmunia
communia
sunt, ergo illi potius tradenda
est. ¶ Arguitur tertio & probatur. Quod saltim qui per
iniuriā
iniuriam
acceperat rem
alienā
alienam
teneatur tunc
dño
domino
restituere. Est
argumentũ
argumentum
.
Ille debitor per
iniuriā
iniuriam
accepit & possidet
rẽ
rem
alienam: sed iniusta acceptio & possessio
nō
non
facit
possessorẽ
possessorem
melioris conditionis nec tribuit illi ius aliquod, ergo in extrema necessitate
nō
non
debet oriri damnum ipsi vero
dño
domino
.
Arguitur quarto.
Quoniā
Quoniam
aliâs sequeretur quod si ex duobus existentibus in extrema necessitate alter ab altero arriperet per
vim panem vel
tabulā
tabulam
vt euaderet
mortẽ
mortem
:
nō
non
teneretur iste statim restituere, quod videtur
maximũ
maximum
absurdũ
absurdum
, quia videtur
bellũ
bellum
iustũ
iustum
ex
vtraq;
vtraque
parte: & ex iniuria facta efficeretur melioris
cōditionis
conditionis
faciens iniuriam
quā
quam
patiens. Sequela vero probatur. Quia sicut nihil noceret iniusta acceptio in priori
casu quominus ipse debitor sibi succurreret:
ita nec in isto posteriori deberet nocere recens iniusta acceptio accipienti iniustè.
Circa
quæstionẽ
quæstionem
hanc est triplex
Theologorũ
Theologorum
opinio. Prima est Scot. in. 4. d. 15. q.
2. quem sequitur Gabriel
ibidẽ
ibidem
ad. 3. casum
post
secundā
secundam
cōclusionẽ
conclusionem
,
ꝙ
quod
in tali casu tenetur debitor restituere. Secunda opinio est
quorundā
quorundam
distinguentiũ
distinguentium
. Si enim debitor ac
cepit rem alienam per iniuriam, tenetur
tũc
tunc
restituere. Huic sententiæ fauet
tertiũ
tertium
argumentũ
argumentum
quod fecimus. Tertia opinio est Caietani in isto loco & Soti libr. 4. de Iustitia.
quæst. 7. artic. 1. ad 4. quod in neutro casu tenetur debitor restituere.
PRO decisione sit prima
cōclusio
conclusio
. Sententia Caiet. & Soti nobis vera est, cuius
ratio est euidens & à primis principijs deducta:
quoniā
quoniam
ius
gentiũ
gentium
per quod
rerũ
rerum
diuisio
& appropriatio facta est
nō
non
debet derogare
iuri naturali: est
autẽ
autem
iure naturæ
insitũ
insitum
cordibus
hominũ
hominum
, quod in extrema necessitate
omnia sunt
cōmunia
communia
, ita vt
efficiātur
efficiantur
ꝓpria
propria
præoccupātis
præoccupantis
quantũ
quantum
ad vsum necessarium
ad
supplendā
supplendam
extremā
extremam
necessitatẽ
necessitatem
: ergo si debitor est in extrema necessitate & habet
rẽ
rem
in manibus non tenetur alteri restituere.
Secũda
Secunda
cōclusio
conclusio
. In
eodẽ
eodem
casu potest debitor præferre
patrẽ
patrem
&
matrẽ
matrem
&
filiũ
filium
& vxorem existentes in extrema necessitate &
nō
non
restituere creditori æqualiter periclitanti.
Mag.
Magister
Soto vbi supra, inquit hoc
assertũ
assertum
esse
problema. Sed nobis videtur certa
cōclusio
conclusio
,
cui videtur fauere D.
Tho. supra. q. 31. art. 3.
ad 3. vbi ait quod
existẽtibus
existentibus
in extrema necessitate creditori &
cōsanguineis
consanguineis
debitoris
nō
non
potest dari vniuersalis regula cui potius
subueniendũ
subueniendum
sit: sed prudentis iudicio relinquitur, vt consideratis
cōditionibus
conditionibus
iudicet
cui potius
subueniendũ
subueniendum
sit. Ex quo sic argumentor, si
quādo
quando
cōsideratis
consideratis
conditionibus
licitũ
licitum
est
cōsanguineos
consanguineos
præferre in extrema
necessitate maximè, quando sunt coniuncti
in illo gradu posito in
cōclusione
conclusione
, ergo merito tunc præferendi sunt. Deinde
debitũ
debitum
ꝙ
quod
ex virtute pietatis debetur maius est & antiquius
quā
quam
illud quod ex particulari iustitia
cōmutatiua
commutatiua
debet̃
debetur
: sed parentibus & filijs &
cæteris debetur ex pietate vt in illo casu illis
subueniat̃
subueniatur
, ergo in extrema necessitate illis
potius
subueniẽdũ
subueniendum
est. ¶ Et
cōfirmatur
confirmatur
, quoniam pietas præstantior virtus est quam iustitia
cōmutatiua
commutatiua
: ergo in casu
extremę
extremæ
necessitatis illa potius
exercẽda
exercenda
est quam ista.
Antecedens colligitur ex Diuo
Tho. infra
quæst. 101. art. 3. vbi ex specialissima ratione
debita
quę
quæ
fundatur ex parte principij
cōnaturalis
connaturalis
, colligit
pietatẽ
pietatem
esse specialem virtutem.
Cũ
Cum
igitur ratio
obligatiōis
obligationis
debiti quod
|
inuenitur in pietate fundetur in ratione principij connaturalis: illud erit maius
vinculũ
vinculum
& in extrema necessitate magis obligabit
ad
exercitiũ
exercitium
pietatis
quā
quam
iustitiæ commutatiuæ. Et
quidẽ
quidem
D.
Tho. in 3. Sent. d. 34. q. 1. artic. 2. ad 8. dicit expressè quod
donũ
donum
pietatis
est supra iustitiam & omnes partes eius.
Tertia conclusio. Problema esse potest,
Vtrũ
Vtrum
in prædicto casu sit præferendus frater vel magnus amicus qui vitam suam pro
mea periculo obiecerat. Pro parte negatiua
faciunt
argumẽta
argumenta
posita in principio huius
dubij, & illam tenet Soto vbi supra. Sed pro
parte affirmatiua est argumentum.
Nā
Nam
frater
cōiunctus
coniunctus
est mihi in primo
cōsanguinitatis
consanguinitatis
gradu, ergo ex debito
pietetis
pietatis
in extrema necessitate
licitũ
licitum
erit præferre
fratrẽ
fratrem
creditori. De amico
etiā
etiam
insigni & speciali probatur.
Quoniā
Quoniam
ille pluris æstimatur
quā
quam
frater apud viros
prudẽtes
prudentes
iuxta illud Sap. 27.
Melior est vicinus propè
quā
quam
frater
lōge
longe
, ergo illi potius
subueniendũ
subueniendum
est
quā
quam
creditori.
Huius sententiæ fuit
sapientiss.
sapientissimus
M.
Magister
Victoria.
AD argumenta in oppositum respondetur ad primum negando
cōsequentiā
consequentiam
. Quia tunc necessitas extrema creditoris
non est necessitas exercendi
præceptũ
præceptum
de restitutione: eo quod simul
cōcurrit
concurrit
alia
vrgẽ
tior
vrgentior
causa
adimplẽdi
adimplendi
præceptũ
præceptum
pietatis vel
etiā
etiam
cōcurrit
concurrit
ius
cōseruandi
conseruandi
vitā
vitam
propriam.
Ad secundum respondetur negando maiorem. Imo extrema necessitas debitoris facit illum dominum rei debitæ quam apud
se habet si fuerit vsu consumptibilis. Si autem vsu extremæ necessitatis non consumitur facit illum dominum ipsius vsus.
Ad tertium respondetur, quòd etiam si
debitor iniquè acceperit rem
debitā
debitam
, tamen
extrema necessitas tribuit illi ius ad omnem
vsum
necessariũ
necessarium
ad
supplendā
supplendam
extremā
extremam
necessitatẽ
necessitatem
propter
rationẽ
rationem
primę
primæ
cōclusionis
conclusionis
.
Ad quartum negatur sequela. Quoniam
in articulo extremæ necessitatis efficitur res
primo occupantis, vnde qui per vim rapit
vel furatur ab eo qui est in extrema necessitate, tenetur illi restituere etiam cum periculo propriæ vitæ: quia violauit ius
primariũ
primarium
naturale quo res illa erat præoccupantis in
extrema necessitate
etiā
etiam
secluso iure
gentiũ
gentium
.
Sed quæret aliquis. Quid si persona val
de vtilis reipublicæ periclitetur, an possit
quis rapere panem ab alio inferiori existenti inæquali periculo.
Respōdetur
Respondetur
negatiuè.
Quemadmodum non est licitum occidere
vnum innocentem
minimũ
minimum
pro salute reipublicæ, vt habet communis opinio Theologorum, non enim est medium
ordinatũ
ordinatum
occisio vnius hominis ad salutem alterius.
Sed contra. Ille tenetur dare panem personæ publicæ cuius vita est valde necessaria, ergo alius potest ab illo rapere si noluerit dare. Respondetur negando
consequentiā
consequentiam
. Ratio est, quia ille
nō
non
tenetur ex iustitia
sed ex charitate & pietate, & idcirco
nō
non
potest compelli.
Verũ
Verum
est tamen quod si Rex
vel ipsa respublica vel iudex præciperet in
tali casu personæ priuatæ vt succurreret personæ publicæ, & persona priuata
nō
non
obediret, iam tunc posset puniri tanquam inobediens, & auferri ab illo panem vel ipsum tradere hostibus pro salute communi. Cæterum de solutione ad quintum
argumẽtum
argumentum
disputabitur infra quæst. 185. art. 7.
ARTICVLVS VI.
¶ Vtrùm teneatur semper restituere ille qui accepit.
AD Sextum sic proceditur. Videtur, quòd non
teneatur semper restituere ille, qui accepit. Per
restitutionẽ
restitutionem
enim reparatur æqualitas iustitiæ,
quæ consistit in hoc, quòd subtrahatur ei qui plus habet,
&
detur ei
qui minus habet. Sed
cōtingit
contingit
quā
doque
quandoque
, quòd ille qui rem aliquam
subtraxit alicui,
nō
non
habet eam, sed
deuenit ad manus alterius: ergo
non tenetur illi restituere qui accepit, sed alius qui rem habet.
¶ 2
Pręterea
Præterea
. Nullus tenetur crimen suum detegere. Sed
aliquādo
aliquando
aliquis restitutionem
faciẽdo
faciendo
,
crimẽ
crimem
suum detegit: vt patet in furto:
|
ergo non semper tenetur ille qui
abstulit, restituere.
¶ 3 Præterea. Eiusdem rei non
est multoties restitutio facienda.
Sed quandoque multi simul rem
aliquam surripiunt, & vnus eorum
eam integrè restituit. Ergo
nō
non
semper ille qui accepit, tenetur ad restituendum.
SED contra. Ille qui peccauit,
tenetur satisfacere. Sed restitutio
ad satisfactionem pertinet: ergo ille qui abstulit, tenetur restituere.
RESPONDEO dicendum,
quòd circa illum qui rem alienam
accepit, duo sunt consideranda: scilicet ipsa res accepta & ipsa acceptio. Ratione autem rei tenetur
eā
eam
restituere, quandiu eam apud se habet: quia quod habet vltra id quod
suum est, debet ei subtrahi, & dari
ei cui deest secundùm
formā
formam
commutatiuæ iustitiæ. Sed ipsa acceptio rei alienæ potest tripliciter se
habere. Quandoque enim est iniuriosa, scilicet contra
voluntatẽ
voluntatem
existens eius, qui est rei dominus, vt
patet in furto, & rapina. Et tunc tenetur ad restitutionem, non solum
ratione rei, sed etiam ratione iniuriosæ actionis, etiam si res apud ipsum non remaneat. Sicut enim qui
percutit aliquem, tenetur recompensare
iniuriā
iniuriam
passo, quanuis apud
ipsum nihil maneat: ita etiam qui
furatur, vel rapit, tenetur ad recompensationem damni illati,
etiā
etiam
si nihil inde habeat. Et vlterius pro iniuria illata debet puniri. Alio modo aliquis accipit
rẽ
rem
alterius in vtilitatem suam absque iniuria cum vo
luntate, scilicet eius cuius est res, sicut patet in mutuis. Et
tũc
tunc
ille qui
accepit, tenetur ad restitutionem
eius quod accepit, non solum ratione rei, sed etiam ratione acceptionis, etiam si rem amiserit: tenetur
enim recompensare ei, qui
gratiā
gratiam
fecit: quod non fiet, si per hoc
damnũ
damnum
incurrat. Tertio modo aliquis
accipit rem alterius
absq;
absque
iniuria,
non pro sua vtilitate, sicut patet in
depositis. Et ideo ille qui sic accepit, in nullo tenetur ratione acceptionis: quinimo accipiendo, impendit obsequium. Tenetur
autẽ
autem
ratione rei: & propter hoc si ei subtrahatur res absque sua culpa, non
tenetur ad testitutionem: secus autem esset si cum magna sua culpa
rem depositam amitteret.
AD primum ergo dicendum,
ꝙ
quod
restitutio non ordinatur
prineipaliter
principaliter
ad hoc, quòd ille qui plus habet, quàm debet, habere desinat:
sed ad hoc, quòd ille qui plus habet
suppleatur. Vnde in his rebus quæ
vnus potest ab alio accipere sine
eiꝰ
eius
detrimento, non habet locum restitutio: puta cùm aliquis accipit lumen à
cādela
candela
alterius. Et ideo quanuis ille qui abstulit, non habeat id
quod accepit, sed in alium sit
trāslatum
translatum
: quia tamen alter priuatur
re sua, tenetur ei ad restitutionem,
& ille qui rem abstulit ratione iniuriosæ actionis, & ille qui rem habet
ratione ipsius rei.
AD secundum
dicẽdum
dicendum
, quòd
homo, etsi
nō
non
teneatur crimen
suũ
suum
detegere hominibus, tenetur
tamẽ
tamen
crimen suum detegere Deo in con|
fessione: & ita per sacerdotem, cui
confitetur, potest restitutionem facere rei alienæ.
AD tertium dicendum, quòd
quia restitutio principaliter ordinatur ad remouendum
damnũ
damnum
eius,
à quo est aliquid iniustè ablatum:
ideo postquam ei restitutio sufficiens facta est per vnum, alij non
tenẽtur
tenentur
ei vlterius restituere, sed magis
refusionẽ
refusionem
facere ei qui restituit:
qui tamen potest condonare.
SVMMA ARTICVLI.
COnclusio prima. Qui accepit
rẽ
rem
alienam tenetur illam restituere quandiu
illa apud se habet. ¶
Secũda
Secunda
conclusio. Qui
per
iniuriā
iniuriam
accepit rem
alienā
alienam
, tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
non
solũ
solum
ratione rei acceptæ: sed
etiā
etiam
ratione iniuriosæ acceptionis etiam si
ipsa apud
illũ
illum
non remaneat. ¶ Tertia
cōclusio
conclusio
. Qui accepit
rẽ
rem
alienā
alienam
in vtilitatem
suā
suam
absq;
absque
iniuria domini, tenetur nihilominus
ad
restitutionẽ
restitutionem
:
nō
non
solũ
solum
ratione rei acceptæ:
sed
etiā
etiam
ratione acceptionis
etiā
etiam
si
rẽ
rem
amiserit,
v.
verbi
g.
gratia,
in mutuo. ¶ Quarta
cōclusio
conclusio
. Qui
accepit rem alienam absque iniuria domini
nec in propriam vtilitatem sed potius in vtilitatem dantis:
nō
non
tenetur ad restitutionem
ratione acceptionis, sed solum ratione rei
acceptæ
. v.
, verbi
g.
gratia,
in depositis quæ gratuitò accipiuntur ad seruandum. ¶ Hinc sequitur corollarium. Depositarius non tenetur restituere depositum quòd sibi subtractum est
nisi magna sua culpa depositum amiserit.
COMMENTARIVS.
IN hoc articulo ante omnia duo tituli ante oculos sunt habendi quoties agitur de
restitutione, videlicet res aliena accepta, &
ipsa acceptio vel iniusta vel licita
quidẽ
quidem
, sed
tamen in
cōmodum
commodum
ipsius accipientis. Et
quanuis
vterq;
vterque
titulus seorsum sufficiat vt teneatur quis restituere: tamen aliquando ambo tituli simul
cōueniunt
conueniunt
. Ratio
autẽ
autem
quare
quilibet sufficiat ea est: quia dominium rei
alienæ in
alterũ
alterum
transferri
nō
non
potest nisi voluntate domini, vel virtute legis transferentis dominium: sed quando adest aliquis titu
lus de supra dictis, neque lex neque voluntas domini transfert dominium in alium, ergo ille vtroque titulo seorsum tenebitur ad
restitutionem faciendam vero domino.
Notandum secundò, quòd nomine rei
alienæ, intelligimus non solum rem ipsam
secũdùm
secundum
se, sed etiam fructus eius. Nomine
autem iniustæ acceptionis, intelligimus
etiā
etiam
iniquam detentionem: etiam si à principio
fuerit licita acceptio. Dicitur autem iniqua
acceptio solum illa quæ est contra ius alterius &
particularẽ
particularem
iustitiā
iustitiam
, scilicet,
cōmutatiuā
commutatiuam
: si
autẽ
autem
sit acceptio
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
legalem
tātum
tantum
, aut
cōtra
contra
quālibet
quamlibet
aliā
aliam
virtutem: non
obligat ad
restitutionẽ
restitutionem
vt supra dictum est.
Notandũ
Notandum
est tertiò,
ꝙ
quod
qui
rẽ
rem
alienā
alienam
accipit vel possidet: potest tripliciter
eā
eam
possidere, vel bona fide, vel mala, vel dubia. De his
omnibus per singula nobis
disputādum
disputandum
est.
DVbitatur primò,
Vtrũ
Vtrum
ille qui bona
fide emit
rẽ
rem
alienā
alienam
à fure vel latrone
& postea cognoscit
rẽ
rem
alienā
alienam
esse: teneatur
restituere vero
dño
domino
, an potius licitum sit illi
cōuenire
conuenire
vẽditorẽ
venditorem
& rescindere
cōtractũ
contractum
recuperādo
recuperando
suũ
suum
pretiũ
pretium
& reddendo
rẽ
rem
alienā
alienam
?
Arguitur primo & probatur,
ꝙ
quod
talis emptor teneatur restituere vero
dño
domino
: titulus
sufficiẽs
sufficiens
ad obligationem ad
restituendũ
restituendum
vero
dño
domino
est ipsa res aliena: sed ipse retinet illam
apud se
sciẽs
sciens
esse
alienā
alienam
: ergo tenebitur.
Cō
firmatur
Confirmatur
ex dictis artic. præced. vbi
D.
Diuus
Tho.
Thomas
ait,
ꝙ
quod
vero domino est facienda restitutio.
Arguitur
secũdò
secundo
. Emptor ille
nō
non
potest
vendere
rẽ
rem
illā
illam
alteri,
quoniā
quoniam
res aliena est,
ergo
neq;
neque
reddere latroni postulato pretio.
Probatur
cōsequẽtia
consequentia
. Quia verus
dñs
dominus
tantũ
tantum
detrimenti patitur si tradatur res illa latroni
ac si
vẽderetur
venderetur
, imo videtur quod magis
detrimẽti
detrimenti
patiatur si traditur latroni, ergo non
potest
illā
illam
tradere.
Cōfirmatur
Confirmatur
. Quia cum
ille emptor reddit rem illam latroni, videtur esse manifestus cooperator cum iniqua
acceptione latronis &
cũ
cum
detẽtione
detentione
iniqua:
ergo tenebitur restituere vero domino.
Arguitur tertio. Si latro qui vendidit abesset
lōge
longe
vel moreretur, teneretur emptor
vero domino reddere
illā
illam
rem etiam cum
iactura dati pretij, ergo etiam viuente latrone & præsente tenebitur rem illam restituere vero domino. Probatur
cōsequentia
consequentia
.
|
Quia vita & præsentia latronis non tollit
ius à vero domino.
Arguitur quartò. Iudex in foro exteriori
per sententiam iustam
neq;
neque
fundatus in falsa præsumptione sed omnino cognita veritate cogeret emptorem vt statim restitueret
vero domino, imo
etiā
etiam
si iam emptor rescidisset contractum cum latrone & latro nondum restituisset neque compareret, cogeretur emptor restituere: ergo in foro conscientiæ tenebatur ante sententiam iudicis. Probatur consequentia. Quia lex ciuilis quæ
non est pœnalis, & iusta sententia, obligant
reum ad id ipsum ad quod tenebatur antequam sententia
pronũtiaretur
pronuntiaretur
: ergo emptor
ille iam tenebatur in conscientia. ¶ De ista
quæstione est duplex
sentẽtia
sententia
. Prior est Magistri Soto lib. 4. de iustit. q. 7. art. 2. & Ioan.
de Medina in tractatu de rebus restituendis
quæst. 10. quod restitutio facienda est vero
domino neque est licitum rescindere contractum cum latrone. ¶ Altera sententia est
Alexan. Alen. in. 4. par. q. 86. memb. 3. art. 5.
& Gabr. in. 4. Sent. d. 15. q. 3. dub. 5. & Sylu.
in verb. restitutio. 3. §. 3. quam etiam sequutus fuit
M.
Magistro
Victoria, videlicet, quod si talis
emptor non potest aliter recuperare
pretiũ
pretium
datum, tunc licitum est rescindere contractum cum latrone. Si autem potest aliter recuperare pretium, non est licitum rescinde
re contractum cum ipso latrone.
PRO decisione veritatis
notādum
notandum
est,
quod emptor qui bona fide emit rem
alienā
alienam
potest dupliciter se habere. Vno modo ignorans esse alienam, sed emit illam in
suam vtilitatem: altero modo sciens
quidẽ
quidem
esse
furtiuā
furtiuam
, sed emit illam modico pretio,
vt vero domino restituat: quia intelligit
quod aliter peribit res illa vero domino.
Sit igitur prima
cōclusio
conclusio
. Emptor
secũdi
secundi
generis, tenebitur
quidẽ
quidem
rem
illā
illam
restituere
vero domino: sed
licitũ
licitum
erit sibi deducere
pretium quod dederat pro reilla. Probatur
vtraque pars. Prima, quia sciens
rẽ
rem
esse
alienā
alienam
emit ea
intẽtione
intentione
vt redderet vero domino, & propterea emptio fuit licita. Altera
pars probatur. Quia nemo tenetur procurare vtilitatem alterius
cũ
cum
proprio
detrimẽto
detrimento
,
nisi forte sit obligatus ex officio vt tutor vel
custos: sed emptor ille procurauit rem alte
rius dum
illā
illam
emit à latrone, ergo potest sibi
deducere
modicũ
modicum
illud pretium quod dederat. ¶ Confirmatur ex cap. rapinam. 14.
quæst. 5. vbi eiusmodi emptio laudatur: sed
exactione bona
nō
non
debet aliquis reportare
damnũ
damnum
, ergo poterit deducere illud
pretiũ
pretium
.
Item in foro exteriori daretur actio emptori contra
verũ
verum
dominum, si dominus nollet
soluere illud pretium, ergo etiam in foro
conscientiæ licitum erat emptori deducere
pretium. Antecedens probatur ex cap. citat.
& est sententia Hostiensis titul. de pœnitentia. quem sequitur plurima Iurisperitorum
turba: & quanuis Baldus & Paul. de Castro
in. l. 1. ff. de negotijs gestis. negent competere huic emptori actionem nisi dominus ratam habuerit emptionem: sunt tamen intelligendi in foro exteriore
quādo
quando
emptor
nō
non
potest probare
bonũ
bonum
animum
quẽ
quem
habuit
emendo rem illam. Hæc conclusio sic intellecta & explicata est communis sententia Theologorum & Summistarum.
Secunda conclusio. Si emptor bona fide
etiam ex ignorantia rescindat contractum
cum latrone putans se licitè id facere,
nō
non
tenebitur postea ad vllam restitutionem faciendam vero domino. Probatur, quia ille
non tenetur ratione acceptionis
iniquę
iniquæ
: quia
bona fide emerat: neque ratione rei acceptæ, quia iam non habet illam quam bona
fide transtulit in venditorem, recuperato
suo pretio, neque enim tenebatur scire subtilitates iuris: ergo nulla ratione tenetur.
Tertia conclusio. Probabilis est sententia quæ negat esse licitum rescindere
cōtractum
contractum
cum latrone, sed potius asserit restituendam rem vero domino, etiam cum iactura dati pretij, loquimur de emptore primi generis. Hæc conclusio probatur argumentis factis initio quæstionis. Quam
sentẽ
tiam
sententiam
etiam tenet Couar. initio tertiæ partis
relect. regul. peccat. & Caiet. hic videtur eandem tenere. Ait enim absque vlla limitatione, quod qui rem alienam ignorans emit
non potest eam retinere quam primum nouerit esse alienam, sed tenetur vero domino
restituere.
Quarta conclusio. Verosimilem etiam
sententiam iudico, quæ asserit licitum esse
in prædicto casu, aut saltem non esse contra
|
iustitiam: quòd emptor rescindat contractum cum latrone, etiam si sciat latronem
rem illam
nũquam
nunquam
esse restituturum. Hæc
sententia videtur
Nauar. in manua. cap. 17.
num. 29. vbi ait, quod quando aliquid accipitur à latrone: potest eidem restitui,
etiā
etiam
si
cessantibus
incōueniẽtibus
inconuenientibus
, melius est reddere vero domino. Idem dicit
Syluest. restitutio. 4. §. 1. Hæc sententia videtur esse D.
Tho. infra. q. 66. art. 3. ad tertium, vbi ait. Id
quòd est per rapinam ablatum, est rapientis non simpliciter sed quantum ad detentionem. Ex quo sic arguitur. Latro habet ius
ad rem furtiuam conseruandam vero domino: ergo emptor potest illi reddere. Confirmatur ex.
l. in literis. de restitutione spoliatorum. vbi prædo spoliatus, secundùm iuris
rigorem est restituendus. Præterea probatur conclusio. Contractus ille fuit iniquus,
ergo potest rescindi. Confirmatur. Nam rescindere talem contractum nihil aliud est
quàm reducere rem furtiuam in
eũ
eum
statum
in quo antea erat sine culpa emptoris, ergo
non facit iniuriam vero domino. Probatur
consequentia. Quia nemo tenetur ex iustitia res alienas in meliorem statum reducere, quam inuenerat: maxime cum proprio
detrimento.
Sit quinta conclusio ex nostra sententia.
Peccatum est saltim contra charitatem, si
emptor absque proprio detrimento potest
restituere vero domino & restituat latroni,
de quo non est certus quod restituet. Probatur. Quia vnusquisque tenetur prospicere
proximo & rebus eius ne pereant, maxime
si id potest facili negotio præstare.
Sexta conclusio. Mihi profecto verosimillimum est, quod peccet
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
,
qui sine suo detrimento potest vero domino restituere: & rescindit
contractũ
contractum
cum latrone, de quo
nō
non
est certus
ꝙ
quod
restituet. Probatur. Quia dum res illa venit ad manus
emptoris,
iā
iam
est in meliori statu, ergo dum
iterũ
iterum
tradit illam latroni, tenebitur restituere vero domino. Probatur consequentia.
Quia illa noua traditio, est quasi ablatio rei
alienæ inuito domino, & est consensus cum
ipso latrone, qui iterum accipit rem
alienā
alienam
inuito domino.
Cæterũ
Cæterum
vbi est
detrimentũ
detrimentum
&
periculũ
periculum
emptoris: iam habet excusatio
nem dum reddit rem illam latroni. Nemo
enim tenetur ex iustitia cum proprio detrimento
cōseruare
conseruare
rem
alienā
alienam
: nisi forte aliàs
sit obligatus ex officio. Confirmatur. l. bona
fide. ff. depositi. vbi dicitur,
ꝙ
quod
depositarius
bona fide accipiens à latrone: tenetur ex iustitia vero domino reddere, ergo simile est
in nostro casu. Et
cōfirmatur
confirmatur
denique, quia
sequeretur quod si quis pallium proximi de
torrente eriperet periturum: quod postea
non peccaret contra iustitiam, si
iterũ
iterum
proijceret in torrentem. Probatur sequela, quia
eadem est ratio.
Denique notandum. Quod omnia quæ
diximus de emptore bonæ fidei circa restitutionem faciendam vero domino: sunt intelligenda proportionabiliter de depositario, qui bona fide accipit aliquid in deposito à latrone.
AD argumenta proposita initio
respō
detur
respondetur
, quatenus
militāt
militant
cōtra
contra
aliquas
conclusiones. Ad
primũ
primum
respondetur, quod
ita verum est,
ꝙ
quod
ratione rei acceptæ tenetur
emptor restituere vero domino nisi rescindat
contractũ
contractum
: & tunc etiam
rescindẽdo
rescindendo
dat
illā
illam
habenti ius ad eam, vt
cōseruet
conseruet
vero domino.
Quemadmodũ
Quemadmodum
qui accipit rem à depositario, restituet depositario & non tenetur vero domino reddere. Ad confirmationem respondetur,
ꝙ
quod
iam diximus in quibus
casibus
licitũ
licitum
sit non reddere vero domino.
Ad secundum respondetur negando
cō
sequentiā
consequentiam
, quoniam latro habet ius ad rem
illā
illam
vt restituat vero domino. Item quia rescindendo
contractũ
contractum
reducitur res ad
statũ
statum
quẽ
quem
antea habebat,
ꝙ
quod
quidem
nō
non
contingit
si alteri vendatur. Ad
confirmationẽ
confirmationem
negatur antecedens. Imo
nō
non
tenetur emptor
cũ
cum
suo detrimento euitare iniquam
detentionẽ
detentionem
rei alienæ. Concedimus autem
ꝙ
quod
cooperabitur cum latrone, quando sine proprio detrimento poterat rem vero domino reddere: & iterum reddit latroni de quo non est
certus
ꝙ
quod
restituet. ¶ Ad tertium negatur
cō
sequentia
consequentia
. Et ratio discriminis est.
Quoniā
Quoniam
quando ipse latro non comparet, deficiunt
rationes factæ pro nostra sententia: & cum
ipse emptor non possit iam recuperare pretium suum, qui erat finis honestans rescisionem
cōtractus
contractus
: tenebitur ratione rei alienæ
|
reddere vero domino. Ad
probationẽ
probationem
consequentiæ respondetur, quòd vita vel præ
sentia latronis non tollit secundùm se ius
veri domini: sed facit possibilem rescisionem contractus, vt emptor seruet seipsum
indemnem.
Ad quartum respondetur, quod illa iudicis
sentẽtia
sententia
fundatur in duplici præsumptione iuris, quæ in casu particulari falsa est. Altera est quòd in conuentione cum latrone
præsumitur dolus, & maxime in rescisione
contractus: altera quia qui possident res alienas præsumuntur auidiores ad illas & timidiores in vitandis proprijs damnis, quàm ratio postulat: & ideo sententia
pronũtiaretur
pronuntiaretur
ex tali iuris præsumptione in fauorem veri
domini. Respondetur secundò,
nō
non
esse omnino vniuersalem regulam, vt id ipsum teneatur homo facere in conscientia ante iudicis sententiam & post illam: vbi nulla est
etiam ignorantia iuris vel facti. Est enim instantia, primò quidem si sint duæ opiniones probabiles contrariæ, tunc possum ego
qui rem
alienā
alienam
possideo, sequi opinionem
quæ est in
meũ
meum
fauorem: at vero iudex qui
fert sententiam potest sequi contrariam opinionem, & obligabit me ad restitutionem.
Bene verum est, quod lata
sentẽtia
sententia
non potero ego executioni resistere: quia non potest esse bellum iustum ex vtraque parte: at
vero si absque aliquo scandalo & repugnantia exteriore, possem ego adhuc retinere
rẽ
rem
illam: licitum est retinere. Deinde est altera
instantia. Dictum est in artic. 5. & certissimum est, quod non tenetur homo cum periculo vitæ restituere vero domino rem
quam à latrone acceperat: & tamen si iudex
ferret sententiam, vt reddat tunc rem vero
domino:
etiā
etiam
si retinens illam, obijciat quod
sibi imminet periculum à latrone, respondebit namque iudex (
que lo oye y que le hara justicia
suo tempore) sed quod interim reddat
alienum proprio domino. Ecce casus vbi
per iustam sententiam iudicis vbi nulla est
ignorantia,
cōpellitur
compellitur
aliquis reddere quod
non tenebatur in conscientia. Ratio huius
est, quia iudex ex officio tenetur reddere
vnicuique quod suum est: non autem pertinet ad eum considerare detrimenta quæ
per accidens
cōsequuntur
consequuntur
debitoribus: ipsi
autem debitores poterunt in
cōscientia
conscientia
proprium detrimentum attendere.
DVbitatur secundò. An ille qui emit
rem furtiuam bona fide
. v.
, verbi
g.
gratia,
Petrus
& in eadem bona fide perseuerans vendit
illam Francisco: teneatur postea comperta
veritate, restituere pretium vero domino,
quando non potest res ipsa restitui?
Arguitur primo pro parte negatiua, quoniam in casu præcedentis dubij, potest Petrus post rescissum contractum cum latrone, retinere sibi pretium, ergo multo magis
in præsenti casu. Probatur consequentia.
Quia in casu priori, sciens rem alienam esse, rescindit contractum cum latrone: at in
casu nostri dubij, nesciens adhuc esse furtiuam: vendit alteri, ergo &c.
Secundò arguitur. In præsenti casu, Petrus non tenetur restituere ratione iniustæ
acceptionis, quia bona fide emerat:
neq;
neque
ratione rei acceptæ, quia iam bona fide vendidit, ergo nullo modo tenetur.
Tertiò arguitur. Si Petrus rem illam donasset vel in suum vsum consumpsisset vel
amisisset, non tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
, quia
non est factus ditior ex illa re, ergo neque
in casu posito, vbi etiam non est factus locupletior: quia tanti vendidit quanti emit.
Sed pro altera parte, facit primò. Quod
vnus titulus faciendi restitutionem, est res
aliena detenta vel fructus illius, ergo cum
Petrus receperit pretium ex venditione rei
alienæ: tenebitur illud restituere, quoniam
est quasi fructus ipsius rei. Confirmatur.
Quoniam in illa venditione quam Petrus
fecit, non transfert dominium rei alienæ in
Paulum, ergo neque ipse acquirit dominium pretij, & per consequens tenetur illud
restituere.
Secundò arguitur. Qui rem quam acceperat à latrone dono, posteà si vendat, tenetur cognita veritate restituere pretium vero
domino in quo factus est ditior: sed similiter Petrus efficitur locupletior, ergo tenetur
pretiũ
pretium
illud restituere. Probatur minor.
Quia iam re vera amiserat ipse pretium
quod dederat latroni, ergo ex re aliena fit
locupletior quàm debebat esse reparando
damnum suum de re aliena.
Tertiò arguitur. Paulus in casu posito te|
netur
rẽ
rem
illā
illam
cognita veritate reddere vero
domino, ergo etiam Petrus qui fuit venditor tenetur seruare Paulum indemnem, ergo tenebitur ad
restitutionẽ
restitutionem
pretij ipsi Paulo, quod si non fuerit possibile: vero domino tenebitur restituere tale pretium.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Petrus in casu posito tenetur facere quantum in se est, vt Paulus qui bona
fide emit rem alienam nullum patiatur detrimentum: ita sanè quòd si verus dominus
rei inuenerit illam apud Paulum, vel sit probabile quòd inueniet: tenebitur Petrus reddere pretium Paulo, vel esse paratus vt reddat si opus fuerit. Hanc conclusionem probant argumenta pro parte affirmatiua.
Sed tota difficultas est, quando Paulo
nullum imminet periculum & Petrus retinet pretium rei alienæ quam
vẽdidit
vendidit
olim:
an teneatur illud
pretiũ
pretium
vero domino reddere, vel an teneatur rescindere contractum
cum ipso Paulo, vt rem ipsam restituat vero domino? De qua re est communis sententia, quod Petrus tenetur ad
restituẽdum
restituendum
vero domino in tantum, in quantum factus
est locupletior quam antea erat: quando bona fide accepit rem à latrone, ita sanè quod
si
tāti
tanti
vendidit quanti emit, ad nullam tenetur restitutionem: si autem pluris vendidit
tenebitur ad restitutionem totius pretij in
quo factus est locupletior. Hanc sententiam
tenet Caietan. hic & Syluest. verbo restitutio. 3. & Maior in. 4. distin. 13. quæst. 16. &
Medina quæst. 10. de rebus restituendis. Soto vbi supra art. 2. & Couarruuias vbi supra.
Id etiam tenuit Victoria. Et ratio est, quia in
prædicto casu neque tenetur ratione acceptionis, quia bona fide accepit, neque ratione rei, quia iam bona fide transtulit à se talem rem: neque manet cum aliquo fructu
ipsius, quod si manet cum fructu obligabitur ad restituendum illum, ergo ex omni
parte manet hæc sententia iustificata.
Secunda conclusio. Hæc sententia propter autoritatem asserentium probabilis est
plurimis, quæ & apparenter probatur argumentis factis pro parte negatiua, eo vel maxime quod fauet possessori bonæ fidei.
Tertia conclusio. Mihi multo probabilior sententia est, imo opposita non videtur
mihi probabilis, si ratio bene examinetur,
videlicet, quòd in prædicto casu Petrus tenetur restituere totum pretium iustum vero domino rei, si non potest rem ipsam restituere. Hanc
sententiā
sententia
docuit in hac schola
Salmātina
Salmantina
Magister Peña: & probatur. Si
Petrus retineret apud se
rẽ
rem
illā
illam
,
neq;
neque
cōpareret
compareret
latro cum quo posset rescindere contractum, teneretur cognita veritate quod res
illa est aliena, reddere illam vero domino,
ergo & tenebitur restituere pretium si rem
illam iam vendiderat. Probatur consequentia. Quia res illa & eius pretium quasi idem
censentur quantum ad humanas commutationes. Secundò probatur. Nam si Petrus tenetur ad excessum pretij si pluris vendidit
quàm emerat, eo quòd in illo factus est locupletior: etiam tenebitur ad restituendum
pretium iustum. Probatur consequentia.
Quia in toto illo factus est locupletior
quā
do
quando
vendidit rem bona fide. Probatur. Quia
quando vendidit rem illam, vendidit alienum, ergo pretium quod accipit pro re aliena non debet illud habere, atque adeo si retinet efficitur locupletior
quā
quam
debet esse
quā
do
quando
vẽdidit
vendidit
rem
alienā
alienam
. Confirmatur. Quia
Paulus qui bona fide emit rem alienam, habet intentionem dandi pretium vero domino rei, ergo reuera non
transfett
transfert
dominium
pretij in Petrum venditorem, ergo Petrus
nulla ratione potest retinere pretium illud,
siquidem non acquirit dominium: quemadmodum non acquisiuit
dominiũ
dominium
rei
quā
quam
vendidit. Denique probatur. Si res illa aliena vendita Petro, fructificasset in domo Petri, teneretur Petrus restituere fructus vero
domino: sed pretium rei
nō
non
est minus, imo
magis videtur esse res ipsa
quā
quam
fructus eiusdem, ergo non minus tenebitur restituere
pretium rei. Et hanc
cōclusionem
conclusionem
probant
argumenta facta pro parte affirmatiua.
AD argumenta facta pro parte negatiua respondetur. Ad primum negatur
consequentia. Est enim differentia,
quoniā
quoniam
in priori casu rescindens contractum cum
ipso latrone non facit aliquam iniuriam vero domino, sed rescindit iniustitiam sibi
factam, & quasi defendit se à latrone deducendo rem furtiuam ad eundem prorsus
statum in quo antea erat constituta. At
|
vero in secundo casu de nouo transfert rem
alienam in alterum statum, neque enim debet Petrus resarcire illam iniuriam quam
sibi fecit latro de fructu rei alienæ.
Ad secundum autem respondetur, quòd
Petrus in casu ibi posito tenetur ad restitutionem ratione rei alienæ: quoniam etiam
si non habeat illam rem apud se materialiter loquendo, habet tamen fructum vel pretium illius, cuius dominium non potuit acquirere ex tali venditione rei alienæ. Sequitur ergo euidenter, quòd tenebitur pretium
illud alicui restituere, vel rescindendo contractum cum Paulo &
reddẽdo
reddendo
ipsam rem
vero domino, vel saltem dando vero domino pretium ipsius rei, illud scilicet quod habuit ex eo quod talem rem vendiderit alteri scilicet Paulo, cui talem rem vendiderat.
Ad tertium argumentum transeat antecedens, & nego consequentiam, quia si donasset vel amisisset rem illam, non est factus
Petrus locupletior, at tunc factus est locupletior recipiendo pretium pro re vendita, quod iam ipse Petrus amiserat datum
latroni.
DVbitatur tertiò. An bonæ fidei possessor teneatur restituere fructus rei
furtiuæ?
v.
Verbi
g.
gratia,
emit Petrus bona fide & possidet oues vel vineam: an teneatur restituere
lac
,
lanam, &c. Pro parte negatiua, sunt quæ
dam leges ciuiles quæ tribuunt ius & dominium horum fructuum possessori bonæ fidei
. v.
, verbi
g.
gratia,
lex bonæ fidei. ff. de acquirendo
rerum dominio. &. l. sequitur. §. lana. ff. de
vsucapionibus. &. l. in pecudum fructu. ff.
de vsuris. & Instituta de rerum diuisione. §.
in pecudum. vbi dicitur fructus pecudum,
continuò efficitur possessoris bonæ fidei.
Secundò arguitur. Qui bona fide emit
rem alienam, nihilominus exponit se periculo amittendi pretium & reddendi rem
vero domino, ergo
æquũ
æquum
est vt interim recipiat commodum ex re quam emit.
Tertiò arguitur. Si quis inuitetur ad cœ
nam furtiuam, & bona fide cœnet, non tenetur postea cognita veritate restituere pecunias, quas erat consumpturus in sua cœna
in domo propria: & tamen in illis factus est
ditior propter cœnam furtiuam, ergo simile est in nostro casu.
SED in oppositum est. l. certum. C. de
rerum vendicatione. &. l. eos. §.
itẽ
item
veniunt.
&. l. sed etsi. ff. de petitione hæreditatis. &. l.
fructus. ff. de vsuris. &. l. si me & Titium. ff. si
certum petatur. quibus legibus cautum est:
vt possessor bonæ fidei teneatur fructus rei
furtiuæ restituere in quantum factus est locupletior.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Possessor bonæ fidei
nō
non
tenetur
restituere fructus rei furtiuæ si
nō
non
est factus
ditior ex illis. Hæc est communis sententia
& Theologis & Iurisperitis: & probatur ex
legibus citatis in primo argumento, &
etiā
etiam
ex quibusdam citatis in oppositum, & ratio
ipsam confirmat. Quia ille bonæ fidei possessor non tenetur ratione iniquæ acceptionis: neque ratione rei acceptæ, siquidem fructus iam sunt consumpti neque possessor inde factus est ditior: ergo nulla ratione tenetur restituere.
Secunda conclusio. Bonæ fidei possessor
tenetur restituere omnem
fructũ
fructum
& quidquid apud se retinet rei furtiuæ, ex quo factus est locupletior. Hæc probatur ex legibus citatis in oppositum, & insuper ratione.
Quoniam fructus rei & res ipsa quantum
ad mores attinet & humanas commutationes, pro eodem reputantur. Sed res aliena
est restituenda, ergo & fructus rei alienæ.
Item ratio
D.
Diui
Tho.
Thomæ
ad primam conclusionem
cōfirmat
confirmat
istam nostram. Quia secundum formam commutatiuæ iustitiæ debet
subtrahi ab eo, qui habet vltra id quod
suũ
suum
est. Sed talis possessor habet aliquid vltra id
quod suum est: ergo debet illud restituere.
De hac conclusione videatur Couar. lib. 1.
Variar. cap. 3. num. 6. Denique communis
sententia est Theologis & Iurisperitis. Verum est tamen, quod est controuersia in
cō
ciliandis
conciliandis
legibus citatis, videlicet, in
diffiniẽ
do
diffiniendo
, an dominus rei possit petere à bonæ fidei possessore actione rei vindicationis, an
ex officio iudicis. Hoc est an possit petere à
iudice in omni rigore, vt adiudicet sibi fructus etiam si nolit: an potius possit petere à
iudice vt liberaliter arbitretur, & secundùm
æquitatem quandam adiudicet sibi fructus
aut partem illorum.
Tertia conclusio. Fructus & effectus vti|
les rei furtiuæ, possunt vsucapi à bonæ fidei
possessore spatio triennij transacto cum bona fide: etiam illi fructus quos durante triennio bonæ fidei ceperat, efficiuntur possessoris bonæ fidei.
Hęc
Hæc
est communis sententia
Theologis & Iurisperitis & patet ex his
quę
quæ
diximus in superioribus in materia de præ
scriptione.
Quarta conclusio. Qui bona fide accipit à latrone res quæ sunt materia mutui,
nō
non
tenetur ad restitutionem fructuum, etiam si
ex illis factus sit locupletior: dummodo fur
non reddatur ex illa datione
impotẽs
impotens
ad
restituendũ
restituendum
vero domino. Est tamen
aduertẽdũ
aduertendum
, quod
illę
illæ
rei dicuntur materia mutui,
quę
quæ
vnico vsu
cōsumũtur
consumuntur
, vt est pecunias panis & vinum. Probatur modo
cōclusio
conclsuio
, qui
bona fide accipit aliquid huiusmodi à latrone non tenetur ratione acceptionis vt patet,
neque ratione rei acceptæ, quia iam
cōsumpsit
consumpsit
illam bona fide, ergo nulla ratione tenetur. Secundo probatur, ipse verus dominus
rei non habet ius petendi à latrone eandem
numero rem, sed similem vel eiusdem pretij: sed res similis vel eiusdem pretij manet
apud latronem vnde possit restituere: ergo
accipiens ab illo
nō
non
tenebitur restituere, sed
poterit remittere verum dominum ad latronem. Tertio, latro poterat donare aliam pecuniam vel aliud frumentum cuius erat dominus ipsi Petro: ergo etiam ipsam
furtiuā
furtiuam
pecuniam vel frumentum. Probatur consequentia, quia non magis est obnoxia restitutioni pecunia furtiua apud latronem: quam
quæ erat propria, ergo cum apud latronem
maneat vnde possit soluere, poterit Petrus
ab eo accipere dono pecunias vel panem
emere vel vinum.
Sed est obiectio. Ex hac ratione sequitur,
quod etiam si Petrus sciat hanc numero pecuniam esse furtiuam, poterit eam dono accipere à latrone vel per contractum vendendo illi vestem vel aliquid aliud: dummodo
ipse latro habeat alia bona vnde possit facile restituere.
Respōdetur
Respondetur
, quod in foro exteriore
cōdemnaretur
condemnaretur
Petrus in tali casu: quia
præsumitur dolus: sed in foro conscientiæ
non tenebitur, maximè si accepit illam pecuniam ex
cōtractu
contractu
venditionis rei. Respondetur secundo, quod si constat Petro pecu
niam illam singularem esse furtiuam & accipit eam: tenebitur ratione iniquæ acceptionis: at vero si non constat quando accepit,
& vsus est illa non vltra tenebitur restituere, vt in quarta conclusione dictum est.
Ad argumenta in
oppositũ
oppositum
pro parte negatiua. Respondetur ad primum, quod illæ
leges probant primam
cōclusionem
conclusionem
. Ad secundum nego consequentiam, quia ipse emptor propria voluntate emit illam: & idcirco verus dominus non debet pati detrimentum. ¶ Ad tertium, aliqui dicunt, quòd inuitatus ad cœnam furtiuam, tenetur restituere tantum inquantum sactus est locupletior
cœnando in conuiuio.
v.
Verbi
g.
gratia,
Si domi suæ consumpturus erat argentum: tenebitur ad restitutionem argenti illius. Sed profecto mihi
magis placet, quod
nō
non
teneatur ad aliquam
restitutionem: si ille qui inuitauit non est factus impotens ad
soluendũ
soluendum
,
ꝓpterea
propterea
quod
Petrus cœnauit cum illo.
DVbitatur quarto, circa secundam
conclusionẽ
conclusionem
. An Petrus mala fide emens
vel
accipiẽs
accipiens
aliquid à latrone teneatur semper restituere vero domino, ac possit rescindere contractum?
Ad hoc dubium breuiter
respōdetur
respondetur
. Petrus in tali casu non potest rescindere contractum cum latrone, si
nō
non
est certus quòd
latro restituet vero domino: sed tenebitur
Petrus cum detrimento pretij dati restituere vero domino. Hæc conclusio est contra
Syluest. in verb. restitutio. 3. quæst. 7. & contra Nauar. in suo manual. cap. 17. nu. 84. qui
citat pro sua sententia Alex. Alens. in. 4. parte. Aiunt itaque isti autores quòd saltim in
foro
cōscientiæ
conscientiæ
potest Petrus rescindere
cō
tractum
contractum
cum latrone.
Sed probatur nostra conclusio, Petrus in
tali casu efficitur socius furis & furti particeps, ergo tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
sicut ipse
fur. Item videtur expressa
sentẽtia
sententia
D.
Diui
Thomæ, ait enim in secunda conclusione, quòd
ratione iniquæ acceptionis: tenetur homo
ad restitutionem, etiam si res accepta apud
ipsum non maneat. Sed Petrus in prædicto
casu sciens & prudens rem esse furtiuam, iniquè accepit illam: ergo tenebitur ad restitutionem, etiam si rescindat contractum cum
latrone ratione iniquæ acceptionis.
Secunda conclusio. Petrus tenebitur in
isto casu ad restitutionem,
nō
non
solum ipsius
rei: sed etiam lucri cessantis & damni emergentis, ipsi domino: deductis tamen expensis
quās
quas
dominus ipse erat facturus in colenda re sua, vel
sustentāda
sustentanda
. Sed quæret aliquis,
an si res illa erat vsu consumptibilis: teneatur Petrus ad restitutionem? Respondetur
affirmatiuè, & est eadem ratio atque ipsius
conclusionis, quoniam acceptio
fnit
fuit
iniqua,
& propterea omnia damna & detrimenta
quæ sequuntur ipsi domino sunt restituenda.
Neq;
Neque
videtur nobis
distinguendũ
distinguendum
cum
Ioanne de Medina tractatu de rebus restitu.
quæst. 10. vbi ait, quòd nisi fur ex illa emptione & venditione factus sit impotens ad
restituendum: non tenebitur Petrus ad restitutionem, Et ratio eius est, quia Petrus poterat pecunias furtiuas dono accipere, si fur
alias habebat vnde solueret: ergo siue
rẽ
rem
vsu
consumptibilem potuit accipere. Sed
respō
detur
respondetur
negando antecedens. Imo in tali casu
est iniqua acceptio, si Petrus in particulari
cognoscit quòd
istę
istæ
singulares
pecunię
pecuniæ
sunt
furtiuæ, & etiam si sint res vsu consumptibiles. Non enim debemus fauere consentienti
cum latrone: cum detrimento veri domini.
DVbitatur quinto. Quid teneatur dubiæ fidei possessor facere circa rem
alienam restituendam?
Respondetur & sit prima
cōclusio
conclusio
. Qui
initio emptionis dubius, an res esset furtiua
emit eam intendens commodum veri domini: non peccat, sed tenetur post ea facere
inquisitionem diligentem pro qualitate rei
& quantitate dubij. Quod si verus dominus
comparuerit tenebitur rem illi reddere, &
potest deducere pretium quod pro re illa
dedit, vt diximus in dubio. 1. conclusione. 1.
Secunda conclusio. Qui dubius an res sit
furtiua emit eam in proprium
commodũ
commodum
:
peccat contra iustitiam, & tenetur illam restituere ratione iniquæ acceptionis, & ratione rei acceptæ: sicut dictum est de emptore
malæ fidei. Est
exemplũ
exemplum
frequens in argentarijs, & bibliopolis qui facile possunt coniectari ex
cōditione
conditioni
vendentium & ex alijs
circunstantijs rem esse furtiuam: & nihilominus emunt in proprium commodum.
Ratio huius est: quia ille euidenter se expo
nit periculo contrectandi rem alienam inuito domino: ergo peccat contra iustitiam.
Confirmatur ex. l. bonæ fidei. ff. de acquirendo rerum dominio: vbi dicitur, quod
bonæ fidei possessor facit fructus suos, at malæ fidei possessor vel dubiæ
nō
non
facit fructus
suos, ergo eadem est ratio de mala fide &
dubia fide ad accipiendam rem.
Sed contra. Regula communis est quod
in dubijs melior est conditio possidentis, ergo emptor dubitans poterit postea sibi retinere quod emit. Respondetur primo, quod
hoc argumentum conuincit saltem, quod
non potest emere: quia dum vult emere
nondum possidet: ergo in dubio non debet intrare in possessionem alieni. Respondetur secundo, quòd in dubijs dicitur melior esse conditio possidentis: quando bona
fide accepit sibi possessionem, quando vero mala fide vel dubia, fuit iniqua acceptio:
ac proinde non erit melior conditio in dubio istius possidentis.
Tertia conclusio. Qui à principio, bona
fide rem furtiuam occupauit: & postea dubitat rationabiliter an illa res sit aliena: tenetur diligentem inquisitionem facere, vt sciat
veritatem: quòd si nouerit esse alienam debet restituere: si autem non facit inquisitionem diligentem, exponit se euidenter periculo retinendi rem
alienā
alienam
inuito domino.
Sit quarta
cōclusio
conclusio
. Si facta diligenti examinatione, adhuc manet dubius rationabiliter: nihilominus poterit retinere sibi rem
illam & vti illa. Ratio est, quia in isto casu
verificatur, quod in dubio melior est conditio possidentis. Intelligitur enim de dubio iam diligenter examinato: tunc enim
dubium illud, magis est speculatiuum,
quam practicum. Quemadmodum si quis
duxit vxorem bona fide, existimans priorem maritum esse mortuum: & postea rationabiliter dubitat an sit viuus vel mortuus: non potest licitè cum illo dubio accedere ad vxorem, donec faciat diligentem
inquisitionem ad cognitionem veritatis. Facta vero diligenti inquisitione iam poterit
accedere ad vxorem: non obstante quod
maneat dubius: quia iam dubium illud est
speculatiuum. Ita etiam continget in illo,
qui bona fide accepit rem
alienā
alienam
: & postea
|
dubitat, debet enim examinare dubium sicut iam diximus. Vtrùm vero
cũ
cum
tali dubia
fide possit esse præscriptio,
quādo
quando
bona fide
cœpit homo possidere? De hac re variæ sententiæ sunt. De quo vide
Syluest. in verbo,
præscriptio. §. tertio. par. 3. vbi tenet
sententiā
sententiam
Bart. in. l. naturaliter. ff. de vsucap. quod
cōtinuatur
continuatur
pręscriptio
præscriptio
cũ
cum
illa fide dubia: examinato tamen dubio diligenter & ego ita teneo, quanuis sentiat oppositum Magister
Soto libr. 4. de Iustitia. quæst. 5. artic. 4. quoniam re vera post illam diligentem
inquisitionẽ
inquisitionem
,
iā
iam
illa potest dici bona fides, moraliter & practicè: quanuis habeat
dubitationẽ
dubitationem
quandam speculatiuam.
Quinta conclusio. In casu posito, licet
possit homo rescindere
contractũ
contractum
cũ
cum
illo à
quo emit, quia vult se ipsum indemnem seruare: tamen non poterit alteri vendere illam rem, nisi manifestando dubium illud.
Probatur, quia vendens tenetur manifestare vitium rei, ex quo emptori potest incommodum euenire. Ista conclusio est contra
Syluestrum in verbo, restitutio. 3. quæstio.
7. vbi ait, quod absolutè potest vendere. Verum est tamen quod si facta diligenti inquisitione, nulla reliqua est spes decidendi dubium illud: poterit homo absolutè vendere, sicut ipsemet iam bona fide possidet. Hactenus de prima & secunda conclusione.
DVbitatur sexto. Et principaliter circa
tertiam conclusionem Diui
Thomę
Thomæ
,
vbi ait quòd qui accipit rem alienam in
suā
suam
vtilitatem & absque aliqua iniuria domini,
tenetur ad restitutionem ratione acceptionis. Est enim grauis difficultas, vtrùm qui
accepit rem accommodatam
. v.
, verbi
g.
gratia,
Equum,
teneatur restituere domino: etiam si equus
perierit absque culpa commodatarij? Ratio dubitandi non est modica,
quoniā
quoniam
in capit. vnico. de commodatis habetur quod is
qui gratia sui tantum accepit rem commodatam: tenetur ad restitutionem, etiam de
leuissima culpa. Fortuitus autem casus nisi
interueniat culpa vel pactum vel nisi in mora fuisset commodatarius, non est illi imputandus. Ecce quomodo non videtur vniuersalis conclusio Diui Thomæ.
Arguitur nihilominus in fauorem sententiæ Diui Thomæ. Primo. Mutuatarius
tenetur restituere debitum, etiam si nulla
sua culpa pereat mutuum: ergo etiam commodatarius tenetur restituere commodatum vniuersaliter. Probatur consequentia.
Nam magis videtur teneri ad
restitutionẽ
restitutionem
,
is qui non accipit dominium rei: quam is
qui accepit: sed commodatarius non acquirit dominium commodati, mutuatarius vero acquirit: ergo si iste tenetur restituere,
multo magis ille.
Secundo arguitur. Si culpa requiritur in
commodatario vt teneatur restituere, vel requiritur mortalis vel sufficit venialis, si venialis sufficit, videtur durissimum quod pro
leuissima culpa soluat magnum pretium, si
vero mortalis fuit, sequitur quod ferè nunquam tenebitur commodatarius restituere: raro enim accidit vt rem alienam tanta
negligentia commodatarius perdat, vt sit
mortalis culpa.
Tertio arguitur. Si culpa requiritur, sequitur quod pro quantitate culpæ teneatur
commodatarius restituere plus minus ve
pretij, propter rem perditam. Consequens
videtur inconueniens magnum, quia esset
magna confusio metiri quantitatem culpæ, ergo.
De hac difficultate Magister Soto lib. 4.
de Iustitia. quæst. 7. artic. 2. dicit quatuor: Primum est, quod commodatarius tenetur restituere de leui culpa. Secundum est, quod
non tenetur in totum, sed pro ratione &
quantitate culpæ. Tertium est, quod non
tenetur in foro
cōscientiæ
conscientiæ
nisi ex culpa mortali. Quartum est, quod omnia æstimanda sunt secundum forum exterius, & eius
sententiæ standum etiam in foro conscientiæ. At vero sententia communis est, quod
commodatarius tenetur ad restitutionem:
etiam si leuissima sua culpa res commodata perijt. Hanc sententiam docet Caietanus
in hoc loco. Et Adrianus in. 4. in materia
de restitutione. fol. 48. Et Syluester in verbo, commodato. §. sexto. quæst. 8. & verbo,
culpa. §. quarto. & est communis sententia
Iurisperitis.
PRO decisione veritatis, notanda est distinctio celebris in hac materia apud
Iurisperitos, videlicet, quod res commodata tripliciter potest perire apud
commoda| p. 260
tariũ
commod
atarium
. Primo
quidẽ
quidem
fraude vel dolo, quando
ex certa scientia & malitia res perijt. Secundo aliqua culpa commodatarij, Vbi aduertat Theologus quòd nomine culpæ aliud intelligunt Iurisperiti, quam Theologi. Nam
Theologi intelligunt peccatum aliquod coram Deo: sed Iuristæ intelligunt aliquam
priuationem diligentiæ, quæ
secundũ
secundum
mores hominum poterat adhiberi ad conseruandam rem illam, iuxta materiam & conditionem vniuscuiusque rei: siue illa priuatio sit peccatum coram Deo siue non, & huiusmodi culpam rursus
distinguũt
distinguunt
in leuem
& leuissimam & latam & amplam. Tertio
potest perire res accommodata ex casu fortuito, qui non cadit sub humana prouidentia, seu diligentia circa talem rem
seruandā
seruandam
.
HIS positis, sit prima conclusio. Commodatarius tenetur ad restitutionem
rei commodatæ: etiam si leuissima sua culpa perierit, neque peccauerit coram Deo.
Hæc conclusio probatur ex citato capit. de
commodato. Item ex. l. in rebus. & ex. l. si
certo. §. commodato. ff.
cōmodati
commodati
. Vbi hæc
conclusio expressè habetur: & est communis sententia Theologorum & Iurisperitorum, & ratione probatur, nam ius naturæ
postulat, vt qui rem ab alio accipit in proprium commodum: teneatur ad hoc quod
dominus rei qui gratiam fecit non patiatur
detrimentum: ergo si culpa vel inconsideratione commodatarij res perijt: non debet
dominus pati aliquod detrimentum. Confirmatur. Quoniam aliâs tolleretur de republica commodandi contractus, qui valde necessarius est: nemo enim vellet commodare rem suam cum tanto periculo.
Præterea arguitur specialiter contra sententiam Magistri Soto, quoniam secundum
ipsum standum est sententiæ quæ pronuntiatur in foro exteriori: sed in foro exteriori
condemnatur semper commodatarius de
leuissima culpa: ergo non requiritur mortalis culpa vt in conscientia teneatur restituere.
Neq;
Neque
valebit dicere quod est lex pœ
nalis, & propterea obligat postquam prolata est sententia, quoniam profecto tam leuis culpa non est digna tanta pœna, ac proinde lex esset iniqua si pœnalis esset. Rursus
neque valebit respondere, quod sententia
fundatur in falsa præsumptione: quoniam
si hoc esset
verũ
verum
nō
non
obligaret in
cōscientia
conscientia
.
Neque rursus lex præsumit peccatum mortale: nam expressè condemnat de leuissima
culpa. Dicendum ergo est, quod iura nihil
aliud statuunt in hac parte: quàm quod naturæ iure constitutum est.
Secunda conclusio. Commodatarius
nō
non
tenetur restituere, quando res commodata
perit casu fortuito. Hæc conclusio intelligitur, nisi forte qui commodauit non expressit conditionem casus fortuiti: tunc enim
cō
modatarius
commodatarius
tenebitur restituere: quoniam
alter potuit in
cōtractu
contractu
libero qui nullo modo erat in vtilitatem propriam, talem conditionem apponere. Conclusio itaque sic intellecta asseritur ab omnibus Iurisperitis, &
ipsa iura citata illam confirmant.
Sed oportet obseruare, quis nam sit casus fortuitus. Est enim qui non cadit sub humana prouidentia
. v.
, verbi
g.
gratia,
Si fulmine percusus
equus
accōmodatus
accommodatus
pereat: & latrones multi repente aggrediantur, vbi grassari non solent. Ratione vero probatur, nam dominus rei accommodatæ non debet exigere
maiorem solicitudinem à commodatarijs
seruanda re, quam ipsemet posset habere:
nisi forte vellit exprimere talem conditionem casus fortuiti: ergo si casu fortuito res
ipsa perijt domino perit.
Sed rursus obseruandum est, quòd cum
fuerit dubium an casus
fuęrit
fuerit
fortuitus, an
vero prouideri potuerit ab ipso commodatario, & non fuerit prouisus: tunc declinandum est potius in fauorem domini. Ratio
est, nam æquum est vt commodatarius qui
beneficium recipit, patiatur potius
damnũ
damnum
in casu dubio, quam ipse dominus qui nullam reportat vtilitatem.
Tertia conclusio. Quando commodatarius ex culpa
etiā
etiam
leuissima tenetur restituere, tenebitur in
totũ
totum
& non in partem. Hanc
expressè tenent iura citata, &
cōmunis
communis
sententia. Et ratio est manifesta: quoniam obligatio ad restituendum non oritur ex culpa
veniali aut mortali coram Deo: sed potius
ex natura
cōtractus
contractus
accommodationis, qui
postulat vt
cōmodatarius
commodatarius
teneatur rem
cō
modatā
commodatam
domino reddere nisi perierit casu
fortuito: &
quomodocunq;
quomodocunque
alias pereat im|
putandum erit damnum ipsi commodatario. Siquidem non fuit solicitus seruare
rẽ
rem
alienam, & hoc est quod nomine culpæ intelligunt Iuristæ, ergo illi tenebitur in totum restituere.
Quarta conclusio. Mutuatarius tenetur
restituere, etiam si fortuito casu mutuatum
amiserit. Ratio est, quia mutuatarius statim
efficitur dominus mutuati, vnde si mutuatum perit apud dominum ipsi domino perit: & ipse tenetur restituere magis ratione acceptionis, quam commodatarius qui
non acquirit dominium commodati.
Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum concedo antecedens & nego consequentiam. Ad probationem negatur maior. Nam licet pluribus titulis teneatur commodatarius restituere, scilicet, ratione acceptionis, & ratione acceptæ rei, tamen mutuatarius strictius tenetur ratione
acceptionis: eo quod suscipit rem vt verus
dominus, ad consumendum illam: & idcirco tenetur ad restituendum illam in omni
euentu. ¶ Ad secundum argumentum iam
diximus, quod non requiritur culpa mortalis neque venialis coram Deo: sed sufficit
non apposuisse necessariam diligentiam secundum humanam prouidentiam possibilem: & idcirco tenebitur ad restituendum
in totum.
Ad tertium respondetur, quod culpa iuridico modo accepta, requiritur in
quātum
quantum
est signum non perijsse rem humano casu
fortuito, in quo solum excusatur commodatarius à restitutione quando non præcessit
pactũ
pactum
. Vnde etiam leuissima culpa sufficit vt teneatur restituere.
DVbitatur septimo. Circa quartam
cō
clusionem
conclusionem
vbi agitur de acceptione
iusta quæ est in vtilitatem dantis. An depositarius teneatur restituere solum quando
sua culpa magna, depositum amiserit?
Arguitur primo pro parte negatiua. Ex
cap. bona fides, de deposito. vbi dicitur bona fides abesse præsumitur, si rebuis tuis saluis existentibus depositas amisisti. Ex quo
sic arguitur. Sit casus quod Petrus non poterat simul res proprias & depositas ab incendio eripere, & reliquit depositas vt proprias
liberaret: tunc condemnabitur ex citato ca
pit. ergo non requiritur aliqua culpa in depositario vt teneatur restituere.
Arguitur secundo. Ex eodem capit. vbi
habetur quod pacto vel culpa vel mora
prę
cedentibus
præcedentibus
, casus etiam fortuitus imputatur depositario: ergo sufficit quæuis culpa
neque requiritur magna. Confirmatur ex
capit. si tua culpa. de iniurijs & damno dato, vbi dicitur quod sufficit negligentia, nec
ignorantia excusat: quo minus teneatur depositarius restituere. Et capit. consuluisti. 2.
quæst. 4. Et capit. in lectulo. 34. quæst. 2. Et
capit. si clerico. 50. distinct. In quibus omnibus leuissima culpa imputatur depositario.
Propter hæc testimonia Adrianus in. 4.
vbi supra ait, depositarium teneri ad restituendum: etiam de leuissima culpa, accepto nomine culpæ iuridico modo. Altera
sentẽtia
sententia
est Magistri Soto vbi supra, quod
depositarius qui recipit depositum in gratiam eius qui deponit: non tenetur ad restitutionem, nisi ex culpa mortali, & multo
maiori quam illa, quæ
commodatariũ
commodatarium
obligat: quia licet sit mortalis culpa quæ obligat
cōmodatarium
commodatarium
: tamen putat ipse quod
vocatur leuis culpa respectu
culpę
culpæ
,
quę
quæ
obligat depositarium.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Depositarius tenetur ad restitutionem ex culpa lata & ampla, etiam si coram Deo non sit nec veniale quidem peccatum. Verbi gratia. Si depositarius etiam
obliuione naturali, reliquit depositum in limine domus: non peccauit coram Deo, &
tamen dicetur iuridice loquendo culpa lata & ampla. Hæc conclusio communis est
Theologis & Iurisperitis, & est Diui Thomæ in corollario quartæ conclusionis, &
colligitur ex capit. bona fides citato. Et ex. l.
prima. §. vltimo. ff. depositi. & in. l. contractus. ff. de regulis iuris. & Instit. quibus modis contrahitur obligatio. §. præterea. Hanc
etiam
cōclusionem
conclusionem
probant duo argumenta facta in principio huius dubij.
Secunda conclusio. Depositarius non tenetur de leui culpa. Hæc probatur ex.
l. citata. ff. depositi. & est communis sententia &
ratione probatur, quoniam depositum recipitur in gratiam tantum deponentis: ergo
depositarius non debet grauari nisi de cul|
pa lata & ampla.
Secũdo
Secundo
probatur. Si depositarius obligaretur de leui culpa, nemo vellet suscipere
depositũ
depositum
: si autem non obligaretur saltem de lata & ampla culpa, nemo
vellet depositum tradere: ac proinde periret iste contractus necessarius reipublicæ.
Tertio probatur vtraque conclusio,
cōmodatarius
commodatarius
tenetur de leuissima culpa: ergo depositarius tenebitur tantum de lata & ampla culpa. Probatur consequentia, nam depositum differt à commodato per
extremũ
extremum
quatenus commodatum est tantum in gratiam commodatarij: depositum vero non
est in
gratiā
gratiam
depositarij, sed tantum
deponẽ
tis
deponentis
: ergo commodatarius & depositarius debent obligari differenter ex culpis extremis.
Tertia conclusio. Quotiescunque depositarius habuit culpam latam tenebitur restituere in toto. Hæc est communis sententia,
& ratio est: quia tunc sua culpa totum damnum emergit alteri. Sed obseruandum est,
quod in casu dubio an culpa fuerit lata
neene
necne
,
declinādum
declinandum
est in fauorem depositarij:
quia depositum fit in fauorem tantum eius
qui deposuit. & idcirco æquum est, vt ipse
potius patiatur incommodum quam depositarius, vbi res dubia fuerit. ¶ Ad argumenta in
oppositũ
oppositum
respōdetur
respondetur
. Ad
primũ
primum
, quod
sententia illius capituli bona fides, fundatur
in præsumptione: & idcirco in foro exteriore
cōdemnabitur
condemnabitur
depositarius: nihilominus
si re vera ille non fuit negligens non tenebitur in conscientia restituere: quia non obligabatur seruare rem
alienā
alienam
cum detrimento rei familiaris.
Ad secundum argumentum &
cōfirmationem
confirmationem
respōdetur
respondetur
, quod iuxta varietatem
contractuum, requiritur diuersitas culpæ, vt
teneatur quis restituere rem
alienā
alienam
. Et hoc
est quod probant iura ibi citata, non autem
ꝙ
quod
quæuis culpa semper sufficiat, vt depositarius teneatur restituere depositum.
DVbitatur octauo. Circa
tertiā
tertiam
& quartam conclusionem, quid sentiendum
sit, quando rei acceptio iusta est in commodum vtriusque partis, dantis, scilicet, & accipientis
. v.
, verbi
g.
gratia,
locantis & recipientis seu
cōducentis
conducentis
: & quando depositarius pretium recipit pro seruanda re in deposito. Quærimus
ergo, an etiam
tũc
tunc
ipse recipiens teneatur re
stituere rem, quæ sine culpa sua apud ipsum
perijt. Ad hoc dubium
Mag.
Magister
Soto vbi supra
dicit duo. Primum est, quod depositarius
qui pretio se obligat ad
custodiendũ
custodiendum
depositum: tenetur ad restituendum illud, etiam si
sine culpa sua perierit, ratio eius est,
quoniā
quoniam
qui assecurat merces tenebitur restituere,
etiam si casu fortuito pereant, ergo etiam depositarius cui datur pretium vt custodiat depositum, est enim quasi contractus quidam
assecurationis. Alterum est quod de conductore perinde dicendum est, sicut de
cōmodatario
commodatario
dixerat, scilicet, quod tenetur conductor de leui culpa in partem, de graui in totum restituere. Et sicut ipse dixerat,
cōmodatarius
commodatarius
nō
non
tenetur in conscientia nisi de culpa mortali: multo magis id debet dicere de
conductore, quoniam iste non tantum in
proprium commodum recipit, sed etiam
in commodum locantis.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Conductor tenetur ad restitutionem rei perditæ ex leui culpa. Hæc
est
cōmunis
communis
sententia Theologis & Iurisperitis, qui agunt de hac re in lege
cōtractus
contractus
. ff.
de regulis iuris. & in titul. de locato & conducto. Et ratio huius est
quoniā
quoniam
conductor
habet se medio modo inter depositarium
& commodatarium.
Cōmodatarius
Commodatarius
enim
accipit rem tantum in proprium commodum: depositarius vero recipit rem solum
in commodum deponentis: conductor autem partim in proprium commodum, partim in
cōmodum
commodum
domini accipit rem conductam, ergo æquum est vt in obligatione
ad
restituendũ
restituendum
, medio modo se habeat conductor. Ergo non tenebitur de leuissima culpa sicut
cōmodatarius
commodatarius
, neque tantum de lata & ampla culpa, sicut depositarius: sed de
leui quæ est media inter
leuissimā
leuissimam
& latam.
Secunda
cōclusio
conclusio
. Si contingat quod
cō
modatarius
commodatarius
accipiat pretium pro custodia
rei
cōmodatæ
commodatæ
: tenetur ad restitutionem
cō
modati
commodati
quod perijt sine culpa sua etiam casu fortuito. Probatur quoniam recepto pretio obligatur magis
quā
quam
antea: sed sine pretio tenebatur etiam de leuissima culpa, ergo
recepto pretio tenebitur de nulla culpa.
Tertia conclusio. Conductor qui accipit
pretium pro custodia rei conductæ: tenetur
|
ad restitutionem de leuissima culpa. Probatur, quia non accepto pretio tenetur de leui
culpa: sed accepto pretio magis tenetur, ergo tenebitur de leuissima culpa.
Quarta conclusio. Depositarius qui pro
custodia depositi pretium accipit, tenetur
ad
restitutionẽ
restitutionem
de leui culpa. Probatur, quia
sine pretio tenebatur
solũ
solum
de lata & ampla
culpa: sed accepto pretio magis tenebitur: ergo tenetur de leui culpa. ¶ Vltima conclusio. In huiusmodi contractibus
diiudicādis
diiudicandis
,
in omni circunstantia, habenda est ratio ad
quantitatem pretij & ad laborem & periculum in custodia rei, & sic ad arbitrium boni viri determinanda est maior vel minor
obligatio in foro conscientiæ: imo etiam in
foro exteriori. Et ad
argumẽtum
argumentum
Magistri
Soto respondetur, quod depositarius non
semper recipit pretium vt assecuret: sed vt
custodiat rem depositi, & tunc iudicandus
erit depositarius secundum leges custodiæ.
Si autem fiat cum illo contractus assecurationis expressus vel interpretatiuus: tenebitur tunc in omni euentu, etiam in casu fortuito ad restitutionem depositi: sicut crebro
contingit in depositario generali, qui designatur in omni republica.
DVbitatur nono & vltimo in hoc articulo. Circa solutionem ad secundum
argumentum. Vtrùm teneatur quis cum detrimento proprio in rebus superioris ordinis restituere res inferioris ordinis. Est
exẽ
plum
exemplum
celebre de adultera quæ habet filium
ex adulterio:
vtrũ
vtrum
teneatur illa cum periculo vitæ vel
famę
famæ
reuelare
filiũ
filium
adulterinum,
vt ille excludatur ab hæreditate mariti. Est
etiam exemplum in tabellione, qui fecit
falsam scripturam, & in teste qui dedit falsum testimonium, vnde aliquis fuit damnatus ad pœnam pecuniariam: an isti teneantur ad restitutionem cum detrimento
famæ vel vitæ?
Pro parte affirmatiua
arguit̃
arguitur
primo. Obligatio ad
restituendũ
restituendum
est de iure naturæ, ergo restitutio
nō
non
est omittenda propter damnum temporale.
Arguitur secundo. Ille cui facienda est
restitutio, potest illam petere non obstante detrimento famæ vel vitæ eius qui debet pecunias, ergo ipse tenebatur cum eo
dem detrimento restituere. Probatur consequentia, quia non potest dari bellum vel
litigium
iustũ
iustum
ex
vtraq;
vtraque
parte, nulla existente ignorantia.
Arguitur tertio. Quanuis enim fama vel
vita hominis sint ex genere suo excellentiora bona quam pecunia: tamen tanta potest esse quantitas pecuniæ, quod excedat
famam hominis vulgaris, ergo saltim in illo casu homo ille infimæ conditionis, tenebitur restituere:
nō
non
obstante detrimento
suę
suæ
famæ imo etiam vitæ.
Arguitur quarto. Nemo potest aliena rapere vt seruet suam famam, ergo neque retinere.
Sed in oppositum est, determinatio Innocentij Tertij, in capit. officij. de pœnitentijs & remissionibus. vbi ait, non esse denegandam pœnitentiam mulieri quæ ex adulterio suscepit prolem,
neq;
neque
vult hoc marito
reuelare propter metum.
De quæstione hac Caiet. in hoc loco, &
in opusc. 17. respons. respons. 14. dub. 2. & in
Summa verb. adulterium. statuit vniuersalem regulam, scilicet. Nemo tenetur restituere res inferioris ordinis cum detrimento
rerum superioris ordinis. Et hanc
sententiā
sententiam
in casu adulteræ iam posito, tenet Scot. in. 4.
distin. 15. quæst. 2. & Gabr. ibidem. & Ioan.
de Medina in tractatu de rebus restitu. quæ
stione. 3. causa. 4.
Altera sententia est, quod licet adultera
non teneatur restituere secundum
allegatũ
allegatum
capitulum: tamen tabellio & testis falsus tenetur restituere cum illo detrimento. Sic tenet Panormi. in cap. officij citato. & alij Iurisperiti ibidem, & Syluester in verbo, adulterium. §. secundo.
Tertia sententia est, quod adultera tenetur cum periculo famæ restituere. Hanc tenet Maior in. 4. dist. 15. quæst. 17. & Adria.
in. 4. in materia. de restitutione. Imo adijcit,
quod etiam cum periculo vitæ tenetur reuelare crimen marito, dummodo non timeat
quòd ipse maritus peccaturus sit occidendo
illam: licet aliundè timeat sibi periculum
vitæ imminere,
v.
verbi
g.
gratia,
à cognatis mariti vel
etiam à iudice per sententiam.
Vltima sententia est Magistri
Soto articulo secundo citato, vbi regulam Caietani
|
positam, asserit esse perniciosam si vniuersaliter accipiatur: sed inquit ille habendam
esse rationem ad quantitatem damni in temporalibus & ad qualitatem famæ vel vitæ
adulteræ. Vnde asserit quod aliquando tenebitur adultera cum certo periculo famæ.
Verbi gratia, quando ipsa non est adeo illustris & filius spurius succedet in patrimonium insigne: imo etiam cum periculo vitæ tenebitur quando successio futura est in
regnum vel
principatũ
principatum
illustrissimum. Doctissimus
Couarruuias in relectione regulæ
peccatum, parte. 1. refert hanc opinionem
& quantum ad periculum famæ approbat
illam: quantum vero ad periculum vitæ,
nō
non
audet approbare nec reprobare.
PRO decisione huius difficultatis sit vnica conclusio. Per se loquendo nemo tenetur restituere res inferioris ordinis, cum
detrimento rerum superioris ordinis: nisi in
casu in quo bonum publicum periclitaretur. Probatur conclusio. Primo, nam res inferioris ordinis debent ancillari rebus superioris ordinis, neque possunt cum illis adæ
quari: at vero si restitutio rerum inferioris
ordinis deberet fieri cum detrimento rerum superioris ordinis, permutaretur ordo
naturæ: ergo non est talis obligatio. Probatur secundo. Ex illo Matth. 7.
quæcunq;
quæcunque
vultis vt faciant vobis homines, eadem vos facite illis. Sed omnis homo rationabiliter
vult, vt in tali casu non obligetur ad restitutionem cum tanto detrimento: ergo nemo
debet illam restitutionem exigere vt sibi
fiat. Probatur tertio, in casu extremæ necessitatis, non tenetur debitor restituere creditori, etiam patienti similem necessitatem:
sed qui periclitatur circa famam vel circa vitam est in extrema necessitate: ergo non tenetur restituere cum tanto periculo. Confirmatur. Si quis etiam iustè damnatus ad
mortem, accipiat equum alienum pretiosum vt effugiat: non tenebitur ad restitutionem equi pereuntis in ipsa via: cuius ratio non est alia, nisi quia res inferioris ordinis ancillantur rebus superioris ordinis,
& in extrema necessitate non solum est licitum non restituere temporalia, sed etiam
capere aliena.
Denique probatur conclusio. Specialiter
quantum ad hoc, quod cum detrimento famæ: scilicet, cum infamia non teneatur homo restituere temporalia.
Quoniā
Quoniam
Diuus
Thomas in solutione ad secundum, ait,
quod nemo tenetur reuelare crimen suum
vt restituat nisi Deo & confessori. Et confirmatur, quia nemo tenetur libertatem suam
vendere vt restituat alienum, eo quod libertas pretiosior est omni auro: sed etiam fama
est pretiosior diuitijs: ergo nemo tenetur
cũ
cum
eius detrimento temporalia restituere.
Et confirmatur secundo, quia nemo est
qui
nō
non
rationabiliter eligeret potius seruitutem
cũ
cum
bono nomine, quam libertatem
cũ
cum
infamia, ergo fama non minus æstimanda
est, quam libertas, ac proinde si non tenetur
quis cum amissione libertatis restituere: nec
tenebitur cum amissione famæ.
Sed obseruandum est, quod in conclusione diximus per se loquendo. Etenim aliquando, tam leuis potest esse infamia vt teneatur illam pati vt restituat rem magni pretij, cuius iudicium relinquitur arbitrio boni
& prudentis viri. Diximus etiam in conclusione, nisi in casu in quo bonum publicum
periclitaretur: quoniam in tali casu tenetur
etiam homo pati mortem, vt subueniat reipublicæ, ergo multo magis restituere si hoc
expedit bono communi.
Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum quidem, quod præceptum restituendi cum sit affirmatiuum,
quā
uis
quamuis
obliget iure naturæ: tamen non obligat
vbiq́ue & semper, sed pro loco & tempore & circunstantijs alijs sicut cætera præ
cepta affirmatiua: ac proinde dicimus quod
in casu proposito, non obligat cum tanto detrimento ipsius debitoris. Non enim
ius naturæ postulat, vt debitum in rebus
inferioris ordinis restituatur rebus superioris ordinis.
Ad secundum respondetur. Transeat antecedens, sed nego
cōsequentiam
consequentiam
, sicut non
valet ista
cōsequẽtia
consequentia
, accusator iustè reum
accusat: ergo ipse tenetur se prodere. Neque
inde sequitur, quod sit bellum iustum ex
vtraque parte: quoniam qui tacet delictum
suum, non contra pugnat.
Ad tertium respondetur, quod per se loquendo pecunia nunquam poterit ad æqua
|
re valorem rerum superioris ordinis: semper enim est maius malum quod aliquis incurrat infamiam, quam meram paupertatem, at vero quoniam diuitiæ sunt instrumenta ad acquirendum honorem & conseruandum illum: hinc est quod sæpe possit
contingere, vt aliquis teneatur cum aliqua
infamia & proprio dedecore, restituere res
inferioris ordinis: quatenus defectus illarum rerum, causa est vero domino dedecoris & infamiæ vel etiam impedit eum ab honore notabili, quem diuitijs poterat acquirere & conseruare. Hinc igitur est quod sententia illa Magistri Soto in quibusdam casibus verificanda sit & sequenda.
Obseruandum tamen est, quod quando
defectus restitutionis inferiorum
bonorũ
bonorum
redundat in damnum boni communis:
tũc
tunc
tenetur homo etiam cum periculo famæ
& vitæ restituere. Et ratio est, quia bonum
commune & tranquillitas reipublicæ non
referuntur inter bona inferioris ordinis: sed
inter bona superioris ordinis, videlicet,
quatenus ipsa respublica bonis temporalibus vel instrumentis acquirit honorem, vel
pacem & salutem suorum ciuium.
Ad vltimum argumentum respondetur, quòd licitum quidem est accipere bona aliena vt quis effugiat mortem, & similiter non restituere quod consumptum est in
extrema necessitate. Ratio est, quia huiusmodi bona sunt media per se primo ordinata ad conseruationem vitæ. Cæterum
nō
non
ita semper verum erit, quod possit aliquis
accipere res alienas, vt euitet infamiam: quoniam ista bona non sunt media per se ordinata ad acquirendam famam, vnde non
est licitum quod aliquis accipiat alienum
ad acquirendam famam. Nihilominus licitum erit non restituere
cũ
cum
periculo amittendi famam: quia iam tunc ipse homo cooperaretur sua actione ad seipsum infamandum, vt proximo restitueret rem aliquam
temporalem merè inferioris ordinis.
Notandum tamen est, quòd dupliciter
potest quis in infamiam deuenire vt restituat alienum. Vno modo crimen suum manifestando, & sic non obligatur seipsum
prodere nisi Deo & confessori, vt dicit Diuus Thomas. Altero modo, quia restituen
do alienum venit in paupertatem, & amittit honorem quem ex alienis diuitijs acquisierat & conseruabat: & de huiusmodi hominibus dicimus, quod tenentur restituere. Et ratio est, quia bona aliena non sunt
ordinata ad honorem alterius: bene tamen ad vitæ sustentationem in extrema necessitate.
Denique in huiusmodi casibus notandum est, quomodo debeant homines se
habere in facienda eiusmodi restitutione.
Dicimus ergo primò, quòd tabellio & testis falsus, qui infamauerunt alium, tenentur cum periculo propriæ famæ seipsos retractare. Si autem timent imminere sibi
periculum vitæ ex huiusmodi restitutione, debent seipsos vt poterint in tutum collocari, & si opus fuerit fugere in aliam prouinciam: & inde mittere literas testimoniales sufficientes ad restitutionem famæ.
Quod si tabellio vel testis falsus constituerunt aliquem suo testimonio in discrimine amittendæ vitæ: tenentur ipsi cum
eodem periculo negare quòd affirmauerant. Adultera vero de qua diximus, si habet magnum patrimonium & alia bona parafrenalia, ex quibus possit restituere legitimo hæredi, tenetur id facere: tenetur
etiam quantum potest adulterini filij hæ
reditatem minuere. Potest etiam & decet,
vt suadeat adulterino filio vt ingrediatur
religionem, vbi non sit successio hæreditaria in bona paterna religiosorum. Quod
si adultera putauerit vtilem fore reuelationem sui criminis ipsi filio adulterino: tenebitur pati illam leuissimam infamiam vt
legitimi filij non defraudentur in sua hæ
reditate. Nihilominus filius adulterinus raro tenebitur matri credere reuelanti suum
crimen. Quod si mater, tot & tam vrgentes coniecturas dederit vt filius credat se
adulterinum esse: tenebitur relinquere hæ
reditatem, nihilominus non tenebitur se
omnino priuari bonis paternalibus: sed licitum erit ei seruare
portionẽ
portionem
aliquā
aliquam
, ad vitæ
sustentationẽ
sustentationem
. Et ratio huius est,
tũ
tum
quia hoc
ipsum expedit ad honorem patris putatiui
& aliorum fratrum, quòd ipse non viuat
cũ
cum
magna abiectione & mendicitate: tum
etiā
etiam
,
quia ipsa mater tenetur iure naturæ sustenta
|
re filium, etiam adulterinum, vnde ipse poterit ex bonis maternis aliquid sibi accipere
moderatum ad vitæ sustentationem. Et
quā
uis
quamuis
leges tam ecclesiasticæ quam ciuiles videantur reddere inhabiles huiusmodi filios
spurios ad aliquam hæreditatem acquirendam: tamen semper sunt intelligendæ, ita vt
non derogent iuri naturali quo parentes tenentur filios nutrire & sustentare. Sed quæ
ret aliquis, an ipse adulter si credat rationabiliter filium esse adulterinum, teneatur restituere alijs filijs legitimis vel hæredibus
mariti adulteræ, vel ipsi marito omne damnum quod patiuntur propter filium adulterinum? Ad hoc respondet M.
Soto lib. 4. de
iustitia & iure. q. 7. art. 2. quod non tenetur
aliquid restituere, nisi forte adulter fuerit
multum diues & potens. Sed nos tenemus
sententiam communem, quod adulter tenebitur non minus quam adultera ipsa, restituere omnia damna quæ sequuntur ex adulterio. Nam etiam si adultera voluerit & inuitauerit adulterum: tamen ipse adulter nihilominus iniuriam facit marito, ergo tenebitur ad omnia damna quæ re vera sequuntur ex tali iniusta actione, neque retulerit
quicquam, quod ipse adulter sit valde diues
aut mediocriter: semper enim tenebitur restituere inquantum poterit. Cæterum de
doctrina
D.
Diui
Tho.
Thomæ
ad tertium argumentum
dicemus articulo sequenti.
ARTICVLVS VII.
¶ Vtrùm illi, qui non acceperunt,
teneantur restituere.
AD Septimum sic proceditur.
Videtur, quòd illi qui
non acceperunt, non teneantur restituere. Restitutio enim
quædam pœna est accipientis. Sed
nullus debet puniri, nisi qui peccauit. Ergo nullus debet restituere,
nisi qui accepit.
¶ 2 Præterea. Iustitia non obligat aliquem ad hoc, quòd rem alte
rius augeat. Sed si ad restitutionem
teneretur, non solum ille, qui accepit, sed etiam illi, qui qualitercunque
cooperātur
cooperantur
, augeretur ex hoc
res illius, cui est aliquid
subtractũ
subtractum
:
tum quia sibi multoties restitutio
fieret: tum etiam quia quandoque
aliqui operam dant ad hoc, quòd
aliqua res alicui auferatur, quæ tamen non ei aufertur. Ergo non tenentur alij ad restitutionem.
¶ 3 Præterea. Nullus tenetur se
periculo exponere ad hoc, quòd
rẽ
rem
alterius saluet. Sed aliquando manifestando latronem, vel ei resistendo, aliquis periculo mortis se exponeret. Non ergo tenetur aliquis ad
restitutionem propter hoc quòd
non manifestat latronem, vel ei
nō
non
resistit.
SED
cōtra
contra
est, quod dicitur Roman. 1. Digni sunt morte, non solum qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. Ergo pari ratione etiam consentientes debent
restituere.
RESPONDEO dicendum,
quòd sicut dictum
est, ad restitutionem tenetur aliquis, non solum
ratione rei alienæ quam accepit,
sed etiam ratione iniuriosæ acceptionis. Et ideo
quicunq;
quicunque
est causa
iniustę
iniustæ
acceptionis, tenetur ad restitutionem. Quod quidem
cōtingit
contingit
dupliciter, directè, scilicet & indirectè. Directè quidem,
quādo
quando
inducit aliquis alium ad
accipiendũ
accipiendum
. Et
hoc quidem tripliciter. Primo quidem modo, mouendo ad ipsam acceptionem: quod quidem fit
præ
cipiẽdo
præcipiendo
, consulendo,
cōsentiendo
consentiendo
|
expressè, &
laudādo
laudando
aliquem quasi
strenuum de hoc, quòd aliena accepit. Alio modo ex parte ipsius accipientis, quia, scilicet eum receptat,
vel qualitercunque ei
auxiliũ
auxilium
fert.
Tertio modo, ex parte rei acceptæ:
quia scilicet, particeps est furti vel
rapinæ, quasi socius maleficij. Indirectè verò, quando aliquis non impedit, cùm possit, & debeat impedire. Vel quia subtrahit
præceptũ
præceptum
,
siue consilium impediens furtum,
vel rapinam: vel quia subtrahit
suũ
suum
auxilium, quo posset obsistere, vel
quia occultat post factum: quæ his
versibus comprehenduntur.
Iußio, consilium, consensus, palpo, recursus,
Participans, mutus,
nō
non
obstās
obstans
,
nō
non
manifestans.
Sciendum tamen, quòd quinque
præmissorum semper obligant ad
restitutionem. Primò, iussio, quia
scilicet ille qui iubet, est principaliter
mouẽs
mouens
, vnde ipse principaliter
tenetur ad restituendum, secundò,
consensus, in eo scilicet sine quo rapina fieri
nō
non
potest: tertiò, recursus,
quando scilicet aliquis est receptator latronum, & eis
patrociniũ
patrocinium
præ
stat: quartò, participatio,
quādo
quando
, scilicet aliquis participat in crimine latrocinij, & in præda: quintò, tenetur ille qui non obstat, cùm obstare
teneatur. Sicut principes qui
tenẽ
tur
tenentur
custodire
iustitiā
iustitiam
in terra, si per
eorum
defectũ
defectum
latrones
increscāt
increscant
,
ad restitutionem
tenẽtur
tenentur
: quia redditus quos habent, sunt quasi stipendia ad hoc instituta, vt
iustitiā
iustitiam
conseruent in terra. In alijs autem
casibus enumeratis
nō
non
semper obligatur aliquis ad restituendum.
Nō
Non
enim semper consilium, vel adulatio, vel aliquid huiusmodi, est efficax causa rapinæ. Vnde
tũc
tunc
solum
tenetur
cōsiliator
consiliator
, aut palpo, id est
adulator, ad restitutionem,
quādo
quando
probabiliter æstimari potest, quòd
ex huiusmodi causis fuerit iniusta
acceptio subsecuta.
AD primum ergo dicendum,
ꝙ
quod
non solum peccat ille qui
peccatũ
peccatum
exequitur, sed etiam qui quocunque modo peccati est causa, siue
cō
siliando
consiliando
, siue
præcipiẽdo
præcipiendo
, siue quouis alio modo.
AD secundum
dicẽdum
dicendum
, quòd
principaliter tenetur restituere ille, qui est principalis in facto. Principaliter quidem præcipiens, secundariò verò exequens: & consequenter alij per ordinem. Vno tamen restituente illi qui passus est
damnũ
damnum
,
alius eidem restituere
nō
non
tenetur:
sed illi qui sunt principales in facto, & ad quos res peruenit, tenentur alijs restituere, qui restituerunt.
Quando autem aliquis
pręcipit
præcipit
iniustam acceptionem, quæ non subsequitur, non est restitutio
faciẽda
facienda
,
cùm restitutio principaliter ordinetur ad
reintegrādam
reintegrandam
rem eius, qui
iniustè est damnificatus.
AD tertium dicendum, quòd
non semper ille qui non manifestat
latronem, tenetur ad
restitutionẽ
restitutionem
,
aut qui non obstat, vel qui non reprehendit: sed solum quando incumbit alicui ex officio, sicut principibus terræ, quibus ex hoc non
multum imminet periculum. Propter hoc enim potestate publica potiuntur, vt sint iustitiæ custodes.
SVMMA ARTICVLI.
PRima conclusio principalis & vniuersalis. Quicunque est causa iniustæ acceptionis, siue directè siue indirectè, tenetur
ad restitutionem. Ratio est, quia ad restitutionem tenetur aliquis non solum ratione
rei acceptæ, sed etiam ratione iniustæ acceptionis (vt art. 6. dictum est.) Sed omnis qui
est causa directè vel indirectè iniustæ actionis, est causa iniuriosæ actionis, ergo tenebitur. ¶ Secunda conclusio. Omnes isti videlicet, præcipiens, consulens, consentiens, laudans, receptator vel auxiliator, participans,
sunt causa directè
iniustę
iniustæ
acceptionis. ¶ Tertia conclusio. Isti vero, scilicet, non obstans
qui tenetur obstare, non loquens qui tenetur manifestare: sunt causa indirectè iniustæ
acceptionis. ¶ Quarta conclusio. Ex omnibus numeratis, quinque semper tenentur restituere, videlicet præcipiens, consentiens in
aliquo sine quo iniusta acceptio fieri non
poterat, receptator latronis, participans in
crimine & præda, qui
nō
non
obstat cum teneatur obstare: qualis est princeps & prætor ciuitatis. ¶ Quinta conclusio. In alijs casibus
numeratis, non semper tenetur homo restituere
. v.
, verbi
g.
gratia,
consiliator & laudans, non semper tenebuntur restituere: nisi quando probabiliter iudicari poterit, quod ex huiusmodi consilio & laude iniusta acceptio fuerit
subsequuta.
COMMENTARIVS.
CIrca istas conclusiones aduertendum
est, quòd Syluest. in verb. restitutio. 3.
§. 6. & Adrian. in. 4. Palud. in. 4. dist. 15. q. 2.
aiunt,
ꝙ
quod
si quis concurrat ad iniquam acceptionem quæ aliàs
etiā
etiam
sine illius concursu
sequeretur: non est dicendus causa acceptionis
neq;
neque
tenebitur ad
restitutionẽ
restitutionem
, nisi
tantũ
tantum
partis quam ipse accepit. Nihilominus hanc
sententia fallam existimamus:
nā
nam
ex illa sequeretur,
ꝙ
quod
si duo homines percuterent
Pe
Petrũ
Petrum
,
vterq;
vterque
lethaliter:
ꝙ
quod
neuter esset causa
occisionis, nec teneretur restituere. Probatur sequela. Nam sine concursu vtriuslibet,
Petrus moreretur accepto vulnere ab altero.
Itẽ
Item
sequeretur, quòd in vastatione ciuitatis per
bellũ
bellum
manifestè
iniquũ
iniiquum
, nemo
militũ
militum
teneretur restituere: nisi
tantũ
tantum
damnum singulare quod ipse fecerit. Probatur sequela.
Quia sine quolibet milite singulari vastaretur ciuitas. Similiter sequeretur ex ista
sentẽ
tia
sententia
,
ꝙ
quod
quando multi simul deuastant
vineā
vineam
nullus teneretur restituere, nisi damnum
quod ipse fecerat. Nos igitur
regulā
regulam
vniuersalem statuimus, quod ille dicitur causa iniustæ acceptionis, vel iniuriosæ actionis: ad
cuius actionem sequitur ipsa iniusta acceptio, siue aliàs sequeretur siue non.
Vbi
notandũ
notandum
est,
ꝙ
quod
quoniam hic de moralibus actionibus est sermo: etiam sequela
effectus moraliter &
nō
non
physicè
accipiẽda
accipienda
est. Ex quo sequitur,
ꝙ
quod
sicut potest
cōtingere
contingere
quod aliquis sit causa simpliciter moralis
& nullo modo physica.
v.
Verbi
g.
gratia,
cōsulens
consulens
furtũ
furtum
:
ita potest contingere quod aliquis sit causa
moralis simpliciter & causa physica secundùm quid: videlicet concausa
tantũ
tantum
.
v.
Verbi
g.
gratia,
Petrus consentiens
cũ
cum
Paulo in furto talenti aurei,
cōcurrit
concurrit
cũ
cum
illo ad frangendas fores quas
solus Paulus non poterat confringere. Item
concurrit
cũ
cum
illo ad
portandũ
portandum
pondus auri,
quod solus Paulus
nō
non
poterat portare: tunc
trus
Petrus
est causa simpliciter moralis: & tamen
physicè loquendo
nō
non
est simpliciter causa,
sed
cōcausa
concausa
. Ratio huius est, quia causa moralis est simpliciter voluntaria & libera:
cũ
cum
igitur totus ille effectus sit voluntarius Petro, directè vel indirectè: ita etiam vt ille effectus quem Paulus facit, imputetur Petro
tanquam obiectum suæ voluntatis: & similiter Paulo imputetur effectus quem facit Petrus: tenebitur
vterq;
vterque
ad
restitutionẽ
restitutionem
in integrum, si alter non restituerit, ratione iniquæ
acceptionis. Cæterum physicè loquendo,
neuter est causa simpliciter, sed partialiter.
Quoniā
Quoniam
igitur obligatio ad
restitutionẽ
restitutionem
oritur ex actione iniqua, inquantum est moralis non
inquantũ
inquantum
est physica: hinc est, quòd
etiam si plurimi
cōcurrant
concurrant
ad
damnũ
damnum
quod
nullus solus potuisset facere: tamen singuli
tenentur totum restituere, quia singulis totum est voluntarium directè vel indirectè.
Est igitur mens
D.
Diui
Tho.
Thomæ
docere, quòd omnes numerati in quarta conclusione semper
tenentur restituere totum: quia semper sunt
causa totius damni.
DVbitatur circa conclusionem, an recipiens latronem ad
hospiciũ
hospicium
teneatur
restituere? Arguitur primo pro parte nega|
tiua. Recipiens latronem ad hospitium,
nō
non
est causa moralis furti, ergo non tenetur restituere. Probo antecedens. Nam si aliquo
modo esset causa moralis furti, esset indirectè: sed hoc est falsum, quia
recipiẽs
recipiens
latronẽ
latronem
ad hospitium non tenetur non recipere, maxime si paratus est omnes transeuntes recipere quasi ex officio stabularij: ergo iste talis non tenetur restituere.
Arguitur secundò. Si
postquā
postquam
latro accepit prædam absque meo auxilio &
cōsilio
consilio
,
sed prorsus me
ignorāte
ignorante
, & postea det mihi
partem
prædę
prædæ
: ego
nō
non
sum causa moralis totius damni, ergo
nō
non
tenebor restituere
totũ
totum
.
Arguitur tertiò. Si Petrus videns furem
accipientem
alienũ
alienum
taceat, non tenetur restituere: & tamen poterat obstare, imo tenebatur: ergo non semper ille talis tenebatur restituere. ¶ Sed in oppositum est ipsa doctrina Diui Thomæ.
Ad primum argumentum respondetur,
quòd receptator latronis non solum est, qui
sciens esse latronem semel recipit illum ad
necessarium
hospitiũ
hospitium
: sed ille qui hospitio
suo fauet iniquitati latronis
. v.
, verbi
g.
gratia,
si latro
cō
modius
commodius
sua latrocinia exercet habens refugium in diuersorio, tunc stabularius ipse cognoscens esse latronem: tenetur totum restituere, etiam si ex præda nihil accipiat.
Ad secundum respondetur concedo
cō
sequentiam
consequentiam
. Neque enim
D.
Diuus
Thom.
Thomas
ait,
ꝙ
quod
participans in præda capta teneatur in
totũ
totum
semper restituere: sed participans in crimine & ipsa præda.
Ad tertium argumentum
respōdetur
respondetur
,
ꝙ
quod
qui tenetur obstare ex sola charitate, non tenetur restituere si non obstat: at vero qui tenetur obstare ex iustitia & ex officio sicut
est princeps, aut prætor ciuitatis: tenetur totum damnum restituere si non obstat.
Hinc sequitur amplissimum
corollariũ
corollarium
,
quòd omnes qui ex officio & pacto sunt custodes boni communis aut particularis, tenentur restituere totum damnum illatum:
si potuerunt obstare clamando, vel reuelando, aut quomodolibet aliàs & non obstiterunt, verbi gratia, Rex qui videns reipublicæ damna, tacet & dissimulat,
neq;
neque
impedit cum possit: similiter prætor & ministri
eius dissimulantes latrocinia & furta, custo
des
vinearũ
vinearum
&
montiũ
montium
& segetum, & famuli domus qui debent res
cōmunes
communes
ipsius domus custodire, tutores & curatores
minorũ
minorum
& alij similes. Sed quæret aliquis, an isti teneantur de leuissima culpa vel leuia ut lata?
Respondetur, quòd nimis
durũ
durum
esset obligare istos custodes de leuissima culpa, sicut
obligat Adria. in. 4. in materia de restitutione. Sed nos dicimus satis esse, quod
teneātur
teneantur
de leui culpa. Ratio est, quoniam isti suscipiunt rem sub custodia in
vtilitatẽ
vtilitatem
vtriusq;
vtriusque
partis, ergo tenebuntur ad restitutionem, sicut supra diximus de conductore. ¶ Sed est
obiectio, & probatur quod custodes
montiũ
montium
nullo modo teneantur restituere,
etiā
etiam
si
videntes ligna cædi dissimulent. Est argumentum, ipsi cædentes ligna non peccant
contra iustitiam vt supra diximus, ergo neque custodes
tacẽtes
tacentes
. ¶ Pro solutione huius
argumenti nota,
ꝙ
quod
si mons est
cōmunitatis
communitatis
& necessitas vrget,
cædẽtes
cædentes
ligna sibi necessaria
nō
non
peccāt
peccant
cædentes,
neq;
neque
custodes dissimulantes: at vero si custodibus
nō
non
constat
ista necessitas peccant contra iustitiam dissimulantes:
quoniā
quoniam
tenentur ex officio & pacto iustissimo custodire
montẽ
montem
: & tenebuntur
saltẽ
saltem
ad
restitutionẽ
restitutionem
pœnæ taxatæ per legem
cōtra
contra
cædentes ligna. Dixi saltem, quia
tanta potest esse aliàs dissimulatio custodis,
quod mons destruatur: & tunc tenebitur ad
restitutionẽ
restitutionem
damni totius. Si
autẽ
autem
mons fuerit particularis
dñi
domini
propria manu plantatus,
vel
antecessorũ
antecessorum
: tunc & ipsi cædentes ligna
peccant
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
, nisi magna necessitate excusentur, & ipsi custodes
dissimulātes
dissimulantes
tenebũtur
tenebuntur
ad
restitutionẽ
restitutionem
dāni
damni
dati
dño
domino
suo.
Ad
argumentũ
argumentum
positum
respōdetur
respondetur
,
trā
seat
transeat
antecedens & nego
cōsequẽtiam
consequentiam
. Quia
custodes tenentur ex officio & pacto seruare
montẽ
montem
: cæteri vero tenentur ad
solutionẽ
solutionem
pœnæ si
capiātur
capiantur
in monte
cōmunitatis
communitatis
. Et
sæpe alias potest
cōtingere
contingere
, quòd aliquis teneatur ad aliquid siue
faciendũ
faciendum
siue non faciendum solum ex charitate, vel misericordia: &
tamẽ
tamen
ille cui incumbit ex officio prouidere, vt illud fiat vel non fiat: peccabit
cō
tra
contra
iustitiam si dissimulet.
v.
Verbi
g.
gratia,
si princeps
tempore maximæ famis in republica, non
prouideat si opus fuerit, quod diuites eleemosynas faciant pauperibus, ipse peccabit
|
contra iustitiam, quanuis aliàs diuites non
peccarent nisi contra charitatem & misericordiam.
Circa vltimam conclusionem
notādum
notandum
est, quòd quando consiliarius, aut laudator
mali operis non influit suo consilio aut laude in animum iniquè agentis, ita vt ex eo
moueatur ad opus iniustum, aut animosior
efficiatur ad illud perpetrandum: non tenebitur ad restitutionem, etiam si laudatus ille
inique agat. Ratio est, quia tunc consiliator
& laudans, nullo modo est causa moralis
iniquæ actionis. Cum autem reuera mouet
animũ
animum
alterius, vel
audaciorẽ
audaciorem
efficit: tenebitur ad
restitutionẽ
restitutionem
, si sequatur iniqua actio.
Sed quæris, quid si antequam sequatur
iniqua actio consiliator, vel laudator retractet sententiam, vel vituperet
factũ
factum
: an tunc
teneatur ad restitutionem? Respondetur,
quòd nihilominus tenebitur ad restitutionem. Et ratio est, quia damnum illud sequitur ex iniqua actione istius hominis: & pœ
nitentia ipsa non debet deobligare à restitutione.
Sed est obiectio. Si quis antequam occidatur proximus ab altero cui consilium dedit vel quem laudauit ad illam actionem,
retractauerit sententiam, & vituperauerit
actionem illam,
nō
non
incurret
irregularitatẽ
irregularitatem
,
ergo non tenebitur ad
restitutionẽ
restitutionem
. Probatur antecedens. Quoniam si
occidẽdus
occidendus
fuerit clericus, non incurret excommunicationem, ergo nec irregularitatem. Respondetur, nego antecedens. Ad probationem, concedo antecedens & nego consequentiam.
Et ratio discriminis est, quia irregularitas
quæ sequitur ex homicidio voluntario,
nō
non
est per se pœna peccati: sed est indecentia
quæ potest incurri ab
existẽti
existenti
in gratia Dei,
sicut prætor incurrit irregularitatem occidendo latrones. At vero excommunicatio,
est proprijssime maxima pœna peccati,
quæ non incurritur (secundùm probabiliorem sententiam) coram Deo ab existenti in
gratia: neque infligitur pro peccato præterito, nisi de præsenti perseueret contumacia
dum exercetur actus pro quo lata est excommunicatio. Verum est
tamẽ
tamen
, quod ille
talis haberetur
excōmunicatus
excommunicatus
in foro exteriori sed non coram Deo.
DVbitatur secundò circa solutionem
ad secundum, an cum multi simul
cō
currunt
concurrunt
ad iniuriosam actionem, si vnus illorum restituat domino totum damnum,
teneantur cæteri illi refundere pro rata parte. De quare, aliqua dicit Caiet. art. præcedenti ad tertium argumentum.
Pro solutione istius dubij sit prima conclusio.
Quādo
Quando
res ablata adhuc extat apud
socios furti, aut certè ab illis mala fide consumpta est, tenentur socij restituere.
Hęc
Hæc
est
cōmunis
communis
sententia & certa. Et ratio est, quia
ipsi socij tenebantur totum damnum restituere domino ratione rei acceptæ, aut ratione rei mala fide consumptæ: sed qui restituit domino totum damnum, succedit in
omne ius & dominium quod habebat verus dominus erga res illas, ergo illi facienda
est restitutio.
Secunda
cōclusio
conclusio
. Si ex iniqua acceptione nullum commodum accessit ijs qui iniuriam fecerunt, tunc si is qui restituit vero
domino totum damnum, fuit inductus ad
faciendum damnum aliorum precibus aut
monitis, tenebuntur alij ei rependere pro rata parte. Ratio est, quia inductus ab alijs
ad faciendum malum, incurrit
obligationẽ
obligationem
restituendi in solidum, ergo si restituit tenebuntur alij ipsi refundere partes suas. Probatur consequentia. Quia quilibet illorum tenebatur ex iustitia restituere totum
damnũ
damnum
cuius fuit causa. Confirmatur. Quia si omnes pariter conuenirent ad faciendum malum, & quidam illorum restitueret, tenerentur alij ei rependere, ergo multo magis
quā
do
quando
ille qui restituit fuerat inductus ab alijs
qui fuerunt causa principalis.
Tertia conclusio. In
eodẽ
eodem
casu, si ille qui
restituit fuit autor & persuasor iniuriæ
faciẽ
dæ
faciendæ
, non tenentur alteri aliquid eidem refundere. Ratio est, quia tunc socij non tenentur
ratione rei acceptæ, nihil enim mansit apud
illos, nec mala fide quidquam
cōsumptum
consumptum
est,
neq;
neque
ratione iniustæ acceptionis,
siquidẽ
siquidem
ipse qui restituit
dũ
dum
alios induxerat, visus est
iuri suo cedere. Hæc
cōclusio
conclusio
est
Caiet. vbi
supra:
quāuis
quamuis
M.
Soto lib. 4. de iust. q. 7. ar. 3.
moderatur
illā
illam
. Ait enim, quod si autor criminis non intentaret malum nisi comitatus alijs socijs: tunc tenebuntur socij eidem
|
restituere. Nihilominus nobis magis placet
sententia Caietani: quia ipse autor criminis
etiam persuasit socijs, vt se comitarentur: &
idcirco in hac parte omnino cessit iuri suo.
Quarta conclusio. Quando plures vno
animo conuenerunt ad faciendam
iniuriā
iniuriam
:
siue quilibet illorum esset illam facturus siue socio siue non: nihilominus quilibet illorum tenebitur restituere pro rata ei qui restituit totum. Ratio est, quia in tali casu videntur omnes inter se implicitum pactum societatis fecisse, vt omnes teneantur ad commoda vel incommoda.
ARTICVLVS VIII.
¶ Vtrùm quis teneatur statim restituere, an verò poßit restitutionem differre.
AD Octauum sic proceditur. Videtur, quòd non teneatur aliquis restituere
statim, sed potius licitè possit restitutionem differre. Præcepta enim
affirmatiua non obligant ad semper. Sed necessitas restituendi imminet ex præcepto affirmatiuo. Ergo non obligatur homo ad statim
restituendum.
¶ 2 Præterea. Nullus tenetur ad
impossibile. Sed quandoque aliquis non potest statim restituere.
Ergo nullus tenetur ad statim restituendum.
¶ 3 Præterea. Restitutio est quidam actus virtutis, scilicet iustitiæ.
Tempus autem est vna de circunstantijs quæ requiruntur ad actus
virtutum. Cùm ergo aliæ circunstantiæ non sint determinatæ in
actibus virtutum, sed determinabiles secundùm rationem prudentiæ: videtur quòd nec in restitutio
ne sit tempus determinatum, vt, scilicet aliquis teneatur ad statim restituendum.
SED contra est, quòd eadem ratio esse videtur in omnibus, quæ
sunt restituenda. Sed ille qui conducit opera mercenarij, non potest
differre restitutionem, vt patet per
illud quod habetur Leuitici 19.
Nō
Non
morabitur opus mercenarij tui apud te vsque mane. Ergo neque in
alijs restitutionibus
faciẽdis
faciendis
potest
fieri dilatio: sed statim restituere
oportet.
RESPONDEO dicendum,
quòd sicut accipere rem
alienā
alienam
est
peccatum contra iustitiam, ita
etiā
etiam
detinere eam, quia per hoc, quòd
aliquis detinet rem alienam inuito
domino, impedit eum ab vsu rei
suæ, & sic ei facit iniuriam. Manifestum est autem, quòd nec per modicum tempus licet in peccato morari, sed quilibet tenetur peccatum
statim deserere,
secũdùm
secundum
illud Ecclesiast. 21. Quasi à facie colubri fuge peccatum: & ideo quilibet tenetur statim restituere, si potest, vel petere dilationem ab eo, qui potest
vsum rei concedere.
AD primum ergo dicendum,
ꝙ
quod
præceptum de restitutione facienda, quanuis secundùm formam sit
affirmatiuum: implicat tamen in
se negatiuum
pręceptum
præceptum
, quo prohibemur rem alterius detinere.
AD secundum
dicendũ
dicendum
, quòd
quando aliquis
nō
non
potest statim restituere, ipsa impotentia absoluit
eum ab
instāti
instanti
restitutione
faciẽda
facienda
sicut etiam totaliter à restitutione
|
absoluitur, si omnino sit
impotẽs
impotens
.
Debet tamen remissionem, vel dilationem petere ab eo, cui debet,
aut per se, aut per alium.
AD tertium dicendum, quòd
quia
cuiuscunq;
cuiuscunque
circũstantiæ
circunstantiæ
omissio contrariatur virtuti, pro determinato est habendum, quòd oportet illam
circunstātiam
circunstantiam
obseruare.
Et quia per dilationem restitutionis, committitur peccatum
iniustę
iniustæ
detentionis, quod iustitiæ opponitur: ideo necesse est tempus esse
determinatũ
determinatum
, vt statim restitutio fiat.
SVMMA ARTICVLI.
COnclusio prima. Quilibet tenetur statim restituere si potest, vel petere dilationem ab eo qui habet
cōcedere
concedere
vsum rei.
Secunda conclusio ad
primũ
primum
argumentum. Præceptum de restitutione facienda,
quanuis secundùm formam sit affirmatiuum: implicat tamen in se negatiuum præ
ceptum, quo prohibetur rem alterius detinere, scilicet, inuito domino.
COMMENTARIVS.
DE hac materia disputant Scholastici
in 4. dist. 15. Caietan. in hoc loco, &
in summa verb restitutio. cap. 5. Syluest. in
verb. restitutio. 5. Soto vbi supra artic. vlt. &
lib. 5. de iustitia, quæst. 3. art. 1. ad 2. & in 4.
Sent. dist. 17. quæst. 2. art. 6. Adrian. in 4. in
materia de restitutione, fol. 34.
Dubitatur in hoc artic. An sit vera doctrina harum conclusionum. Arguitur primò
contra primam conclusionem. Nemo
cũ
cum
peccat tenetur statim pœnitere, ergo qui habet rem alienam non statim tenetur restituere. Probo consequentiam. Quia ratio
cō
clusionis
conclusionis
D.
Diui
Thomæ fundatur in hoc quod
aliquis tenetur statim exire à peccato, dicit
enim. Manifestum est autem quod
neq;
neque
ad
modicum tempus licet in peccato morari.
Arguitur secundò. Pœnitentia est quæ
dam species iustitiæ per quam Deo satisfa
cere nitimur pro offensis commissis: ergo si
Deo non tenemur statim satisfacere: sequitur quod multo minus ipsis hominibus.
Tertiò arguitur. Quoniam sequitur ex
ipsa conclusione, quod non restituens statim passim peccaret nouum
peccatũ
peccatum
. Probatur sequela. Nam si ille tenetur restituere
modo, &
nō
non
restituit modo, modo peccat.
Rursus post paulum temporis fiet idem argumentum, ergo iterum peccabit, & sic per
singula tempora fiet idem
argumẽtũ
argumentum
, ergo.
Quartò arguitur contra secundam conclusionem. Præcepta affirmatiua
frangũtur
franguntur
per omissionem: negatiua vero per
cōmissionem
commissionem
: sed præceptum de restitutione frangitur per omissionem: ergo est omnino affirmatiuum.
PRO solutione difficultatis notandum
est, quod omne præceptum affirmatiuum habet annexum negatiuum.
v.
Verbi
g.
gratia,
honorare parentes, habet annexum non dehonorare. Diligere Deum habet
annexũ
annexum
nunquam odio habere. Nihilominus
D.
Dius
Tho.
Thomas
aliquid speciale voluit docere de præceptis
restitutionis, quod quidem non
cōuenit
conuenit
cæ
teris omnibus præceptis affirmatiuis. Et quidem differentia in hoc consistit, quod alia
præcepta affirmatiua non solum
habẽt
habent
formam siue apparentiam affirmatiuam: sed
ratio ipsa obligandi est affirmatiua, & ad illam reducitur obligatio præcepti negatiui
annexi,
v.
verbi
g.
gratia,
diligere Deum est in
pręcepto
præcepto
affirmatiuo, & ratio obligandi affirmatiuè
explicatur, videlicet, quia Deus est summe
bonus & autor & finis totius boni creati,
& ad hanc
rationẽ
rationem
reducitur obligatio præ
cepti negatiui:
nũquam
nunquam
odio habebis
Deũ
Deum
.
At vero præceptum restituendi habet quidem formam & faciem affirmatiuam, scilicet, reddite omnibus debita: sed ratio obligandi negatiuè explicatur, & ad negatiuum
præceptũ
præceptum
reducitur sicut ad principale, scilicet, ad hoc
præceptũ
præceptum
: non furtum facias: ac
proinde non retineas rem alienam inuito
domino. ¶ Hinc sequitur alia differentia,
quod in præcepto restituendi, illa circunstantia temporis quod statim fiat restitutio:
oritur ex ipsamet ratione obligatoria præ
cepti: quæ ratio negatiuè explicatur, videlicet non licet vsurpare alienum: sed qui reti|
net inuito domino vsurpat alienum: ergo
statim debet restituere. Et idcirco proprius
loquendo non deberet dici circunstantia restitutionis quod statim fiat, sed potius est
intrinseca proprietas ipsius actus restitutionis sibi conueniens secundum
propriā
propriam
speciem,
alię
aliæ
vero circunstantiæ quæ propriè
dicuntur circunstantiæ, conueniunt actibus
virtutũ
virtutum
secũdum
secundum
cōmunem
communem
rationẽ
rationem
virtutis: omnis enim actus virtutis debet exerceri
vbi &
quādo
quando
& propter quid oportet. Hoc
igitur est quod D.
Tho. docet in solut. ad 3.
quod est speciale in præcepto restitutionis.
Ad argumenta in oppositum respondetur: ad primum negando
cōsequentiam
consequentiam
. Ad
probationem respondetur, quod sensus Diui
Thom.
Thomæ
est, nunquam esse licitum ad modicum tempus in peccato morari
continuā
do
continuando
peccatum quod semel ceptum est: sed
semper tenetur homo cessare à peccato,
nō
non
autem dicit
D.
Diuus
Tho.
Thomas
non esse licitum manere habitualiter in peccato sine proposito de
cætero
peccādi
peccandi
: sed potius cessando à transgressione præcepti. Vnde qui
nō
non
statim pœ
nitet, dummodo cesset ab actu vel omissione: non dicitur morari in peccato.
Ad secundum argumentum respondetur negando consequentiam. Et ratio differentiæ est: quia
pœnitẽtia
pœnitentia
ordinatur ab ipso
Deo qui est summè bonus, ad remedium
peccatoris pœnitentis: & idcirco noluit obligare peccatorem vt statim recompensaret
offensam contra se commissam, sed certis
temporibus magis oportunis ad commodum ipsius peccatoris. Cæterum restitutio
facienda hominibus, ordinatur in bonum
eius cui facienda est restitutio: & propterea
tenemur statim restituere, quia quandiu
nō
non
statim restituimus, ipse proximus re vera
patitur damnum. Huic doctrinæ consonat
quod dicitur Iob 22. Si iustus fueris quid ei
cōferes
conferes
, porro si peccaueris quid ei nocebis?
Ad tertium, vt respondeamus, multa necessariò nobis dicenda sunt. Primo, dicimus,
parum referre ad mores, vtrum qui non statim restituit peccet plura peccata numero,
vel vnum
tantũ
tantum
quandiu non restituit. Quoniam tanta grauitas est in vno sicut in multis: debet enim explicari in confessione
quā
tum
quantum
temporis detinuit quis rem
alienā
alienam
inui
to domino, & quo animo. Et quantum damni accepit proximus ex illa iniqua detentione: at vero distinguere ibi plures omissiones
numero potius ad speculationem quàm ad
mores attinet. Nihilominus dico secundo,
quod qui retinet rem alienam inuito domino cum possit statim reddere, peccat mortaliter ex ipso genere peccati. Probatur, quia
peccat contra iustitiam. Diximus autem ex
genere peccati: quia potest esse veniale tam
ex paruitate materiæ, quàm ex minimo incommodo quòd ex paruo tempore incurrit dominus. Dico tertio, qui habet animum
deliberatum retinendi rem alienam multo
tempore, mortaliter peccat & tenetur confiteri tale propositum: etiam si non impleuerit: sed potius statim restituerit. Ratio est
quia
obiectũ
obiectum
sui propositi erat materia peccati mortalis, videlicet notabile
damnũ
damnum
proximi. ¶ Dicimus quarto, quod qui vno proposito expresso, vel interpretatiuo multo
tempore retinet rem alienam, vnum
tantũ
tantum
peccatum committit. Ratio est, quia vnus
actus numero est moraliter loquendo,
quā
do
quando
vnica volitione sequitur effectus etiam
multiplex: præsertim si illa multiplicitas
nō
non
est specifica.
V.
Verbi
g.
gratia,
Si vnico ictu occidat aliquis multos homines, vnicus actus est moralis æquiualens in grauitate multis.
Hinc sequitur, quod si quis multiplicat
propositum retinendi alienum: multa peccata numero distincta committit. Dicimus
quinto, quoties aliquis vtitur re aliena aliquo vsu pretio æstimabili: peccat nouum
peccatum. Ratio est, quia tunc habet
nouā
nouam
voluntatem expressam vel interpretatiuam
vsurpandi alienum inuito domino.
Denique dicimus, quòd quotiescunque
dominus rei petit rem suam, & qui retinet
negat illam, vel quotiescunque dominus patitur nouum detrimentum, quod non ignorat retinens peccat nouum
peccatũ
peccatum
retinendo alienum. Ratio est, quia in istis casibus,
retinens alienum habet nouam voluntatem vsurpandi illud vel saltem
nō
non
habet voluntatem pro tunc restituendi
alienũ
alienum
quando erat specialis ratio restituendi.
Ex hac doctrina sequuntur aliquot corollaria. Primum est, quod qui
nō
non
restituit
debitum statim, cum tamen in confessioni|
bus
præcedẽtibus
præcedentibus
ꝓmiserit
promiserit
se restituere:
nō
non
est
absoluẽdus
absoluendus
à
cōfessario
confessario
,
etiā
etiam
si dicat se habere
propositũ
propositum
firmũ
firmum
restituendi. Ratio est,
quia ille est expositus periculo
peccādi
peccandi
mortaliter
nō
non
restituẽdo
restituendo
, sicut iam
experiẽtia
experientia
est
cōpertũ
compertum
: ergo ad
iudicẽ
iudicem
&
medicũ
medicum
cōsciẽtię
conscientiæ
spectat eruere
illũ
illum
à tali periculo. Et hæc est
doctrina
Caieta. in sum. verb. restitutio. c. 8.
& D. Antoni. in 2. par. Theologali titu. 2. c. 8.
Sed oportet
ꝙ
quod
si est vere
pœnitẽs
pœnitens
, debet vel
statim restituere si potest vel
cautionẽ
cautionem
præ
stare quod certo
tẽpore
tempore
restituet. Rursus sequitur,
ꝙ
quod
cũ
cum
aliquis est in articulo mortis debet statim restituere si potest: alioquin non
est absoluendus,
quoniā
quoniam
experiẽtia
experientia
cōpertũ
compertum
est,
ꝙ
quod
hæredes vix aut
nunquā
nunquam
restituẽt
restituent
. Vnde
cōfessarius
confessarius
debet exigere
depositũ
depositum
in pecunia, vel in alijs bonis vnde suo
tẽpore
tempore
fiat
restitutio creditoribus. Bene
tamẽ
tamen
verũ
verum
est
ꝙ
quod
cũ
cum
cōfessarius
confessarius
fuerit
prudẽter
prudenter
certus,
ꝙ
quod
ab
ipso hærede statim fiet restitutio post
mortẽ
mortem
: poterit
moriturũ
moriturum
absoluere. ¶ Ad
quartũ
quartum
argumentũ
argumentum
respōdetur
respondetur
,
ꝙ
quod
præceptũ
præceptum
restitutionis, sicut est
secundũ
secundum
faciẽ
faciem
affirmatiuũ
affirmatiuum
, &
secundũ
secundum
rationẽ
rationem
obligandi
negatiuũ
negatiuum
: ita frangitur
secũdũ
secundum
formā
formam
per
omissionẽ
omissionem
, sed ratio
peccati in
cōmissione
commissione
cōsistit
consistit
, scilicet in vsurpatione vel
detẽtione
detentione
rei alienæ inuito
dño
domino
.
DVbitatur secundo principaliter.
Vtrũ
Vtrum
teneatur homo restituere statim
cũ
cum
graui
detrimẽto
detrimento
rerũ
rerum
eiusdẽ
eiusdem
ordinis: cum tamen spectato
aliquāto
aliquanto
tẽpore
tempore
possit restituere
absq;
absque
suo
incōmodo
incommodo
. ¶ Pro
partc
parte
affirmatiua arguitur primo. Nemo potest accipere
rẽ
rem
alienā
alienam
, vt
ꝓpriũ
proprium
detrimentũ
detrimentum
in rebus suis
eiusdem ordinis deuitet: ergo
neq;
neque
retinere.
Probatur
cōsequẽtia
consequentia
: quia
nō
non
est minus
peccatũ
peccatum
retinere alienum:
quā
quam
accipere inuito
dño
domino
, imo
eadẽ
eadem
est ratio peccati. ¶
Secũdo
Secundo
arguit̃
arguitur
. Ipse
dñs
dominus
rei ius habet ad
petendā
petendam
rẽ
rem
suā
suam
à debitore,
nō
non
obstāte
obstante
quod debitor patiatur
illud
detrimentũ
detrimentum
,
v.
verbi
g.
gratia,
quod sit
vẽditurus
venditurus
triticũ
triticum
vili pretio vt soluat
debitũ
debitum
: ergo ipse debitor tenetur restituere. Probatur
cōsequentia
consequentia
.
Quoniā
Quoniam
aliâs creditor,
nō
non
haberet ius petendi
nũc
nunc
, quod ipse debitor
nō
non
tenetur
nũc
nunc
soluere.
Cōfirmatur
Confirmatur
,
quoniā
quoniam
in foro exteriori
cōdẽnaretur
condemnaretur
debitor, vt statim soluat
debitũ
debitum
, non
obstāte
obstante
quod alleget quod patitur illud
detrimentũ
detrimentum
. ¶ Tertio arguitur.
Quoniā
Quoniam
ex opposita
sentẽtia
sententia
sequeretur
magnũ
magnum
incō
modũ
incommodum
reipublicæ:
quoniā
quoniam
homines facile raperent &
detinerẽt
detinerent
aliena, si scirent se
nō
non
teneri ad
restitutionẽ
restitutionem
cũ
cum
graui detrimento rei
familiaris. ¶ Sed in
oppositũ
oppositum
est, quod dicitur in. l. in
cōdẽnatione
condemnatione
. ff. de reg. iur. In
condẽnatione
condemnatione
personarũ
personarum
quæ in id quod facere
possunt
dānantur
damnatur
:
nō
non
omne id quod habent
extorquendũ
extorquendum
est: sed
illarũ
illarum
ratio
habẽda
habenda
est
ne egeant. Et in. l. miles. & in. l.
itẽ
item
miles. ff.
de re iudic. id ipsum decernitur: specialiter
de militibus. Et præterea de illo qui cessit
bonis suis, id ipsum diffinitur in. l. 4. & in. l. 6.
ff. de cessi. bon. vbi
etiā
etiam
dicitur, quod si is qui
cessit bonis suis postea aliquid
cōparauerit
comparauerit
,
aut aliquid ei
reliquũ
reliquum
fuerit
alimentorũ
alimentorum
nomine:
nō
non
est
cōdẽnandus
condemnandus
in
solidũ
solidum
. Et ratio
redditur ab ipsa lege: quia
nō
non
est
fraudādus
fraudandus
alimẽtis
alimentis
quotidianis. Et Instit. de actionib. §.
vlti. redditur ratio eiusdem:
quoniā
quoniam
inhumanũ
inhumanum
est,
spoliatũ
spoliatum
omnibus fortunis suis in
solidũ
solidum
dānare
damnare
. ¶ Arguitur
secũdo
secundo
, quia vt
supradictũ
supradictum
est, nemo tenetur
cũ
cum
detrimẽto
detrimento
honoris restituere pecunias: sed si statim
cōpellitur
compellitur
omnis debitor restituere pecunias,
cōtingit
contingit
vt aliquis statim amittat
honorẽ
honorem
descendens in statum
inferiorẽ
inferiorem
ꝓpter
propter
paupertatẽ
paupertatem
:
ergo non
tenet̃
tenetur
cũ
cum
detrimẽto
detrimento
suo restituere.
PRO decisione istius difficultatis, sit prima
cōclusio
conclusio
. Quando creditor patitur
simile
detrimentũ
detrimentum
, nisi fiat sibi statim restitutio: tenebitur ipse debitor statim restituere, nisi in casu extremæ necessitatis. Ratio
est euidens, quia nimis
durũ
durum
esset, vt verus
dñs
dominus
rei patiatur
detrimentũ
detrimentum
, quia non habet
rem
suā
suam
: & ipse debitor ex alieno deuitet
detrimentũ
detrimentum
.
Cæterũ
Cæterum
in casu extremæ necessitatis,
iā
iam
diximus in superioribus: quod quia
omnia sunt
cōmunia
communia
melior est
cōditio
conditio
habentis seu possidentis. Tota igitur difficultas
est,
quādo
quando
ipse debitor incurrit graue damnum, si statim restituat: creditor vero
nullũ
nullum
aut leue patietur ex
ꝓrogatione
prorogatione
solutionis?
De hac re est prima sententia
Adriani in
4. in materia de restit. fol. 34. quem sequitur
Io. de Medina in suo Codice de restit. tract.
de reb. rest ituend. lib. 1. 2. & 3. quod
nunquā
nunquam
est licitum nisi in casu extremæ necessitatis,
prorogare
restitutionẽ
restitutionem
, quinimo aiunt non
esse
licitũ
licitum
quod debitor aliquid sibi retineat,
|
vt effugiat
mendicitatẽ
mendicitatem
, nisi
tantũ
tantum
quantum
creditor tenebatur debitori nomine eleemosynæ elargire. Et dicunt quod
quāuis
quamuis
in
foro exteriori
cōcedatur
concedatur
debitori aliquaretentio debiti:
tamẽ
tamen
hoc
nō
non
est
licitũ
licitum
in foro
cōscientiæ
conscientiæ
retinere. Excipiunt
tamẽ
tamen
vnum
casum, videlicet si debitor plurimis debeat,
quibus omnibus non possit statim soluere:
sed sperat se posse soluere si non statim vni
soluat,
vendẽdo
vendendo
bona sua vili pretio:
tũc
tunc
poterit debitor illa bona retinere & negotiari
cũ
cum
illis, vt postea soluat omnibus. Et ratio
illorũ
illorum
est: quia tunc debitor agit
negotiũ
negotium
vtile
creditoribus. ¶ Altera sententia est huic opposita, scilicet quod in tali casu non tenetur
debitor statim restituere, hæc est
cōmunis
communis
fere
omniũ
omnium
Theologorũ
Theologorum
in. 4. d. 15. & Syluest. in verb. restitutio. 5. §. 3. & 4. & D. Antonini in 2. par. titul. 1. c. 8. &
quantũ
quantum
videtur
est Caiet. in hoc loco, & in sum. verb. restitutio. c. 6. ¶ Tertia
sentẽtia
sententia
est media,
ꝙ
quod
quando debitor
cōtraxit
contraxit
debitũ
debitum
per iniquam acceptionem: tenetur cum detrimento
quantũlibet
quantumlibet
graui statim restituere. Et
etiā
etiam
quando acceptio fuit iusta, sed postea per
prodigalitatẽ
prodigalitatem
debitoris incurrit in tale
detrimentũ
detrimentum
, vt
nō
non
possit soluere
debitũ
debitum
sine magna iactura bonorum
temporaliũ
temporalium
. Si autem acceptio ipsa fuit iusta, & ipse debitor citra
eulpam
culpam
suā
suam
cōstitutus
constitutus
est in tali periculo:
nō
non
tenetur statim restituere.
Hāc
Hanc
sententiā
sententiam
tenet
Mag.
Soto lib. 4. de Iustitia. q. 7. art. vlti. & aliqui putant esse Caiet. sed omnino falluntur.
Sit igitur secunda
cōclusio
conclusio
.
Quādo
Quando
debitor ex iniustè acquisitis, mutauit statum in
melius: tenetur
etiā
etiam
cũ
cum
detrimento status statim restituere. Hæc est sententia communis
Theologorum, imo pauci ex Iurisperitis negant
illā
illam
. Et
ꝓbatur
probatur
ratione, quia
nō
non
est minor iniquitas
statũ
statum
tueri ex malè acquisitis:
quàm
illũ
illum
cōparare
comparare
accipiendo res alienas:
sed peccaret
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
accipiẽdo
accipiendo
res alienas, vt ascenderet ad meliorem statum: ergo
etiā
etiam
peccat
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
sustentando
illũ
illum
ex alienis. ¶ Tertia
cōclusio
conclusio
. In
eodẽ
eodem
casu,
potest debitor reseruare sibi
alimẽta
alimenta
necessaria, & hoc
quidẽ
quidem
multũ
multum
pręcise
præcise
secundum
conditionẽ
conditionem
sui status pristini:
antequā
antequam
ex illo ascenderet ad
meliorẽ
meliorem
. Hæc
cōclusio
conclusio
probatur, ex
Alexādro
Alexandro
III.
c. cum tu. de vsuris.
vbi præcipit
Pōtifex
Pontifex
vsurarios
cōpellendos
compellendos
esse ad
restitutionẽ
restitutionem
faciendā
faciendam
,
dũmodo
dummodo
in facultatibus habeant vnde possint viuere. Illi
autẽ
autem
qui
nō
non
habẽt
habent
,
nō
non
debẽt
debent
vlla pœna mulctari:
cũ
cum
eos nota paupertas euidenter excuset. Ecce vbi non inquit
Pōtifex
Pontifex
, extrema necessitas, sed manifesta paupertas eos excusat
à restitutione. Sed
tamẽ
tamen
Adrianus &
Ioānes
Ioannes
de Medina aiunt, has leges & alias quas retulimus in
argumẽto
argumento
in oppositum: esse permissiuas,
neq;
neque
habere
locũ
locum
in foro
cōsciẽtiæ
conscientiæ
.
Nihilominus
ꝓfecto
profecto
ex legibus citatis
oppositũ
oppositum
colligitur, in quibus dicitur inhumanum esse, vt aliquis in
solidũ
solidum
damnetur, aut
quod fraudetur
alimẽtis
alimentis
quotidianis. Ex quibus verbis colligitur
ꝙ
quod
non
solũ
solum
est permissio legis: sed
etiā
etiam
consensus & approbatio facti. ¶ Præterea arguitur
cōtra
contra
ipsosmet autores
cōtradicentes
contradicentes
.
Quoniā
Quoniam
illorum ratio est
quia
præceptũ
præceptum
de restituendo est
negatiuũ
negatiuum
,
hoc est de
nō
non
retinendo rem alienam, & inde
colligũt
colligunt
quod semper tenetur homo statim restituere. Sed contra probatur ratione.
Sequeret̃
Sequeretur
, quod
etiā
etiam
in casibus quos ipsi excipiunt:
nō
non
posset homo prorogare restitutionem: etenim
cōtra
contra
præceptũ
præceptum
negatiuũ
negatiuum
nunquā
nunquam
est
licitũ
licitum
agere: igitur
quẽadmodũ
quemadmodum
illi
bona ratione ducti,
excipiũt
excipiunt
illos casus ita
vt
tũc
tunc
nō
non
dicatur debitor retinere
alienũ
alienum
inuito rationabiliter
dño
domino
: ita etiam nos excipimus alios casus eadem ratione. ¶ Sit quarta
cōclusio
conclusio
.
Quādo
Quando
status est iustè
cōparatus
comparatus
,
sed
cōseruatur
conseruatur
bonis omnibus alienis:
nō
non
tenebitur debitor statim restituere cum detrimento
ꝓprij
proprij
status: sed
licitũ
licitum
erit ei retinere
necessaria ad
conseruandũ
conseruandum
mediocriter
illũ
illum
statũ
statum
: ita sanè vt possit paulatim
restitutionẽ
restitutionem
facere. ¶ Ex hac doctrina sequitur
corollariũ
corollarium
, quod filius adulterinus poterit retinere
secũdũ
secundum
quandā
quandam
mediocritatẽ
mediocritatem
sibi necessaria
ad
cōseruationẽ
conseruationem
sui status. Ista
ꝓbatur
probatur
argumẽtis
argumentis
factis pro parte negatiua, & factis pro
cōclusione
conclusione
præcedenti, & nos
cōtendimus
contendimus
quod in huiusmodi casibus,
nō
non
est creditor
rationabiliter inuitus. Et confirmatur. Esto
ita quod filius adulterinus sit ingenue educatus vt vir illustris: tunc ille
nō
non
tenetur exercere artem sutoriam, vel
sartoriā
sartoriam
, vt
cōparet
comparet
sibi
victũ
victum
necessariũ
necessarium
: ergo multo minus tenebitur
mẽdicare
mendicare
.
Antecedẽs
Antecedens
probatur:
quo| p. 276
niā
quo
niam
artifex debitor alieni
nō
non
tenetur tradere
aut
vẽdere
vendere
instrumẽta
instrumenta
artis, vt restituat: quia
illis
cōparat
comparat
necessaria ad
victũ
victum
,
neq;
neque
tenetur
mẽdicare
mendicare
: ergo
etiā
etiam
in casu posito
nō
non
tenebitur ille filius adulterinus suis
ꝓprijs
proprijs
manibus
victum sibi
cōparare
comparare
. Probatur
cōsequẽtia
consequentia
:
quia
nō
non
minus ille descenderet
exercẽdo
exercendo
artem
mechanicā
mechanicam
:
quā
quam
ipse artifex
mẽdicādo
mendicando
.
Ergo si artifex non tenetur mendicare,
neq;
neque
adulterinus tenebitur in casu posito fieri artifex. ¶ Sit quinta
cōclusio
conclusio
. Qui
statũ
statum
suũ
suum
iustè
cōparatum
comparatum
retinet partim alienis bonis,
partim
ꝓprijs
proprijs
, siue aliena bona sint acquisita
bona fide siue mala:
nō
non
tenetur statim restituere si incurrat graue
detrimentũ
detrimentum
in statu
suo, aut in bonis
ꝓprijs
proprijs
. Ratio huius conclusionis efficax desumitur ex D.
Th. hic in solutione ad 2.
Nā
Nam
quẽadmodũ
quemadmodum
impotẽtia
impotentia
simpliciter excusat ab
obligatiōe
obligatione
restituẽdi
restituendi
simpliciter: ita impotentia
ꝓ
pro
tali
tẽpore
tempore
excusat
ab obligatione
restituẽdi
restituendi
pro tali
tẽpore
tempore
: sed
qui
nō
non
potest statim restituere nisi cum magna iactura sui status, vel
ꝓprij
proprij
census, censebitur
impotẽs
impotens
moraliter
loquẽdo
loquendo
pro tali
tẽ
pore
tempore
: ergo pro
tũc
tunc
excusabitur. ¶ Sexta conclusio. Qui in
eodẽ
eodem
casu
nō
non
restituit, & ex illa prorogatione creditor incurrit aliquod leue
etiā
etiam
detrimentũ
detrimentum
: tenebitur ipse debitor
cō
pensare
compensare
postea ipsum
detrimẽtũ
detrimentum
. Probatur,
quia melior debet esse creditoris conditio,
quā
quam
debitoris: ergo non est
æquũ
æquum
vt debitor
ꝓuideat
prouideat
proprijs
incōmodis
incommodis
prorogādo
prorogando
restitutionẽ
restitutionem
, &
nō
non
cōpẽset
compenset
creditoris
detrimẽ
tũ
detrimentum
. Et
cōfirmatur
confirmatur
.
Nā
Nam
creditor ex
ꝓrogatione
prorogatione
restitutionis,
nullũ
nullum
sentit
cōmodũ
commodum
, sed potius
totũ
totum
dānũ
damnum
redũdat
redundat
in
bonũ
bonum
debitoris: ergo
æquũ
æquum
est
secundũ
secundum
regulā
regulam
iuris, vt qui sentit
cōmodũ
commodum
sentiat
etiā
etiam
dānũ
damnum
. ¶
Cōfirmatur
Confirmatur
secũdo
secundo
, quia debitor in tali casu
nō
non
excusat̃
excusatur
simpliciter ab obligatione
restituẽdi
restitutioni
in
perpetuũ
perpetuum
, sed
solũ
solum
ꝓ
pro
tunc, ergo
quādo
quando
restituet
tenebit̃
tenebitur
omne
dānũ
damnum
restituere quod passus
est ipse debitor ex
ꝓrogatione
prorogatione
.
Verũ
Verum
est
tamẽ
tamen
quod
qñ
quando
debitor excusat ab obligatione
restituẽdi
restituendi
ꝓ
pro
tũc
tunc
,
ꝓpter
propter
paupertatẽ
paupertatem
omnimodā
omnimodam
in tali casu
quāuis
quamuis
creditor incurrat
detrimẽtũ
detrimentum
ex prorogatione restitutionis:
nō
non
tenebitur debitor restituere creditori illud
detrimentũ
detrimentum
,
etiā
etiam
si postea deueniat ad
pinguiorẽ
pinguiorem
fortunā
fortunam
. Ratio est, quia
ꝓrogatio
prorogatio
ꝓ
pro
tũc
tunc
fuit
omnino necessaria, quia erat impossibilis restitutio. Et
idẽ
idem
erit
iudiciũ
iudicium
,
qñ
quando
debitor licitè
ꝓrogat
prorogat
restitutionẽ
restitutionem
, ex eo quod aliâs pateretur
detrimentũ
detrimentum
in rebus superioris ordinis.
Dicimus enim
ꝙ
quod
tunc
nō
non
manet obligatus
ad
restituẽdũ
restituendum
dāna
damna
emergẽtia
emergentia
ipsi creditori
in rebus inferioris ordinis.
Deniq;
Denique
circa hæc
omnia prædicta, necesse est vt
cōfessarij
confessarij
sint
diligẽtes
diligentes
ad
discernẽdas
discernendas
causas
ꝓrogationis
prorogationis
,
quas debitores solent sibi fingere, & in casu
dubio semper debemus inclinare in
fauorẽ
fauorem
creditoris. ¶ Ad
argumẽta
argumenta
in oppositum
respōdetur
respondetur
ad
primũ
primum
negatur
cōsequentia
consequentia
. Et
in primis deficit,
qñ
quando
vterq;
vterque
est in extrema necessitate & creditor & debitor:
tũc
tunc
enim
licitũ
licitum
est retinere
alienũ
alienum
, &
nō
non
est
licitũ
licitum
rapere
de nouo. Deinde
respōdetur
respondetur
,
ꝙ
quod
præceptũ
præceptum
restituẽdi
restituendi
habet aliquid
affirmatiuũ
affirmatiuum
,
etiāsi
etiamsi
fundetur in negatiuo, & ex illa parte potest expectare
aliqñ
aliquando
tẽpus
tempus
& locus ad
faciendā
faciendam
restitutionẽ
restitutionem
.
Præceptũ
Præceptum
vero
nō
non
accipiẽdi
accipiendi
siue
nō
non
retinẽdi
retinendi
aliena inuito
dño
domino
obligat omni
tẽpore
tempore
& loco. ¶ Sed
obseruandũ
obseruandum
est,
ꝙ
quod
qñ
quando
retinetur
alienũ
alienum
in casibus propositis,
nō
non
est
dñs
dominus
rationabiliter inuitus si velit sibi statim
fieri
restitutionẽ
restitutionem
.
Deniq;
Denique
respōdetur
respondetur
,
ꝙ
quod
tam
grauis potest esse necessitas
etiā
etiam
citra
extremā
extremam
necessitatẽ
necessitatem
: vt licitè possit aliquis
alienũ
alienum
accipere
absq;
absque
violẽtia
violentia
tamẽ
tamen
ad
supplẽdum
supplendum
graue
detrimẽtũ
detrimentum
in rebus
eiusdẽ
eiusdem
ordinis
cũ
cum
ꝓposito
proposito
restituẽdi
restituendi
cum
primũ
primum
poterit:
neq;
neque
tũc
tunc
dñs
dominus
erit rationabiliter inuitus,
dũmodo
dummodo
nō
non
incurrat simile
detrimẽtũ
detrimentum
. Quod autem
dicit
D.
Diuus
Th.
Thomas
quod sicut accipere
rẽ
rem
alienam
est
peccatũ
peccatum
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
, ita
etiā
etiam
retinere:
intelligendũ
intelligendum
est
ꝓ
pro
tẽpore
tempore
& loco, quo potest
& tenetur
illā
illam
restituere: & ita
quāuis
quamuis
statim
teneatur habere
animũ
animum
restituẽdi
restituendi
:
tamẽ
tamen
ipsa
restitutio
faciẽda
facienda
est pro
tẽpore
tempore
. ¶ Ad
secũ
dum
secundum
respōdetur
respondetur
negando
etiā
etiam
cōsequentiā
consequentiam
.
Quoniā
Quoniam
dñs
dominus
rei habet ius
petẽdi
petendi
illā
illam
in foro
exteriori: sed
tamẽ
tamen
in prædictis casibus
nō
non
licitè petit in foro
cōsciẽtiæ
conscientiæ
cũ
cum
tāto
tanto
detrimento debitoris:
cũ
cum
ipse
nullũ
nullum
aut
leuissimũ
leuissimum
patiatur. Quare non sequitur
ꝙ
quod
debitor
teneat̃
teneatur
ex iustitia
cōmutatiua
commutaitua
pro
tũc
tunc
restituere in
foro
cōscientiæ
conscientiæ
: licet
cōpellatur
compellatur
à iudice, &
ipse teneatur obedire
ꝓpter
propter
obligationẽ
obligationem
iustitiæ legalis.
Cæterũ
Cæterum
iam diximus supra,
nō
non
esse
cōsequentiam
consequentiam
necessariā
necessariam
: quod si iudex
|
cōpellat
compellat
aliquẽ
aliquem
statim restituere per
sententiā
sententiam
iustā
iustam
:
ꝙ
quod
ipse debitor teneretur
etiā
etiam
antea
restituere statim in foro conscientiæ. Ratio
est, quia iudex ex officio
tenet̃
tenetur
facere
æqualitatẽ
æqualitatem
inter ipsos ciues: at respectu
ciuiũ
ciuium
per
accidẽs
accidens
est
detrimentũ
detrimentum
particulare ipsius debitoris: & idcirco
dũmodo
dummodo
ipse debitor seruet
normā
normam
legis,
nō
non
tenetur prouidere particulari damno ipsius debitoris. Verum est tamen, quòd supremus princeps, in huiusmodi casibus poterit rationabiliter arbitrari.
Ad tertium respondetur,
ꝙ
quod
nullum damnum sequitur reipublicæ ex doctrina assignata, non obstante
ꝙ
quod
viri iniqui
occasionẽ
occasionem
accipiāt
accipiant
ad
peccandũ
peccandum
, & iniquè
prorogẽt
prorogent
restitutionẽ
restitutionem
sub velamine fictæ necessitatis.
DVbitatur tertiò & vltimò in hoc articulo.
Vtrũ
Vtrum
qñ
quando
sunt plures creditores,
teneatur debitor seruare
ordinẽ
ordinem
aliquẽ
aliquem
in restituendo singulis? De qua re optimè loquitur Caiet. in sum. verb. restitutio. c. 8. ex cuius doctrina ponimus sex
documẽta
documenta
necessaria valde. ¶
Primũ
Primum
documentũ
documentum
est. Nullus
est ordo necessarius in restitutione si præsto
sunt opes, vnde omnibus creditoribus possit statim restitui
absq;
absque
notabili mora. Ratio
est, quia
præceptũ
præceptum
restituẽdi
restituendi
tātum
tantum
obligat,
vt statim fiat restitutio vel
absq;
absque
mora notabili vel nociua. ¶
Secundũ
Secundum
documentũ
documentum
est,
vbi opes non
sufficiũt
sufficiunt
ad
restituendũ
restituendum
omnibus creditoribus: priùs
debẽt
debent
certa debita restitui
quā
quam
incerta. Ratio est, quia restitutio
ordinatur ad certa
dāna
damna
reparāda
reparanda
: ergo damnum
certũ
certum
priùs
reparandũ
reparandum
est,
quā
quam
incertũ
incertum
:
quoniā
quoniam
hoc possibile est vt sit
nullũ
nullum
. Intelligitur
autẽ
autem
incertũ
incertum
debitũ
debitum
,
nō
non
quia ignoratur
persona: sed quia non est
liquidũ
liquidum
an
debeat̃
debeatur
:
quia
nō
non
cōstat
constat
de iure vel facto. ¶
Tertiũ
Tertium
documentũ
documentum
. Inter certa debita prius
restituẽdũ
restituendum
est quod adhuc extat in
ꝓpria
propria
specie
. v.
, verbi
g.
gratia,
depositũ
depositum
,
accōmodatũ
accomodatum
, vel rapina vel furto
acceptũ
acceptum
. Ratio huius est, quia debitor
harũ
harum
rerũ
rerum
dñium
dominium
nunquā
nunquam
acquisiuit. ¶ Ad huiusmodi
documentũ
documentum
, potest reduci
qñ
quando
aliquis habet
rẽ
rem
emptā
emptam
cuius
tñ
tamen
pretiũ
pretium
nō
non
soluit. Hæc
enim prius
restituẽda
restituenda
est
vẽditori
venditori
:
quā
quam
alteri
cuiquā
cuiquam
: & ratio est, quia
quāuis
quamuis
emptor acquisiuit
dñium
dominium
illius rei:
tñ
tamen
dum
pretiũ
pretium
non
soluit, manet res illa obligata
dño
domino
antiquo:
ita vt si emptor
nō
non
fuerit
potẽs
potens
soluere quasi
rescinditur
cōtractus
contractus
, & res illa reuertitur ad
antiquũ
antiquum
dñm
dominum
. Similiter ad hoc
documentũ
documentum
reducitur, si quis ex pecunia
quā
quam
mutuò acceperat emerit
vineā
vineam
vel
quālibet
quamlibet
aliā
aliam
rem:
tunc res illa
restituẽda
restituenda
est illi, cuius erat pecunia: quia est quasi fructus illius pecuniæ.
¶
Quartũ
Quartum
documentũ
documentum
ponit Caiet. vbi sup.
videlicet quod debita licitè contracta priùs
soluenda sunt
quā
quam
illicitè
cōtracta
contracta
: si tamen
adsint duæ
cōditiones
conditiones
. Altera est si debita illicitè
cōtracta
contracta
non extent in propria specie:
tunc enim
tertiũ
tertium
documentũ
documentum
locum habet.
Altera
cōditio
conditio
est si ex contractu licito non
sit factus debitor impotens ad soluenda priora debita illicitè contracta, vt
v.
verbi
g.
gratia,
Si quis vsurarius, qui debet vsuras soluere & restituere,
emat
triticũ
triticum
: ex qua emptione fiat impotens
ad restituendas vsuras: tunc priùs
restituẽdæ
restituendæ
sunt vsuræ
quā
quam
triticum quod aliàs comedit
vel vendidit. Similiter si iste vsurarius promittit dotem filiæ, vnde fit impotens ad restituendas vsuras: priùs restituendæ sunt vsuræ. Verum tamen nobis videtur, quod ista
conditio destruat istud documentum: ita vt
superfluum sit. Et
ꝓbatur
probatur
, quia si ille qui contraxit
vtraq;
vtraque
debita sit potens
vtraq;
vtraque
soluere:
recurrendũ
recurrendum
est ad
primũ
primum
documentũ
documentum
. Si
autẽ
autem
nō
non
sit potens
vtraq;
vtraque
soluere,
neq;
neque
aliquod
debitum extet in propria specie:
nō
non
videtur
quare priùs sit
soluendũ
soluendum
debitũ
debitum
licitè
cōtractũ
contractum
,
quā
quam
illicitè
cōtractũ
contractum
: quia non est minùs
debitũ
debitum
, &
obnoxiũ
obnoxium
restitutioni, illicitè
cōtractũ
contractum
,
quā
quam
licitè
contractũ
contractum
: imò videtur magis
debitũ
debitum
ꝓpter
propter
iniquā
iniquam
acceptionẽ
acceptionem
: eo vel maximè si est antiquius
debitũ
debitum
: ergo istud
documentũ
documentum
Caietani
superfluũ
superfluum
& falsum est.
¶
Quintũ
Quintum
documentũ
documentum
certissimũ
certissimum
.
Seruādæ
Seruandæ
sunt leges ciuiles & statuta
ꝓuintialia
prouintialia
dũmodo
dummodo
nō
non
repugnent iuri naturali: vt
v.
verbi
g.
gratia,
Si contradicerent
secũdo
secundo
& tertio
documẽto
documento
quæ
iure naturæ
cōstāt
constant
.
Cæterũ
Cæterum
in omnibus alijs
in quibus poterat esse aliqua differentia humani
arbitramẽti
arbitramenti
, debemus sequi in foro
cō
scientiæ
conscientiæ
leges ciuiles & ecclesiasticas: quæ
propter bonum
cōmune
commune
&
tranquillitatẽ
tranquillitatem
ciuiũ
ciuium
, &
cōscientiarũ
conscientiarum
iustissimè determinant
quid
faciẽdũ
faciendum
sit in huiusmodi casibus. Quæ
autẽ
autem
sint ista determinata legibus humanis:
sequentibus conclusionibus explicabitur.
Prima
cōclusio
conclusio
. Si creditores
hypothecā
hypothecam
habentes,
cōcurrant
concurrant
inter se petentes restitutionem: præferendi sunt qui
anteriorẽ
anteriorem
hypo| p. 278
tecā
hypo
tecam
habẽt
habent
. Probatur ex. l. potior. & ex. l. qui
balneũ
balneum
. ff. qui potior. in pign. hab. & ex regula qui prior, de reg. iur. in. 6.
Præferũtur
Præferuntur
autẽ
autem
in ea re in qua
hypothecā
hypothecam
habẽt
habent
:
præterquā
præterquam
in
quibusdā
quibusdam
casibus in quibus singulari iure
& ex priuilegio
cōceditur
conceditur
quibusdā
quibusdam
creditoribus
posteriorẽ
posteriorem
hypotecā
hypotecam
habẽtibus
habentibus
: vt anterioribus
præferātur
præferantur
: vt
v.
verbi
g.
gratia,
in fisco vt habetur in. l. si is qui. ff. de iure fisci. Est
etiā
etiam
exemplũ
exemplum
, in muliere
dotẽ
dotem
repetenti, vt
cōstat
constat
ex. l.
assiduis. & ex. l. qui potiores in pignore
habeātur
habeantur
. ff. qui potiores, vt supra. ¶
Secũda
Secunda
cō
clusio
conclusio
. Si creditores
nullā
nullam
habẽtes
habentes
hypotecā
hypotecam
vel pignus, sed
solā
solam
actionem
personalẽ
personalem
, qui
appellātur
appellantur
à Iurisperitis creditores chirographarij, inter seipsos
cōcurrāt
concurrant
petẽtes
petentes
restitutionẽ
restitutionem
: nulla habetur ratio temporis vel anterioritatis, sed omnes æqualiter admittuntur.
Patet in. l. priuilegia. ff. de priuil. credit. & ex
l. si
hominẽ
hominem
. ff. depositi. Hinc fit, quod inter
huiuscemodi creditores, is qui indebiti ex
actiōe
actione
præuenit cæteros melioris est
cōditionis
conditionis
, & sibi
quisq;
quisque
suā
suam
negligẽtiā
negligentiam
imputare debet, vt patet in. l. inter eos. ff. de re iudic. &. l.
11. in for. regni, tit. 14. par. 5.
Præterquā
Præterquam
in
quibusdā
quibusdam
actionibus personalibus, quæ propter
summũ
summum
earũ
earum
fauorẽ
fauorem
priuilegiũ
priuilegium
habent, vt cæ
teris creditoribus chirographarijs præferantur: qualis est actio funeraria, vt habetur in. l.
penult. ff. de relig. & sumptib. funer. Et similiter actio depositi præfertur, vt habetur in
citata. l. si hominem. §. quoties. ff. depositi.
Tertia
cōclusio
conclusio
. Si
cōcurrant
concurrant
creditores
habẽtes
habentes
hypotecā
hypotecam
, cum creditoribus chirographarijs qui
nullā
nullam
hypotecā
hypotecam
habẽt
habent
, sed
solā
solam
actionẽ
actionem
personalẽ
personalem
: semper
præferẽdi
præferendi
sunt
creditores hypotecarij. Probatur ex. l. eos. &
ex. C. qui potior. in pign.
habeā
habeam
. ff. vt supra.
& in. l. 11. tit. 19. Part. 5. ¶ Quarta
cōclusio
conclusio
.
Si
cōcurrāt
concurrant
plures creditores, quorum quilibet habet
actionẽ
actionem
personalẽ
personalem
priuilegiatam:
tũc
tunc
nulla habetur ratio
tẽporis
temporis
, sed præferendus est ille, cuius
debitũ
debitum
est magis
priuilegiatũ
priuilegiatum
& fauorabile
. v.
, verbi
g.
gratia,
Si
concurrāt
concurrant
debitũ
debitum
ex
impensa funeris
cōtractũ
contractum
, &
debitũ
debitum
ex causa
depositi,
quorũ
quorum
quodlibet est
priuilegiatũ
priuilegiatum
,
cũ
cum
alijs debitis personalibus: hæc duo debita
præferenda sunt.
Cæterũ
Cæterum
si inter se
cōcurrāt
concurrant
hæc duo debita: præferri debet
debitũ
debitum
funerarium: quia est magis fauorabile &
priuilegiatũ
priuilegiatum
. Hoc habetur in citata. l. priuilegia. ff.
de priuileg. credit. &. l.
impẽsa
impensa
. ff. de relig. &
sumptib. funer. & in. l. 12. titul. 13. Part. 5. Et
rationẽ
rationem
huius possumus assignare Theologi: quia necessitas sepulturæ merito iudicatur quasi extrema necessitas: eo quod corpus
humanũ
humanum
instrumentũ
instrumentum
fuit animæ rationalis & pars
substātialis
substantialis
ipsius hominis: & idcirco
Iuriscōsulti
Iurisconsulti
religiosissimè
cōsiderauerũt
considerauerunt
sepulturæ
necessitatẽ
necessitatem
, &
prætulerũt
prætulerunt
debitum ex impensa funerali
cōtractũ
contractum
debito ex
causa depositi:
quoniā
quoniam
in hoc visi sunt & animæ
immortalitatẽ
immortalitatem
protestari &
autorẽ
autorem
animæ colere. Quod si paria sint priuilegia, ita
vt
alterũ
alterum
alteri
nō
non
præponderet: tunc omnes
creditores priuilegiati simul in
tributũ
tributum
vocā
di
vocandi
sunt, hoc est vt inter eos diuidatur census
vel pecunia debitoris
secundũ
secundum
proportionalitatẽ
proportionalitatem
debitoris, si opes debitoris
nō
non
sufficiāt
sufficiant
omnibus creditoribus exactè soluere debita. Similiter dicendum est, de alijs creditoribus personalibus
nō
non
priuilegiatis:
quādo
quando
simul
cōcurrunt
concurrunt
ad petendum debita, quibus
omnibus
soluẽdis
soluendis
nō
non
sufficiunt opes debitoris:
tũc
tunc
enim
ꝓportionabiliter
proportionabiliter
census debitoris
diuidẽdus
diuidendus
erit inter creditores. Ita tenent
multi Iurisper.
cũ
cum
Accursio in. d. l. priuilegia.
SED est quædam breuis dubitatio, an sit
peccatũ
peccatum
cōtra
contra
iustitiā
iustitiam
, si creditor ipse
nō
non
seruato ordine prædicto
ꝓcuret
procuret
sibi fieri restitutionem, & de facto fiat: an
teneat̃
teneatur
ipse restituere alijs creditoribus.
Respōdet̃
Respondetur
, quod per
se
loquẽdo
loquendo
, si creditor
nō
non
seruet
ordinẽ
ordinem
quẽ
quæ
in prædictis
documẽtis
documentis
&
cōclusionibus
conclusionibus
statuimus, & propria autoritate præoccupat bona debitoris: facit iniuriam alijs creditoribus
quibus iure
cōpetebat
competebat
actio priore loco, &
cōsequẽter
consequenter
tenebitur ad
restitutionẽ
restitutionem
. Ratio
est,
nā
nam
si ipse debitor tenetur ex iustitia restituere Petro
priusquā
priusquam
Paulo: sequitur
ꝙ
quod
Paulus
iniuriā
iniuriam
facit Petro præueniendo se. Ergo
tenebit̃
tenebitur
ad
restitutionẽ
restitutionem
faciendā
faciendam
Petro. ¶ Sic
statutũ
statutum
est in. l. fina. §. & si
præfatā
præfatam
. C. de iure
deliberando. & in foro regni Hispaniensis
in titul. 6. Parti. 6. ¶ His non
obstātibus
obstantibus
, facilè poterit esse ignorantia inuincibilis in ipsis
popularibus: ita vt non peccent
quādo
quando
præ
occupāt
præoccupant
sibi debita,
nō
non
seruato prædicto ordine. Sed tamen confessarij
cũ
cum
ad
suā
suam
notitiā
notitiam
peruenerit factum: tenentur eos erudire &
pręcipere
præcipere
, vt
restituāt
restituant
alijs creditoribus quos
contra ordinem iuris iniquè
præuenerun
præuenerunt.